Абхази

Абхази (абх. Аҧсны [апсны́], груз. აფხაზეთი [апхазе́ти]) — хут çинче Грузи шутне кĕрекен республика. Хăйне уйрăм патшалах тесе шутлать, анчах та ыттисем унпа килешсех каймаççĕ халлĕхе. Республика малтанхи Абхази АССРĕн çĕрĕсем çинче йеркеленнĕ. Грузи шутне кĕрет пулсан та Тбилисине пăхăнмасть. Абхазин ирĕклĕхне тĕнчери Раҫҫей, Венесуэла , Сири, Никарагуа ПНО патшалăхӗсем йышăнӑ.

Аҧсны Аҳәынҭқарра Абхази
Абхази ялавĕ Абхази гербĕ
Патшалăх чĕлхисем	абхаз тата вырăс чĕлхисем (Грузи Коституцийĕпе килĕшӳллĕн грузипе абхаз чĕлхисем)
Тĕп хула	Сухум
Чи пысăк хула	Сухум
Президент	Аслан Бжания
Премьер-министр	Александр Анкваб
Лаптăкĕ  - Пĕтĕмпе	вырăнта 8600 км2
Халăх йышĕ  - Пĕтĕмпе(2000)  - Йышлăхĕ	вырăнта 250 000 29/км²
Валюта ячĕ	Вырăс тенки
Вăхăт тăрăхĕ	ГВ +03 пуçласа +03 таран
Патшалăх гимнĕ	Абхази республикин гимнĕ
Тетел доменĕ	[[]]
Тел. префиксĕ

Абхази хăйĕн почтă маркисене кăларать. Укçи — Раççей тенки.

Абхази

Гагра

Кун-çулĕ

Совет Союзĕнче — Совет Социаллă Абхази Республики тата Абхази Автономи Совет Социаллă Республики (Грузи ССРĕ шутĕнче) пулнă.

Тавралăхĕ

Абхази çĕр пичĕ

Пицунда сăмсахĕ çинчен пăхсан

Хулисем

Тĕп хули — Сухум. Ытти хуласем: Гагра, Гудаута, Очамчира, Ткуарчал, Çĕнĕ Афон, Гал, Пицунда - курорт-посёлок.

Халăх йышĕ

Абхазсене Раççей Федерацийĕн тулаш паспорчĕсене панă пирки вĕсем Раççей гражданĕсем шутланаççĕ. Абхазинче пурăннă грузинсем вăрçă вăхăтĕнче килĕсене пăрахса тарнă, хăшĕсем вара вăрçă хыççăн каялла таврăннă.

Халăх йышĕ — 320 пин çын (2001): абхазсем, эрменсем, вырăссем, грузинсем, грексем, эстонсем, нимĕçсем, поляксем.

Çăлкуç/çул	Пурĕпе	Грузинсем	Абхазсем	Вырăссем	Эрменсем	Грексем
1926 халăх çыравĕ	201 000	67 494	55 918	12 553	25 677	14 045
ПСЭ, 1-мĕш кăл., 1926	174 126	31 350	83 794	?	?	?
1959 халăх çыравĕ	405 000	158 200	56 197	86 700	64 400	?
1970 халăх çыравĕ	?	199 596	77 276	?	?	?
1979 халăх çыравĕ	486 082	213 322	83 087	79 730	73 350	13 642
1989 халăх çыравĕ	525 061	239 872	93 267	74 913	76 541	14 664
2003 халăх çыравĕ	215 272	45 953	94 606	23 420	44 870	1 486

^{[çăлкуç?]}

Чĕлхесем

Абхази Республикин патшалăх чĕлхи абхаз конституципе килĕшӳллĕ — абхаз чĕлхи. Вырăс чĕлхипе абхаз чĕлхипе пĕрлех патшалăх органĕсенче тата урăх йĕркелӳсенче усă кураççĕ. Патшалăх Абхазире пурăнакан пур этнос ушкăнне те тăван чĕлхепе калаçма ирĕк парать.

Çутçанталăкĕ

Вĕçĕ-хĕррисĕр тинĕс, шавлă юханшывсем, субтропик курăкĕсемпе йывăçĕсем ку вырăна самай илем кӳреççĕ.

Юханшывсем Хура тинĕсе юхса кĕреççĕ. Чи пысăккисем — Кодор (Кудры), Бзыбь, Кяласур, Гумиста — вĕсем шывĕсем тулли. Вĕсем çумăр шывĕпе, çавăн пекех çуркунне юр шывĕпе тулаççĕ. Сăртсем хушшинче питĕ илемлĕ кӳлĕсем (вĕсен шучĕ 180 ытла) вырнаçнă. Вĕсенчен чи паллăраххисем — Рица тата Амткял.

Вăрмансенче тĕрлĕ чĕрчунсем тĕл пулаççĕ: упа, хир сысни, çӳлевĕç, паха пăлан (благородный олень), хир качаки, тур; çӳлерех вырăнсенче — серна, кавказ ăсанĕ; айлăмĕсенче — шакалсем; юханшывсемпе кӳлĕсенче — ăркай, лосось, сазан, шăла и т.ы.т.

Абхазинче Рица, Гумиста, Пицунда çутçанталăк управĕсем вырнаçнă.

Пицунда сăмсахĕнче авалхи пицунда хырĕсем сыхланса юлнă. Тусем çинче ытларах бук йывăçĕсем (хутран-ситрен иккĕмĕш шайра — самшит), çӳл ту айăккинче — çемçе чăрăшпа чăрăшсем. 2000 м çӳллĕрех субальп криволесье), альп ту çаранĕсем тата вак чул çинчи ӳсекен курăк-йывăç вырăнĕ пуçланать.

Республикăн самай пысăк лаптăкĕнче (75 % патнелле) сăртсем вырнаçнă. Чи çӳллĕ вырăнĕ — Домбай-Ульген сăрчĕ (4046 м). Тĕп ту хырçи урлă Абхазине сăрт каççисем çитереççĕ — Клухорски (2781 м), Марух (2739 м) т.ыт.

Абхазирен Грузине каякан çулсемпе халĕ усă курмаççĕ — вĕсем çинче минă айне лекме пулать. Кăнтăр-хĕвелтухăçĕнчен Абхазине Колхида айлăмĕ кĕрет. Айлăмăн ансăн пайĕ Кодори юханшывĕн хĕррипе çурçĕр-хĕвеланăçнелле тăсăлать. Сăртсемпе айлăмсем хушшинче сăртлăхсем ункă евĕр. Абхазиинче карстлă пулăмсем самай тĕл пулаççĕ: Курак, Абрскила, Анакопи çĕр шăтăкĕсем т.ыт.

Пайланăвĕ

Абхази 7 уйрăм çĕр çине (патшалăх элемĕ çинчи 7 çăлтăр çакна пĕлтерет) пайланать — Садзен, Бзып, Гумаа, Абжуа, Самурзакано, Дали-Цебелда, Псху-Аибга.

Абхази çĕрĕ Кавказ лешьенĕн çурçĕр-хĕвеланăçĕче вырнаçнă. Республикăн кăнтăр-хĕвеланăç енче Хура тинĕс вырнаçнă. Тинĕс хĕрри яка та тӳрĕ, çыран хĕрринче вет чуллă сарлака пляжсем вырнаçнă.

Экономика

Ку вĕçлемен статья. Эсир статьяна тӳрлетсе тата хушса проекта пулăшма пултаратăр. Çак асăрхаттарнине май пулсан тĕрĕсреххипе улăштармалла.

Этеплĕх

Тĕн

Абхазире нумайрахăшĕ — христиансем. 2003 çулти шутлавпа тĕрлĕ тĕн халăхра епле сарални.

• 60 % — христиансем
• 16 % — мăсăльмансем
• 3 % — абхазской религии
• 5 % — халăх тĕнне тытса пыракансем
• 8 % — атеистсем тата ĕненӳсĕр çынсем
• 2 % — урăх конфессисем
• 6 % — хуравлама пултарайманнисем

Хăш этнограф шухăшĕпе, чылай абхаз — халăх тĕнĕпе килĕшӳллĕ пурăнать, хăйсене христиансем е мăсăльмансем тесе калаççĕ пулсан та. Христиансем Абхазире Иисус Христос Турă Ывăлĕ вырăнне хумаççĕ, чиркӳсене çӳремеççĕ, причасти тумаççĕ тата типĕ тытмаççĕ. Мăсăльмансем сысна какайне çиеççĕ, эрех ĕçеççĕ, не делают обрезания и Меккăна çитмеççĕ. Никам та тенĕ пекех Евангелие е Корана вуламасть. Пур тĕн уявне — христиансен, мăсăльмансен е халăх йăлин —тĕрлĕ ĕненӳ халăхĕ пĕрле кĕрекере лараççĕ.

Мусăк

Абхазская народная музыка многоголосна. Музыкальный строй абхазских песен (культовых, охотничьих, трудовых) свидетельствует об их древнем происхождении.

Абхаз халăх мсăк инструменчĕсем: аюмаа (кĕтеслĕ арфа), ахымаа (цитра евĕр инструмент), апхерца (2 хĕлĕхлĕ смычковый инструмент), ачариан (флейта ăрачĕ).

Абхаз халăхĕн мусăк пултарулăхне А. М. Баланчивадзе, Г. 3. Чхиквадзе, В. В. Ахобадзе, Д. Н. Шведов, Ш. М. Мшвелидзе, И. Е. Кортуа, А. Позднеев тата нумай ăста пуçтарна.

Абхаз фольколорĕпе хайланă мусăк ĕçĕсем: опера «Изнанники» Д. Н. Шведов, «Мзия» Баланчивадзе (1949 çулта Тбилиси оперăпа балет театрĕнче лартнă.

Театр

1921 çулта, Абхазире совет влаçне çирĕплетсен, театр ушкăнĕ ĕçе пикенет. 1930 çулта Сухумра Абхаз наци театрне уçнă. 1967 çулта театăра С. Чанба ятне тивĕçтернĕ.

Истоки театральной культуры Абхазии в народных играх, обрядах и устном народном творчестве.

Радиостанцисем

• Radio SOMA
• Абхаз радио

Инçекурав

Абхази телеканалĕсем: АГТРК, Абаза ТВ, InterTV

Пичет кăларăмĕсем

Республикăри пысăк хуласенче çак хаçат тухать:

• «Республика Абхазия»
• «Эхо Абхазии»
• «Нужная Газета»
• «Айдгылара»
• «Форум»
• «Чегемская Правда»
• «Новый День»
• «Бзыбь»

Журналсем:

• «Абхазия»
• «Фатима»

Официаллă элчелĕхсем

• Абхазия
  • Сухум — Мускав элчелĕхĕ
• Раççей Федерацийĕ
  • Мускав
  • Санкт-Петербург
  • Адыгея — Майкоп
  • Пушкăртстан — Ĕпхӳ
  • Тутарстан — Хусан
  • Карачай-Черкеси — Черкесск
  • Кабарда-Балкари — Нальчик
• Приднестровье — Тирасполь
• Аслă Британи — Лондон
• Болгари — Софи

Абхази паллă çыннисем

• Беслан тата Руслан Аджинджалы
• Владислав Ардзинба — Абхазин пĕрремĕш президенчĕ
• Сергей Багапш — Абхазин хальхи президенчĕ
• Лаврентий Берия — патшалăх тата политика ĕçченĕ
• Лео Бокерия — кардиохирург
• Илья Векуа
• Юрий Воронов
• Диана Воуба
• Ксения Георгиади
• Хибла Герзмава
• Алиса Гицба
• Алексей Гогуа
• Дмитрий Гулиа — абхаз çыравçи тата драматург
• Диана Гурцкая — поп-юрăç
• Виталий Дараселия — совет футболисчĕ
• Даур Зантария
• Шалва Инал-Ипа
• Фазиль Искандер — прозаик тата сăвăç
• Сергей Кириенко — Раççейĕн пулнă премьерĕ
• Михаил Александрович Лакербай — çыравçă, драматург, театровед
• Нестор Лакоба — 30-мĕш çулсенчи Абхази ертӳçи
• Станислав Лакоба
• Шарах Пачалия — театр режиссёрĕ, актёр, драматург, СССР халăх артисчĕ (1982)
• Гиви Смыр
• Зураб Соткилава — совет опера юрăçи
• Рауль Хаджимба
• Леван Цагурия
• Ахрик Цвейба
• Нодар Чанба
• Самсон Чанба
• Александр Шервашидзе
• Баграт Шинкуба
• Александр Шоуа

Паллă вырăнсем

• Ацангуара — пĕчĕк чулсенчен карта евĕр тунă авалхи çурт-йĕр (VI—X ĕмĕрсем).

Абхази галерейи

• 
  Çĕнĕ Афон мăнастырĕ
• 
  Гагра
• 
  Гега шыв сикки
• 
  Сухум курăмĕ 1
• 
  Сухум курăмĕ 2
• 
  Сухум, тинĕс хĕрринче
• 
  Сухум ботаника сачĕ

Çавăн пекех пăхăр

•  Викисклад: Атлас: Абхази 
• Грузин-абхаз хирĕçĕвĕ
• Абхаз-грузин чикки
• Совет Социаллă Абхази Республики
• Абхаз литератури
• Абхази конституцийĕ
• Тарба (абхаз хушамачĕ)
• Абхази аристократийĕ
• Ингури ГЭСĕ

Каçăсем

• http://abkhazia.ru/ 2007 ҫулхи Кӑрлач уйӑхӗн 14-мӗшӗнче архивланӑ.
• Абхазия.com сайт
• Абхази Республики Президенчĕн официаллă сайчĕ
• Акт о государственной независимости Республики Абхазия 2018 ҫулхи Раштав уйӑхӗн 24-мӗшӗнче архивланӑ.
• Абхази Республикин Конституцийĕ 2012 ҫулхи Кӑрлач уйӑхӗн 19-мӗшӗнче архивланӑ.
• Абхази республикин «Апсныпресс» патшалăх хыпар агентстви
• Абхази çĕнĕ хыпарĕсем
• АПСНЫ.ru — АБХАЗИ ПОРТАЛĔ
• Абхазия сегодня — хыпар порталĕ 2009 ҫулхи Кӑрлач уйӑхӗн 24-мӗшӗнче архивланӑ.
• Абхази паян
• Официальный сайт правительства Автономной Республики Абхазия
• Apsny-Life. Жизнь Абхазии в видео и фотографиях. 2008 ҫулхи Авӑн уйӑхӗн 9-мӗшӗнче архивланӑ.
• Абхазин археологипе этнографийĕ 2022 ҫулхи Кӑрлач уйӑхӗн 24-мӗшӗнче архивланӑ.
• Абхази: истори хучĕсем
• Абхазин çĕнерех историйĕ 2012 ҫулхи Ҫурла уйӑхӗн 3-мӗшӗнче архивланӑ.
• Абхази халăх йышĕн тĕплĕ хыпарĕсем 1886, 1926, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2003 çулсенчи халăх çыравĕсем тăрăх.
• Абхази Православи Епархин официаллă cайчĕ 2020 ҫулхи Ҫу уйӑхӗн 14-мӗшӗнче архивланӑ.
• Абхази СНГ тата Белорусипек Раççей Пĕрлĕхĕ шутне кĕме хатĕр