Šansona

Šansona (franc. chanson) je naziv za francusku umjetničku pjesmu koja potiče iz srednjeg vijeka i Renesanse. Šansone prije 1500. godine su očuvane uglavnom u velikim zbirkama rukopisa pod nazivom Chansonniers. Osoba koja pjeva šansonu naziva se šansonjer. Francuska se smatra velikim kulturnim središtem i ništa bolje ne otkriva ovu tvrdnju od nastanka i razvoja ove posebne francuske muzičke tradicije pod nazivom šansona. Od prelijepih balada Edith Piaf, do skandaloznih i bizarnih djela Serge Gainsbourga, pa sve do prekrasnih oda Parizu od Yves Montanda, Francuska je proizvela neke od najboljih lirski nadahnutih muzičkih djela do danas, pružajući odiseju kroz barove i kafiće Pariza.

Rane šansone

Šansona datira još iz 12. vijeka kad su monofonske šansone dostigle svoju najveću popularnost u izvođenju predstavnika poetske škole iz sjeverne Francuske ("trouvères"). Tokom 13. vijeka one su se i dalje mogle naći u obliku stihova pjesama pod nazivom Lais iz sredine 14. vijeka kompozitora i pjesnika Guillaume de Machauta od kojih su ostale samo melodije. Monofonske šansone pokazuju razvoj zamršenih muzičko-poetskih oblika proizišlih iz pjesama ranijih muzičara prije "trouvèresa" i trubadura. Ovi muzičko-poetski oblici su na kraju pojednostavljeni te postaju tzv. "stalni oblici" ("formes fixes") u pratnji šansone.

U pratnji šansone za solo glas sa pisanim dijelovima za jedan ili više pratećih muzičkih instrumenata preovladavaju francuska pjesma od Guillaume de Machauta do Haynea van Ghizeghema i Antoine Busnoisa krajem 15. vijeka. Skoro sve šansone sa muzičkom pratnjom pridržavaju se jednog od tri ustaljena oblika ("formes fixes"): baladi, rondou (rondeau), ili virelai. Stil je istančan, a pjesme su očigledno napisane za dvorsku publiku sa visokim umjetničkim težnjama i prefinjenim ukusom. Glavna tema u pjesmama su dvorske ljubavi. Šansone za vokalni ansambl su imale nekoliko prethodnica. Šansone komponovane za pjevački duet ili trio su se pojavile oko 1460. godine. Tekstualno višesložne šansone su bile istovremeno izvođene od strane dva ili više pjevača koji su pjevali različite tekstove. Do kraja 15. vijeka kompozitori počinju da u komponovanju traže novu vrstu teksture u šansoni. Rad flamanskog kompozitora Josquin des Preza pokazuje postepene promjene u stilu šansone s četiri glasa koji pjevaju isti tekst uz ponekad melodične imitacije, ali i u homofonijskom (akordskom) stilu.

U narednom vijeku četvoroglasni stil prelazi na stil pjevanja sa pet i šest glasova. Iako se "stalni oblici" ("formes fixes") pjevanja iz prethodna dva vijeka više nisu koristili, formalna kontrola i standardni obrasci za pjevanje šansona ih razlikuju od italijanskih madrigala tih godina. Tek kasnije u djelima Adriaana Willaerta i Jacquesa Arcadelta (obojica također pisali madrigale) stilovi počinju da se spajaju kao formalni oblik šansone. Ovaj oblik šansone postaje manje strogo oslonjen na uravnotežene fraze i ponavljanje materijala, nego je više određen melodijskim imitacijama kao osnovom njene strukture.

Kasnije šansone

U kasnim godinama 16. vijeka dolazi do savršenstva polifonih (višedjelnih, obično isprepletenih melodijskim linijama) šansona u djelima Orlanda di Lassoa. U ovom više homofonijskom stilu se pokušavalo podudariti riječi sa muzikom u izmjerenom "antičkom" (francuski - à l’antique) stihu koji je bio predložen od strane članova "La Pléiade" (francuskog društva koje je tražilo povratak na klasičnu poeziju i muziku) najbolje predstavljen u djelima Claude Le Jeunea. Nakon 1600. godine šansone ustupaju mjesto novoj vrsti pjesme za solo glas uz pratnju lutnje (francuski "air de cour").

Klasične šansone od 1890. - 1960. godine

Od 19. vijeka francuske šansone su razvile međunarodni ugled kao pop i kabare pjesme. Za razliku od operskih arija i opereta, šansone su bile u osnovi nezavisne od pozorišnih aktova i nije se nužno pjevalo operskim stilom, a obično nisu imale hor. Iako je tradicija književne šansone sve više prelazila u sferu različitih klubova i društava, kafića i raznolikih koncertnih događaja kao prostorima koji postaju sve važniji - što je posljedica činjenice da je pozorište izgubilo monopol na javne nastupe. Ovo je bila vrsta zabave za radnike i prve pretežno malograđanske, a kasnije buržoaske publike prvih kafića koji su se pojavili od 1830-ih kao nasljednica Goguette chantants na najprometnijim dijelovima Pariza. Ovo je slijedilo fantastične, kafe-koncerte u sjeveroistočnim naseljima, Montmartre i Latinskoj četvrti, u okruzima u kojima je živjela radnička klasa. Godine 1880. Rodolphe Salis otvara u Montmartre okrugu u Parizu noćni kabare "Crna mačka" (fr.Le Chat Noir) gdje dolazi do okupljanja ljubitelja književnosti i umjetnosti.

Moulin Rouge 1900. godine.

Nakon toga dolazi do otvaranja više mesta za zabavu kao što su Moulin Rouge, Folies Bergeres i do danas čuvenu koncertnu dvoranu Olympia. Zajedno s prvim kino dvoranama bili su konkurencija kafićima gdje su izvođeni koncerti koje će i potisnuti na kraju. Uspjeh kafića gdje su izvođeni ovi koncerti je doveo do nastanka velikog broja šansona. One su vrlo često bile izložene cenzuri.

Fasada koncertne dvorane Olympia 1913. godine.

Među zabranjenim pjesmama su bile brojne pjesme koje su bile kritičke prema društvenom sistemu kao i anarhističke šansone. U njima su kritikovane društvene nepravde i ismijavan je život buržoazije. Prema procjenama savremenika 1880-ih napisano je blizu 300.000 pjesama samo u Parizu. U to vrijeme glavna uporišta gdje su se izvodile šansone su bili kafići i kabarei u pariskom Montmartru, a posebno "Chat Noir" i "Moulin Rouge". Do početka Prvog svjetskog rata Montmartre je bio središte hedonističke, a ponekad i razuzdane zabave. Izvođaći šansona su bili pod snažnim uticajem pripadnika umjetničkog pokreta pod nazivom naturalizam.

Priznate zvijezde pariske realistične šansone su bile: Aristide Bruant, Damie iz 1920-ih i Fréhel. Više ruralna šansona sa tradicionalnim vrijednostima je predstavljena od strane bretonskog pjevača Théodore Botrela. Njegova pjesma "La Paimpolaise" je bila jedna od najpopularnijih s početka 20. vijeka. Najuspješniji šansonjer u ovom vijeku je bio Félix Mayol. Ostale popularne klasične šansone iz ovog vremena su bile:"Je te veux" od Eric Satiea iz 1897. godine, zatim "Mon anisette" od Andrée Turcya iz 1925. godine, antiratna pjesma "La butte rouge" iz 1923. godine i izuzetna pjesma od pjevačice Fréhel pod nazivom "La java bleue" iz 1939. godine. Dalji razvoj francuske šansone je bio pod jakim utjecajem nakon pojave jazza. Šansona se pokazala posebno uspješnom u izvedbi malih muzičkih sastava. Izuzetan šansonjer iz 1930-ih bio je Charles Trenet, koji je privremeno imao pratnju jazz gitariste Djanga Reinhardta.

Pod jakim utjecajem Swinga i Jazza je bio i Jean Sablon, koji je bio mnogo tražen šansonjer iz 1930-ih. Ostali poznati umjetnici ovog muzičkog pravca su bili zabavljači, pjevači, plesači i glumci Maurice Chevalier i Tino Rossi. Njihova ozbiljna konkurentkinja je bila plesačica i pjevačica Josephine Baker porijeklom iz St. Louisa SAD koja se preselila u Francusku 1927. godine. Posebno značajna za dalji razvoj ovog žanra je bila Édith Piaf, koja je slično kao i Charles Trenet svoj prvi uspjeh postigla u kasnim 1930-im proslavivši se u pariskom "Théâtre de l'ABC." Svoj proboj je postigla s tekstopiscem šansona Raymondom Assom koji je pisao tekstove za druge poznate šansonjere kao što je muzičko-dvoranska pjevačica Marie Dubas. 1950-ih Édith Piaf je bila ne samo nadostižna kao zvijezda šansone, nego je i kao kolega, a dijelom i kao privremeni partner promovisala karijere tada novih talenata kao što su: Yves Montand, Gilbert Becaud i Georges Moustaki. Kao važan izvor nadahnuća za pjesme nakon Drugog svjetskog rata pokazao se filozofski i književni pravac egzistencijalizam. Pisac, jazz trubač i šansonjer Boris Vian, poznanik pisca Jean-Paul Sartrea, je također napisao tekstove i za druge umjetnike. Njegova najpoznatija pjesma je "Le dezerter." I iz ličnog okruženja Sartrea došla je Juliette Greco - pjevačica, čiji su tekstovi smatrani politički i intelektualno zahtjevnim, ali suprotno od Edith Piaf njena popularnost je značajno pala. Šansone iz 1950-ih bile su također prefinjene i inovativne (u suštini pjevane samo uz pratnju gitare), a posebno se ističu pjesme Georges Brassensa i belgijskog pjevača Jacques Brela. Dok se Brassens pridržavao svojih ljevičarskih političkih stavova i putem redovnih nastupa na događajima anarhista, dotle je Jaques Brel uobličavao svoje pjesme u više nihilističku, opšte društvenu kritiku. Drugi predstavnici moderne šansone u 1950-im bili su Gilbert Becaud (pjesme "Monsieur 100.000 volti" i najpoznatiji hit: "Natalie"), Georges Moustaki, poznati američki zabavljači kao što su Frank Sinatra i Dean Martin, zatim Charles Aznavour i pjevači Henri Salvador, Leo Ferré, Marcel Mouloudji, Dalida, Brigitte Fontaine i Barbara. Važno mjesto na francuskoj šansonjerskoj sceni 1954. godine postala je za olimpijadu obnovljena pariska Muzička dvorana koju je 1888. godine izgradio Joseph Oller, osnivač Moulin Rougea.

Stilska raznovrsnost od 1960. - 1990. godine

Johnny Hallyday tokom nastupa 1965. godine.

Talas Rock and roll muzike je stigao u Francusku relativno kasno. Do 1960. godine Jazz je bio najvažniji anglo-saksonski muzički uvoz. To je ujedno bila i muzika koja je popularisala neke filmove "Fancuskog novog talasa" (franc. Nouvelle Vague). U osvit Beat muzike, nova generacija izvođača šansone je došla u središte pažnje. "Yéyé" - talas (izveden iz Yeah, Yeah od The Beatlesa) je bio muzički snažno orijentisan na muziku britanskih grupa kao što su The Beatles, The Kinks i The Rolling Stones, kao i kretanjima u Swing muzici iz 1960-ih. Kao pjevač i izvođač Johnny Halliday je bio pod jakim uticajem rock and roll muzike, a bio je i kao neka vrsta francuskog oponašatelja grupe The Rolling Stones. Među onima koji su slijedili isti ovaj primjer bili su: Jacques Dutronc, Michel Polnareff, Joe Dassin i Julien Clerc. Poznati pjevači iz ove decenije su bili: Françoise Hardy, France Gall i Sylvie Vartan. Ostali izvođači iz "Yéyé" perioda poput Zouzou ili Adele su pali u zaborav. Međutim, ponovo su bili otkriveni početkom 21. vijeka nakon ponovnog objavljivanja "Retrowelle" (retro) zbirki sa francuskom pop muzikom iz 1960-ih. Kao pandan anglosaksonskoj folk muzici oličenoj u muzici Joan Baez i ostalih izvođača, pojavljuje se Anne Vanderlove sa svojim tihim i melanholičnim pjesmama. Vodeći put za dalji razvoj šansone je tekstopisac i izvođač Serge Gainsbourg. Gainsbourg je s jedne strane bio svestran muzičar, a s druge strane bio je i nadareni provokator. Skandal je izbio nakon snimanja pjesme Je t'aime ... moi non plus prvobitna izvedena 1967. godine sa Brigitte Bardot, a dvije godine kasnije izvedena sa Jane Birkin. Ova pjesma je predstavljala nasilnu kritiku i bojkot iz prkosa s kraja 1960-ih i ostvarila je u to vrijeme veliki međunarodni uspjeh.

Serge Gainsbourg, pisac nekoliko veoma popularnih šansona na slici iz 1981. godine.

1960-ih i 1970-ih granice između šansone i pop muzike su bile sve više i više zamagljene. Takmičenje za Euroviziju, koje je bilo pod snažnim uticajem muzičkih naslova sa francuskog govornog područja do duboko u 1970-im, promovisalo je ovaj razvoj. Između ostalog tu je bio France Gall, pobjednik Eurovizije iz 1965. godine sa pjesmom Sergea Gainsbourga "Voštana figura, lutka grijeha" (franc. Poupée de Cire, poupée de sin). Sa ovom pjesmom izgledalo je kao da je zajedno sa drugim umjetnicima Gainsbourg pokušavao da gradi mostove na anglosaksonskom i Njemačkom pop tržištu. Drugi umjetnici kao što su Salvatore Adamo ili Mireille Mathieu razvijali su svoje karijere u više pravaca praveći za sebe imena pop umjetnika. Poseban slučaj je Petula Clark, koja je bila poznata prvo u Francuskoj, te je kasnije bila uspješna, posebno na engleskom govornom području i međunarodnom pop tržištu. Šansonjerska scena 1970-ih i 1980. godine je sve više bivala određena međunarodnim muzičkim stilovima. Nasuprot tome, utjecaj koji su francuske šansone imale 1950-ih i 1960-ih, u 1970-im bio je primjetan zaokret ka disko muzici za englesko govorno područje kao što je slučaj kod pjevačice Sheila iz kasnim 1970-ih godina. Claude François je bio još jedan uspješan pjevač koji je izvodio verzije popularnih pop pjesama. Ostali izvođači tom periodu poput Nicoletta koja je pjevala pjesmu "Mamy Blue", te Daniel Balavoine i Michelle Torr koji su režirali svoje produkcije na međunarodnom pop tržištu. Nasuprot događajima iz maja 1968. godine koji su utjecali na Bernarda Lavilliersa. On se pridružio tradiciji kritičkih pjesama sa muzičkim utjecajima iz Kariba u Latinskoj Americi i rock elementima. Ostali umjetnici koji su dalje kultivisali tradiciju društveno kritične šansone, bili su pariski umjetnik, kompozitor i autor Renaud rodom iz Alžira, pjevačica Patrick Bruel. Važni izvođači francuske šansone iz 1970-ih godina, bili su posebno Julien Clerc i Michel Berger. Clerc, oženjen glumicom Miou-Miou, bio je poznat kao autor francuske verzije mjuzikla "Kosa" i imao je veliki broj hitova 1970-ih. Berger je pisao hitove za Johnny Hallidaya 1960-ih, te za Véronique Sanson i Françoise Hardya. On je 1978. godine napisao francusku rock operu Starmania.