Mingreleg
 | |
| Enghraifft o'r canlynol | iaith naturiol, iaith fyw  |
|---|---|
| Math | Zan |
| Enw brodorol | მარგალური ნინა |
| Nifer y siaradwyr | |
| cod ISO 639-3 | xmf |
| Rhanbarth | Samegrelo-Zemo Svaneti, Gweriniaeth Ymreolaethol Abchasia, Imereti, Tbilisi |
| System ysgrifennu | yr wyddor Georgeg, Asomtavruli, Nuskhuri, Mkhedruli |
 Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia | |
 | Mae yna wybodaeth gwerthfawr yn yr erthygl hon, diolch am eich cyfraniad! Ond i gyrraedd safon arferol, derbyniol Wicipedia, gellir mynd yr ail gam. Os na chaiff yr erthygl ei gwella'n ddigonol ymhen wythnos neu ddwy wedi 27 Rhagfyr 2024, fe all gael ei dileu. Os caiff yr erthygl ei gwella'n sylweddol, wedyn mae croeso i chi dynnu'r neges hon oddi ar y dudalen. Ceir rhestr o erthyglau sydd angen eu gwella yma. Sut mae ei gwella? Dyma restr o hanfodion pob erthygl; beth am dreulio ychydig o amser yn mynd drwy'r cyngor hwn? Gweler hefyd ein canllawiau Arddull ac Amlygrwydd. |
Mae Mingreleg yn un o ieithoedd rhanbarth y Cawcasws, sy'n perthyn i'r ieithoedd Cartfeleg. Mae'n iaith sydd wedi'u datgan mewn perygl o ddiflannu gan UNESCO. Siaredir hi gan tua 500,000 o frodorion, a hi yw iaith frodorol rhanbarth Mingrelia sydd wedi ei lleoli yng ngorllewin gweriniaeth Georgia. Fe'i hysgrifennir gan ddefnyddio'r wyddor Sioraidd. Gelwir yr iaith yn megruli ena yn Mingreleg, a margaluri nina yn Georgeg.[2] Siaradir gan y Mingreliaid.
Mingreleg, Lazeg, Georgeg a Sfaneg yw aelodau coeden deulu yr iaithoedd Cartfeleg.[2]
Bydd rhai yn ei hystyried yn dafodiaith o Georgeg a ceir brwydr i ddarbwyllo siaradwyr brodorol ac awdurdodau Georgeg mai iaith yn ei hawl ei hun yw hi.[3]
Hanfodion
[golygu | golygu cod]Yn ffonetig mae'n cynnwys y pum llafariad sylfaenol a chyfundrefn o gytseiniaid tebyg iawn i Lazeg (er bod rhai ieithyddion yn ei chymathu a'u hystyried yn ddwy dafodiaith o'r un iaith). Mae'n cynnwys naw cyflwr ar gyfer yr enw, sydd hefyd yn cael ei ddosbarthu a'i wrthod yn wahanol yn dibynnu a yw'n dynodi bod animydd ai peidio. Mae'r cydgysylltiad geiriol yn eithaf cymhleth, gydag 20 o amserau gwahanol a marcwyr morffolegol yn ôl y nifer a'r math o gyflenwadau yn y frawddeg neu yn ôl agwedd y siaradwr.
Hanes
[golygu | golygu cod]
Mae Mingreleg yn un o'r ieithoedd Cartfeleg. Mae ganddi gysylltiad agos â Lazeg, ond gwahanwyd y ddwy iaith yn ystod y 500 mlynedd diwethaf, ar ôl i'r cymunedau gogleddol (Mingreleg) a deheuol (Lazeg) gael eu gwahanu gan oresgyniadau Tyrcaidd. Mae'n perthyn yn llai clos i Georgeg, gan fod y ddwy gangen wedi gwahanu yn y mileniwm cyntaf CC neu'n gynharach, a hyd yn oed yn agosach at Sfaneg, y credir iddo ehangu yn yr 2il fileniwm CC neu ynghynt.[4] Mae Mingreleg yn ddealladwy i'r ddwy ochr yn unig gyda Laz.
Daeth yr ymdrechion cyntaf i gynhyrchu Mingreleg ysgrifenedig safonol yn y 1860au, pan orchfygodd Ymerodraeth Rwsia y rhanbarth ac ysgolheigion Tsaraidd yn dadansoddi ieithoedd lleol. Buan yr ysgogodd ymdrechion i greu system ysgrifennu, ar sail yr wyddor Gyrilig i ddechrau, wrthwynebiad trwm gan elites Georgaidd, a oedd yn amau y Rwsiaid o weithredu gwleidyddiaeth “rhannu a rheoli”.[3]
Mae astudiaethau ieithyddol cynharaf Mingreleg yn cynnwys dadansoddiad ffonetig gan Aleksandre Tsagareli (1880), a gramadegau gan Ioseb Kipshidze (1914) a Shalva Beridze (1920). Rhwng 1930 a 1938 cyhoeddwyd nifer o bapurau newydd ym Mingreleg, megis Kazakhishi Gazeti, Komuna, Samargalosh Chai, Narazenish Chai, a Samargalosh Tutumi.
Yna yn y 1930au, arbrofodd awdurdodau yn Georgia Sofietaidd gyda sgript Mingreleg yn seiliedig ar yr wyddor Georgeg. Sefydlodd yr arbrawf, a elwir yn “Gwestiwn Mingreliaidd”, ar ôl i Lavrentiy Beria ennill y llaw uchaf mewn brwydr wleidyddol. Ar ôl dod yn arweinydd cangen Georgaidd y Blaid Gomiwnyddol ym 1931, penderfynodd Beria, a oedd ei hun o darddiad Mingrelian, ei bod yn well peidio â lobïo am yr hyn a fyddai'n hawdd ei ystyried yn genedligrwydd ei hun.
Cafodd y sgript honno ei hadfywio yn y 1990au, pan wnaed ymdrechion gwan i gyhoeddi testunau Mingreleg.[3]
Yn fwy diweddar, bu peth adfywiad yn yr iaith, gyda chyhoeddi geiriadur Mingreleg-Georgeg gan Otar Kajaia, geiriadur Mingreleg-Almaeneg gan Otar Kajaia a Heinz Fähnrich, a llyfrau cerddi gan Lasha Gakharia, Edem Izoria, Lasha Gvasalia, Guri Otobaia, Giorgi Sichinava, Jumber Kukava, a Vakhtang Kharchilava, cyfnodolyn Skani, wicipedia Mingreleg, yn ogystal â llyfrau a chylchgronau a gyhoeddwyd gan Tystion Jehofa.[5]
Dosbarthiad a statws
[golygu | golygu cod]
Nid oes unrhyw ffynonellau dibynadwy ar gyfanswm nifer y siaradwyr Mingreleg, ond amcangyfrifir bod rhwng 500,000 ac 800,000. Mae'r rhan fwyaf o'i siaradwyr yn byw yn rhanbarth Samegrelo (Mingrelia) yn Georgia, sy'n cynnwys Mynyddoedd Odishi ac Iseldiroedd Kolkheti, o arfordir y Môr Du i Fynyddoedd Svan neu Afon Tskhenistskali. Mae poblogaethau llai yn Abkhazia,[6] ond mae'r sefyllfa wleidyddol bresennol wedi arwain at ddadleoli llawer o siaradwyr Mingreleg i ranbarthau eraill Georgia. Mae ei ddosbarthiad daearyddol yn gymharol gryno, sy'n helpu i hyrwyddo ei drosglwyddo rhwng gwahanol genedlaethau.
Ysgrifennir Mingreleg yn gyffredinol gan ddefnyddio'r wyddor Sioraidd, er nad oes ganddi sgript safonol na statws swyddogol. Mae bron pob un o'i siaradwyr yn ddwyieithog, gan ddefnyddio Mingreleg fel arfer mewn sgyrsiau teuluol neu anffurfiol, a Sioraidd (neu, yn achos siaradwyr tramor, yr iaith leol swyddogol) at ddibenion eraill.
Yn haf 1999, llosgwyd llyfrau gan y bardd Georgaidd, Murman Lebanidze, ym mhrifddinas Mingrelia, Zúgdidi, ar ôl iddo wneud sylwadau dirmygus am yr iaith Mingreleg.[7]
Statws swyddogol
[golygu | golygu cod]Mae pryderon Georgia o ymdrech allanol gan Ffederasiwn Rwsia i danseilio a rannu'r wladwriaeth wedi arwain at agwedd galed os nad siofenistaidd at yr iaith Mingreleg. Dydy Georgia heb arwyddo [[Siarter Ewropeaidd ar gyfer Ieithoedd Rhanbarthol neu Ieithoedd Lleiafrifol na chwaith ei hyrwyddo fel cyfrwng addysg yn yr ysgolion. Ceir trafferthion hefyd cytuno a defnyddio un orgraff safonnol. Ymddengys hefyd, bod ymwybyddiaeth o hunaniaith Mingrelaidd yn wan. Ceir ymdeimlad mai ranbarthol ac nid cenedlaethol yw'r Mingreliaid ac mai thafodieith o fewn Georgeg yw Mingreleg ac nid iaith ei hun. Ceir papur, Gal, mewn Mingreleg yn nhiriogaeth annibynnol answyddogol Abchasia. Ceir hefyd rhagfarn a thrinir yr iaith yn isel, yn aml gan ei siaradwyr ei hun.[3]
Tafodieithoedd
[golygu | golygu cod]- Zúgdidi-samurzakano (gogledd orllewin)
- Dzhvari
- Senaki (de ddwyrain)
- Martvili-bandza
- Abasha
Yr wyddor Fingreleg
[golygu | golygu cod]
Ysgrifennir Mingreleg yn yr wyddor Georgegm yr wyddor Ladin a'r wyddor Gyrilig.
| Mkhedruli | Mingreleg Lladin | Mingreleg Cyrilig | Trawsgrifiad GSR (IPA) |
|---|---|---|---|
| ა | a | а | ɑ |
| ბ | b | б | b |
| გ | g | г | ɡ |
| დ | d | д | d |
| ე | e | е | ɛ |
| ვ | v | в | v |
| ზ | z | з | z |
| თ | t | ꚋ | t |
| ი | i | і | i |
| კ | ǩ | к | kʼ |
| ლ | l | л | l |
| მ | m | м | m |
| ნ | n | н | n |
| ჲ | y | ј | j |
| ო | o | о | ɔ |
| პ | p̌ | п | pʼ |
| ჟ | zh | ж | ʒ |
| რ | r | р | r |
| ს | s | с | s |
| ტ | ṫ | т | tʼ |
| უ | u | у | u |
| ჷ | ƨ | ѵ | ə |
| ფ | p | ҧ | p |
| ქ | k | ӄ | k |
| ღ | ǧ | ҕ | ɣ |
| ყ | q | k | qʼ |
| ჸ | ɣ | ɣ | ʔ |
| შ | ş / sh | ш | ʃ |
| ჩ | ç / ch | ч | t͡ʃ |
| ც | ts | ц | t͡s |
| ძ | dz | ӡ | d͡z |
| წ | ʒ / tz | ҵ | t͡sʼ |
| ჭ | ç̌ | ꚓ | t͡ʃʼ |
| ხ | x | х | x |
| ჯ | dj | џ | d͡ʒ |
| ჰ | h | һ | h |
Siaradwyr adnabyddus
[golygu | golygu cod]- Lavrentiy Beria, arweinydd Sofietaidd a phennaeth yr heddlu cudd o dan Joseph Stalin
- Konstantine Gamsakhurdia, un o awduron mwyaf dylanwadol Georgia yr 20g
- Zviad Gamsakhurdia, arlywydd cyntaf Georgia ôl-Sofietaidd
Dolenni allannol
[golygu | golygu cod]- Do Your Speak Mingrelian? erthygl ar sefyllfa'r iaith gan Nikolaus von Twickel (2017)
- WIKITONGUES: Valerian speaking Mingrelian ar Youtube
Cyfeiriadau
[golygu | golygu cod]- ↑ (yn en) Ethnologue (25, 19 ed.), Dallas: SIL International, ISSN 1946-9675, OCLC 43349556, Wikidata Q14790, https://www.ethnologue.com/
- ↑ 2.0 2.1 "Mingrelian". Brittanica. Cyrchwyd 29 Gorffennaf 2024.
- ↑ 3.0 3.1 3.2 3.3 "Do you speak Mingrelian? A major language in western Georgia could struggle for survival – because it's not considered one". Open Democracy. 26 Mehefin 2017.
- ↑ Schulze, Wolfgang (2009). "Languages in the Caucasus" (PDF).
- ↑ "იეჰოვაშ მოწმეეფიშ გიშაშკუმალირი ბიბლიური წიგნეფი დო ჟურნალეფი". jw.org. Cyrchwyd 4 April 2018.
- ↑ "The United States supports Georgia's sovereignty and territorial integrity within its internationally recognized borders, and does not recognize the Abkhazia and South Ossetia regions of Georgia, currently occupied by Russia, as independent". U.S. Department of State. First paragraph, third sentence. Cyrchwyd 9 Ebrill 2016.
- ↑ Ammon, Ulrich; Dittmar, Norbert; Mattheier, Klaus J., gol. (2006). Sociolinguistics: an international handbook of the science of language and society. Walter de Gruyter GmbH. t. 1899. ISBN 978-3-11-018418-1.
