Àtum
|
C'l artìcul chè 'l è scrit in
Miranduléś |
'L àtum (da 'l gréc ἄτομος [àtomos] ch'a vōl dir “ch'a n s pōl minga tajàr”) 'l è la strutùra ch'la fórm' in gènar la matèria in dal mónd fìśic o in natùra. Al s ciàma acsè parchè na vòlta i filòśuf teòric d'l “atumìśum”, cuma Leucìp, Demòcrit e Epicûr, i pinsàvan ch'i fùsan la part più pìcula dla matèria, dònca indiviśìbla.
Cumpuśisiòṅ
Gl'àtum i èṅ la cumbinasiòṅ ad partisèli più cichi ciamàdi eletròṅ (cun carga negatìva), prutòṅ (cun carga puśitìva) e, in gènar, neutròṅ (sénsa carga). Gl'ùltim dū elemènt, dit nucleòṅ, i s càt'n in dal sò nùccleo méntar gl'eletròṅ i gh prìlan dintóran cun di muimènt minga fis. Anc l'anti-matèria la gh'à i sò àtum, ciamâ anti-àtum o anti-elemènt, ma 'l carghi chè i èṅ arbaltàdi.
Quànd più àtum i s mìsć'n insém i fórm'n al mulèculi cuma l'àqua fata da 'n àtum 'd usìgen e dū 'd idrògen.
Par batśàr 'n àtum i sarvìsan dū nùmar, qvél dla sò masa (al nùm'r ad partisèli ch'i s càt'n in dal nùccleo → A) e qvél atòmig (al nùmar di prutòṅ → Z che, quànd 'l àtum 'l è neùtar, al curispónd a 'l nùmar di eletròṅ). La difarénsa fra A e Z al dà 'l nùmar di neutròṅ. Se p'r un quàlc mutìṿ 'n àtum al pèrd o 'l tira sù di eletròṅ, 'l equilìbri lètric d'l àtum 'l è pardû, trasfurmànd'ś in un jôṅ, cun carga puśitìva o negatìva a secónda di caś.
In natùra i pōl'n eśìstar di àtum dal stés elemènt (dònca c'n un nùm'r atòmig cumpàgn) ma cun nùm'r ad masa difarènt e dònca c'n un nùmar variàbil 'd neutròṅ (iśòtup). 'L è 'l caś, par far 'n eśèmpi, d'l idrògen ch'al s pōl preśentàr in tri fórmi: al pròsi (qvél ch'al s cata più da spés, sénsa neutròṅ in dal nùccleo), al deutèri (c'n un neutròṅ) e 'l trisi (dimóndi râr, cun dū neutròṅ). In tut al manéri da 'l punt ad vista chìmig, tut chi tri àtum lè i èṅ cumpàgn.
Tavla periòdica di elemènt
In dal 1869 gl'elemènt i èṅ stâ clasificâ in na tabèla da 'l chìmig rus Dmitrij Ivanovič Mendeleev anc se soquànti caśèli i èṅ stati impinìdi sōl in séguit. A s partìs cun 'l elemènt cun nùm'r atòmig 1 (idrògen, prim grup) par finìr cun 'l elemènt cun nùm'r atòmig 92 (uràni) anc se c'n al tèmp i chìmig i 'n aṅ śuntâ dimóndi àtar.
Gl'eletròṅ i s puśisiònan via via in òrbiti estérni a 'l nùccleo. Quànd n'òrbita l'è pîna, un quèl ch'al dipènd da 'l elemènt, gl'eletròn ch'i gh'armàgnan i finìs'n in qvéla dòp e via dascurénd.
Gl'elemènt cun tuti gl'òrbiti “pîni” (ciamàdi anc gus letrònic o gus ad valénsa), cuma 'l èli o 'l nèon, i èṅ dit gas nòbii parchè i n s cumbìnan minga cun di elemènt difarènt esénd ch'i n pōlan minga pèrdar o ciapàr di eletròṅ dvintànd di jôṅ. A s trata di elemènt ch'i fànan part dal grup 18 dla tavla.
