Vikipedio

Libera volo

kapablo de aganto elekti inter eblaj agoj sen eksteraj devigoj

Libera volo estas filozofia doktrino, laŭ kiu estaĵoj kontrolas siajn proprajn agojn kaj decidojn. Traktado de ĉi tiu demando devigas la komprenadon de la rilato inter libereco kaj kaŭzeco, kaj determinadon, ĉu la leĝoj de la naturo estas kaŭze determinismaj. La variaj filozofiaj skoloj malsame konsideras la problemon, ĉu eventoj estas antaŭdeterminitaj aŭ ne kaj ĉu libera volo povas kunekzisti kun determinismo aŭ ne. Tiel, ekzemple, laŭ strikta determinismo (ekzemple, meĥanikismo) la universo estas tute determinisma, do libera volo estas ne ebla.

Knaboj saltas al akvo iom riske, supozeble uzante sian liberan volon.

Multaj religiaj aŭtoritatoj apogis tiun kredon, dum ĝi estis kritikata kiel maniero de ideologio individuisma fare de pensuloj kiel Baruch Spinoza, Arthur Schopenhauer, Karl Marx kaj Friedrich Nietzsche. La koncepto estas ofte uzata, kaj ĝi havas objektivismajn konotaciojn, ĉar indikas la realigadon de agado fare de la aganto ne tute kondiĉita kaj ligita al faktoroj kaj antaŭantaj kaj subjektivaj, en kio la percepto de la agado de la aganto estis kondiĉita nur de ties propra volo.

La ekzisto de la libera volo estis ŝlosila afero laŭlonge de la historio de la filozofio kaj de la scienco.

Priskribo

redakti
 
Lukrecio asertis, ke la libera volo venas de la hazardo.

La principo de libera volo havas religiajn, etikajn, jurajn kaj sciencajn implicojn. Por ekzemplo, en etiko ĝi supozebligas, ke la individuoj povas esti respondecaj pro siaj propraj agoj. En psikologio, ĝi supozigas, ke la menso kontrolas kelkajn el la agoj de la korpo, kelkaj el kiuj ja estas konsciaj. Laŭ religia fako, libera volo eble signifus, ke ĉiopova dio ne trudas povon kontraŭ individua volo kaj elektoj, spite ŝajnon. Science, ĝi implicus ke la agoj de la korpo, inkluzivante de la cerbo kaj la menso, ne estas tute determinitaj de fizika kaŭzeco. La demando de libera volo estis centra afero ekde la eko de filozofia penso.

Tradicie, ĉu en filozofia pensado ĉu en humanisma psikologio, oni distingas liberon el tio kion iam en la latina estis vortigite "liberum arbitrium", kion la esperantistoj metis al "libera volo": kio kreas foje kelkajn miskomprenaĵojn.

Laŭ filozofio kaj eventualaj analistoj pri la homa psiko ne eblas ne distingi liberon el liberum arbitrium. Fakte, ĉi lasta (esperante: libera volo) estas la kapablo, denaska en la homo, decidi por fari aŭ pensi ion aŭ alion: ami aŭ malami, promeni aŭ sidiĝi ktp. Temas pri prerogativo kiun ĉiuj maturaj homoj posedas kaj ne sukcesus rezigni.

Libero, male, estas konkero, celo akirenda, kondiĉo en kiu, spite la posedon de la "libera volo", oni ne ĉiam loĝas. La libero kreskas kun la kreskiĝo de la kono, ĝi ekspansias kun aliro en la veron, aŭ en ion opiniatan veron.

Do, dum la libera volo restas firma kaj ĉiam igas la homon responsa je siaj elektoj, la libero varias laŭ la posedo de la vero. El tio devenas ke la esperanta "libera volo" posedas ion da malprecizeco ĉar tuttuje kompreni la distingon inter libero kaj libera volo malfacilas. "Libera volo" ne precize tradukas la latinan "Liberum arbitrium", eble ĝi paŭsas la anglan free will, dum la latina origina esprimo estis «liberum arbitrium voluntatis», = «libera elekto de la volo». Tamen, utilas nur scii tiun neprecizecon, ne ŝanĝi la jam radikitan asocion de la du radikoj.

La esprimo estis unue vortigita de Sankta Aŭgusteno; sed la koncepto troviĝis jam en la greka filozofio. Poste ĝi estis ellaborita de la skolastikuloj kaj de la morala teologio, por kiuj tio estas kio distingas la homon inter la universaj kreitaĵoj.

Okcidenta filozofio

redakti
 
Krizipo.

La subestaj demandoj estas ĉu oni havas kontrolon de siaj agoj, kaj se tiel, kiu speco de kontrolo, kaj laŭ kiu mezuro. Tiuj demandoj datas de antaŭ la fruaj grekaj stoikuloj (ekzemple, Krizipo), kaj kelkaj modernaj filozofoj bedaŭras la mankon de progreso super ĉiuj tiuj jarmiloj.

Unuflanke, homoj havas fortan senton de libereco, kiu igas onin kredi ke oni havas liberan volon.[1][2] Aliflanke, intuicia sento de libera volo povus esti miskomprenita.[3][4]

Estas malfacile unuigi la intuician indicon ke konsciaj decidoj estas kaŭze efikaj kun la vido ke la fizika mondo povas esti klarigita funkciigi perfekte fare de scienca leĝo.[5] La konflikto inter intuicie sentita libereco kaj naturleĝo ekestas kiam aŭ kaŭza fino aŭ fizika determinismo (nomologia determinismo) estas asertitaj. Kun kaŭza fino, neniu fizika okazaĵo havas kialon ekster la fizika domajno, kaj kun fizika determinismo, la estonteco estas determinita tute antaŭante la okazaĵojn (kialo kaj efiko).

La puzlo de unuigado "de libera volo" kun determinisma universo estas konata kiel la problemo de libera volo aŭ foje referita kiel la dilemo de determinismo.[6] Tiu dilemo kondukas al morala dilemo ankaŭ: la demando pri kiel asigni respondecon pro agoj se ili estas kaŭzitaj tute de pasintaj okazaĵoj.[7][8]

Akordigeblistoj asertas, ke mensa realeco ne estas de si mem kaŭze efika.[9][10] Klasikaj akordigeblistoj traktis la dilemon de libera volo per argumentado ke libera volo tenas tiel longe kiel oni ne estas ekstere limigitaj aŭ devigitaj.[11] Modernaj akordigeblistoj faras distingon inter libereco de volo kaj agadlibereco , t.e., apartigante liberan volon de la libereco por realigi ĝin.[12] Surbaze ke homoj ĉiuj travivas senton de libera volo, kelkaj modernaj akordigeblistoj pensas, ke estas necese alĝustigi tiun intuicion.[13][14] Akordigeblistoj ofte asocias liberecon de volo kun la kapablo fari raciajn decidojn.

Malsama aliro al la dilemo estas tiu de neakordigeblistoj, nome, ke se la mondo estas determinisma tiam, onia sento ke oni estas liberaj elekti agon estas simple iluzio. Metafizika Libertarianismo estas la formo de neakordigeblismo kiu postulas, ke tiu determinismo estas falsa kaj libera volo estas ebla (almenaŭ kelkaj homoj havas liberan volon).[15] Tiu vido estas rilata al ne-materialismaj konstruoj,[3] inkluzive de kaj tradicia dualismo kaj de kiel modeloj apogantaj pli minimumajn kriteriojn; kiel ekzemple la kapablo konscie vetoi agon aŭ konkurantan deziron.[16][17] Ankoraŭ kun fizika nedeterminismo, argumentoj estis faritaj kontraŭ Libertarianismo en tio ke malfacilas asigni originon (respondeco por "liberaj" nedeterminismaj elektoj).

Libera volo ĉi tie estas hegemonie traktita kun respekto al fizika determinismo en la strikta signifo de nomologia determinismo, kvankam aliaj formoj de determinismo ankaŭ estas signifaj al libera volo.[18] Ekzemple, logika kaj teologia determinismo defias metafizikan libertarianismon per ideoj de sorto kaj destino, kaj biologia, kultura kaj psikologia determinismoj provizas la evoluon de akordigeblismaj modeloj. Apartaj klasoj de akordigeblismo kaj neakordigeblismo eĉ povas esti formitaj por reprezenti tiujn.[19]

Malsupre estas la klasikaj argumentoj portantaj sur la dilemo kaj ĝiaj subkonstruaĵoj.

Neakordigeblismo

redakti
  Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Neakordigeblismo.
 
Kameo de Thomas Reid fare de James Tassie, Hunterian Museum, Glasgovo.

Neakordigeblismo estas la pozicio en kiu libera volo kaj determinismo estas logike malkongruaj, kaj ke la plej grava demando koncerne de tio, ĉu homoj havas liberan volon estas sendepende de tio, ĉu iliaj agoj estas determinitaj. "Fortaj deterministoj", kiel ekzemple d'Holbak, estas tiuj neakordigeblistoj kiuj akceptas determinismon kaj malaprobas liberan volon. En kontrasto, "metafizikaj libervolistoj", kiel ekzemple Thomas Reid, Peter van Inwagen, kaj Robert Kane, estas tiuj neakordigeblistoj kiuj akceptas liberan volon kaj neas determinismon, tenante la vidon, ke iu formo de nedeterminismo estas vera.[20] Alia vido estas tiu de fortaj neakordigeblistoj, kiuj deklaras, ke libera volo estas malkongrua kun kaj determinismo kaj nedeterminismo.[21]

Tradiciaj argumentoj por neakordigeblismo estas bazitaj sur "intuicipumpilo": se persono estas kiel aliaj meĥanikaj aĵoj kiuj estas determinitaj en ties konduto kiel ekzemple risortludilo, bilardglobo, marioneto, aŭ roboto, tiam homoj ne rajtas havi liberan volon.[20][22] Tiu argumento estis malaprobita de akordigeblistoj kiel ekzemple Daniel Dennett sur la tereno ke, eĉ se homoj havas ion komuna kun tiuj aĵoj, ĝi restas ebla kaj kredinda ke oni estas diferencaj de tiaj objektoj laŭ gravaj manieroj.[23]

Alia argumento por neakordigeblismo estas tiu de la "kaŭza ĉeno". Neakordigeblismo estas ŝlosilo al la idealisma teorio de libera volo. La plej multaj neakordigeblistoj malaprobas la ideon ke agadlibereco konsistas simple el "libervola" konduto. Ili insistas, prefere, ke libera volo signifas, ke la homo devas esti la "finfina" aŭ "originanta" kialo de siaj agoj. Li devas esti "causa sui", en la tradicia frazo. Kaŭzi onies elektojn estas la unua kialo de tiuj elektoj, kie unua kialo volas diri, ke ekzistas neniu antaŭa kialo de tiu kialo. La argumento, tiam, estas ke se la homo havas liberan volon, tiam la homo estas la finfina kialo de siaj agoj. Se determinismo estas vera, tiam ĉiuj la elektoj de viro estas kaŭzitaj de la okazaĵoj kaj faktoj ekster ties kontrolo. Tiel, se ĉio kion la homo faras estas kaŭzita de la okazaĵoj kaj faktoj ekster ties kontrolo, tiam li ne povas esti la finfina kialo de ties agoj. Tial, li ne povas havi liberan volon.[24][25][26] Tiu argumento ankaŭ estis defiita fare de diversaj akordigeblistaj filozofoj.[27][28]

Tria argumento por neakordigeblismo estis formulita fare de Carl Ginet en la 1960-aj jaroj kaj ricevis multe da atento en la moderna literaturo. La simpligita argumento etendiĝas laŭ tiuj linioj: se determinismo estas vera, tiam oni havas neniun kontrolon de la okazaĵoj de la pasinteco kiu determinis onian nunan staton kaj neniun kontrolon de la naturaj leĝoj. Ĉar oni povas havi neniun kontrolon de tiuj aferoj, oni ankaŭ povas havi neniun kontrolon de la sekvoj de ili. Ekde oniaj nunaj elektoj kaj agoj, ĉe determinismo, estas la necesaj sekvoj de la pasinteco kaj la naturaj leĝoj, tiam oni havas neniun kontrolon de ili kaj, tial, neniun liberan volon. Tio estas nomita la sekva argumento.[29][30] Peter van Inwagen rimarkas, ke C.D. Broad havis version de la sekva argumento jam la 1930-aj jaroj.[31]

La malfacileco de tiu argumento por kelkaj akordigeblistoj kuŝas en la fakto ke ĝi implicas la maleblecon kiun tiu unu povus esti elektinta. Ekzemple, se Jane estas akordigeblisto kaj ŝi ĵus sidiĝis sur la sofo, tiam ĉe ŝi estas favora la aserto ke ŝi povus esti restinta starante, ĉu ŝi tiel deziris. Sed ĝi sekvas el la sekva argumento ke, se Jane restis starante, ŝi aŭ generintus kontraŭdiron, malobservintus la naturajn leĝojn aŭ ŝanĝintus la pasintecon. Tial, akordigeblistoj estas favoraj al la ekzisto de "nekredeblaj kapabloj", laŭ Ginet kaj van Inwagen. Unu respondo al tiu argumento estas ke ĝi dusencumas en la nocioj de kapabloj kaj necesoj, aŭ ke la libera volo elvokita por fari ajnan antaŭfiksitan elekton estas vere iluzio kaj la elekto estis al ĉio antaŭen, indiferenta al tiu "decidanto".[32] David Lewis sugestas, ke akordigeblistoj donas nur al la kapablo farendaĵon alie se malsamaj cirkonstancoj fakte estis akiritaj en la pasinteco.[31]

 
domenefiko estas determinita komplete per fizikaj leĝoj.

Alex Rosenberg faras ekstrapolon de fizika determinismo kiel konkludite sur la makroskopa skalo per la konduto de aro de domenpecoj al neŭrala agado en la cerbo jene: "Se la cerbo estas nenio sed kompleksa fizika objekto kies statoj estas kiel multe regitaj per leĝoj kiel iu alia fizika objekto, tiam kio okazas en niaj kapoj estas tiel fiksa kaj kialigita per antaŭaj okazaĵoj kiel tio kio okazas kiam unu domenpeco faligas alian en longa vico de ili."[33] Fizika determinismo estas nuntempe kontestita per elstaraj interpretoj de kvantuma meĥaniko, kaj dum ne nepre reprezentanto de interna nedeterminismo en naturo, fundamentaj limoj de precizeco en mezurado estas eneca en la necerteco-principo.[34] La signifo de tia eventuala nedeterminita agado por libera volo estas, aliflanke, pribatalita,[35] eĉ kiam teorio de kaoso estas lanĉita por pligrandigi la efikojn de tiaj mikroskopaj okazaĵoj.

Forta determinismo

redakti
  Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Forta determinismo.

Determinismo povas esti dividita en kaŭzan, logikan kaj teologian determinismojn.[36] Egalrilati al ĉiu el tiuj malsamaj signifoj, tie ekestas malsama problemo por libera volo.[37] Forta determinismo estas la aserto, ke determinismo estas vera, kaj ke ĝi estas malkongrua kun libera volo, tiel ke libera volo ne ekzistas. Kvankam forta determinismo ĝenerale rilatas al nomologia determinismo, ĝi povas inkludi ĉiujn formojn de determinismo kiuj necesigas la estontecon en ĝia tuteco.[38] Signifaj formoj de determinismo estas:

Kaŭza determinismo

redakti

La ideo ke ĉio estas kaŭzita de antaŭaj kondiĉoj, igante ĝin malebla por ke io ajn alia okazu.[39] En ĝia plej ofta formo, nomologia (aŭ scienca) determinismo, ontokazoj estas necesigitaj por pasintaj kaj nunaj okazaĵoj kombinitaj kun la naturaj leĝoj. Tia determinismo foje estas ilustrita per la pensa eksperimento de la demono de Laplace. Imagu unuon kiu scias ĉiujn faktojn pri la pasinteco kaj la nuno, kaj scias ĉiujn naturleĝojn kiuj regas la universon. Se la naturaj leĝoj estus difinitaj, tiam tia unuo povus utiligi tiun scion por antaŭvidi la estontecon, malsupren al la plej malgranda detalo.[40][41]

Logika determinismo

redakti

La nocio ke ĉiuj propozicioj, ĉu koncerne la pasintecon, nunon aŭ estontecon, estas aŭ vera aŭ falsa. La problemo de libera volo, en tiu kunteksto, estas la problemo kiel elektoj povas esti liberaj, konsiderinte, ke kio estas en la estonteco estas jam determinita kiel vera aŭ falsa en la nuntempo.[42]

Teologia determinismo

redakti
 
Dio kaj Adamo ĉe la Siksta Kapelo. La bildo de Dio kreinto estas malantaŭ la nocio de determinismo.

La ideo ke la estonteco jam estas determinita, aŭ fare de kreinta diaĵo dekretanta aŭ scianta, estas rezulto anticipe.[43][44] La problemo de libera volo, en tiu kunteksto, estas la problemo kiel oniaj agoj povas esti liberaj se ekzistas estaĵo kiu determinis ilin por ni anticipe, aŭ se ili jam enkadriĝas en tempo.

Aliaj formoj de determinismo estas pli signifaj al akordigeblismo, kiel ekzemple biologia determinismo, la ideo ke ĉiuj kondutoj, kredoj, kaj deziroj estas fiksitaj per nia genetika fonduso kaj nia biokemia strukturo, ĉi-lasta estas trafita per kaj genoj kaj medio, kultura determinismo kaj psikologia determinismo.[42] Kombinaĵoj kaj sintezoj de determinismaj tezoj, kiel ekzemple bio-media determinismo, estas eĉ pli oftaj.

Sugestoj estis faritaj, ke forta determinismo ne devas konservi striktan determinismon, kie al io alproksimiĝas, kiel tio neformale konata kiel adekvata determinismo, estas eble pli signifa.[42] Malgraŭ tio, forta determinismo iĝis malpli populara en nuntempoj, surbaze de sciencaj sugestoj ke determinismo estas falsa - ankoraŭ la intenco de ilia pozicio estas daŭrigita per forta neakordigeblismo.[45]

Rilataj filozofiaj temoj

redakti

Kaŭza determinismo

redakti
  Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Determinismo.

Kaŭza determinismo estas la koncepto ke okazaĵoj ene de antaŭfiksita paradigmo estas ligitaj per kaŭzeco en tia maniero ke ĉiu stato (de objekto aŭ okazaĵo) estas tute determinita fare de antaŭaj statoj. Kaŭza determinismo proponas, ke ekzistas nerompita ĉeno de antaŭaj okazoj etendiĝantaj reen al la origino de la universo. Kaŭzaj deterministoj kredas, ke ekzistas nenio nekaŭzita aŭ mem-kaŭzita. La plej ofta formo da kaŭza determinismo estas nomologia determinismo (aŭ scienca determinismo), nome la nocio ke la pasinteco kaj la nuntempo diktas la estontecon tute kaj nepre pere de rigidaj naturleĝoj, tiel ĉiuj okazaĵoj rezultas neeviteble de antaŭaj okazaĵoj. Kvantuma meĥaniko prezentas gravan defion al tiu vido.

Fundamenta debato daŭras ĉu la fizika universo estas supozeble determinisma. Kvankam la scienca metodo ne povas esti uzita por ekskludi nedeterminismon kun respekto al malobservoj de kaŭza fino, povas esti uzite identigi nedeterminismon en naturleĝo. Interpretoj de kvantuma meĥaniko nuntempe estas kaj determinismaj kaj nedeterminismaj, kaj estas limigitaj per daŭranta eksperimentado.[46]

Destino kaj sorto

redakti
 
Antaŭ la destino.
  Pli detalaj informoj troveblas en artikoloj Sorto kaj Destino.

Destino aŭ sorto estas antaŭdestinita kurso de la okazaĵoj. Ĝi povas esti elpensita kiel antaŭdestinita estonteco, ĉu ĝenerale aŭ de individuo. Ĝi estas koncepto surbaze de la kredo, ke ekzistas fiksa natura ordo al la kosmo.

Kvankam ofte uzita interŝanĝeble, la vortoj "destino" kaj "sorto" havas apartajn implicojn.

Sorto ĝenerale implicas ke ekzistas arkurso de kiu oni ne povas devii, kaj super kiu oni havas neniun kontrolon. Sorto estas parenca al determinismo, sed faras neniun specifan aserton de fizika determinismo. Eĉ kun fizika nedeterminisma okazaĵo daŭre oni povas esti sortcerta ekstere (vidu ekzemple teologian determinismon). Sorto same estas parenca al determinismo, sed faras neniun specifan aserton de fizika determinismo. Eĉ kun fizika nedeterminisma okazaĵo povus daŭre esti destinita por okazi.

Destino implicas ke ekzistas arkurso de kiu oni ne povas devii, sed faras ne de si mem ajnan aserton kun respekto al la fikso de tiu kurso (t.e., ĝi ne nepre konfliktas kun nekordigeblisma libera volo). Libera volo, se ekzistanta, povas esti la meĥanismo per kiu tio destinita al rezulto estas elektita (kialigita reprezenti destinon).[47]

Logika determinismo

redakti

Diskuto koncerne sorton ne necesigas la ekziston de supernaturaj kapabloj. Logika determinismo aŭ difiniteco estas la nocio laŭ kiu ĉiuj propozicioj, ĉu koncerne la pasintecon, nunon, aŭ estontecon, estas aŭ veraj aŭ falsaj. Tio kreas unikan problemon por libera volo surbaze ke propozicioj pri la estonteco jam havas verecon en la nuntempo (tio estas ĝi jam estas determinita kiel aŭ vera aŭ falsa), kaj tio estas referita kiel la "problemo de estontaj kontingentoj".

Ĉionscieco

redakti
  Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Ĉionscieco.

Ĉionscieco estas la kapacito scii ĉion kio estas sciebla (inkludita tion kio estas ontokazoj), kaj estas posedaĵo ofte atribuita al kreinta diaĵo. Ĉionscieco implicas la ekziston de destino. Kelkaj verkistoj asertis, ke libera volo ne povas kunekzisti kun tutscio. Unu argumento asertas, ke ĉioscia kreinto ne nur implicas destinon, sed formon de altanivela antaŭdeterminismo kiel ekzemple malmola teologia determinismo aŭ antaŭdestinismo - ke ili sendepende fiksis ĉiujn okazaĵojn kaj rezultojn en la universo anticipe. En tia kazo, eĉ se individuo povis havi influon al ilia pli malalta ebena fizika sistemo, iliaj elektoj en konsidero al tio ne povas esti ties propraj, kiel estas la kazo kun libertariana libera volo. Tutscio havas kiel malkongrua propraĵo argumenton por la ekzisto de dio, konata kiel la "argumento de libera volo", kaj estas proksime rilatita al aliaj tiaj argumentoj, ekzemple la neakordigebleco de ĉiopovo kun bona kreinta diaĵo (t.e. se diaĵo scias kion oni elektos, tiam tiu estas respondeca pro la lasado al oni elekti ĝin).

Antaŭdestinismo

redakti
  Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Antaŭdestinismo.

Antaŭdestinismo estas la ideo ke ĉiuj okazaĵoj anticipe estas determinitaj.[48][49] Antaŭdestinismo estas la filozofio laŭ kiu ĉiuj okazaĵoj de historio, pasinteco, nuntempo kaj estonteco, estis deciditaj aŭ estas konataj (de dio, sorto, aŭ de iu alia forto), inkluzive de homaj agoj. Antaŭdestinismo estas ofte prenita por signifi, ke homaj agoj ne povas influi super (aŭ havi neniun signifon por) la rezultoj de antaŭdestinita kurso de la okazaĵoj, kaj ke onies sorto estis establita ekstere (ekzemple, ekskluzive fare de kreinta diaĵo). La koncepto de antaŭdestinismo ofte estas argumentita alvokante kaŭzan determinismon, implicante ke ekzistas nerompita ĉeno de antaŭaj okazoj etendiĝantaj reen al la origino de la universo. Koncerne antaŭdestinismon, tiu ĉeno de la okazaĵoj estis antaŭ-establita, kaj homaj agoj ne povas influi la rezultojn de tiu antaŭ-establita ĉeno. Antaŭdestinismo povas esti uzita por signifi tian antaŭ-establitan kaŭzan determinismon, en kiu kazo ĝi estas kategoriigita kiel specifa speco de determinismo.[50][51] Ĝi ankaŭ povas esti uzita interŝanĝeble kun kaŭza determinismo - en la kunteksto de sia kapacito determini ontokazojn.[50][52]Malgraŭ tio, antaŭdestinismo ofte estas konsiderita sendependa de kaŭza determinismo.[53][54] La esprimo antaŭdestinismo ankaŭ estas ofte uzita en la kunteksto de biologio kaj heredo, en kies kazoj ĝi reprezentas formon de biologia determinismo.[55]

La esprimo antaŭdestinismo rekomendas ne nur determinadon de ĉiuj okazaĵoj, sed la prioritaton kaj konscie konscian determinadon de ĉiuj okazaĵoj (tial finitaj, supozeble, per konscia estaĵo). Dum determinismo kutime rilatas al naturalisme klarigebla kaŭzeco de la okazaĵoj, antaŭdestinismo ŝajnas de difino sugesti personon aŭ "iun" kiu estas kondukanta aŭ plananta la kaŭzecon de la okazaĵoj antaŭ ol ili okazas kaj kiu tiam eble kuŝas preter la natura, kaŭza universo. Antaŭdestino asertas, ke pleje potenca estante efektive fiksis al ĉiuj okazaĵoj kaj rezultoj en la universo anticipe, kaj estas fama doktrino da la kalvinistoj en kristana teologio. Antaŭdestino ofte estas konsiderita formo de forta teologia determinismo.

Antaŭdestinismo estis tial komparita kun fatalismo.[56] Fatalismo estas la ideo ke ĉio estas destincerta okazonta, tiel ke homoj havas neniun kontrolon de sia estonteco.

Religiaj analizoj

redakti
 
Institutio christianae religionis de Kalvino, 1597.

Kritikoj komenciĝis ĉe Lutero kiu malŝate, en polemiko kun Erasmo, difinis la "liberum" arbitrium kiel "servum" arbitrium (= sklava volo), eble pro tio ke la savo estas dia donaco, ne akiro de la homa agado: se homo ĝuas je libera volo, Dio estas kondiĉita de la homa agado. Sed iuj diversmaniere legas la esprimaron de Lutero, eble por eviti la antaŭdestinismon, tio estis konsiderita herezo jam rifuzita en la pasinta evoluo de la katolika eklezio.

La kritikon plie akcentis Kalvino per sia duobla antaŭdestino: Dio komunikas la savan veron al tiu kiun li volas, kaj antaŭdestinas al la savo aŭ la malsavo: oni komprenas, ke en ĉi-kazo malaperas kaj libero kaj libera volo (= libera elekto de la volo). Por pli bone enkadrigi la kritikojn de Lutero kaj Kalvino, oni komparu tion kun la tradicia kristana doktrino: Dio komunikas la savovojon al ĉiuj homoj, kaj lasas, ke homo libere akceptu aŭ malakceptu lian liberan donacon).

Kritikoj

redakti

Teologiaj kritikoj

redakti

La kritikoj, kaj kvereloj, daŭris kun Spinoza kaj iuj aliaj. Spinoza obĵekciis, ke kiam ekpekis Adamo, li ankoraŭ ne konis la bonon kaj malbonon, kaj do ne povis uzi liberan volon (Li ne povis imagi, ke la postaj eklezioj pritraktas tiun rakonton kiel popolan rakonton, do sen nebezonata teologia precizeco).

  1. Se homo posedus liberan volon kaj do kapablus plenumi ankaŭ la malbonon, Dio estus la kulpulo ĉar kaŭzo de la kaŭzo. Por savi la honoron de Dio, oni elpelu la liberan volon.
  2. Se la homo per libera volo kunlaboras kun la sava donaco de Dio, la dono de Dio perdas la prerogativon de simpla dono kaj Dio devas submetiĝi al la libera decido de la homo…

Filozofiaj kritikoj

redakti

Kiam la libera volo troviĝas antaŭ du bonoj, okazus ke se estas elektata la malpli perfektan, homo montrus stultecon kiu markus la kreinton mem; se estas elektita la pli bonan, tion la homo faras ĉar pliforte altirita de tiu ĉi: do ne necesas libera volo.

Filozofiaj vidpunktoj pri la libereco

redakti

Ekzistas diversaj vidpunktoj ĉu ekzistas la metafizika libero, tio estas, ĉu la personoj havas la povon elekti inter klaraj alternativoj.[57]

La determinismo estas la vidpunkto laŭ kiu ĉiuj okazaĵoj estas rezultoj neeviteblaj el antaŭaj kaŭzoj, do ĉio kio okazas havas tialon por sia ekzistado.

La neakordigeblismo estas la vidpunkto laŭ kiu ne eblas kongruigi kredon en universo determinisma kun la vera libera volo. La forta determinismo akceptas kaj la determinismon kaj la neakordigeblismon, kaj malakceptas la ideon, ke la homoj posedas liberan volon.

Mala al tio estas la filozofia liberecismo[58], kiu defendas, ke la individuoj havas metafizikan liberon kaj pro tio malakceptas la determinismon. La sendeterminismo estas formo de liberecismo kiu, laŭ ties vidpunkto, konsideras, ke la libera volo reale ekzistas, kaj ke tiu libero faras ke la agoj estas efiko sen kaŭzo. La teorio de la aganto estas formo de liberecismo kiu asertas, ke la elekto inter la determinismo kaj la sendeterminismo estas falsa dilemo. Anstataŭ volo, ĝi estas efiko sen kaŭzo. La teorio de la aganto asertas, ke ago de libera volo estas okazo de aganto-kaŭzo, pro kio aganto (persono, estaĵo) kaŭzas okazaĵon. Estas filozofio separita de la teorio ekonomika kaj politika de la libertarianismo aŭ liberecismo. La libertarianismo metafizika nomiĝas foje volismo por eviti tiun konfuzon.

La akordigeblismo[59] estas la vidpunkto kiu subtenas, ke la libera volo aperas en la ekstero de universo determinisma eĉ dum foresto de metafizika necerteco. La akordigeblistoj povas difini la liberan volon kiel apero de interna kaŭzo, tiel kiel pensoj, kredoj kaj deziroj konsiderataj kiel ekzistantaj interne de si mem. La filozofio kiu akceptas tiom la determinismon kiom la akordigeblismon nomiĝas malforta determinismo.

Psikologiaj kritikoj

redakti

La homo ne scias kiom li estas kondiĉita de la eksteraj influoj, kiuj kondukas lin al elekto kiun mem kredas libera elekto. Tion akcentas sciencistoj kiuj traktas kompleksajn korpajn organojn de la homo: fakte, la libera volo nek troviĝas nek spertiĝas en aliaj: en aliaj estas nur supozata.

Al tiuj apenaŭ aludataj obĵektoj, la partianoj de la libera volo respondas demandante kio okazus se la homo ne posedus tiun prerogativon: kiam oni punas kulpulon, punas nekulpulon; kiam oni akuzas, kalumnias senresponsulon ktp. Sed di-kredantoj devenigas tiun evidentan veron el konscienco kaj, eventuale, el la dia revelacio.

Vidu ankaŭ

redakti

Notoj

redakti
  1. ↑ Gregg D Caruso (2012). Free Will and Consciousness: A Determinist Account of the Illusion of Free Will. Lexington Books. p. 8. ISBN 978-0-7391-7136-3. "One of the strongest supports for the free choice thesis is the unmistakable intuition of virtually every human being that he is free to make the choices he does and that the deliberations leading to those choices are also free flowing.."
  2. ↑ Corliss Lamont (1969). Freedom of choice affirmed. Beacon Press. p. 38. ISBN 9780826404763.
  3. ↑ 3,0 3,1 Azim F Shariff; Jonathan Schooler; Kathleen D Vohs (2008). "The hazards of claiming to have solved the hard problem of free will". En John Baer; James C. Kaufman; Roy F. Baumeister (eld.). Are We Free? Psychology and Free Will. Oxford University Press. pp. 183, 190–93. ISBN 978-0-19-518963-6.
  4. ↑ TW Clark (1999). "Fear of mechanism: A compatibilist critique of The Volitional Brain". Journal of Consciousness Studies. 6 (8–9): 279–93. "Feelings or intuitions per se never count as self-evident proof of anything." Citita de Shariff, Schooler & Vohs: The hazards of claiming to have solved the hard problem of free will For full text on line see this Archived 2013-05-05 at the Wayback Machine.
  5. ↑ Max Velmans (2002). "How Could Conscious Experiences Affect Brains?". Journal of Consciousness Studies. 9 (11): 2–29.
  6. ↑ William James (1896). "The dilemma of determinism". The Will to believe, and other essays in popular philosophy. Longmans, Green. pp. 145 ff.
  7. ↑ John A Bargh (2007-11-16). "Free will is un-natural" (PDF). Arkivita el la originalo (PDF) en 2012-09-03. Alirita la 15an de Aprilo 2021. "Are behaviors, judgments, and other higher mental processes the product of free conscious choices, as influenced by internal psychological states (motives, preferences, etc.), or are those higher mental processes determined by those states?" Ankaŭ en John A Bargh (2008). "Chapter 7: Free will is un-natural". En John Baer; James C. Kaufman; Roy F. Baumeister (eld.). Are We Free? Psychology and Free Will. Oxford University Press. pp. 128 ff. ISBN 978-0-19-518963-6.
  8. ↑ Paul Russell (2002). "Chapter 1: Logic, "liberty", and the metaphysics of responsibility". Freedom and Moral Sentiment: Hume's Way of Naturalizing Responsibility. Oxford University Press. p. 14. ISBN 978-0-19-515290-6. "...the well-known dilemma of determinism. One horn of this dilemma is the argument that if an action was caused or necessitated, then it could not have been done freely, and hence the agent is not responsible for it. The other horn is the argument that if the action was not caused, then it is inexplicable and random, and thus it cannot be attributed to the agent, and hence, again, the agent cannot be responsible for it.... Whether we affirm or deny necessity and determinism, it is impossible to make any coherent sense of moral freedom and responsibility."
  9. ↑ Azim F Shariff; Jonathan Schooler; Kathleen D Vohs (2008). "Chapter 9: The hazards of claiming to have solved the hard problem of free will". En John Baer; James C. Kaufman; Roy F. Baumeister (eld.). Are We Free? Psychology and Free Will. Oxford University Press. p. 193. ISBN 978-0-19-518963-6.
  10. ↑ Max Velmans (2009). Understanding Consciousness (2a eld.). Taylor & Francis. p. 11. ISBN 978-0-415-42515-5.
  11. ↑ Strawson, Galen (2011) [1998]. "Free will. En E. Craig (Eld.)". Routledge encyclopedia of philosophy. London: Routledge. Arkivita el la originalo en 26a de Aŭgusto 2012. Alirita la 15an de Aprilo 2021.
  12. ↑ O'Connor, Timothy (Okt 29a, 2010). "Free Will". En Edward N. Zalta (eld.). The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer 2011 Edition). Alirita la 15an de Aprilo 2021.
  13. ↑ Joshua Greene; Jonathan Cohen (2011). "For the law, neuroscience changes nothing and everything". In Judy Illes; Barbara J. Sahakian (eds.). Oxford Handbook of Neuroethics. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-162091-1. "Free will, compatibilists argue, is here to stay, and the challenge for science is to figure out exactly how it works and not to peddle silly arguments that deny the undeniable (Dennett 2003)" referring to a critique of Libet's experiments by DC Dennett (2003). "The self as a responding and responsible artifact" (PDF). Annals of the New York Academy of Sciences. 1001 (1): 39–50. Bibcode:2003NYASA1001...39D. doi:10.1196/annals.1279.003. PMID 14625354. S2CID 46156580.
  14. ↑ Walter J. Freeman (2000). How Brains Make Up Their Minds. Columbia University Press. p. 5. ISBN 978-0-231-12008-1. "Instead of postulating a universal law of causality and then having to deny the possibility of choice, we start with the premise that freedom of choice exists, and then we seek to explain causality as a property of brains."
  15. ↑ McKenna, Michael (2009). "Compatibilism". En Edward N. Zalta (eld.). The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Vintra eld.).
  16. ↑ Libet, (2003). "Can Conscious Experience affect brain Activity?", Journal of Consciousness Studies 10, nr. 12, pp. 24–28.
  17. ↑ Kane, Robert; John Martin Fischer; Derk Pereboom; Manuel Vargas (2007). Four Views on Free Will (Libertarianism). Oxford: Blackwell Publishing. p. 39. ISBN 978-1-4051-3486-6.
  18. ↑ Vihvelin, Kadri (2011). "Arguments for Incompatibilism". En Edward N. Zalta (eld.). The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Spring 2011 eld.).
  19. ↑ Zagzebski, Linda (2011). "Foreknowledge and Free Will". En Edward N. Zalta (eld.). The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Aŭtuno 2011 eld.). Vidu ankaŭ McKenna, Michael (2009). "Compatibilism". En Edward N. Zalta (eld.). The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Vintro 2009 eld.).
  20. ↑ 20,0 20,1 van Invagen, P. (1983) An Essay on Free Will. Oxford: Clarendon Press. ISBN 0-19-824924-1
  21. ↑ Pereboom, D. (2003). Living without Free Will. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-79198-4.
  22. ↑ Fischer, J.M. (1983). "Incompatibilism". Philosophical Studies. 43: 121–37. doi:10.1007/BF01112527.
  23. ↑ Dennett, D. (1984). Elbow Room: The Varieties of Free Will Worth Wanting. Bradford Books. ISBN 978-0-262-54042-1.
  24. ↑ Kane, R. (1996) The Significance of Free Will, Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-512656-4
  25. ↑ Campbell, C.A. (1957) On Selfhood and Godhood, London: George Allen and Unwin. ISBN 0-415-29624-2
  26. ↑ Sartre, J.P. (1943) Being and Nothingness, represo 1993. New York: Washington Square Press. Sartre havigas ankaŭ psikologian version de la argumento postulante, ke se la agoj de homo ne estas propraj, li estus en malbona fido.
  27. ↑ Fischer, R.M. (1994) The Metaphysics of Free Will, Oxford:Blackwell
  28. ↑ Bok, H. (1998) Freedom and Responsibility, Princeton:Princeton University Press. ISBN 0-691-01566-X
  29. ↑ Ginet, C. (1966) "Might We Have No Choice?" In Lehrer, 1966: 87–104.
  30. ↑ Van Inwagen, P. kaj Zimmerman, D. (1998) Metaphysics: The Big Questions. Oxford: Blackwell
  31. ↑ 31,0 31,1 Inwagen, P. (s.d.) "How to think about free will" Arkivigite je 2012-02-16 per la retarkivo Wayback Machine Arkivita en 2008-09-11 en la Wayback Machine, p. 15.
  32. ↑ Van Inwagen, P. kaj Zimmerman, D. (1998) Metaphysics: The Big Questions. Oxford: Blackwell
  33. ↑ Alex Rosenberg (2005). Philosophy Of Science: A Contemporary Introduction (2a eld.). Psychology Press. p. 8. ISBN 978-0-415-34317-6.
  34. ↑ Niels Bohr. "The Atomic Theory and the Fundamental Principles underlying the Description of Nature; Based on a lecture to the Scandinavian Meeting of Natural Scientists and published in Danish in Fysisk Tidsskrift in 1929. First published in English in 1934 by Cambridge University Press.". The Information Philosopher, dedicated to the new information philosophy. Robert O. Doyle, publisher. Alirita la 15an de Aprilo 2021. "... any observation necessitates an interference with the course of the phenomena, which is of such a nature that it deprives us of the foundation underlying the causal mode of description."
  35. ↑ Niels Bohr (1a de Aprilo, 1933). Light and Life. Nature. 131. pp. 457–459. Bibcode:1933Natur.131..457B. doi:10.1038/131457a0. ISBN 978-0-444-89972-9. S2CID 4080545. "For instance, it is impossible, from our standpoint, to attach an unambiguous meaning to the view sometimes expressed that the probability of the occurrence of certain atomic processes in the body might be under the direct influence of the will. In fact, according to the generalized interpretation of the psycho-physical parallelism, the freedom of the will must be considered a feature of conscious life that corresponds to functions of the organism that not only evade a causal mechanical description, but resist even a physical analysis carried to the extent required for an unambiguous application of the statistical laws of atomic mechanics. Without entering into metaphysical speculations, I may perhaps add that an analysis of the very concept of explanation would, naturally, begin and end with a renunciation as to explaining our own conscious activity." Kompleta teksto rete en us.archive.org.
  36. ↑ G.H.R. Parkinson (2012). "determinism". Encyclopaedia of Philosophy. Taylor & Francis. pp. 891–92. ISBN 978-0-415-00323-0. Alirita la 26an de Decembro 2012.
  37. ↑ Vihvelin, Kadri, "Arguments for Incompatibilism", The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter 2003 Edition), Edward N. Zalta (eld.)
  38. ↑ Raymond J. VanArragon (2010). Key Terms in Philosophy of Religion. Continuum International Publishing Group. p. 21. ISBN 978-1-4411-3867-5. Alirita la 16an de Aprilo 2021.
  39. ↑ Eshleman, Andrew (2009). "Moral Responsibility". En Edward N. Zalta (eld.). The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter 2009 ed.).
  40. ↑ Suppes, P. (1993). "The Transcendental Character of Determinism". Midwest Studies in Philosophy. 18: 242–57. doi:10.1111/j.1475-4975.1993.tb00266.x. S2CID 14586058.
  41. ↑ La rigardo al la scienca determinismo datas el Laplace: "Oni devas rigardi la nunan staton de la universo kiel la efiko de ties antaŭa stato." Por plua studado vidu John T Roberts (2006). "Determinismo". En Sahotra Sarkar; Jessica Pfeifer; Justin Garson (eld.). The Philosophy of Science: An Encyclopedia. N–Z, Indeks, Volume 1. Psychology Press. pp. 197 ff. ISBN 978-0-415-93927-0.
  42. ↑ 42,0 42,1 42,2 Vihvelin, Kadri, "Arguments for Incompatibilism", The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter 2003 Edition), Edward N. Zalta (eld.), ((rete))
  43. ↑ Fischer, John Martin (1989) God, Foreknowledge and Freedom. Stanford, CA: Stanford University Press. ISBN 1-55786-857-3
  44. ↑ Watt, Montgomery (1948) Free-Will and Predestination in Early Islam. London: Luzac & Co.
  45. ↑ McKenna, Michael (2009). "Compatibilism". En Edward N. Zalta (eld.). The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter ed.).
  46. ↑ Groblacher, Simon; Paterek, Tomasz; Kaltenbaek, Rainer; Brukner, Caslav; Zukowski, Marek; Aspelmeyer, Markus; Zeilinger, Anton (2007). "An experimental test of non-local realism". Nature. 446 (7138): 871–75. arXiv:0704.2529. Bibcode:2007Natur.446..871G. doi:10.1038/nature05677. ISSN 0028-0836. PMID 17443179. S2CID 4412358.
  47. ↑ Ben C. Blackwell (2011). Christosis: Pauline Soteriology in Light of Deification in Irenaeus and Cyril of Alexandria. Mohr Siebeck. p. 50. ISBN 978-3-16-151672-6. Alirita la 16an de Aprilo 2021.
  48. ↑ McKewan, Jaclyn (2009). "Evolution, Chemical". In H. James Birx" (ed.). Predeterminism. Encyclopedia of Time: Science, Philosophy, Theology, & Culture. SAGE Publications. pp. 1035–36. doi:10.4135/9781412963961.n191. ISBN 978-1-4129-4164-8.
  49. ↑ "Predeterminism". Oxford Dictionaries. Oxford Dictionaries. 2010. Alirita la 20an de Decembro 2012. Vidu ankaŭ "Predeterminism". Collins English Dictionary. Collins. Alirita la 16an de Aprilo 2021.
  50. ↑ 50,0 50,1 McKewan, Jaclyn (2009). "Evolution, Chemical". In H. James Birx" (eld.). Predeterminism. Encyclopedia of Time: Science, Philosophy, Theology, & Culture. SAGE Publications. pp. 1035–36. doi:10.4135/9781412963961.n191. ISBN 978-1-4129-4164-8.
  51. ↑ "Some Varieties of Free Will and Determinism". Philosophy 302: Ethics. philosophy.lander.edu. 10a de Septembro 2009. Alirita la 16an de Aprilo 2021. "Predeterminism: the philosophical and theological view that combines God with determinism. On this doctrine events throughout eternity have been foreordained by some supernatural power in a causal sequence."
  52. ↑ Vidu ekzemple Hooft, G. (2001). "How does god play dice? (Pre-)determinism at the Planck scale". arXiv:hep-th/0104219. Bibcode:2001hep.th....4219T. "Predeterminism is here defined by the assumption that the experimenter's 'free will' in deciding what to measure (such as his choice to measure the x- or the y-component of an electron's spin), is in fact limited by deterministic laws, hence not free at all" , kaj Sukumar, CV (1996). "A new paradigm for science and architecture". City. 1 (1–2): 181–83. doi:10.1080/13604819608900044. "Quantum Theory provided a beautiful description of the behaviour of isolated atoms and nuclei and small aggregates of elementary particles. Modern science recognized that predisposition rather than predeterminism is what is widely prevalent in nature."
  53. ↑ Borst, C. (1992). "Leibniz and the compatibilist account of free will". Studia Leibnitiana. 24 (1): 49–58. JSTOR 40694201. "Leibniz presents a clear case of a philosopher who does not think that predeterminism requires universal causal determinism"
  54. ↑ Far Western Philosophy of Education Society (1971). Proceedings of the Annual Meeting of the Far Western Philosophy of Education Society. Far Western Philosophy of Education Society. p. 12. Alirita la 16an de Aprilo 2021. ""Determinism" is, in essence, the position holding that all behavior is caused by prior behavior. "Predeterminism" is the position holding that all behavior is caused by conditions predating behavior altogether (such impersonal boundaries as "the human conditions", instincts, the will of God, inherent knowledge, fate, and such)."
  55. ↑ "Predeterminism". Merriam-Webster Dictionary. Merriam-Webster, Incorporated. Alirita la 16an de Aprilo 2021. Vidu ekzemple Ormond, A.T. (1894). [Alirita la 16an de Aprilo 2021. "Freedom and psycho-genesis".] Psychological Review. 1 (3): 217–29. doi:10.1037/h0065249. "The problem of predeterminism is one that involves the factors of heredity and environment, and the point to be debated here is the relation of the present self that chooses to these predetermining agencies", kaj Garris, M.D.; et al. (1992). "A Platform for Evolving Genetic Automata for Text Segmentation (GNATS)". Science of Artificial Neural Networks. 1710: 714–24. Bibcode:1992SPIE.1710..714G. doi:10.1117/12.140132. S2CID 62639035. "However, predeterminism is not completely avoided. If the codes within the genotype are not designed properly, then the organisms being evolved will be fundamentally handicapped."
  56. ↑ Sherman, H. (1981). "Marx and determinism". Journal of Economic Issues. 15 (1): 61–71. doi:10.1080/00213624.1981.11503814. JSTOR 4224996. "Many religions of the world have considered that the path of history is predetermined by God or Fate. On this basis, many believe that what will happen will happen, and they accept their destiny with fatalism."
  57. ↑ Lawhead, Willaim F. The Philosophical Journey: An Interactive Approach McGraw-Hill Humanities/Social Sciences/Languages p. 252 (angla)
  58. ↑ Samloke. p. 254
  59. ↑ Lawhead, Willaim. The Philosophical Journey: An Interactive Approach McGraw-Hill Humanities/Social Sciences/Languages p. 255

Bibliografio

redakti
  • Bischof, Michael H. Kann ein Konzept der Willensfreiheit auf das Prinzip der alternativen Möglichkeiten verzichten? Harry G. Frankfurts Kritik am Prinzip der alternativen Möglichkeiten (PAP). In: Zeitschrift für philosophische Forschung (ZphF), Heft 4, 2004.
  • Claudiana, Torino 1969. Terza edizione a cura di Fiorella DE MICHELIS PINTACUDA, 2004.
  • Didier Érasme, Essai sur le libre arbitre, 1524;
  • George L. Fonsegrive, Essai sur le libre arbitre (konsultabla ĉe Gallica) ;
  • Inwagen, Peter van An Essay on Free Will Oxford: Clarendon Press
  • Katekismo de la Katolika Eklezio tiel difinas la liberan volon: “La libero estas la povo radikita en la racio kaj volo, aktivi kaj ne aktivi, fari tion ĉi aŭ tion, elmeti el si mem antaŭplanitan agojn, Danke al la libero volo ĉiu disponas pri si mem” (n. 1731).
  • Lawhead, Willaim F. The Philosophical Journey: An Interactive Approach McGraw-Hill Humanities/Social Sciences/Languages
  • Libet, Benjamin, Freeman, Anthony, Sutherland. J.K.B., Editors, The volitional brain: Towards a neuroscience of free will. 1999, Imprint Academic. ISBN 0-907845-50-9.
  • Libet, Benjamin, Mind time: the temporal factor in consciousness, Harvard University Press, 2004. ISBN 0-674-01320-4.
  • López Corredoira, M., 2005, Somos fragmentos de Naturaleza arrastrados por sus leyes, Vision Net, Madrid, ISBN 84-9821-136-0
  • Denis Diderot, Jacques le fataliste ;
  • Martin Luther, De servo arbitrio (Du serf arbitre), 1525 ;
  • Morris, Tom Philosophy for Dummies For Dummies
  • Muhm, Myriam: Abolito il libero arbitrio - Colloquio con Wolf Singer, in: L'Espresso,19.08.2004 http://www.larchivio.org/xoom/myriam-singer.htm
  • Arthur Schopenhauer, Essai sur le libre arbitre (konsultabla ĉe Gallica) france.
  • Schopenhauer, Arthur, On the Freedom of the Will, Oxford: Basil Blackwell ISBN 0-631-14552-4 angle

Eksteraj ligiloj

redakti
  • [1][rompita ligilo] La Lutera pensado pri la libera volo
  • [2] Diskutadoj pri la libera volo
  • En tiu ĉi artikolo estas uzita traduko de teksto el la artikolo Free will en la angla Vikipedio.
Bibliotekoj
Elŝutita el "https://eo.wikipedia.org/w/index.php?title=Libera_volo&oldid=8878829"