Boja kože
Boja kože, neposredno i primarno, zavisi od količine i kvaliteta pigmenta u epidermi. Glavni kožni pigment je (tamno)smeđi melanin, a dodatni su melanoid (supstanca slična melaninu) i žutocrveni karoteni i karotenoidi.
Ljudska bića nisu ni približno tako živopisno i varijabilno pigmentirana kao individue većine životinjskih vrsta, a i priroda i procesi pigmentacije mnogo su jednostavniji. Individualna varijacija boje kože, očiju i kose počiva na gotovo istovjetnim kvalitativnim i količinskim razlikama u prisustvo nekoliko istovrsnih pigmenata. Glavni determinator svih oblika i pozicija pigmentacije je mrko-smeđa supstanca melanin, koji je najčešće tamnosmeđ, ali se javlja i u žućkasto-smeđim i crvenkastim nijansama. Stvara se u citoplazmi specijalnih ćelija – hromatofora i to oksidacijom aminokiseline tirozina, a preko međuprodukta dioksifenilalanina. Ove karike u lancu sinteze tjelesnog pigmenta samo su jedan od pravaca transformacije aminokiseline fenilalanina u ljudskom organizmu:
fenilalanin → tirozin → dioksifenilalanin → melanin.
Najviše pigmenta je skoncentrirano u germinativnom sloju, a prema površini kože njegova količina postepeno opada; kod negroida ga obilno ima sve do rožnog sloja. Na boju kože također utiču i krvni pigmenti njenog krvotoka, njena struktura i debljina, količina potkožnog masnog tkiva, površinska hrapavost, vlažnost i druga svojstva i činioci. Uopćeno gledajući, najmanje pigmenta je u dlanovima i stopalima, a grudi i trbuh su svjetliji od leđne strane tijela. U svjetloputim populacijama sluznica nije pigmentirana pa zid usne duplje ima crvenkastu boju (mesa). Kod pripadnika negroidnih skupina, pigment je prisutan i u usnoj sluznici, što joj daje plavkastu boju.[1][2]
Osnovni kožni pigment – melanin – prisutan je u tri forme epidermskih stanica: osnovne (bazalne – melanoblasti), granate (dendritske – melanociti) i lutajuće hromatofore (melanofori). Producira se samo u melanoblastima i melanocitima, odakle ga primaju i zadržavaju i melanofori. Dosadašnja znanstvena opažanja pokazuju da od staničnih struktura, ključnu funkciju u sintezi ovog pigmenta vjerovatno imaju jedro (DNK), mitohondrije i Golđijev aparat. U tom procesu (melanogenezi) najprije se stvara amorfna supstanca, od koje se zatim formi¬raju pigmentna zrnca ljuspaste strukture.
Temeljni činioci normalne međundividualne i međugrupne raznolikosti po boji kože u najvećoj mjeri su genetičke prirode, ali pigmentaciju mogu nijansirati i određeni okolinski uticaji. Među njima su posebno djelotvorni izloženost sunčevom zračenju (insolacija), zdravstveno stanje, proces starenja itd.[3].[4][5] [6]
Nasljedni dio ove promjenljivosti kontroliran je poligenski , a funkcionalnost pojedinih lokusa i kompletne serije gena ispoljava se u količini proizvedenog melanina i melanoida. Relativna količina, način kombinovanja i distribucija ovih pigmenata presudno određuju sve nijanse boje kože, od najsvjetlije do najtamnije. U tom kontekstu treba imati na umu da su genske varijante za produkciju određenih količina pigmenta strukturno identične u svim ljudskim populacijama, koje se u tom pogledu razlikuju po učestalosti “odgovornih” alela svakog genskog lokusa odgovarajućeg poligenskog niza. Najtamniji ljudi današnjice na svim tim lokusima imaju najfunkcionalnije genske varijante, a najsvjetliji – one koje određuju proizvodnju minimalnih količina pigmenta. Kao sasvim pojednostavljena ilustracija ovog fenomena, mogu poslužiti odgovarajući odnosi koji počivaju na hipotezi da boju kože određuje “mini” serija od tri genska lokusa, iako su u opticaju i one pretpostavke prema kojima je ovo svojstvo pod kontrolom 4–6, a nešto rjeđe i 10, 12 do 16 lokusa. Ovakve teorije aditivnog nasljeđivanja kvantitativnih svojstava podrazumijevaju da su sve niskoproduktivne varijante tih gena podjednako slabo produktivne, a visokodjelatne – podjednako funkcionalne, pri čemu svaki alel svoj parcijalni efekat u cjelosti dodaje ukupnom fenotipu. Ipak, na osnovu dosadašnjih opažajnih podataka, smatra se da glavninu raspona variranja količine pigmenta u koži kontrolira 3–6 genskih lokusa, dok je relativni doprinos ostalih gena tog seta – modificirajući i praktično zanemarljiv. Posebni geni za produkciju karotena doprinose pojavi žućkaste boje mongoloidnih “rasnih oblika” i bronzane boje kod njihovih sekundarnih potomačkih skupina, npr. sjevernoameričkih Indijanaca. Ovdje, međutim, treba posebno naglasiti visok stepen nepreciznosti i nepouzdanosti stereotipnog shvatanja boje kože u “velikim rasnim grupama”, jer među kavkazoidima („bijelci“) susrećemo i tamnije oblike od nekih negroida („crnci“) ili sa više primjesa žućkastog pigmenta nego kod mongoloida („žuti“).[1][2][6][7]
Dužina i intenzitet insolacije su najefikasniji modificirajući faktori genetički određenog dijapazona varijacije boje kože. Pod vrelim suncem, aktiviraju se svi procesi pigmentacije kao prilagodbeni “odgovor” organizma u zaštiti od ultravioletnog (UV) zračenja. Kao ilustracija njihovih nasljednih okvira mogu poslužiti primjeri života genetički srodnijih i udaljenijih osoba u jednakim i različitim uvjetima insolacije. Ako svijetloputi ljudi dugo žive u tropima, njihova koža će dobiti tamnu boju, ali nikada takvu kao kod domorodaca (funkcionalnijeg genotipa). Njihova novorođenčad u tim uvjetima neće biti nimalo manje svijetloputa nego da su rođena u Skandinaviji (npr.). Američki i afrički crnci su mnogo sličnije tamni kada žive u istom životnom okruženju, a u svakoj široj skupini ovih “rasnih oblika” može se razlikovati cijela skala nijansi tamne pigmentacije.
Kod nekih osoba sa svjetlijim nijansama boje kože, proces pigmentacije je veoma brz pa one izlažući se suncu, “preplanu” i potamne bez ikakvih negativnih posljedica, dok se mliječnobijeli i slični ljudi naprosto “skuhaju” i ogule, uz nerijetko veoma bolne manifestacije. Takva pojava je karakteristična čak i za neke kategorije negroidnog stanovništva.
Unutarporodična sličnost u boji kože, u velikom broju slučajeva, veoma je naglašena, a gotovo redovno raste sa starošću. Tendencija pjegavosti je također u velikoj mjeri nasljedna, a pretpostavlja se da je pod kontrolom jednog dominantnog alela sa posebnog lokusa. Nasljedivost pjegavosti posebno je uočljiva u familijama u kojima se ona javlja sa crvenom kosom. Za širu publiku, model nasljeđivnja boje kože se objašnjava monogenskim nasljeđivanjem, pri čemu je svaki alel za tamniju boju dominantan nad alelima za svjetlije nijanse.
Boja kože je najupadljivija morfološka “rasna” osobenost, koja je obično uvažavana kao jedan od najznačajnijih, a u klasičnim pristupima i odlučujućih, pokazatelja biološkog razlikovanja “rasa”. Poznavanje njenog funkcionalnog značenja u općem prilagodbenom sistemu ljudske vrste, međutim, daleko je ispod te razine. Prostornogeografsko rasprostranjenje slabo i jako pigmentiranih dijelova čovječanstva, podržava pretpostavku da tamna put predstavlja značajnu prilagodbu na intenzivnu insolaciju i vedro nebo, a da svijetla ima adaptivnu prednost u oblastima prohladne klime, sa mnogo magle i oblačnih dana.
Takvoj hipotezi ide u prilog i “Glogerovo pravilo”, prema kome su životinjske jedinke iz populacija tropskih vlažnih oblasti obično intenzivnije pigmentirane nego one iz hladnih i suhljih dijelova areala iste vrste. Najtamnoputiji savremeni ljudi žive između Sahare i afričkih tropskih kišnih šuma, a izrazito su pigmentirani i stanovnici Malezije, Nove Gvineje, Južne Indije i autohtoni Australci („aboridžini“). Centri nastanka i širenja “leukodermije” ili “blondizma” (svjetloputih i plavkastih skupina) su u sjevernoj Europi, koju karakteriziraju klimati sa malo sunčanih dana. posebno u onim područjima koja su bila zahvaćena pleistocenskim glacijacijama.
Mongoloidne populacije se, međutim, ne uklapaju u ovu opću sliku; američki Indijanci (sup)tropskih krajeva su neznatno tamniji od svojih srodnika iz umjerenih i hladnih predjela, a sibirski paleomongolidi i Eskimi američkog Arktika imaju nešto više pigmenta nego što bi bilo “primjereno” njihovom podneblju. Jedno od prihvatljivih objašnjenja te pojave moglo bi biti u vezi sa klimatskim prilikama arktičke oblasti (posebno u Aziji), gdje je pretežno suho i rijetko oblačno, sa blještećom insolacijom.
Često se postavlja i pitanje funkcionalnih odnosa u prilagodbenom značenju preplanulosti svijetloputih i trajne (“rasne”) tamnoputosti. Dokazano je da insolacijski izazvana pigmentacija kod osoba svijetle puti ima zaštitnu ulogu u sprečavanju bolnih opekotina. UV dio spektra (talasne dužine oko 300 μm) ozljeduje žive površinske slojeve kože, posebno dermalni i Malpigijev, a preplanulost je posljedica zaštitnog deponovanja pigmenta u ćelijama pokožice i zadebljavanja njenog rožnog sloja – nakuplja¬njem mrtvih ostataka malpigijevih ćelija. Rožni sloj apsorbuje UV zrake i sprečava njihov prodor ka dubljim – živim ćelijama, pri čemu je efikasnost te zaštite u direktnoj srazmjeri sa stupanjem pigmentiranosti. Takva uloga inducirane pigmentacije je idioadaptacijske, tj. individualno prilagod-bene prirode, dok trajna intenzivna obojenost ima evolutivno–adaptacijsko značenje.
Relativno veća adaptivna vrijednost svjetlijih nijansi kože u podnebljima sa malo sunčanih dana također nije pouzdano potvrđena. Pretpostavlja se da bi mogla biti u vezi sa stimulacijom sinteze antirahitičnog vitamina D (na taj način što upija UV zrake). Tamna put odbija manje (10–20%) vidljivog dijela spektra nego svijetla (40–50%), što povećava toplotno opterećenje. Taj porast podložnosti opasnostima od toplotnog udara, u podnošljivim granicama, može se kompenzirati znojenjem i na relativno nižim spoljnim temperaturama od normalne. Također se vjeruje da je svijetla put, a naročito njena kombinacija sa plavom kosom i plavim očima, mogla imati selektivne prednosti tokom posljednje interglacijacije i završne glacijacije.
Postoje argumenti koji podržavaju i pretpostavku da je povećana pigmentiranost također bila favorizirana i u vezi sa rakom kože. On je češći među svijetloputim, a u istoj kategoriji pigmentiranosti, čak i kod istih osoba, učestaliji je na dijelovima kože koji su trajno i neposredno izloženi suncu. S druge strane, smanjena osjetljivost osoba svjetlije puti na nazebe i upale zglobova mogla je biti faktor povećanja adaptivne vrijednosti ovog fenotipa u hladnijim podnebljima.[1][2][7]
Relativno često pominjana hipoteza o “zaštitnoj obojenosti”, kao adaptaciji tamnoputih lovačkih plemena na uvjete sjenovitih obitavališta, objektivno znanstveno gledajući, najvjerovatnije ima razinu pukog nagađanja.
Kategorizacija
[uredi | uredi izvor]“Klasični” metodi određivanja nijansi boje kože počivaju na subjektivnim procjenama stupnja pigmentiranosti. Razlikovanje je vizuelno (odoka), na dnevnoj svjetlosti, a prema dogovorenim kriterijima i skalama. Najjednostavniji sistem su predložili Martin i Bunak. Tako se, prema Bunaku, pigmentiranost kože svake osobe (i ljudske grupe) svrstava u jednu od tri nijanse:
- svijetla,
- srednja i
- tamna.
U istoj skupini metoda, Lušan (također odoka) razlikuje intenzitete pigmentacije na skali od 0-36 (međusobno teško razlučivih stupnjeva u kontinuiranom nizu). Ekstreme ove skale on smatra hipotetičnim, a sve ostale nijanse boje kože svrstava u pet glavnih kategorija:
- veoma svijetla (1–9),
- svijetla (10 14),
- srednje svijetla (15–18),
- tamna (19–23),
- veoma tamna” (24-35).
Prema ovom autoru, opće svojstvo populacije izražava prosjek pojedinačnih procjena za obuhvaćene ispitanike.
Reference
[uredi | uredi izvor]- ^ a b c Cavalli-Sforza L. L., Bodmer W. F. (1999): The genetics of human populations. Dover Publications, Mineola, New York.
- ^ a b c Hiernaux J. (1969): Égalité ou inégalité des races. Edition Hachete, Paris.
- ^ Hadžiselimović R. (2005): Bioantropologija – Biodiverzitet recentnog čovjeka. Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju (INGEB), Sarajevo, ISBN 9958-9344-2-6.
- ^ Adams M. et al (2013): Readings for diversity and social justice, 3rd Edition. Routhledge, Taylor & Francis Group, New York, ISBN 978-0415892940, ISBN 0415892945
- ^ Boaz N. T., Almquist A. J. (1999): Essentials of biological anthropology. Prentice Hall, Upper Saddle River, New Yersey, ISBN 0-13-080793-1.
- ^ a b Cavalli-Sforza L. L., Menozzi P., Piazza A. (1994): The history and geography of human genes. Princeton University Press, Princeton, ISBN 0-691-02905-9.
- ^ a b Coon C. S., Garn S. M., Birdsell J. B. (1950): Races. Thomas, Sprigfild.