Hawaiiera

Hawaiiera (Ōlelo Hawaiʻi) austronesiar familiako hizkuntza da. Estatu Batuetako Hawaii estatu-uhartedian 15.000 lagunek hitz egiten dute. Ingelesarekin batera, ofiziala da Hawaiin. Wikipediari izena eman dion wiki hitza hawaiierazkoa da eta "azkar" esan nahi du.

Hawaiiera
‘Ōlelo Hawai‘i
Datu orokorrak
Lurralde eremua	Hawaii (AEB)
Hiztunak	15.000
Ofizialtasuna	Hawaii
UNESCO sailkapena	5: arrisku kritikoan
Araugilea	Ez du
Hizkuntza sailkapena
Austronesiarra, malaisiar-polinesiera, ekialdeko malaisiera-polinesiera ozeanikoa, mendebaldeko fijirera, polinesiera, hawaiiera
Informazio filologikoa
Hizkuntza-tipologia	aditza-subjektua-objektua eta hizkuntza isolatzailea
Alfabetoa	Hawaiian alphabet (en)
Hizkuntza kodeak
ISO 639-2	haw
ISO 639-3	haw
Ethnologue	haw
Glottolog	hawa1245
Wikipedia	haw
Linguasphere	39-CAQ-e
UNESCO	712
IETF	haw
Endangered Languages Project	125

Tahitiera, samoera eta maoriera haren familiakoak dira.

Sorrera

Hawaiiera II. eta VIII. mendeen artean Sozietate uharteetako kolonizatzaile polinesiarrek eramandako hizkuntzaren ondorengoa da. Mende batzuetan, Hawaiiko hizkuntza bakarra izan zen eta han baino ez zen erabiltzen.

Egungo egoera

Gaur egun, hizkuntza berpizteko eta zabaltzeko ahaleginak egiten ari dira. Seme-alabak hawaieraz hezi nahi dituzten familiek eskolak dauzkate eskura. Hawaiian Word of The Day ("Eguneko hawaiierazko hitza") izeneko programa emititzen du irrati publikoak; gainera, Honoluluko bi egunkari garrantzitsuetako batek hawaiieraz idatzitako artikulu bat dakar, Kauakukalahale deiturikoa.

Bada, batetik, XIX. mendean hitz egiten zuten hawaiiera berpiztu nahi dutenen eta, bestetik, ingelesarekin edo hango pidginarekin harremana duen hawaiiera hitz eginez hazi zirenen arteko tentsioa. Azken hori ingelesaren ondorengoa da eta hawaiieraren eta Asiako beste hizkuntza batzuen (japonierarena eta kantonerarena, batik bat) eragina izan du.

Niihau uhartean hizkuntza hobekien gorde da.

Historia

XVIII. mendean, esploratzaile europarrak Hawaii uharteetara heldu ziren eta horrek uharteetara hainbat hizkuntza eraman zituen, baita bertakoei beste lurralde batzuetara joateko aukera eskaini ere. XIX. mendean, hawaiiarren biztanleria izaugarri jaitsi zen, etorkinek ekarri zituzten gaixotasunengatik. Hiztunen galeraz gain, 1885ean eskoletan ikasketak ingelesez bakarrik egin behar zela agintzen zuen araua ezarri zen.

XXI. mendearen hasieran, ingelesak hawaiiera guztiz baztertu du artxipelagoko zazpi uharteetako seitan eta estatuko hiztunen kopurua ez da % 0,1era iristen. Hala ere, gauzak ez dira berdinak Niʻihau uhartean: biztanleak isolatuta bizi izan dira eta ia denetarako erabiltzen dute beren hawaiieraren dialektoa. Uharte horretan, 160 biztanle bizi dira eta gehienek bigarren hizkuntza gisan ingelesa daukate. Hiru arrazoi nagusi daude:

• Uhartea 1872az geroztik eremu pribatua dela eta, gutxitan uzten zaizkie atzerritarrei bisita egitea.
• Nagusiak hizkuntza kontserbatzearen alde daudenez, mantentzen saiatu dira.
• Bertako biztanleek hizkuntza maite eta kontserbatu dute.

Uharte horrek bere dialektoa dauka eta haien hitz egiteko modua beste hawaiiarrentzat ulergaitza da.

Azken urteetako egoera

1990az geroztik, hiztunen kopurua 37.000tik 1.000ra jaitsi da eta horietako askok 70 urte baino gehiago dituzte. Ez dago adostasunik arrazoietan: batzuek uste dute gertaera nagusia bertakoen utzikeria dela, askok haurrak ingelesa soilik ikasteko bultzatu dituztelako eta ez dutelako haien aurrean hawaiieraz hitz egiten, ikas ez dezaten. Bestalde, beste batzuen iritziz, gobernuaren hizkuntza legez kanpokoa bihurtzearen erabakiak ekarri du galera, baita eskoletan hizkuntza hartan mintzatzen ziren haurrei ezarritako zigorrek ere.

Ezaugarriak

Idazkera

Hawaiiera 1820an Estatu Batuetako misiolariek ezarritako ka pī‘āpā Hawai‘i latindar alfabetoaren aldaeraz idazten da; hamahiru fonema ditu, baina eguneroko hizkuntzak ez ditu denak erabiltzen:

A a	E e	H h	I i	K k	L l	M m	N n	O o	P p	U u	W w	‘
/a/	/e/	/h/	/i/	/k/	/l/	/m/	/n/	/o/	/p/	/u/	/w/	/ʔ/

‘ ikurra, ‘Okina deiturikoa, ez dauka Nazioarteko Alfabeto Fonetikoan baliorik, baina lehenago ahoskatzen ziren kontsonanteek utzitako aztarna da pausa hori. Adibidez, garai batean /maalua/ ahoskatzen zen, l-aren arrastoa guztiz galdu beharrean, /maaʔua/ran bilakatu zen eta orain /maaua/ ahoskatzen da. Hiztun batzuek [maaʔua] erabiltzen dute oraindik. Bokalen luzera kahakō izeneko "makron"az adierazten da eta bokal luzeak beti izaten du indar handiena.

Fonetika

Hawaiiera berezia da, oso fonema gutxi baititu, beste hizkuntza polinesiarrek bezala. Aldaketa batzuk dauzka: batzuetan, [t] edo [k] ahoskatzen da gauza bera esateko eta beste horrenbeste gertatzen da [r] eta [l]-rekin, [v] eta [w]-rekin edo [b] eta [p]-rekin. Kasu horietan l, w eta p idazten dira, Europako misiolariek ezarri zuten alfabetoa erabiliz.

Kontsonanteak

Hurrengo taulan hawaiieraren fonema kontsonantikoak ageri dira:

Kontsonanteak	Ezpainkariak	Albeolarrak	Belarrak	Glotalak
Herskariak	p		k	ʔ
Sudurkariak	m	n
Igurzkariak				h
Hurbilketazkoak	w
Aldekoak		l

Bokalak

Hona bokalen fonemen taula:

Bokalak	Motzak		Luzeak
	Aurrekoak	Ondorengoak	Aurrekoak	Ondorengoak
Itxiak	i	u	iː	uː
Erdikoak	e	o	eː	oː
Irekiak	a		aː

iu, ei, eu, oi, ou, ai, au, ae eta ao diptongoak egin daitezke.

Hawaiierazko komunikabideak

Komunikabideetan, hawaiieraz idatzitako egunkarietako zatiak eta irrati-programak daude. Adibidez, Ahailono a ka Lahui, Hawaii Holomua, Home Rula Republalika, Honolulu Times, Ka Elele, Ka Hoku Loa, Ka Leo o ka Lahui, Ka Nupepa Elele, Ka Nupepa Puka la ko Hawaii Pae Aina, Ke Alakai O Hawaii, Kuu Hae Hawaii, The Liberal, Ka Oiaio, Ko Hawaii Pae Aina eta Ke Kilohana o ka Malamalama egunkariak, besteak beste.

Kanpo estekak

• 'Ōlelo Hawai'i Language Program (Ingelesez)
• Ulukau. The Hawaian Electronic Library (Ingelesez)

• Datuak: Q33569
• Multimedia: Hawaiian language / Q33569

Hizkuntza honek bere Wikipedia du: Bisita ezazu.