Bulåggna
| St artéccol qué l é scrétt in bulgnaiṡ | 
|
Canbiamänt dal nómmer di abitànt int al tänp
Bulåggna (Bologna in itagliàn, Felzna in etróssc) l é una zitè ed 392.696 abitànt, capitèl dla zitè metrupulitèna col sô nómm e dla regiån Emégglia-Rumâgna. La s câta int al mèż dla Bâsa Padèna stra'l Po e i Apenén, par dîrla méi stra'l Ràggn e al Sèvna.
Ai é óṅna däli universitè pió antîghi dal månnd, l'Alma Mater Studiorum, fundè dal 1088. Bulåggna l é óṅna däl zitè pió récchi e pió dṡvilupè d Itâglia par vî dla só lónga tradiziån industrièla e dla só puṡiziån al zänter däli autostrè e däl ferovî pió inpurtànti dal pajaiṡ.
Stòria
Ténp antîg
Bulåggna l é stè fundè da i Etróssc e as ciamèva Felsina, stra sé e nå dal 534 prémma ed Crésst indóvv ai êren bèli stè i vilanoviàn, di pigrèr e di cuntadén. La zitè etróssca la s dṡvilóppa atåuren a un santuèri tirè só in vatta a na culéṅna.
Zêltic e rumàn
Dal 300 prémma ed Crésst, in zitè i gnénn i Boii, dla żänt gâlica, ch'i dénn al nómm ch'al guinté pó Bononia dåpp ch'i arivénn i Rumàn dal 189 prémma ed Crésst. Äl prémmi famàjj rumàn äl fónn guidè da Lucius Valerius Flaccus, Marcus Atilius Seranus, e da Lucius Valerius Tappo.
I palâz såura a la Vî Emégglia, finé dal 187 prémma ed Crésst i fénn ed Bulåggna un gran zänter stradèl, d indóvv as psêva andèr in só fén ad Aràżż par la Via Flaminia minor e in żå fén ad Aquileia par la Via Aemilia Altinate.
Dl 88 prémma ed Crésst, la zitè la guinté un munizéppi: l'avêva däl strè drétti con sî chèrd e òt decumàn (däl strè cråuṡänti) ch'äl s pôlen vàdder anc dal dé 'd incû. Quand ai êren i Romàn, la żänt l'andèva dai 12.000 ai 30.000. L'êra advintè anc la secånnda zitè pió granda d Itâglia dåpp Råmma e Pomponius Mela l'avêva tôlta insàmm äl zénc opulentissimae ("pió récchi") zitè d Itâglia.
Ai gné un gran fûg såtta a Clavién mo Nerån la fé ricostruîr tótta da zémma a fånnd dal prémm sécol dåpp Crésst.
Èlt mediuêv
Dåpp di sêcol ed dṡgrâzi, Bulåggna la gné inpurtànta 'na secånnda vôlta dal 400 dåpp Crésst quand ai era al vàsscuv Ptròni, ch'al gé tirèr só la cîṡa 'd San Stêven. A la fén dl Inpêr romàn, l'era 'na zitè ed fruntîra dl Eṡarchè ed Ravanna int la Bâsa Padèna e l'êra difaiṡa da na raiga ed mûr ch'al n êren brîṡa al stassi ch'la zitè rumâna.
Dal 728 i arivénn i Lungubèrd insàmm al låur rà Liutprând, ch'la tulé insàmm int al raggn dî Lungubèrd. I cunquestadûr germânic i miténn só l'adiziån lungubèrda, un nôv riån ataiṡ a la cîṡa ed San Stêven, indóvv ai stétt anc Chèrel Mâgn dal 786.
Bâs Mediuêv
Etè di cmónn
Dåpp Bulåggna la taché a cràsser e la guintè dal Mediuêv cmóṅna lébbra, la s żunté a la Lîga Lunbèrda cåntr a Federîg Berbaråssa dal 1164. Dal 1088, l é stè fundè l'Universitè ed Bulåggna, la pió vècia d Eurôpa ch'l avêva di luminèri cme Irnêri e l'à avó cme studént da la sô fundaziån Dante, Boccaccio e Petrarca. Dal 1100, la zitè ch'la s ṡlarghèva la tachèva a avair biṡåggn 'd'na nôva lénnia ed mûr, ch'l é stè finé dal 1500.
Dal 1256, Bulåggna la publiché la Lażż dal Paradîṡ ch'l abulé la servitó feudèl e la liberé i sêruv coi sôld dla cmóṅna. Int al zänter dla zitè ai êren 'na móccia ed tårr (magâra 180), tirè só däl famàjj pió sgnåuri e anc dal cîṡ, dî palâz par tótt e di munastîr. Dal 1294 la dgéva èser óṅna däl zitè pió grandi d Europa, la sèsta dåpp Còrdoba, Parîṡ, Vnêzia, Fiuränza e Milàn coi só 60,000 o 70,000 abitànt.
Etè däl sgnåurî
Propi cme socuànti ètri zitè dl Itâglia ed chî ténp, a Bulåggna ai êren däl litigherî stra i sgnûr al guêren. A la fén, dal 1274, i mandénn vî la famàjja dî Ghibelén, i Lanbertâz. Dåpp che i Bulgnîṡ i én stè stianchè int la bataja dal Zapulén cåntr i Mudnîṡ dal 1325, Bulåggna la taché a inpuvrîres e la dmandé la proteziån dal Pèpa al cminzéppi dal sêcol quatôrdg'. Dal 1348, quand ai êra la pèst, i murénn in 30,000.
Dåpp al raggn felîz ed Taddeo Pepoli (1337-1347), Bulåggna l é stè in man ai Visconti ed Milàn, mo la turné såtta al Stèt dla Cîṡa col Cardinèl Gil de Albornoz dal 1360. L'ân dåpp ai é stè un pó la ripóbblica cme dal 1377, ch'al taché a tirèr só la Baṡéllica ed San Ptròni e la Mercanzî, con di tentatîv ed métter só al Pèpa o i Viscónt, mänter ch'al famàjj al s fêven sänper la guèra.
I Bäntvói
Vêrs la mitè dal 1400 i arivénn i Bäntvói, ch'i andénn al guêren con Sante (1445-1462) e Żvân II (1462-1506). St'êpoca l é stè la pió granda par Bulåggna e i tachénn a gnîr tant artésst e architétt ch'i fénn ed Bulåggna 'na zitè d'èrt. Dal Rinasimänt Bulåggna l é stè l'óṅnica zitè itaglièna indóvv äl dòni al pséven advintèr tótt quall ch'al vlêven.
Al dòni i êren pió lébbri che in tótt i èter sît e ai êra anc qualli ch'ai arivèven anc a tôr 'na laurea a l'universitè.
Såtta al Stèd dla Cîṡa
Al raggn ed Żvân al dṡmité dal 1506 quand al Pèpa Giólli II arivé col só eṡêrcit a Bulåggna e al purté vî tótta l'èrt ch'ai êra int al sô palâz. Da alåura fén a la fén dal 1700 Bulåggna l é stè såtta al Stèt dla Cîṡa e al guêren ai êra al cardinèl lighè mandè da Råmma insàmm a un Senèt ch'al eleżêva ògni dû mîṡ un gånfalunîr (gióddiz), con di èter òt cónsul pió vîc'.
La prosperitè dla zitè l'andè inànz, anc se al mèl naigher dla fén dal 1500 la purté la populaziån da 72.000 a 59.000 abitànt e quand ai é stè n'ètra vôlta dal 1630 i arivénn a 47,000. Dåpp i êren carsó fén a 60,000-65,000. Dal 1564 i tirénn só al Żigànt e al Palâz di Banc ataiṡ a l Archiginèṡi, indóvv ai êra l'Universitè vècia. Al Pèpa al fé tirèr só dimónndi ed cîṡ e dî palâz religiûṡ, pió ch'in tótti äli ètri zitè d Itâglia. I artésst ed st'êpoca i fundénn la Scôla bulgnaiṡa ch'l avêva stra i èter Annibale Carracci, al Minghén, al Guerzén e di èter cgnossó in tótta Eurôpa.
Etè mudêrna
Con Napoleån, Bulåggna l'êra dvintè la capitèla dla Repóbblica Cispadèna e dåpp al secånnd zänter pió inpurtànt dal Ràggn d Itâglia dåpp Milàn. Quand Napoleån l é andè żå Bulåggna l êra turnè såtta al Pèpa (Stèt dla Cîṡa), ch'l udièva dimónndi. Dal 1831 e dal 1849 l'avêva tintè ed dstachères mo i austrìac i arivèven sänper a dsfèr tótt. Stral 1849 e al 1860 ai êra anc una guarnigiån ed tugnén dl'Austria ed stanzia int la zitè.
Al ûltum pèpa-rà ch'l é vgnó a Bulåggna cme gvarnànt l é stè Pìo IX, ch'ai véns dal 1857 a inaugurèr una nôva facultè (qualla ed biologî) a l'Universitè. Dal 1859, al 12 ed żóggn i bulgnîṡ (insàmm ai Tuscan e ai Lunbèrd) i vûden pr andèr såtta al Ràggn ed Sardàggna, ch'l advént Ràggn d Itâglia un ân dåpp.
Etè cuntenpurànea
Dåpp l'Unitè la zitè la guänta 'na móccia 'd inpurtanza par vî dla so cultûra mo anc parché la dvänta un zänter industrièl, comercièl e d traspôrt dimónndi inpurtànt. A l prinzéppi dal Novzänt la zitè la cràss e la dvänta récca, as câza żå äl vèci mûr (fòra che dî pzulén e socuànt pôrt) par fèr däl cà nôvi par la żänt.
Da la Secånnda Guèra Mundièl fén al dé 'd incû
Bunbardè fén a la fén dla secånnda guèra mundièl, Bulåggna l é stè ritirè só ed fûria e l é arturnè squèṡi sóbbit a èser óṅna däl zitè pió récchi, zivîl e méi urganiżè d Itâglia, anc par l'imigraziån ed tanta żänt ch'la gnêva da la Bâsa Itâglia (ciamè da la żänt par disprèz tarón, maruchén o magnamèl) e, int i ûtum ân, anc da l'Âfrica e da l'Âṡia.
Inpurtanza
Bulåggna l é un zänter däl ferovî e däli autostrè dimónndi inpurtànt. Al distràtt dla Fîra l é al secånnd pió grand in Itâglia dåpp quall ed Milàn e al quèrt pió grand in Eurôpa, col só eṡibiziån 'na móccia inpurtànti cme al Motorshow (mâchin, motoziclàtt; al pió inpurtànt dal månnd, as dîṡ, dal 2019 as câta a Môdna), Saie, Saiedue e Cersaie (costruziån), Cosmoprof (scanbiàtt), Lineapelle, ecz. Bulåggna e la só ârea metropolitèna l'à dimónndi 'd indósstri såura tótt mecânichi, dal magnèr e de l'eletrònica e po anc dî zänter ed vànndita pr äl butaig (al Centergross dl'ârea nòrd), fén dal 1973, ch'l é stè par di ân al pió grand 'd Eurôpa e al marchè itagliàn pió inpurtànt dla frûta e dla verdûra. Pó Bulåggna l é péṅna ed monumént, muṡî e ai é una vétta culturèla inpurtànta.
Bulåggna l é stè capitèl européa dla cultûra dl ân 2000, méntar dal 2006 l é zité UNESCO dla mûṡica.
Tótt quasst l é incredébbil s'as pänsa che Bulåggna con la só ârea metropolitèna la rîva såul a 550.000 abitànt: e pûr, in Itâglia e in Euròpa, l'à 'na consideraziån par la só indósstria, la só cultûra e al só cumêrzi anc pió granda dla só dimensiån. A sti nómmer qué a arénn pó anc da żontèr anc i 100.000 studént ch'i vénen da fòra a studièr a l'Universitè.
Cuṡéṅna
Cum as sà, l'Emégglia-Rumâgna in cuṡéṅna l é regéṅna, e la cuṡéṅna bulgnaiṡa l é famåuṡa in tótt al månnd. Ón ch'al s n intindêva ed bî magnarén, al rumagnôl Pellegrino Artusi (1820 – 1911), al gêva:
"Quand a sentî parlèr dla cuṡéṅna bulgnaiṡa fè 'na riveränza, ch'as al mêrita".
Socuànt di piât bulgnîṡ pió famûṡ i én i turtlén in brôd, äl tajadèl a l ragó, äl laṡâgn, äl carsintén, i pasatèl e al frigiån.
Geografî
Quartîr
Bulåggna dal 2016 l'à såul 6 quartîr, mo ai é pió ed sî rión e żòn. I quartîr stòric én:
- Marcån;
- Irnêri;
- Galvàn;
- Malpîg;
- Al Pradèl;
- Casteldàbbel, La Bérra, Rigåuṡa, Lavén;
- Santa Viôla;
- La Bèrca;
- Sàffi;
- San Mâmel;
- Äl Lâm;
- Pscarôla;
- Curdgèla;
- Cråuṡ Cuêrta;
- Bulugnéṅna;
- Arclîz, La Dåzza, Caṡrèlta;
- San Dunén, Pilâster, Råuvri;
- Zirnâica, Masaränt;
- Mazén;
- San Rafèl;
- Månt Dunè, Fuscrèra, Dåu Madòn, Fóssel;
- Mórri;
- Äl Culénn;
- San Lócca, Zedalonga.
Spòrrt
Fùbbol
Al Bulåggna Club ed Fùbbol l é la scuèdra ed fùbbol prinzipèl dla zitè e óṅna däl pió titulè 'd Itâglia, con 7 scudétt, dåu Cópp Itâglia e èter téttol internaziunèl. Incû al żûga int la Sèrie A.
Bàsschet
Dåu däl méi scuèdri ed bàsschet 'd Itâglia, la Virtus e la Fortitudo äli én bulgnîṡ.
Mutûr
A Bulåggna zitè al à al só sît la Duchè (motoziclàtt).
Èter spòrrt
Bulåggna l é famåuṡa anc int al béiṡbol (Fortitudo Baseball) e vòlleibol (Zinella).
Quî da vadder
Fén a la fén dl Otzänt, quand i tachénn a tirèr só di palâz in tótt i sît, Bulåggna l êra óṅna däl zitè medievèl mej cunservè dl Itâglia. Anc al dé 'd incû l é bän tgnó drî e l é óṅnica pr al só valåur stòric. Anc s i bunbardénn dimónndi la zitè dal 1944, al zänter stòric, on di pió grand dl Euròpa, l'à 'na móccia ed monumént dal Mediuêv, dal Rinasimänt e dal Baròc. La strutûra uriginèla di Rumàn la s vadd anc al dé 'd incû int äl fortificaziån dal Mediuêv e int äl tårr. Äl pió cgnossó i én äl Dåu Tårr.
A Bulåggna ai é anc na móccia ed cîṡ:
- La Baṡéllica ed San Ptròni, óṅna däl pió grandi dal månnd (l avêva da guintèr pió granda ed San Pîr a Råmma, mo al Pèpa Pio IV an al vlé brîṡa).
- La Catedrèl ed San Pîr.
- La Cîṡa ed San Stêven, ciamè anch' Sèt cîṡ.
- La Baṡéllica ed San Mêneg.
- La Baṡéllica ed San Franzàssc.
- La Baṡéllica ed Santa Luzî.
- La Baṡéllica ed San Iâcum Mażåur.
- La Madòna ed San Lócca in vatta a l'Uservänza
- San Michêl in Bôsc
- San Pèvel.
- Al Lamänt só 'l Crésst Môrt
Nèd a Bulåggna o int i dintûren
- Pupi Avati (regéssta, nèd dal 1938)
- Adriano Banchieri (muṡicéssta, 1568 – 1634)
- Agostino Barelli (architàtt, 1627 - 1687)
- Laura Bassi (sinziè, la prémma dòna ch'la dvintè prufesuràssa d n'universitè in tótta Eurôpa, 1711 – 1788)
- Ugo Bassi (eròe naziunèl itagliàn, mazè pr i lavurîr dal 1848 1800 - 1849)
- Stefano Benni (scritåur, nèd dal 1947)
- Bandàtt XIV (Prospero Lambertini, Pèpa 1740-58)
- Żvân II Bäntvói (1443-1508)
- Rossano Brazzi (atåur, 1916-1994)
- Cesare Candi (artiżàn muṡizéssta, 1869 – 1947)
- Annibale Carracci (pitåur, 1560 – 1609)
- Lodovico Carracci (pitåur, 1555 – 1619)
- Agostino Carracci (pitåur, 1557 – 1602)
- Pierluigi Collina (ârbiter ed balån, nèd dal 1960)
- Scipione del Ferro (sinziè di nómmer, l à arsôlt l'equaziån cûbica, 1465 – 1526)
- Lucio Dalla (cantànt, 1943 – 2012)
- Domenichino (Domenico Zampieri, pitåur, 1581 – 1641)
- Gianfranco Fini (puléttic, nèd dal 1952)
- Luigi Galvani (sinziè, dscuvridåur dla bioeletrizitè, 1737 – 1798)
- Serena Grandi (atrîz, nèd dal 1958)
- Gregòri XIII (Ugo Boncompagni, Pèpa 1572 – 85, l à strulghè al Lunèri gregoriàn)
- Gregòri XV (Alessandro Ludovisi, Pèpa 1621-3)
- Al Guerzén (Giovanni Barbieri, pitåur, 1591 – 1666)
- Irnèri (giuréssta, c.1050 - sicûr fén dal 1125)
- Lucio II (Gherardo Caccianemici dell'Orso, Pèpa 1144-5)
- Marcello Malpighi (sinziè, dscuvridåur dl'anatomî microscòpica, 1628-1694)
- Guglielmo Marconi (inżgnîr, dscuvridåur dla radio e Prémi Nòbel par la Fîṡica, 1874 - 1937)
- Giuseppe Mezzofanti (cardinèl e linguéssta, 1774 – 1839)
- Andrea Mingardi (cantànt, nèd dal 1940)
- Marco Minghetti (ecunuméssta e puléttic, 1818 – 1886)
- Giorgio Morandi (pitåur, 1890 – 1964)
- Gianni Morandi (cantànt, nèd dal 1944)
- Pier Paolo Pasolini (scritåur, povêta, regéssta, 1922 - 1975)
- Romano Prodi (Presidänt dal cunsélli e profesåur dl'universitè, nèd dal 1939)
- Roberto Regazzi (liutèr, nèd dal 1956)
- Eva Robin's (atrîz transesuèl dla televiṡiån e dal teàter, nèda dal 1958)
- Guido Reni (pitåur, 1575 - 1642)
- Ottorino Respighi (cunpunéssta, 1879 - 1936)
- Augusto Righi (fîṡic, al à scrétt 'd elettromagnetîṡum, 1850 - 1920)
- Carlo Ruini (anatoméssta di cavâl, 1530-1598)
- Elisabetta Sirani (pitrîz, môrta a 27 ân)
- Alberto Tomba (siatåur, nèd dal 1966)
- Ondina Valla (prémma dòna itaglièna a vénzer l'ôr äli Olimpiadi 1916 - 2006)
- Mariele Ventre (masstra e diretrîz, l'à fundé al Piccolo Coro dell' Antoniano 1939 - 1995)
- Christian Vieri (żugadåur ed balån, nèd dal 1973)
- Alex Zanardi (pilòta ed mâchin da cåursa, nèd dal 1966)
Ażiänd inpurtànti
- Ducati Motor Holding (motoziclàtt)
- Lamborghini (mâchin par récc)
- Maserati (mâchin, adès pô l é a Môdna)
- Regazzi (viulén ed qualitè)
- Na móccia ed cooperatîv, cme la Coop, la prémma in Itâglia pr i supermarchè.
- Al grópp 'd indósstri Coesia, dî màsster int al månnd dl inbalâg'.
Gemelè con Bulåggna
- Coventry, Ràggn Uné, fén dal 1984
- Kharkiv, Ucrâina, fén dal 1966
- La Plata, Arżintéṅna, fén dal 1988
- Leipzig, Germâgna, fén dal 1962
- St. Louis (Missouri), Stèd Uné, fén dal 1987
- Portland (Òregun), Stèd Uné, fén dal 2003
- Thessaloniki, Grêcia, fén dal 1981
- San Carlos, Nicaràgua, fén dal 1988
- Saint-Louis, Senegal, fén dal 1991
- Toulouse, Franza, fén dal 1981
- Tuzla, Bòsnia e Herzegòvina, fén dal 1994
- Valencia, Spâgna, fén dal 1976
- Zagreb, Cruâzia, fén dal 1963
Våuṡ lighè
Anzôla · Arżlè · Bariṡèla · Bäntvói · Bulåggna · Båurg Tusgnàn · Bûdri · Caldarèra · Camugnàn · Caṡalàcc’ · Caṡalfiumanaiṡ · Castèl Guêlf · Castèl Mażåur · Castèl San Pîr · Castèl d Ajàn · Castèl d Rî · Castèl d Chèṡi · Castèl d Èrżen · Castnèṡ · Castión · Crevalcôr · Dåzza · Èlt Raggn · Funtanàllṡ · Gâg’ · Galîra · Granarôl · Griżèna · Iómmla · Liżàn · Lujàn · Malalbêrg · Marzabòt · Midgéṅna · Mnêrbi · Mulinèla · Dscargalèṡen · Månt San Pîr · Måntränz · Munżón · Murdàn · Użàn · Pianôr · Pîv ed Zänt · Sèla · San Bandàtt · San Żôrż · San Żvân · San Lâżer · San Pîr in Caṡèl · Sant’Ègata · Al Sâs · Valsamûż · Varghè · Żôla Predåuṡa
| Cheplûg dl'Emégglia-Rumâgna | ||
|---|---|---|
| Piasëinsa | Pärma | Rèz | Mòdna | Bulåggna | Frara | Ravêna | Furlé e Zisèna | Rèmin | ||