Μοντανισμός

Μοντανισμός ή η κατά Φρύγας αίρεση αποκλήθηκε η πρωτοχριστιανική κίνηση που γεννήθηκε και αναπτύχθηκε στη Φρυγία κατά τον 2ο αιώνα. Ιδρυτές της θεωρούνται ο Μοντανός, αρχικά ιερέας της λατρείας της Κυβέλης, η Πρίσκιλλα και η Μαξιμίλλα. Βρήκε ιδιαίτερη απήχηση τόσο στην υπόλοιπη Μικρά Ασία όσο και σε όλη τη ρωμαϊκή επικράτεια, ιδιαίτερα δε στη Ρώμη και τη Βόρεια Αφρική. Η ονομασία Μοντανισμός είναι μεταγενέστερη, καθώς την εποχή της ακμής της η κίνηση ονομαζόταν «κατά Φρύγας» ή «Καταφρύγια» αίρεση ή «αίρεση των Πεπυζιτών».

Οι διαθέσιμες αρχαιότερες πηγές που μας παρέχουν τις σχετικές πληροφορίες είναι ο Ευσέβιος Καισαρείας, ο οποίος χρησιμοποιεί ως πηγή του κάποιον ανώνυμο ιερέα του 2ου αιώνα, τον Μιλτιάδη από τη Φιλαδέλφεια, ο επίσκοπος Ιεραπόλεως Κλαύδιος Απολλινάριος και ο Μελίτωνας των Σάρδεων, οι οποίες όμως διάκεινται εχθρικά προς την κίνηση.
Ο Μοντανισμός είχε έντονα μυστικιστικά και εκστασιακά στοιχεία προερχόμενα από τη λατρεία της Κυβέλης και του Άττιος στα οποία δόθηκε χριστιανικό περιεχόμενο. Κατά τον Σπ. Βρυώνη ο Μοντανισμός είναι η σημαντικότερη αίρεση που προέκυψε από τη συνάντηση του χριστιανισμού με την τοπική παγανιστική παράδοση της υπαίθρου της Μ. Ασίας, φαινόμενο που χαρακτηρίζει το ένα από τα δύο μεγάλα ρεύματα του χριστιανισμού στην περιοχή μέχρι τον 11ο αιώνα (το άλλο ήταν η συνάντηση του χριστιανισμού με τον ελληνισμό των πόλεων). Οι Μοντανιστές ήταν γλωσσικά εξελληνισμένοι.

Ιδρυτές και απαρχές του Μοντανισμού

Ο Μοντανός γεννήθηκε στην πολίχνη της Φρυγίας Αρδαβαύ. Η δημόσια εμφάνιση του δεν μπορεί να χρονολογηθεί με ακρίβεια, καθώς οι ελάχιστες σωζόμενες πηγές παρουσιάζουν ορισμένες σοβαρές αντιφάσεις. Ο Ευσέβιος χρονολογεί τη δράση του Μοντανού περί το 172, ενώ ο Επιφάνιος υπαινίσσεται τα μέσα του 2ου αιώνα. (Κατά Αιρέσεων, 48, 2) Η χρονολόγηση της εμφάνισης του Μοντανού πρέπει να κυμανθεί μεταξύ των ετών 156 και 172. Κατά τον Επιφάνιο, το 172 δέχθηκε τον Μοντανισμό η εκκλησία Θυατείρων, αλλά αυτό υποδηλώνει και προγενέστερη κηρυκτική δραστηριότητα. Ο Μοντανός συνοδευόταν στο κήρυγμα από δυο προφήτιδες γυναίκες, την Πρίσκιλλα και τη Μαξιμίλλα, και αρχικά έδρασε στις μικρές κώμες της Πεπούζας (ή Πέπυζας) και του Τυμίου της Άνω Φρυγίας. Ως σκοπός του κηρύγματος προβαλλόταν η ανάγκη αναβιώσεως των ενθουσιαστικών τάσεων και των χαρισμάτων της αποστολικής εποχής. Οι σύγχρονοι του θεωρούσαν τον Μοντανό "εν κατοχή τινι και παρεκστάσει γενόμενον ενθουσιάν αρξασθαί τε και λαλείν και ξενοφωνείν, παρά το κατά παράδοσιν και κατά διαδοχήν άνωθεν της εκκλησίας έθος προφητεύοντα"(Εύσεβίου, Έκκλ. Ιστορία, V, 16,7). Οι μοντανιστές όμως προσπαθούσαν να αποδείξουν ότι διαφύλασσαν την αυθεντική συνέχιση του αποστολικού χαρίσματος της προφητείας, χρησιμοποιούσαν δε συγκροτημένο κατάλογο προφητών από τους χρόνους της Καινής Διαθήκης.

Την προσπάθεια των μοντανιστών αντέκρουαν οι σύγχρονοι αντιμοντανιστές, υποστηρίζοντας ότι "τούτον τον τρόπον ούτε τινά των κατά την Πάλαιαν, ούτε κατά την Καινήν πνευματοφορηθέντα προφήτην δειξαί δυνήσονται, ούτε Άγαβον, ούτε Ιούδαν, ούτε Σίλαν, ούτε τάς Φιλίππου θυγατέρας, ούτε την εν Φιλαδέλφεια Αμμίαν, ούτε Κοδράτον, ούτε ει δη τινας άλλους μηδέν αυτοίς προσήκοντας καυχήσονται." (Ευσεβίου, Εκκλ. Ιστορία, V,17, 3).

Προφανώς τα πρόσωπα αυτά υπήρχαν στον κατάλογο των προφητών της μοντανιστικής παραδόσεως, οι δε μοντανιστές τα θεωρούσαν ως προκατόχους του ενεργού σε αυτούς χαρίσματος της προφητείας. Ενώ όμως η Εκκλησία αποδείκνυε ότι ο τρόπος της μοντανιστικής προφητείας ήταν καινοφανής, οι μοντανιστές αντιθέτως υποστήριζαν ότι η Εκκλησία της εποχής τους είχε εκπέσει από τα πρότυπα της Εκκλησίας της αποστολικής εποχής.

Η Νέα Προφητεία μπορούσε να επαναφέρει, κατά τον Μοντανό, την Εκκλησία στην αποστολική εποχή των χαρισμάτων και των ενθουσιαστικών τάσεων. Ο Μοντανισμός δεν ήταν βεβαίως μία καινοφανής κατά της Εκκλησίας αντίδραση, αλλ' εξέφραζε με οξύτητα μία σύγκρουση σε συγκεκριμένο χρόνο της ιδιότυπης προφητικής παραδόσεως της Φρυγίας προς την καθολική παράδοση της Εκκλησίας, εφ' όσον η Νέα Προφητεία δεν ήταν ένα νέο δημιούργημα του Μοντανού. Προφανώς, ο ίδιος ο Μοντανός ήταν δημιούργημα της παραδόσεως, η οποία είχε διατηρηθή στη Φρυγία και την οποία αυτός συστηματοποίησε σύμφωνα προς τις αντιεκκλησιαστικές πνευματικές ανησυχίες του. Το γεγονός ότι οι μοντανιστές πέρα από τη Νέα Προφητεία ανέμεναν και την κάθοδο της Νέας Ιερουσαλήμ στην Πεπούζα και το Τύμιο υποδηλώνει σαφώς επίδραση της Ιωάννειας παραδόσεως, η όποια είχε ιδιαίτερη απήχηση στη Φρυγία.

Πράγματι, στην Αποκάλυψη του Ιωάννη περιλαμβάνεται και η επιστολή προς την εκκλησία Φιλαδέλφειας της Φρυγίας, στην οποία τονίζεται ως προσδοκώμενη η κάθοδος της πνευματικής Ιερουσαλήμ: "έρχομαι ταχύ κρατεί ο έχεις, ίνα μηδείς λάβη τον στέφανόν σου. Ο νικών, ποιήσω αυτόν στύλον εν τω ναω τον Θεού μου, και έξω ου μη εξέλθη έτι και γράψω έπ' αυτόν το όνομα του Θεού μου και το όνομα της πόλεως τον Θεού μου, της Καινής Ιερουσαλήμ, η καταβαίνουσα εκ του ουρανού από του Θεού μου, και το όνομα μου το καινόν" (3,11-12). Την ιδέα αυτή είχαν συνεχώς προ οφθαλμών οι μοντανιστές, οι οποίοι ανέμεναν και κήρυτταν την προσδοκώμενη κάθοδο της πνευματικής Ιερουσαλήμ (Ευσεβίου, Έκκλ, Ιστορία, V, 18 , 2. Επιφανίου, Κατά αιρέσεων, 49). Την Ιωάννεια παράδοση διέσωζε βεβαίως και ο μαθητής του Ιωάννη Παπίας Ιεραπόλεως της Φρυγίας, ο οποίος γνώριζε την Αποκάλυψη και την ιουδαϊκή αποκαλυπτική γραμματεία της εποχής, υπό την επίδραση μάλιστα της οποίας δέχθηκε τον Χιλιασμό (Ευσεβίου, Έκκλ. Ιστορία, III, 39). Ο Παπίας γνώριζε επίσης και την ιδιαίτερη προφητική παράδοση της Φρυγίας, αναφέρει δε ότι "κατά την Ιεράπολιν Φίλιππον τον απόστολον άμα τοις θυγατράσι διατρίψαι..." (Ευσεβίου, Έκκλ. Ιστορία, III, 39). Υπό την έννοια αυτή εξηγείται η επιβίωση του προφητικού χαρίσματος στην προφήτιδα της Φιλαδέλφειας Αμμία και στον προφήτη Κορδάτο, τους οποίους "αι περί Μοντανόν διεδέξαντο γυναίκες το προφητικόν χάρισμα" (Ευσεβίου, Έκκλ. Ιστορία, V, 17, 4).

Τα επιχειρήματα λοιπόν των μοντανιστών περιέχουν κάποιο πυρήνα αληθείας, αφού η ταχεία απήχηση της Νέας Προφητείας στη Φρυγία προϋποθέτει οπωσδήποτε και κάποια προηγούμενη οικειότητα του λαού προς το περιεχόμενό της. Η συνέχιση αυτή του προφητικού χαρίσματος (Φίλιππος-θυγατέρες, Κορδάτος-Αμμία, Μοντανός-Θεόδοτος, Μαξιμίλλα και Πρίσκιλλα) και των γενικότερων ενθουσιαστικών τάσεων των πιστών της Φρυγίας αποδεικνύεται και από την πρόθυμη σπουδή τους προς το μαρτύριο. Λέγεται μάλιστα ότι η ίδια η Μαξιμίλλα αυτοκτόνησε, προτιμώντας την άλλη ζωή από τη ζωή στη γη.

Η προθυμία για το μαρτύριο υπαινίσσεται τη γενικότερη διατήρηση στη Φρυγία των χαρισμάτων, των ενθουσιαστικών τάσεων και της ιδέας της εγγύτητας της Παρουσίας του Κυρίου. Σε αυτό πρέπει να συνετέλεσε όχι μόνο η Ιωάννεια χριστιανική παράδοση της Φρυγίας, αλλά και ο ιδιότυπος χαρακτήρας των Φρυγών. Στη Φρυγία ήταν πολύ διαδεδομένη η μυστηριακή θρησκεία της Κυβέλης και η λατρεία του Άττιος, οι μυστηριακές πράξεις των οποίων είχαν έντονο οργιαστικό χαρακτήρα. Ο ίδιος ο Μοντανός, πριν ακόμη ασπασθεί τον Χριστιανισμό, υπήρξε ιερέας της Κυβέλης, ωστόσο, η ιδιότητα του αυτή δεν ήταν αναγκαία για το περιεχόμενο του κινήματος της Νέας Προφητείας.

Κύριος άξονας των διδασκαλιών του

Κύριος άξονας της διδασκαλίας του Μοντανού υπήρξε η "Νέα Προφητεία", η εγγύτητα δηλαδή της προσδοκώμενης καθόδου της Νέας Ιερουσαλήμ στην Πεπούζα και στο Τύμιο, όπως επίσης και της ένδοξης Παρουσίας του Κυρίου. Για τους λόγους αυτούς ήταν ευνόητη και η αυστηρότητα του ηθικού τους βίου. Ο Μοντανός ισχυριζόταν ότι ήταν όργανο του «Παρακλήτου», δηλαδή του αγίου Πνεύματος και ότι δια του στόματος του ομιλούσε ο ίδιος ο Θεός σε πρώτο πρόσωπο, αλλά είναι βέβαιο ότι δεν ταύτιζε τον εαυτό του με το άγιο Πνεύμα, καίτοι οι μοντανιστές τελούσαν το βάπτισμα "εις το όνομα του Πατρός, του Υιού, Μοντανού και Πρισκίλλης".

Η διδασκαλία των μοντανιστών δεν συγκρουόταν ευθέως με τις τρέχουσες αντιλήψεις των χριστιανικών εκκλησιών, αφού αναφέρεται ότι «περὶ δὲ πατρὸς καὶ υἱοῦ καὶ ἁγίου πνεύματος ὁμοίως φρονοῦσι τῇ ἁγίᾳ καθολικῇ ἐκκλησίᾳ» και «οὗτοι τὸν μὲν θεὸν πατέρα τῶν ὅλων καὶ πάντων κτίστην ὁμοίως τῇ ἐκκλησίᾳ ὁμολογοῦσι καὶ ὅσα τὸ εὐαγγέλιον περὶ τοῦ Χριστοῦ μαρτυρεῖ». (Επιφανίου, Κατά αιρέσεων 2.220· 48.1· Ιππολύτου, Έλεγχος Κατά Πασών Αιρέσεων 8.19· Κυπριανού, Επιστ. 75, 19).

Σε συμφωνία με τις διαδεδομένες στη Φρυγία χιλιαστικές δοξασίες της Ιωαννείου παραδόσεως (όπως διασώζονται σε έργα του Παπία Ιεραπόλεως), οι μοντανιστές προφήτευαν ως επικείμενη την Παρουσία του Κυρίου, γι' αυτό και η Μαξιμίλλα υποστήριζε ότι αυτή θα ήταν η τελευταία προφήτιδα: «Μετ' εμέ προφήτις ουκέτι έσται, αλλά συντέλεια». Ήταν γνωστό ότι «δέχονται καὶ αὐτοὶ πᾶσαν γραφὴν παλαιᾶς καὶ νέας διαθήκης καὶ νεκρῶν ἀνάστασιν ὁμοίως», αν και τους καταλογιζόταν ότι είχαν "άπειρα βιβλία" με γνώση πέρα από τις Εβραϊκές Γραφές ("τον Μωσαϊκό Νόμο και τους Προφήτες") και τα Ευαγγέλια. (Επιφανίου, Κατά αιρέσεων 2.219· Ιππολύτου, Έλεγχος Κατά Πασών Αιρέσεων, 8.19)

Συνοπτική παρουσίαση διαφορών μεταξύ Μοντανισμού και Ορθοδοξίας

Οι αντιλήψεις του Μοντανισμού διαφέρουν από αυτές της ορθόδοξης εκκλησίας στα παρακάτω σημεία:

• Στην αντίληψη ότι οι προφητείες των Μοντανιστών ξεπερνούσαν κι εκπλήρωναν τα δόγματα που διακήρυξαν οι Απόστολοι.

• Στην ενθάρρυνση της εκστατικής προφητείας και της γλωσσολαλιάς, σε αντίθεση με την πιο σοβαρή και πειθαρχημένη προσέγγιση στη θεολογία που κυριαρχούσε από τότε στην Ορθοδοξία.

• Στην άποψη ότι οι Χριστιανοί που ξέπεφταν από τη Χάρη δεν μπορούσαν να εξιλεωθούν, σε αντίθεση με την Ορθόδοξη διδασκαλία ότι η μετάνοια μπορεί να οδηγήσει στην αποκατάσταση του αμαρτωλού στην Εκκλησία.

• Στο ότι οι προφήτες του Μοντανισμού δεν μιλούν ως αγγελιαφόροι του Θεού με το "τάδε λέγει Κύριος", αλλά μάλλον αυτοπεριγράφονται ως κατεχόμενοι από τον Θεό, και μιλούν σαν να είναι Εκείνος: «Εγώ είμαι ο Πατέρας, ο Λόγος, και ο Παράκλητος», είπε ο Μοντανός (Δίδυμος, Περί Τριάδος (νόθο), III, xli). Αυτή η "κατοχή από ένα πνεύμα" το οποίο μιλούσε ενώ ο προφήτης ήταν ανίκανος ν' αντισταθεί, περιγράφεται από το πνεύμα του Μοντανού: "Ιδού, ο άνθρωπος είναι σαν λύρα, κι εγώ ξεπετιέμαι σαν την πέννα. Ο άνθρωπος κοιμάται, κι εγώ είμαι ξύπνιος". (Επιφάνιος, "Αιρέσεις", xlviii, 4)

• Στη μεγαλύτερη έμφαση στην αποφυγή της αμαρτίας, στην εκκλησιαστική πειθαρχία και στην αποκαλυπτική βιοτή απ' ό,τι στην Ορθόδοξη Εκκλησία. Επίσης στη μεγαλύτερη έμφαση στην αγνότητα, συμπεριλαμβανόμενης της απαγόρευσης δεύτερου γάμου.

• Ο Ιερώνυμος και άλλοι εκκλησιαστικοί ηγέτες ισχυρίζονταν ότι οι Μοντανιστές πίστευαν ότι η Αγία Τριάδα αποτελείται από ένα μονάχα πρόσωπο, όπως δηλ. ο Σαβελλιανισμός, σε αντίθεση με την Ορθόδοξη άποψη ότι η Αγία Τριάδα είναι ένας Θεός με τρεις υποστάσεις. Πράγματι υπήρχαν μοντανιστές που πλησίαζαν τον Μονταλισμό (Σαβελλιανισμό) ενώ άλλοι ήταν πιο κοντά στο τριαδικό δόγμα. Αναφέρεται ότι οι μονταλιστές μοντανιστές βάπτιζαν στο όνομα του Ιησού Χριστού, και όχι στο όνομα της Αγίας Τριάδας. Οι περισσότεροι μεταγενέστεροι μοντανιστές ήταν και μονταλιστές.

• Αναφορικά με τις πρακτικές των Μοντανιστών, αυτοί τελούσαν τη Θεία Ευχαριστία με ψωμί και τυρί, γι' αυτό ονομάστηκαν και "αρτοτυρίται".

Δομή των μοντανιστικών κοινοτήτων

Οι μοντανιστικές κοινότητες, παρά την μεγάλη ισχύ των χαρισματούχων προφητών, είχαν παράλληλα και ένα ιδιότυπο ιερατείο, δηλ. πατριάρχες, κοινωνούς, επισκόπους, πρεσβυτέρους, διακόνους και άλλους χαρισματούχους, οι οποίοι όμως δεν είχαν πάντοτε σαφή κανονική ή λειτουργική διάκριση της πνευματικής τους εξουσίας. Εξέχουσα θέση στις μοντανιστικές κοινότητες κατείχαν βεβαίως οι προφήτες και οι προφήτισσες, οι οποίοι συνέχιζαν να προφητεύουν και μετά τον θάνατο της Μαξιμίλλας, παρά την ανωτέρω απαισιόδοξη ρήση της. Στις τάξεις των πρεσβυτέρων και των επισκόπων ήταν δυνατή η είσοδος και γυναικών.

Οι μοντανιστικές κοινότητες είχαν άρτια οργάνωση και διέθεταν κοινό ταμείο, στο οποίο συγκεντρώνονταν οι προσφορές των πιστών και από το οποίο μισθοδοτούνταν τα μέλη του ιερατείου. Ο Απολλώνιος Εφέσου, ένας πολέμιος του κινήματος, κατηγορούσε τον Μοντανό ότι, καταχρώμενος τα χρήματα των πιστών, πλήρωνε κήρυκες για να επεκτείνουν τη διδασκαλία του, ότι υπήρξε εισηγητής αυστηρού ασκητικού βίου, ότι διέλυε γάμους και όριζε ημέρες νηστείας καθώς και ότι συγκέντρωνε τους πιστούς σε μικρασιατικές πόλεις που τις αποκαλούσε «Ιερουσαλήμ». Κατά τον Ιππόλυτο, οι μοντανιστές «καινίζουσι δὲ νηστείας καὶ ἑορτὰς καὶ ξηροφαγίας καὶ ῥαφανοφαγίας (δηλ. χορτοφαγία), φάσκοντες ὑπὸ τῶν γυναίων δεδιδάχθαι».

Η λατρεία

Η Θεία Ευχαριστία ετελείτο με άρτο και τυρί, ο δε Επιφάνιος αναφέρει ότι οι μοντανιστές χαρακτηρίζοντο ως «αρτοτυρίται». Τέτοια θεία ευχαριστία είδε σε όραμα και η Περπέτουα, η οποία μαρτύρησε περί το 202 στη Β. Αφρική. Κατά τη σύναξη εισήρχοντο επτά λευκοντυμένες κοπέλες με λαμπάδες και προφήτευαν στο λαό.

Ο εορτασμός του Πάσχα ακολουθούσε τη μικρασιατική παράδοση των λεγόμενων Τεσσαρεσκαιδεκατιτών, οι οποίοι γιόρταζαν το χριστιανικό Πάσχα μία φορά το χρόνο σε αντιστοιχία με τις Βιβλικές ετήσιες γιορτές, ορίσθηκε δε μόνιμα στις 6 Απριλίου, σύμφωνα με το ιδιαίτερο ημερολόγιό τους.

Η εφαρμοζόμενη από την Εκκλησία επιείκεια σε ορισμένες τάξεις μετανοούντων αμαρτωλών εθεωρείτο από τους μοντανιστές αδιανόητη, λόγω κυρίως της επικείμενης Παρουσίας του Κυρίου, γι' αυτό και ο Μοντανός υποστήριξε ότι το δικαίωμα αυτό ανήκε μόνο στον Κύριο και όχι στους εκκλησιαστικούς επισκόπους.

Διάδοση του Μοντανισμού

Η διάδοση του Μοντανισμού προκάλεσε σοβαρή εκκλησιαστική κρίση στη Φρυγία και στη Μ, Ασία, όπου το κήρυγμα της Νέας Προφητείας βρήκε πράγματι μεγάλη απήχηση. Ο κίνδυνος επισημάνθηκε ενωρίς από τους επισκόπους των εκκλησιών αυτών. Κατά τον ίδιο περίπου χρόνο προς το μαρτύριο του Θρασέα (160-165) ο αντιμοντανιστής Απολλώνιος μαρτυρεί, ότι ο επίσκοπος Κουμάνων ή Ότρου Ζωτικός, προς τον οποίο πρέπει πιθανώς να ταυτισθή και ο ανώνυμος Αντιμοντανιστής, το έργο του οποίου γνώριζε ο έκκλ. ιστορικός Ευσέβιος, μετέβη στην Πεπούζα, όπου συνάντησε την προφήτιδα Μαξιμίλλα και "διελέγξαι το ενεργούν εν αύτη πεπείραται, εκωλύθη γε μην προς των τα εκείνης φρονούντων" (Ευσεβίου, Έκκλ. Ιστορία, V, 18, 13). Την ίδια αποστολή ανέλαβε μαζί με τον Ζωτικό και ο Απαμείας Ιουλιανός, άλλ’ οι "περί Θεμίσωνα τα στόματα αυτών φιμώσαντες ουκ είασαν το ψευδές και λαοπλάνον Πνεύμα υπ' αυτών ελεγχθήναι" (Ευσεβίου Έκκλ. Ιστορία, V, 16,17). Ο Θεμίσων, καίτοι είχε αρνηθή την πίστη του κατά την εξαγορά της ελευθερίας του στον διωγμό και διακρινόταν για την πλεονεξία του, ήταν προφανώς ανώτατος αξιωματούχος της Νέας Προφητείας, χαρακτηρίζεται δε ως "ο την αξιόπιστον πλεονεξίαν ημφιεσμένος, ο μη βαστάσας της ομολογίας το σημείον, αλλά πλήθει χρημάτων αποθεμένος τα δεσμά, ετόλμησε, μιμούμενος τον απόστολον, καθολικήν τίνα συνταξάμενος επιστολήν, κατηχείν" (Ευσεβίου, Έκκλ. Ιστορία, V, 18,5).

Η Νέα Προφητεία αποκόπηκε από την εκκλησιαστική κοινωνία, αλλά διαδόθηκε και στη Δύση, είχε δε αξιόλογη απήχηση στη Θράκη (Ευσεβίου, Έκκλ. Ιστορία, V, 19,3). Σοβαρότερα όμως ζητήματα προκάλεσε στη Δύση. Ιδιαίτερα δε στη Β. Αφρική, τη Ρώμη και τη Ν. Γαλλία. Ο τύπος βεβαίως του Μοντανισμού, ο οποίος διαδόθηκε στη Δύση, δεν ταυτιζόταν πλήρως κατά το περιεχόμενο προς τη διδασκαλία των προφητίδων Πρίσκιλλας και Μαξιμίλλας στην Ανατολή. Πράγματι, το κήρυγμα του βρισκόταν εγγύτερα προς την Εκκλησία, αφού αναγνώριζε τη μονογαμία και απαιτούσε έναν ηπιότερο ασκητισμό. Υπό το πνεύμα αυτό εξηγείται το γεγονός ότι οι μάρτυρες της Λυών (177) μεσολάβησαν υπέρ των μοντανιστών της Μ. Ασίας και της Φρυγίας, αφού διατύπωσαν "ιδίαν κρίσιν και περί τούτων ευλαβή και ορθοδοξοτάτην", την οποίαν κοινοποίησαν με επιστολές στις εκκλησίες Ασίας, Φρυγίας και Ρώμης (Ευσεβίου, Εκκλ. Ιστορία, V, 3,4). Την ευνοϊκή θέση των μαρτύρων της Λυών εξηγεί η χαρακτηριστική προθυμία για το μαρτύριο, η οποία επιδείχθηκε κατά τον διωγμό στη Γαλλία από τον μοντανίζοντα Φρύγα ιατρό Αλέξανδρο, όπως επίσης και η θαρραλέα στάση κατά τον διωγμό όλων σχεδόν των μικρασιατών μαρτύρων.

Στη Ρώμη ο Μοντανισμός βρήκε μεγάλη απήχηση μεταξύ των εκεί εγκατεστημένων μικρασιατών και ιδιαίτερα μεταξύ των φρυγών δούλων. Οι ειδωλολάτρες Φρύγες διέθεταν ιδιαίτερο ιερό στον λόφο του Παλατινού, επέμεναν στη λατρεία της Κυβέλης και εόρταζαν τον θάνατο του Άττιος κατά την άνοιξη με ενθουσιώδεις εκστατικές εκδηλώσεις. Κατά το τέλος του Β' αιώνα προΐσταντο των μοντανιστών της Ρώμης οι πολύ καλοί θεολόγοι Πρόκλος και Αισχίνης, οι οποίοι όμως οδήγησαν τελικά τη μοντανιστική κοινότητα σε διάσπαση. Η επίδραση του Μοντανισμού στη Ρώμη υπήρξε μεγάλη, ο δε Τερτυλλιανός υποστήριξε ότι η Νέα Προφητεία αναγνωρίσθηκε ακόμη και από τον επίσκοπο Ρώμης. Προφανώς, η αναγνώριση αυτή υπήρξε έμμεση και πρέπει να χρονολογηθή κατά την επίσκεψη του Ειρηναίου στον επίσκοπο Ρώμης Ελεύθερο (175-189). Η αναγνώριση όμως αυτή δεν ίσχυσε για πολύ. Ο Μοντανισμός καταδικάσθηκε από τον ίδιο τον Ελεύθερο, οξύτερα δε από τον διάδοχό του Βίκτωρα (189-199). Στη Β. Αφρική ο Μοντανισμός βρήκε ισχυρά ερείσματα, ιδιαίτερα δε στον κύκλο των λογίων χριστιανών.

Οπαδοί του Μοντανισμού

Ο Τερτυλλιανός προσχώρησε στον Μοντανισμό από ενθουσιαστική προφανώς αντίδραση για την ανοχή της εκπτώσεως των ηθών των χριστιανών της εποχής του και για την εισαγόμενη επιείκεια της Εκκλησίας έναντι των υποπιπτόντων στα βαρέα αμαρτήματα. Ο Μοντανισμός εκτιμήθηκε από τον Τερτυλλιανό ως μία τάση επιστροφής στο μεγαλείο της αποστολικής εποχής, υποστήριξε δε ότι η Εκκλησία δεν πρέπει να συγχωρή τα βαρέα αμαρτήματα και ότι η εξουσία της παροχής συγγνώμης γι' αυτά ανήκε μόνο στον Ιησού Χριστό. Η εξουσία αυτή παραχωρήθηκε μερικώς μόνο στην Εκκλησία, γι' αυτό και μπορούν να συγχωρούν τους αμαρτάνοντες όχι βεβαίως μόνο οι επίσκοποι, αλλά και οι "πνευματικοί" άνθρωποι ως αυθεντικά όργανα του αγίου Πνεύματος. Η έκπτωση από την πίστη, ο φόνος και η μοιχεία δεν πρέπει να συγχωρούνται, ο δεύτερος δε γάμος πρέπει να αναθεματίζεται και ο γάμος γενικά να τελείται μόνο με την ανοχή της Εκκλησίας. Ο ίδιος απηύθυνε χαρακτηριστικό πονημάτιο προς τη σύζυγο του, με το οποίο της ζητούσε μετά τον τυχόν θάνατο του να παραμείνη χήρα, ή τουλάχιστον να συζευχθή με κάποιο χριστιανό. Με τον Τερτυλλιανό συμφωνούσε και ο μοντανιστής Πρόκλος, ενώ ο Αισχίνης επιδίωκε προφανώς μία αυστηρότερη εφαρμογή και στη Ρώμη του φρυγικού τύπου του Μοντανισμού. Παρεμφερείς αντιθέσεις επέφεραν τη διάσπαση και των μοντανιστικών κοινοτήτων. Όπως στη Ρώμη (ρήξη Πρόκλου-Αισχίνη), έτσι και στην Καρθαγένη ανέκυψε το ζήτημα της υποχρεωτικής "καλύπτρας" των γυναικών στον ναό. Στη Δύση εξαιρούντο από την "καλύπτρα" οι τάξεις των παρθένων και των χηρών, άλλ' οι μοντανιστές επιδίωκαν την εφαρμογή του φρυγικού εθίμου της γενικής καλύψεως όλων των γυναικών. Ο Τερτυλλιανός έγραψε ειδική πραγματεία, άλλ' η τάση πιεστικής εφαρμογής του ανατολικού αυτού εθίμου διευκόλυνε την επιστροφή πολλών μοντανιστών στις τάξεις της Εκκλησίας.

Πολέμιοι του Μοντανισμού

Ο Κλαύδιος Απολινάριος επίσκοπος Ιεραπόλεως αντιμετώπισε με ιδιαίτερη ευαισθησία το κίνημα της Νέας Προφητείας. Κατά την αρχή ήδη της δράσεως του Μοντανού και των συνοδών του προφητίδων γυναικών, ο Απολλινάριος έγραψε αξιόλογο αντιμοντανιστικό έργο, το οποίο συνιστούσε εκθύμως στους πιστούς και ο Σεραπίων Αντιοχείας. Ο Σεραπίων είχε επίσης συντάξει αξιόλογη αντιμοντανιστική επιστολή. Σύνοδοι όμως επισκόπων, "πολλάκις και πολλαχή της Ασίας εις τούτο συνελθόντων και τους προσφάτους λογους εξετασάντων και βέβηλους αποφηνάντων και αποδοκιμασάντων την αίρεσιν, ούτω δη της τε εκκλησίας εξεώσβησαν και της κοινωνίας είρχθησαν" (Εύσεβίου, Εκκλ. Ιστορία, V,16,10).

Ο Μοντανισμός μετά την καταδίκη του

Ο Μοντανισμός, καίτοι καταδικάσθηκε γενικώς από την Εκκλησία, συνέχισε να επιδρά στους πιστούς. Πολλοί χριστιανοί υιοθετούσαν τις αυστηρές ηθικές αρχές, τον ασκητισμό και την έφεση προς το μαρτύριο, επιθυμούσαν δε την εφαρμογή τους και στη ζωή της Εκκλησίας, η οποία αναγκαζόταν, λόγω του Γνωστικισμού και των διωγμών, να επιδεικνύει μεγάλη επιείκεια στους μετανοούντες αμαρτωλούς και στους πεπτωκότες.

Βιβλιογραφία

• Βλασίου Φειδά, «Εκκλησιαστική Ιστορία»

Πρόσθετες πηγές

• Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού, λήμμα «Μοντανισμός»

Μικρό μέρος του άρθρου προέρχεται από το αντίστοιχο της αγγλικής Βικιπαίδεια, το οποίο βρίσκεται εδώ: Montanism