Harry Bowen

Harry Bowen
Ganwyd	4 Mai 1864  Llanelli
Bu farw	17 Awst 1913  Bynea
Dinasyddiaeth	Teyrnas Unedig Prydain Fawr ac Iwerddon
Galwedigaeth	chwaraewr rygbi'r undeb, swyddog gêm rygbi'r undeb
Chwaraeon
Tîm/au	Tîm rygbi'r undeb cenedlaethol Cymru, Clwb Rygbi Llanelli
Safle	Cefnwr
Gwlad chwaraeon	Cymru

Roedd David Henry "Harry" Bowen (4 Mai 1864 - 17 Awst 1913) yn chwaraewr rygbi'r undeb ryngwladol a chwaraeodd rygbi clwb i Lanelli a rygbi rhyngwladol i Gymru . Ar ôl iddo ymddeol o chwarae daeth yn weinyddwr a dyfarnwr rygbi. Fe’i cofir orau fel capten poblogaidd Llanelli, a sgoriodd y gôl adlam buddugol yn erbyn Māori Seland Newydd ar eu taith ym 1888 .

Gyrfa chwarae

Ymunodd Bowen â Llanelli yn 15 oed a daeth yn ffefryn clwb yn gyflym. Cafodd ei ddewis gyntaf i gynrychioli Cymru fel rhan o Bencampwriaeth y Cenhedloedd Cartref 1883 yn erbyn Lloegr yng ngêm agoriadol y gystadleuaeth newydd. O dan gapteiniaeth Charles Lewis, roedd Bowen yn un o dri chwaraewr o Lanelli a ddewiswyd ar gyfer y gêm, ac ynghyd â chyd-chwaraewyr Alfred Cattell a Thomas Judson oedd y chwaraewr cyntaf i gynrychioli Llanelli ar lefel ryngwladol. Roedd y gêm yn un unochrog, gyda Lloegr yn fuddugol, er bod y chware Cymreig o safon uwch na'r cyfarfyddiad cyntaf rhwng y ddau dîm. Roedd gêm nesaf y twrnamaint yn gêm oddi cartref i'r Alban, ac arbrofodd Cymru trwy chware efo dim ond un cefnwr am y tro cyntaf. Roedd Bowen yn un o’r pâr o gefnwyr, mewn ar gyfer gêm Lloegr gyda’r capten Lewis, roedd y detholwyr yn ffafrio Lewis, a gollyngwyd Bowen.

Ym 1884 roedd Bowen yn rhan o garfan Llanelli a gyrhaeddodd rownd derfynol Cwpan Her De Cymru 1884, gan wynebu Casnewydd . Wedi'i chwarae yng Nghastell-nedd, curodd Llanelli Gasnewydd o un cais i ddim. Ym 1886 cyfarfu’r ddau dîm eto yn rownd derfynol yr un gystadleuaeth, y tro hwn roedd Bowen yn gapten ar Lanelli, ar ôl cael y swydd wedi ymddeoliad canol tymor Frederick Margrave. Pan oedd Llanelli yn fuddugol eto, dathlwyd eu dychweliad i'r dref gan y bobl leol a'u cyfarchodd â miloedd o rocedi a goleuadau lliw. Awgrymodd 'Touchstone', gohebydd chwaraeon y Western Mail y dylid "coffáu Bowen mewn cerflun tunplat".

Ym 1884 symudodd Bowen i Ogledd Lloegr am gyfnod byr, pan arwyddodd i Dewsbury ; ond ar ôl chwarae "dim ond llond llaw o gemau", dychwelodd i chwarae yng Nghymru.

Ym 1886 cafodd Bowen ei alw yn ôl i garfan Cymru ar ôl i Arthur Gould o Gasnewydd, a oedd wedi cymryd safle Charles Lewis, newid o fod yn gefnwr i safle'r tri chwarter. Fe roddodd hyn dri chap arall i Bowen, y ddwy gêm ym Mhencampwriaeth 1886 a’r agorwr ym 1887 . Ar ôl colli i Loegr yng ngêm gyntaf twrnamaint 1886, penderfynodd Cymru a chapten Caerdydd, Frank Hancock, dreialu'r system pedwar tri chwarter. Er bod Cymru’n gryf yn eu chwarae cefn cyflym, dechreuodd pŵer pecyn yr Alban, a oedd bellach â mantais o un dyn, ddominyddu’r chwarae blaen. Roedd blaenwyr Cymru yn ymddangos yn anfodlon i roi'r bêl i'r cefnwyr, felly yn ystod y gêm rhoddwyd y gorau i'r dacteg tri chwarter a phenderfynwyd y byddai Bowen yn symud i'r pac i ddarparu atgyfnerthiad, tra bod Gould yn disgyn i'r cefn. Roedd rhai cefnogwyr yn gweld hyn fel symudiad 'gwleidyddol' gan gapten Caerdydd, yn aberthu chwaraewr o Lanelli i ganiatáu safle'r cefnwr i Gould. Ysgrifennodd y Guardian, "i blesio Caerdydd, chwaraewyd pedwar tri chwarter gyda chanlyniadau trychinebus. Pan oedd yn rhaid gwneud lle i ddyn o Gaerdydd, roedd yn rhaid i ŵr o Lanelli, wrth gwrs, wneud lle iddo. " Byddai Bowen yn chwarae un gêm arall i Gymru, gêm gyfartal di sgôr yn erbyn Lloegr ym Mharc y Strade ym 1887, a daeth Hugh Hughes yn ei le yng ngêm nesaf y twrnamaint; ond cafodd Cymru anhawster dod o hyd i gefnwr tymor hir tan ymddangosiad Billy Bancroft yn ystod tymor 1889/90.

Ym 1888, gyda'i yrfa rygbi rhyngwladol y tu ôl iddo, chwaraeodd Bowen yn ei gêm fwyaf nodedig pan oedd yn rhan o dîm Llanelli fu'n wynebu Māori Seland Newydd ar daith. Sgoriodd Bowen nid yn unig gôl adlam ysblennydd o agos at y llinell hanner ffordd, a ddaeth â buddugoliaeth i Lanelli; ond hefyd rhwystrodd ymgais un o'r Māori i gicio at y gôl a fyddai wedi dod a'r gêm yn gyfartal. Er i Bowen chwarae rhan hanfodol yn y gêm, ni chafodd ei ddewis ar gyfer tîm Cymru a wynebodd y Māori dridiau yn ddiweddarach yn Abertawe.

Ym mis Ionawr 1889, gadawodd Bowen Llanelli i ymgymryd â swydd ddysgu ym Mangor, er iddo gadw cysylltiad agos â'r clwb. Roedd yn cael ei gofio fel capten diwyd a oedd yn "cadw ei lygaid ar hyd a lled y cae" ac yn dal y gallu i sicrhau ufudd-dod gan ei gyd-chwaraewyr.

Gemau rhyngwladol a chwaraewyd

Cymru (rygbi'r undeb)

•   Lloegr 1882, 1886, 1887
•   Yr Alban 1886

Fel gweinyddwr

Ar ôl ymddeol o chwarae rygbi, cadwodd Bowen ei gysylltiadau ag rygbi'r undeb. Ar ôl dychwelyd i Orllewin Cymru ym 1891 daeth yn weinyddwr ar gyfer Clwb Rygbi Llanelli, gan ymgymryd â rôl ysgrifennydd y clwb. Y flwyddyn nesaf estynnodd ei ddyletswyddau trwy ddod yn drysorydd y clwb, gan ddal y ddwy swydd hyd 1897 pan basiwyd y dyletswyddau i Rhys Harry. Arhosodd Bowen ar fwrdd reoli Llanelli, ac ym 1897 etholwyd ef yn gadeirydd clwb, rôl a ddaliodd hyd 1902. Roedd ei ddyletswyddau i rygbi yn ymestyn y tu hwnt i lefel clwb wrth iddo ddod yn ddewisydd Cymreig a dyfarnwr rygbi yn ddiweddarach. Dyfarnodd ddim ond un gêm ryngwladol, gêm ym Mhencampwriaeth y Cenhedloedd Cartref ym 1905 rhwng Lloegr a'r Alban.

Llyfryddiaeth

• Billot, John (1972). All Blacks in Wales. Ferndale: Ron Jones Publications.
• Collins, Tony (1998). Rugby's Great Split, Class, Culture and Origins of Rugby League Football. Routledge. ISBN 978-0-7146-4867-5.
• Godwin, Terry (1984). The International Rugby Championship 1883–1983. Grafton Street, London: Willow Books. ISBN 0-00-218060-X.
• Griffiths, John (1987). The Phoenix Book of International Rugby Records. London: Phoenix House. ISBN 0-460-07003-7.
• Hughes, Gareth (1986). The Scarlets: A History of Llanelli Rugby Club. Llanelli: Llanelli Borough Council. ISBN 0906821053.
• Smith, David; Williams, Gareth (1980). Fields of Praise: The Official History of The Welsh Rugby Union. Cardiff: University of Wales Press. ISBN 0-7083-0766-3.