Gwinizh-du

Gwinizh-du
Rummatadur Cronquist
Riezad :	Plantae
Skourrad :	Magnoliophyta
Kevrennad :	Magnoliopsida
Urzhad :	Caryophyllales
Kerentiad :	Polygonaceae
Genad :	Fagopyrum
Anv skiantel
Fagopyrum esculentum Moench
D'ar vevoniezh e tenn ar pennad-mañ.

Ar gwinizh-du (distaget [ˌgwinisˈtyː], [ˌgɥinisˈtyː], pe [d͡ʒɥinɛxˈtyː]), pe ed-du (distaget [eˈtyː]), Fagopyrum esculentum, a zo ur blantenn gounezet hag a renker e familh ar poligonakadezed. Gwelet eo evel unan eus an edoù (el liester e vez lavaret an ed-du), met n'eo ket ur geoteg evel an ed all.

Anvet eo ar sarrazin e galleg hag an trigo sarraceno e spagnoleg ha portugaleg, rak anavezetoc'h eo bet e Kornôg Europa e mare an aloubadegoù arab (VIII^vet kantved goude Jezuz-Krist) pa oa boued pennañ al luioù muzulman (sarrazined a veze graet anezho ivez).

Astenn gounid an ed-du

Da vare Oadvezh an Houarn e oa erruet en Europa o tont eus Azia. Gounezet e vez e Sina e-leizh. Mat eo dezhañ an douaroù trenk evel ma vez kavet en tiriadoù vulkanek hag herkinek. N'en deus ket ezhomm eus un douar strujus ha gellout a reer silañ anezhañ en ur sistem treiñ-eostoù pa chom an douar-tomm "naetaet" goude an eost. Ur gounid ha n'en deus ket ezhomm d'ober kalz war e dro p'emañ en e gresk ha setu perak eo bet gounezet e-leizh e broioù paour evel m'eo bet lodennoù bras Breizh eus ar XVIvet kantved betek kreiz an XX^vet kantved.

Implijoù

Implijet e vez bleud graet gant greun ar gwinizh-du evit fardañ krampouezh ha yod ivez (fardet e vez gantañ ur polenta du e Bro-Italia).
Evit kaout bleud eo ret malañ ar greun, met pa ne veze ket ar bleud da vezañ miret e-pad pell e veze kustum ar gouerien da fardañ kementadoù bihan gant milinoù da vezañ lakaet da vont en-dro gant an dorn. Implijet e vez ivez evit fardañ boued ar moc'h hag ar yer.

Gounererezh

Bleuñv gwinizh-du

Kreskiñ a ra buan ar gwinizh-du ha plijout a ra dezhañ douaroù paour ha trenk. Ret eo dezho bezañ dizouret mat, avat. Un dreistmuzul a demz a vez o vihanaat an ampledoù. Kizidik eo ar blantenn ouzh ar wrez ha ret eo, e hinadoù tomm, hec'h hadañ diwezhatoc'h er mare-bloaz.

A-wechoù e vez talvoudekaet evel un temz glas pe evit gwareziñ an douaroù a-enep ar c'hrignerezh.

Spletoù e-keñver ar magadurezh

Degas a ra magneziom, fosfor, houarn, fluor ha kalsiom pa vez debret. Aes eo da enteuziñ pa endalc'h proteinoù (10%) enno trenkennoù aminek a-bouez : lizin, arginin, kistin... ha dreist-holl triptofan. Pa n'endalc'h gluten ebet eo mat evit ar re o deus allergiezhioù.

• kalavr a vez graet eus ar plouz ed-du

Stadegoù

Produadur gwinizh-du er bed a-bezh
(s : ditour amofisiel — e : istimadur — a : savet diwar ditour ofisiel hag istimadur)
Hervez: stadegoù FAO [1]

Gwinizh-du	Gorread (hektarioù)				Askorad (kantolzioù/hektar)				Produadur (tonennoù)				Had (tonennoù)
Broioù	2005		2007		2005		2007		2005		2007		2005
Rusia	833 600		1 305 000		7 265	e	7 700	e	605 640		1 004 850		69 500	s
Sina	834 000	e	900 000	e	8 992		8 888		750 000	e	800 000	e	87 570	e
Ukraina	396 200		237 000		6 933	e	6 751	e	274 700		160 000		20 500	s
Bro-C'hall	36 593		32 945		33 945	e	35 558	e	124 217		117 148		3 293	e
Polonia	67 531		90 000	e	10 675	e	9 777	e	72 096		88 000	e	5 500	e
Kazakstan	55 000		142 600		10 545	e	5 610	e	58 000	s	80 000	e	3 200	s
Stadoù-Unanet	65 000	e	68 000	e	10 000	e	10 000	e	65 000	e	68 000	e	2 600	e
Brazil	46 000	e	48 000	e	10 869	e	10 833	e	50 000	e	52 000	e	2 760	e
Japan	44 700		44 600	e	6 979	e	7 623	e	31 200		34 000	e	1 341	e
Lituania	28 400		21 700		5 528	e	9 631	e	15 700		20 900		2 500	e
Belarus	7 106		11 500		10 227	e	11 304	e	7 268		13 000		1 000	e
Latvia	10 400		13 000	e	9 519	e	6 307	e	9 900		8 200	e
Bhoutan	4 500	e	4 600	e	14 888	e	14 782	e	6 700		6 800	e	360	e
Sukorea	2 257		2 650	e	9 937	e	11 320	e	2 243		3 000	e	90	e
Kanada	4 000		2 000		11 500	e	11 500	e	4 600		2 300		300	e
Republik Tchek	1 000	e			20 000	e			2 000	e			26	e
Slovenia	811		809		17 916	e	9 406	e	1 453		761		52	e
Hungaria	752		800	e	6 156	e	5 000	e	463		400	e	60	e
Estonia	676		314		7 174	e	9 554	e	485		300
Slovakia	461		500	e	8 872	e	6 000	e	409		300	e
Moldova	2 811		7 200	e	3 429	e	416	e	964		300	e	252	e
Kirgizstan	378		600	e	9 179	e	8 333	e	347		500	e
Suafrika	1 000	e	1 000	e	3 000	e	3 000	e	300	e	300	e	65	e
Kroatia	45	e			31 111	e			140	e			2	e
Jorjia	100	e	100	e	10 000	e	10 000	e	100	s	100	e
Bed a-bezh	2 443 321	a	2 934 918	a	8 529	e	8 385	e	2 083 925	a	2 461 159	a	200 974	a

Daveoù

• E.S. Oplinger, E.A. Oelke, M.A. Brinkman and K.A. Kelling (November 1989). "Buckwheat", Alternative Field Crops Manual. Retrieved on 2008-02-26. 
• Damania, A.B. (1998). "Diversity of Major Cultivated Plants Domesticated in the Near East". Proceedings of the Harlan Symposium. 
• Chun H.N., Chung C.K., Kang I.J., Kim E.R., Kim Y.S. (2003). Effect of Germination on the Nutritional Value of Buckwheat Seed. Division of Life Sciences at Hallym University, South Korea.
• Mazza, G. 1992. Buckwheat (Fagopyrum esculentum), the crop and its importance, p. 534-539. In: R. MacRae (ed.). Encyclopedia of food science, food technology and nutrition. Academic Press Ltd., London.
• Mazza, G. 1993. Storage, Processing, and Quality Aspects of Buckwheat Seed, p. 251-255. In: J. Janick and J.E. Simon (eds.), New crops. Wiley, New York.
• Marshall, H.G. and Y. Pomeranz. 1982. Buckwheat description, breeding, production and utilization, p. 157-212 In: Y. Pomeranz (ed.). Advances in cereal science and technology. Amer. Assoc. Cereal Chem., St. Paul, MN.
• McGregor, S.E. 1976. Insect Pollination Of Cultivated Crop Plants, chap. 9 Crop Plants and Exotic Plants. U.S. Department of Agriculture. As found on the website of the Carl Hayden Bee Research Center of the USDA Agricultural Research Service.[2]
• Multilingual taxonomic information from the University of Melbourne
• Clayton G. Campbell (1997). Buckwheat Fagopyrum esculentus Moench, Promoting the conservation and use of underutilized and neglected crops. 19. International Plant Genetic Resources Institute, Rome, Italy. 
• Descriptors for Buckwheat (Fagopyrum spp.)

Liamm diavaez

• https://web.archive.org/web/20171001101112/http://www.blenoir-bretagne.com/histoire-sarrasin-bretagne.html