Πεντηκόντορος
.jpg)
Η πεντηκόντορος ήταν τύπος αρχαίας ελληνικής γαλέρας, που χρησιμοποιήθηκε (τουλάχιστον) από την αρχαϊκή εποχή, αλλά μάλλον παρόμοια πλοία υπήρξαν και προγενέστερα, αν ληφθούν υπόψη οι σχετικές αναφορές στα ομηρικά έπη.
Πριν από την Αρχαϊκή εποχή, ο Όμηρος στην Ιλιάδα του αναφέρει ότι κατά τη διάρκεια του Τρωικού Πολέμου υπήρχαν πλοία με διάφορους αριθμούς κουπιών. Ο μικρότερος αριθμός που αναφέρεται στα ομηρικά έπη είναι είκοσι (20, δηλαδή ήταν εικοσικόντορες), όπως το πλοίο που μετέφερε τη Χρυσηίδα πίσω στον πατέρα της,[1] Το πλοίο του Οδυσσέα αναφέρεται ότι είχε πενήντα (50) κουπιά,[2] οπότε ήταν πεντηκόντορος. Αναφέρονται, όμως, και μεγαλύτερα πλοία, τα μεγαλύτερα από τα οποία ήταν τα Βοιωτικά πλοία με 120 κωπηλάτες. Αυτός ο αριθμός κωπηλατών αντιστοιχεί περίπου σε διήρεις, αλλά ο Όμηρος δεν αναφέρει πουθενά πόσες σειρές κουπιών ή και κωπηλατών είχαν. Επίσης, ίσως δεν είναι τυχαίο ότι και η μυθική Αργώ είχε περίπου πενήντα (50) Αργοναύτες. Σύμφωνα δε με μια εναλλακτική ερμηνεία ο όρος χρησιμοποιήθηκε, επίσης, για τον επικεφαλής αξιωματικό στρατιωτικού τμήματος πενήντα (50) ανδρών, στην αρχαία Ελλάδα.[3]
Οι πεντηκόντορες εμφανίστηκαν σε μια εποχή που δεν γινόταν ακόμη διάκριση ανάμεσα στα εμπορικά και στα πολεμικά πλοία. Ήταν σκάφη ευέλικτα, μακράς ακτίνας δράσης, που χρησιμοποιήθηκαν για εμπόριο, πειρατεία και πολεμικές επιχειρήσεις. Μετέφεραν αγαθά ή και στρατιώτες. Η πεντηκόντορος προωθούνταν από πενήντα (50) κωπηλάτες που τοποθετούνταν ανά 25 σε κάθε της πλευρά. Στο μεσαίο κατάρτι της, το τετράγωνο ιστίο χρησιμοποιούνταν επίσης για την προώθηση του πλοίου, όταν υπήρχε ευνοϊκός άνεμος. Ήταν μακρυά σκάφη με μικρό βύθισμα και συχνά χαρακτηρίζονταν ως «νῆες μακραί». Τυπικά δεν είχαν κατάστρωμα και γι' αυτό αποκαλούνταν και «ἄφρακτοι νῆες». Οι πεντηκόντορες ήταν ανάμεσα στα πρώτα πλοία που ήταν εξοπλισμένα με έμβολο στην πλώρη. Αυτό δείχνει ότι ο σκοπός κατασκευής τους ήταν κατά κύριο λόγο πολεμικός.
Οι Αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν ακόμη τις τριακοντόρες, μια βραχύτερη έκδοση της πεντηκοντόρου με 30 κουπιά. Δεν είναι γνωστό ποιος τύπος προηγήθηκε.
Σύμφωνα με συγκριτικούς υπολογισμούς πιστεύεται ότι οι πεντηκόντοροι είχαν μήκος 28 - 40 μέτρα και πλάτος 4 - 5 μέτρα. Θεωρείται ακόμη ότι ήταν ικανές να αναπτύξουν ταχύτητα ως και εννέα (9) κόμβους. Οι πεντηκόντοροι ήταν μια πρώιμη μορφή γαλέρας, που ήταν μακρόστενη και επίπεδη. Η σχεδίασή τους είχε στόχο τη μεγαλύτερη δυνατή ταχύτητα για απότομους ελιγμούς. Τα πλοία αυτά ήταν εξοπλισμένα με ορθογώνιο ιστίο και επιπρόσθετα πηδάλια.[4]
Αργότερα εξελίχθηκε στη διήρη και τελικά στην τριήρη, η οποία σε μεγάλο βαθμό την αντικατέστησε, αν και ποτέ τελείως, σε χρήση στα πολεμικά ναυτικά των ελληνικών και άλλων μεσογειακών ναυτικών κρατών. Τόσο οι διήρεις όσο και οι τριήρεις είχαν παρόμοιο μήκος, αλλά διέφεραν στην κατανομή των κουπιών (ή και των κωπηλατών) σε δύο (2) ή και τρεις (3) σειρές, αντί μίας, αντίστοιχα. Αυτό έκανε τα πλοία πιο ευκίνητα. Οι τριήρεις αναπτύχθηκαν γύρω στο 680 π.Χ.. Η πρώτη από αυτές κατασκευάστηκε, σύμφωνα με την παράδοση, από τον Κορίνθιο ναυπηγό Αμεινοκλή. Ήταν από τα πρώτα πλοία που είχαν ισχυρά πηδάλια, αρκετά ισχυρά ώστε να τους επιτρέπουν να πλέουν ακόμη και ενάντια σε αντίθετο ρεύμα ή ενάντιο άνεμο, όντας έτσι ικανοί να διαπλέουν ακόμη και τον Βόσπορο, εισερχόμενοι στον Εύξεινο Πόντο. Δεν είναι τυχαίο ότι οι πρώτες αρχαίες ελληνικές αποικίες στη Μαύρη Θάλασσα χρονολογούνται από το 680 π.Χ. και μετά.[4]
Η πεντηκόντορος παρέμεινε σε χρήση τουλάχιστον μέχρι και την Ελληνιστική Περίοδο, όταν άρχισε να αντικαθίσταται από άλλα ναυτικά σχέδια όπως τη λέμβο, την ελληνιστική ημιολία και τις λιβύρνεις.
Χρήση
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Εμπορική και αποικιακή χρήση
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Χρησιμοποιήθηκε ευρέως, τουλάχιστον από τους Φωκείς της Ιωνίας για να ταξιδέψουν και να αποικήσουν εμπορικούς δρόμους. Ο Ηρόδοτος μας πληροφορεί ότι στην πραγματικότητα, απλά χρησιμοποιώντας περισσότερο πεντηκοντόρους παρά καθαρώς εμπορικά πλοία, οι Φωκείς ήταν οι πρώτοι που κάνουν μακρινά ταξίδια. Το άνοιγμα των εμπορικών δρόμων τους πήγε αρκετά μακριά, μέχρι τουλάχιστον τον Ατλαντικό Ωκεανό κοντά στην Ταρτησσό. Στη συνέχεια, ήταν οι πρωταγωνιστές της εποχής που είδε τη δημιουργία και την άνθιση πολλών αποικιών, όπως η Μασσαλία, η Αλαλία και η Ελέα.
Παρόμοια χρήση έκαναν στην πεντηκόντορο οι Φοίνικες και οι Καρχηδόνιοι. Ο Άννων ο θαλασσοπόρος, για παράδειγμα, μας πληροφορεί ότι η προσπάθειά του για τον περίπλου της Αφρικής, που του ανατέθηκε από την Καρχηδόνα για αποικιοκρατικούς λόγους, διεξήχθη με στόλο από εξήντα (60) πεντηκοντόρους, φορτωμένες με προμήθειες, καθώς και με ένα πλήθος ανδρών και γυναικών.[5]
Η ανάγκη για τη χρήση των πεντηκοντόρων και ως πολεμικά πλοία μπορεί να εξηγηθεί και από τις τριβές που προκάλεσε ο ανταγωνισμός για εμπορικές συναλλαγές και αποικίες μεταξύ των Ελλήνων (δυστυχώς πολύ συχνά και μεταξύ τους), Φοινίκων, Καρχηδονίων και Ετρούσκων, στη Μεσόγειο και στον Ατλαντικό.
Σε κάθε περίπτωση, η πεντηκόντορος πιστώνεται με την υποστήριξη του αρχαίου ελληνικού και φοινικικού αποικισμού της Μεσογείου, αλλά και την πραγματοποίηση των πρώτων εξερευνητικών αποστολών πέρα από την κλειστή θάλασσα.
Πολεμική χρήση
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Η πεντηκόντορος για πολλά χρόνια ήταν η ραχοκοκαλιά του ελληνικού (και όχι μόνο) πολεμικού ναυτικού πολέμου. Η κορύφωσή της πολεμικής χρήσης της έγινε στη ναυμαχία της Αλαλίας[6] μεταξύ Ελλήνων (Φωκέων πιο συγκεκριμένα) αποίκων, που εγκαταστάθηκαν στην Αλαλία της Κορσικής, και ενός συνασπισμού Καρχηδονίων και Ετρούσκων. Η ναυμαχία αυτή είχε ως θέατρο επιχειρήσεων το Τυρρηνικό Πέλαγος, κυρίως τον πορθμό μεταξύ της Κορσικής και της Σαρδηνίας.
Η ναυμαχία έληξε με τακτική νίκη των Φωκέων, αλλά πρακτικά ήταν ένα αβέβαιο αποτέλεσμα (ο Ηρόδοτος την ονομάζει μια «Καδμεία νίκη», δηλαδή μια προσωρινή νίκη με αμφίβολο θετικό αποτέλεσμα, που μάλλον είναι προάγγελος μιας επερχόμενης και πιο μόνιμου αρνητικού αποτελέσματος ήττας, όπως ήταν και η αντίστοιχη στον Πόλεμο των Επτά επί Θήβας). Ήταν η πρώτη γνωστή φορά που παρεμποδίστηκε σοβαρά ο ελληνικός αποικισμός και το ελληνικό θαλάσσιο εμπόριο στη Δυτική Μεσόγειο, και αφού εντέλει προκάλεσε τον περιορισμό αυτών των δραστηριοτήτων, με την ελληνική αποχώρηση από την Κορσική, αποτέλεσε αναμφισβήτητη στρατηγική ήττα.
Μεταφορά προσφύγων
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Η μεγάλη χρήση της και σε μεγάλες διαδρομές μας πληροφορεί ότι επρόκειτο για πλοίο εξοπλισμένο με σχετικά μεγάλη χωρητικότητα για την εποχή. Στην πραγματικότητα, ο ίδιος ο Ηρόδοτος προσθέτει ότι οι πεντηκόντοροι χρησιμοποιήθηκαν για την εκκένωση της Φώκαιας, και τη μετοίκηση όλων των κατοίκων της και όλης της περιουσίας τους, με εξαίρεση έργα ζωγραφικής και χάλκινα αγάλματα. Μετά δε τη ναυμαχία της Αλαλίας, οι πεντηκόντοροι πρωταγωνίστησαν στη νέα προσφυγική μετοίκηση των κατοίκων της Αλαλίας στην Ελέα, με είκοσι (20) πεντηκοντόρους που κρίθηκαν αξιόπλοες μετά τη ναυμαχία.[7]
Παραπομπές
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]- ↑ Homer, Iliad, book 1 309.
- ↑ Homer's Odyssey book 10, 311, 344 describes two groups of twenty-two men, plus Odysseus and Eurylokhos (six men were already lost by Polyphemus).
- ↑ penteconter, in Collins English Dictionary
- ↑ 4,0 4,1 Griechische Pentekontere, In: . 10. November 2015.
- ↑ Annone, Periplo, 1. Il testo tramandato riferisce di 30.000 persone, un numero sicuramente dovuto ad un errore nella traduzione in greco del testo fenicio. Neppure è accettabile la facile correzione a tremila, che tiene conto dei soli rematori ma non del resto degli imbarcati, comprese le donne, com'era peraltro nella tradizione coloniale fenicio-cartaginese.
- ↑ Denominazioni ricorrenti in letteratura sono anche quelle di battaglia del Mare Sardo ο del Mare Corso.
- ↑ Non è dato sapere, né è facile valutare, il numero di persone imbarcate sulle navi residue, ma non doveva essere troppo sparuto per poter fondare una colonia e portarla, nel giro di pochi anni, ad un notevole splendore. Comunque, anche la stima più prudente, porta a non meno di tremila persone.