Πάουλο Φρέιρε

Πάουλο Φρέιρε
Γενικές πληροφορίες
Όνομα στη μητρική γλώσσα	Paulo Freire (Πορτογαλικά)
Γέννηση	19  Σεπτεμβρίου 1921 Ρεσίφε
Θάνατος	2  Μαΐου 1997 Σάο Πάολο
Χώρα πολιτογράφησης	Βραζιλία
Θρησκεία	Καθολικισμός
Εκπαίδευση και γλώσσες
Μητρική γλώσσα	Πορτογαλικά
Ομιλούμενες γλώσσες	Πορτογαλικά Αγγλικά Ισπανικά
Σπουδές	Faculdade de Direito do Recife
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότητα	καθηγητής συγγραφέας δικηγόρος φιλόσοφος παιδαγωγός ποιητής
Εργοδότης	Πανεπιστήμιο του Σάο Πάολο University of Campinas Πανεπιστήμιο της Γενεύης Πανεπιστήμιο του Όλντενμπουργκ
Αξιοσημείωτο έργο	Pedagogy of the Oppressed
Πολιτική τοποθέτηση
Πολιτικό κόμμα/Κίνημα	Κόμμα Εργατών
Αξιώματα και βραβεύσεις
Βραβεύσεις	επίτιμος διδάκτωρ του Πανεπιστήμιου Κονπλουτένσε της Μαδρίτης (1991) Τάγμα της Καλλιτεχνικής Αξίας (2011) επίτιμος διδάκτωρ του Πανεπιστημίου της Μπραζίλια UNESCO Prize for Peace Education (1986)
Ιστότοπος
www.pedagogyoftheoppressed.com
Σχετικά πολυμέσα

Ο Πάουλο Φρέιρε (1921-1997) ήταν παιδαγωγός και φιλόσοφος από τη Βραζιλία, υποστηρικτής της Κριτικής Παιδαγωγικής.

Βιογραφία

Γεννήθηκε τον Σεπτέμβρη του 1921 στο Ρεσίφε της Βραζιλίας.

Η παιδική του ηλικία και η κοινωνική του ζωή περιστρέφονται γύρω απ’ το παιχνίδι και κυρίως το ποδόσφαιρο. Σε αυτή την ηλικία έπαιζε με τα υπόλοιπα φτωχά παιδιά της γειτονιάς του και, όταν ενηλικιώθηκε, αποφάσισε να αφιερώσει τη ζωή του στη βελτίωση των συνθηκών της ζωής των φτωχών.

Το 1943, γράφτηκε στη Νομική Σχολή στο Πανεπιστήμιο του Ρεσίφε. Σπούδασε επίσης φιλοσοφία. Αργότερα εργάστηκε ως καθηγητής σε σχολεία της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης.

Δράση του Paulo Freire

Δούλεψε σε διάφορες κομβικές για την εκπαίδευση θέσεις, όπως εκείνη του διευθυντή του Υπουργείου Παιδείας του Pernambuco της Βραζιλίας, το 1946. Ιδιαιτέρως σημαντική ήταν η συμμετοχή του στα προγράμματα για την καταπολέμηση του αναλφαβητισμού που αναπτύχθηκαν στις αρχές της δεκαετίας του 1960, μεταξύ αυτών το «Movement for Popular Culture in Recife», το «The Cultural Extension Service at the University of Recife» και το «The Bare feet can also learn to read» (βλ. www.paulofreireinstiute.org ) (Τσιάμη, 2013).

Το 1961 διορίστηκε διευθυντής του τμήματος Πολιτισμικής Επέκτασης του Πανεπιστημίου του Ρεσίφε. Το 1967 δημοσίευσε το πρώτο του βιβλίο στη Βραζιλία με τίτλο «Η εκπαίδευση ως πρακτική ελευθερίας».

Με το Πραξικόπημα του 1964, βρέθηκε στη φυλακή και την εξορία για περίπου 16 χρόνια. Μέσα σε αυτό το διάστημα, του δόθηκε ωστόσο η ευκαιρία να ταξιδέψει σε διάφορα μέρη του κόσμου διαδίδοντας τις θέσεις και το έργο του (Τσιάμη, 2013).

Το πιο διάσημο βιβλίο του είναι η «Παιδαγωγική των Καταπιεσμένων», η οποία δημοσιεύτηκε στα αγγλικά το 1970 και στα ισπανικά. Θεωρείται ως ένα από τα θεμελιώδη κείμενα του κινήματος της Κριτικής Παιδαγωγικής και ήταν το τρίτο βιβλίο με τις περισσότερες αναφορές στις κοινωνικές επιστήμες από το 2016 σύμφωνα με το Google Scholar.

Ο Φρέιρε ήταν μέχρι πρόσφατα μέλος του Κέντρου για τη μελέτη της ανάπτυξης και της κοινωνικής αλλαγής και έκτακτος καθηγητής του Κέντρου Μελετών για την εκπαίδευση και την ανάπτυξη του πανεπιστημίου του Χάρβαρντ. Στη Χιλή, είχε τη θέση του Συμβούλου στο Ινστιτούτο Ερευνών και Εκπαίδευσης για την αγροτική μεταρρύθμιση της UNESCO. Προηγουμένως ήταν γενικός γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας και γενικός συντονιστής του Εθνικού Προγράμματος ενάντια στον αναλφαβητισμό των ενηλίκων στη Βραζιλία.

Προσωπική ζωή

Το 1944 παντρεύτηκε την Έλζα Μάια Κόστα ντε Ολιβέιρα κι έκαναν πέντε παιδιά.

Το 1986, η Έλζα πέθανε και ο Φρέιρε έπεσε σε βαρύ πένθος για πολύ καιρό.

Αργότερα παντρεύτηκε τη Μαρία Αράουχο.

Αναγνώριση – Βραβεία

• King Bandouin : Διεθνές Βραβείο Ανάπτυξης (1980)
• Βραβείο Unesco: Για την Εκπαίδευση για την Ειρήνη (1986)

Ανάλυση του έργου του

Ο Πάουλο Φρέιρε είναι ένας από τους κορυφαίους στον κόσμο σύγχρονους εκπαιδευτικούς και κοινωνιολόγους. Η σκέψη του εκφράζει την απάντηση ενός δημιουργικού μυαλού και μιας συνείδησης στην αθλιότητα και δυστυχία, όπου ζούσαν οι καταπιεσμένες μάζες γύρω του. Η οικονομική κρίση του 1929 έπληξε και τη μικροαστική οικογένειά του. Η εμπειρία αυτή επέδρασε αφάνταστα στον χαρακτήρα και στη σκέψη του και τον έκανε να ορκιστεί σε ηλικία έντεκα ετών ότι θα αφιερώσει τη ζωή του ενάντια στην πείνα και την εξαθλίωση «για να μην νιώσουν τα άλλα παιδιά την αγωνία που ο ίδιος ένιωσε».

Οι ιδέες και το παιδαγωγικό σχήμα που έθεσε σε εφαρμογή στηρίζονται στην κοινωνική πραγματικότητα των χωρών της Λατινικής Αμερικής, ειδικότερα της Βραζιλίας. Το έργο το οποίο ανέλαβε βασίζεται στις προσπάθειες που έκανε η Κούβα να εξαλείψει τον αναλφαβητισμό παρακινώντας τη δημοκρατική κυβέρνηση της Βραζιλίας να προχωρήσει σε ανάλογες προσπάθειες. Το παιδαγωγικό πρόγραμμα που έθεσε σε εφαρμογή αφορούσε την εκπαίδευση των ενηλίκων. Ωστόσο, η σημασία του έργου του δεν περιορίζεται μόνο στην εκπαίδευση των ενηλίκων αλλά όλων των ηλικιών και όλων των χωρών.

Πάουλο Φρέιρε, 1963.

Η προσέγγιση που κάνει στο πρόβλημα της εκπαίδευσης ξεκινά από τις φιλοσοφικές του θέσεις για τον άνθρωπο και τον περίγυρό του. Αν χαρακτήριζε κανείς το κίνημά του ανθρωπιστικό, θα ήταν πιο κοντά στην αλήθεια, αλλά θα έπρεπε να προσθέσει ότι το κίνημά του αγκαλιάζει τις πρακτικές προεκτάσεις των ιδεών της πρώτης περιόδου του Μαρξ καθώς και της υπαρξιστικής φιλοσοφίας. Ο Φρέιρε πιστεύει ότι οι μαθητές όλων των ηλικιών είναι ικανοί να μετασχηματίσουν την πραγματικότητα και να απελευθερωθούν από τις αιτιοκρατικές μορφές ύπαρξης και ότι μπορούν να χρησιμοποιήσουν την κριτική τους νοημοσύνη για να απομυθοποιούν και να αποκρυπτογραφούν τους τρόπους με τους οποίους βλέπουν τους εαυτούς τους και τον περίγυρό τους. Για τον Φρέιρε, ο λαός θα είναι ελεύθερος όταν σταματήσει να βλέπει τον κόσμο ντετερμινιστικά, προκαθορισμένα και μοιρολατρικά.

Δίνει μεγάλη σημασία στον διάλογο, γιατί πιστεύει πως μόνο με τον διάλογο μπορούμε να αποκαλύψουμε μια νέα πραγματικότητα για τον εαυτό μας και για τους άλλους. Ο Φρέιρε ξεκίνησε από μια συγκεκριμένη κατάσταση. Στην προσπάθειά του να βοηθήσει άνδρες και γυναίκες να επιδιώξουν την απελευθέρωσή τους με τα δικά τους μέσα, συναντήθηκε με διαφορετικές φιλοσοφικές θέσεις βγαλμένες από ανάλογες ή και διαφορετικές συγκεκριμένες καταστάσεις. Ανάμεσά τους είναι οι θέσεις των: Ζαν-Πολ Σαρτρ, Εμανουέλ Μουνιέ, Έριχ Φρομ, Λουί Αλτουσέρ, Χοσέ Ορτέγα ι Γκασέτ, Μάο, Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, Τσε Γκεβάρα, Μιγέλ ντε Ουναμούνο, Χέρμπερτ Μαρκούζε, Μάρτιν Μπούμπερ κ.ά. Χρησιμοποίησε τις σκέψεις τους για να αναπτύξει μια θεωρία και πράξη παιδείας αυθεντικά δική του. Η μέθοδός του χρησιμοποιήθηκε από καθολικούς και προτεστάντες κληρικούς στην προσπάθειά τους να καταπολεμήσουν την αγραμματοσύνη των χωρικών της Λατινικής Αμερικής αλλά και να τους προσηλυτίσουν.

Ο Φρέιρε γνωρίζει ότι η παιδεία δεν είναι μια διαδικασία θαυματουργική, που από μόνη της μπορεί να δημιουργήσει τις αναγκαίες προϋποθέσεις για να μεταβεί το έθνος από τη μια εποχή σε μια άλλη. Η παιδεία από μόνη της δεν μπορεί να κάνει τίποτε, γιατί είναι γεγονός πως μόνη της και μόνο με τις δικές της δυνάμεις μηδενίζει την αναντίρρητή της δύναμη ως όργανο αλλαγής. Η παιδεία δεν είναι απόλυτη αξία αυτή καθεαυτή. Κατά τον Φρέιρε, δεν υπάρχει ουδέτερη παιδευτική διαδικασία. Η παιδαγωγική παρέμβαση λειτουργεί ως όργανο για να διευκολύνει την αφομοίωση της νέας γενιάς μέσα στη λογική του τρέχοντος συστήματος και στην προσαρμογή της σε αυτό ή γίνεται «άσκηση ελευθερίας». Η παιδεία ως άσκηση ελευθερίας είναι μια γνωσιολογική κατάσταση. Στην παιδευτική διαδικασία απελευθέρωσης ο παιδαγωγός- μαθητής και ο μαθητής-παιδαγωγός είναι και οι δύο Υποκείμενα γνώσης μπροστά στα προς γνώση αντικείμενα. Όσοι μονοπωλούν τη σοφία, δεν ανέχονται τον διάλογο. Ο διάλογος είναι απειλή για την παντοδυναμία τους.

Ο τίτλος του έργου του «Παιδαγωγική των Καταπιεσμένων» θα μπορούσε να ήταν: «Η παιδεία ως πράξη απελευθέρωσης». Η έννοια «ελευθερία» στο έργο του Φρέιρε είναι δυναμική. Η παιδεία είναι άσκηση ελευθερίας που λυτρώνει τον μαθητή αλλά και τον παιδαγωγό από τη δίδυμη υποδούλωση της σιωπής και του μονολόγου. Και οι δύο συνέταιροι ελευθερώνονται καθώς αρχίζουν να μαθαίνουν. Ο ένας δίνει στίγμα στον εαυτό του, αποτινάσσοντας το στίγμα της αγραμματοσύνης και ο άλλος δίνει αξία στον εαυτό του γιατί αποκτά ικανότητα να ανοίγει διάλογο με τον μαθητή.

Φρέιρε και κριτική

Ο Φρέιρε δίδασκε στο πανεπιστήμιο του Ρεσίφε της Βραζιλίας, όταν του ανέθεσαν να μελετήσει το πρόβλημα της καταπολέμησης του αναλφαβητισμού στη Βορειοανατολική Βραζιλία, το φτωχότερο γεωγραφικό διαμέρισμα της χώρας, όπου ζούσαν πολλά εκατομμύρια φτωχών αγροτών, βουτηγμένων στην ένδεια, στις επιδημίες, στις ξηρασίες και στη μοιρολατρία. Όλες οι οικογένειες δουλεύουν στα μεγάλα κτήματα των λίγων μεγαλοτσιφλικάδων.

Ο Φρέιρε άρχισε και ήταν απόλυτα πεισμένος πως θα τα βγάλει πέρα. Με τη μέθοδό του, οι χωρικοί έπρεπε να μάθουν να διαβάζουν μέσα σε έξι εβδομάδες. Οι ιδέες του πάνω στο ποιος ορίζει τη γνώση ήταν σωστός πολιτικός δυναμίτης κι έτσι, όταν το 1964 την εξουσία πήρε η στρατιωτική κυβέρνηση, ο Φρέιρε φυλακίστηκε, έμεινε φυλακή περίπου 70 μέρες, αποφυλακίστηκε και πήγε στη Χιλή, όπου με τη συνεργασία της UNESCO και του Χιλιανού Ινστιτούτου για αγροτικές μεταρρυθμίσεις εργάστηκε για πέντε χρόνια στην εκπαίδευση των ενηλίκων.

Ο Φρέιρε εξακολουθεί να εργάζεται πάνω στις ιδέες που έθεσε σε εφαρμογή στη Βραζιλία και στη Χιλή. Τώρα υπηρετεί στο Γραφείο του Παγκοσμίου Συμβουλίου των Εκκλησιών και είναι διευθυντής του δικού του Ινστιτούτου «Πολιτισμική Δράση» στη Γενεύη. Όπως ήταν επόμενο, δέχτηκε πολλές επιθέσεις για τις ιδέες του και για τα προγράμματα εκπαίδευσης ενηλίκων. Τον αποκάλεσαν «αγράμματο» και εισηγητή μιας ουδέτερης μεθόδου, που ούτε και τον ίδιο δίδαξε πώς να διαβάζει και να γράφει. Τον κατηγόρησαν ακόμη ότι επαίρεται πως ανακάλυψε τον διάλογο («ποτέ δεν έκανα μια τέτοια δήλωση», λέει ο ίδιος). Όσον αφορά την έλλειψη πηγαιότητας, απαντά ο Φρέιρε, ότι δεν έχεις παρά να θυμηθείς τον Ντιούι, για τον οποίο η πηγαιότητα δεν βρίσκεται στο ασυνήθιστο και στο περίεργο, αλλά στην ικανότητα να χρησιμοποιείς τα καθημερινά πράγματα σε δουλειές που οι άλλοι δεν μπόρεσαν να τις φανταστούν. Αναφέρει ο ίδιος:

Καμία από τις κατηγορίες δεν με στεναχώρησε. Εκείνο που με κάνει να απορώ είναι η κατηγορία που μου προσάπτεται ότι είχα πρόθεση να μποσελβικοποιήσω τη χώρα. Είναι αλήθεια πως το πραγματικό μου έγκλημα ήταν πως αντιμετώπισα την αγραμματοσύνη όχι σαν ένα συνηθισμένο μηχανικό πρόβλημα, αλλά συνέδεσα το πρόβλημα με την κριτική συνειδητοποίηση, πράγμα επικίνδυνο για τους επικριτές μου. Το μόνο που έκανα είναι πως χρησιμοποίησα την παιδεία σε μια προσπάθεια να ελευθερώσω τους ανθρώπους και όχι να τους υποδουλώσω.

Η διαδικασία ενάντια στον αναλφαβητισμό των ενηλίκων ως πράξη απόκτησης γνώσεων

Ο Φρέιρε έθεσε τους αναλφάβητους στο κέντρο του παιδαγωγικού του μοντέλου και τους παρουσιάζει «όχι απλώς ως υποκείµενα τα οποία έχουν ανάγκη µιας παιδαγωγικής ενίσχυσης, αλλά ως υποκείµενα µε δικό τους γνωστικό υπόβαθρο και κεφάλαιο εµπειριών, τα οποία ωστόσο, λόγω συγκεκριμένων ιεραρχικών σχέσεων και σχέσεων εξουσίας, εµποδίζονται να διαµορφώνουν αυτόνοµα την πορεία της ζωής τους».

Όταν μιλούσε για τη διδασκαλία των αναλφάβητων ενηλίκων, δεν περιόριζε την παρέµβασή του σε µια παιδαγωγικά αποτελεσµατική μέθοδο εκμάθησης της ανάγνωσης. Η παράλληλη επιλογή των κατάλληλων αξιών, οι οποίες θα είχαν ως κέντρο τον άνθρωπο και θα βοηθούσαν τους καταπιεσµένους να αντιληφτούν την κατάστασή τους, ήταν εξίσου ή και περισσότερο απαραίτητη. Η σύνδεση κοινωνικής πραγµατικότητας και συνείδησης των αναλφάβητων αποτελεί κεντρικό στοιχείο της παιδαγωγικής µεθόδου του. «Ο αλφαβητισµός οφείλει να αναδεικνύει και να αξιοποιεί τις δυνατότητες των ανθρώπων. Μέσα από ένα πνεύµα κριτικής των διαδικασιών της ζωής τους, πρέπει να γίνεται προϋπόθεση για κοινωνική και µορφωτική απελευθέρωση µε απώτερο στόχο τη συµµετοχή στη µεταµόρφωση της κοινωνίας».

Βασική αρχή της παιδαγωγικής του είναι η κατάργηση της διχοτόµησης µεταξύ διδασκαλίας και µάθησης. Δύο από τα βασικά χαρακτηριστικά της προσέγγισής του είναι ο διάλογος και η διατύπωση και συζήτηση προβληµάτων. Ο διάλογος είναι µια «συνάντηση µεταξύ ανθρώπων, µε ενδιάµεσο την πραγµατικότητα, για την ανακάλυψη και ονοµάτιση αυτής της πραγµατικότητας. Ο διάλογος είναι µια υπαρξιακή αναγκαιότητα».

Ρόλος του εκπαιδευτικού είναι να προτείνει προβλήματα σχετικά με τις κωδικοποιημένες υπαρξιακές καταστάσεις για να βοηθήσει τους μαθητές να πετύχουν μια αυξανόμενη κριτική αντίληψη της πραγματικότητάς τους.

Ο Φρέιρε και οι "Δέκα επιστολές προς εκείνους που τολμούν να διδάσκουν"

Πρόκειται για ένα διεισδυτικό βιβλίο που προσπαθεί να δώσει απάντηση στα στερεότυπα που κυριαρχούν τα τελευταία χρόνια στα εκπαιδευτικά συστήματα. Στο βιβλίο αυτό, ο Φρέιρε μιλά στους εκπαιδευτικούς με βάση την εμπειρία του ως δάσκαλος και θεωρητικός της παιδαγωγικής.

Ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι η επιτυχία του δασκάλου εξαρτάται από τη σταθερή αφοσίωσή του στη μάθηση και στην κατάρτιση, ως μέρος μιας συνεχούς αξιολόγησης της διδακτικής του πράξης μέσα στην τάξη. Η αποστολή του δασκάλου είναι ευχάριστη και απαιτητική. Χρειάζεται σοβαρότητα και επιστημονική, σωματική και συναισθηματική προετοιμασία. Είναι μια αποστολή που απαιτεί από αυτούς που αφοσιώνονται στη διδασκαλία να καλλιεργήσουν ένα είδος αγάπης, όχι μόνο για τους άλλους, αλλά και γι’ αυτήν καθαυτή τη διαδικασία που ενυπάρχει στη διδασκαλία. Είναι αδύνατο να διδάξει ο δάσκαλος χωρίς το θάρρος να αγαπάει, χωρίς το θάρρος να προσπαθεί χίλιες φορές προτού τα παρατήσει. Παρατηρώντας την περιέργεια των μαθητών του και τον τρόπο που αναπτύσσουν στρατηγικές μάθησης, βοηθείται να προσεγγίσει αμφιβολίες, επιτυχίες και τα δικά του λάθη. Όταν είναι ανοιχτός να αναγνωρίσει τους διαφορετικούς δρόμους που ακολουθούν τα παιδιά για να μάθουν, τότε αναδιαμορφώνει διαρκώς τα μονοπάτια της δικής του περιέργειας, ανοίγοντας τις πόρτες σε τρόπους μάθησης που θα ωφελήσουν όλους μέσα στην τάξη. Το βιβλίο απευθύνεται σε όλους όσους διδάσκουν και τους καλεί να στοχαστούν κριτικά για το νόημα της διδακτικής πράξης, καθώς και για τη σημασία της μάθησης. Είναι ένα βιβλίο σημαντικό όχι μόνο για τους εκπαιδευτικούς αλλά και για όλους όσους με οποιονδήποτε τρόπο έχουν σχέση με την εκπαίδευση και τις διαδικασίες που αναπτύσσονται στο εσωτερικό της.

Πηγές

• Πολιτιστική δράση για την κατάκτηση της ελευθερίας, Πάουλο Φρέιρε, Εκδόσεις Καστανιώτη, 1977
• Freire 1977, Freire 1978, στο Μάνθου Χ., 2007
• Η αγωγή του καταπιεζόμενου, Πάουλο Φρέιρε, Εκδόσεις Κέδρος-Ράππα, 1977, Αθήνα
• Freire, P.(2006). Δέκα επιστολές προς εκείνους που τολμούν να διδάσκουν. Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο.