Сталинград алышы

Сталинград алышы
Кем хөрмәтенә аталған	Сталинград
Дәүләт	Рәсәй
Урын	Волгоград
Башланыу датаһы	23 август 1942
Тамамланыу датаһы	2 февраль 1943
Ҡатнашыусылар	Бойондороҡһоҙ Хорватия дәүләте, Венгрия короллеге, Италия короллеге[d], Румыния короллеге, Франкистская Испания[d], СССР һәм Өсөнсө рейх
Порядок битвы	Сталинград алышында көстәр ҡуйылышы[d], Soviet order of battle for the Battle of Stalingrad[d] һәм Axis order of battle at the Battle of Stalingrad[d]
Цель	Волгоград
Сталинград алышы Викимилектә

Боевые действия с 7 мая по 23 июля 1942 года

Сталинград алышы — Икенсе бөтә донъя һәм Бөйөк Ватан һуғыштарында Ҡыҙыл армия һәм Вермахт араһында («күсәр» илдәре менән берлектә) иң мөһим генераль алыштарҙың береһе.

Алыш хәҙерге Воронеж, Ростов, Волгоград өлкәләре һәм Ҡалмыҡ Республикаһы территорияларында 1942 йылдың 17 июленән алып 1943 йылдың 2 февраленә тиклем бара.

Немец һөжүм 1942 йылдың 17 июленән 18 ноябренә тиклем дауам итә, уның маҡсаты — Дондың ҙур бөгөлөшөн, Волга-Дон муйынын һәм Сталинградты (хәҙерге Волгоград) яулап алыу.

Сталинград алышы, 1941—1942 йылдарҙағы бер нисә еңелеүҙән һуң, Бөйөк Ватан һуғышында ғына түгел, бөтә Икенсе донъя һуғышында «төп һынылышҡа» баш һала, совет командованиеһы стратегик инициативаны үҙ контроле аҫтына ала..

Сталинград алышы кешелек тарихында кире ҡайтарғыһыҙ юғалтыуҙары дөйөм һаны буйынса (һәләк булғандар, госпиталдәрҙә яраларҙан вафат булғандар, хәбәрһеҙ юғалғандар) иң аяуһыҙ һәм иң ҡанлы алыштарҙың береһе була: РККА яғынан 478 741 кеше (323 856 кеше һөжүм итеү фазаһында һәм 154 885 кеше — оборона алышында); вермахтяғынан — яҡынса 300 мең кеше; Германия союздашы (итальяндар, румындар, венгрҙар, хорваттар) — яҡынса 200 мең кеше, һәләк булған граждандарҙың һанын хатта яҡынса билдәләү мөмкин түгел, әммә һүҙ кәмендә тиҫтәләрсә мең иҫәбе хаҡында бара.

Вермахт һәм уның союздаштарының Түбәнге Волга буйы һәм Кавказ территорияларын, ә шулай уҡ Баҡы нефть ятҡылыҡтарын баҫып алыу хәүеһфеҙлеген юҡҡа сығарыу — еңеүҙең хәрби әһәмиәте.

Шулай уҡ 1943 йылдың яҙында Төркиәнең СССР-ға һөжүм итеүҙән баш тартыуы, Японияның алдан планлаштырылған Себер походын башламауы, Румынияның (Михай), Италия (Пьетро Бадольо), Венгрия (Миклош Каллаи) һуғыштан сығыу юлдарын һәм Бөйөк Британия һәм АҠШ менән сепарат солохон төҙөү мөмкинлеген эҙләүе сәйәси әһәмиәткә эйә була.

Вермахт:

Алдағы ваҡиғалар

1941 йылдың 22 июнендә Германия һәм уның союздаштары, һуғышты иғлан итмәйенсә, Советтар Союзына ябырыла. 1941 йылдың йәйе-көҙөндәге алыштар барышында, бер нисә ҡаты еңелеүҙән һуң, совет ғәскәрҙәре 1941 йылдың декабрендә Мәскәүҙе яҡлап контрһөжүмгә күсәләр. Мәскәү һаҡлаусыларының ныҡышмалы ҡаршылығынан хәлһеҙләнгән, ҡыш кампанияһына әҙер булмаған, әммә үҙ тылын тулыһынса үҙ контролендә тотҡан Германия ғәскәрҙәре ҡала тирәһендә туҡтатыла, һәм Ҡыҙыл Армияһы контрһөжүме барышында 150—300 километрға ары алып ташлана.

Немец командованиеһы Мәскәү һөжүменән тыш, төньяҡта һәм көньяҡта ла яңы операциялар планлаштырып, Кавказдағы нефть ятҡылыҡтары һәм илдең Европа өлөшөн Кавказ аръяғы һәм Урта Азия менән бәйләгән Волганы контроль аҫтына алырға тырыша, сөнки Германияның СССР көньяғында еңеүе бик етди рәүештә совет сәнәғәтен көсһөҙләндерәсәк.

Был планды тормошҡа ашырыу ССР Союзының үҙәк райондары менән Кавказ араһындағы транспорт бәйләнешен юҡҡа сығарыр ине, Кавказ нефть ятҡылыҡтарын яулап алыу маҡсатында артабанғы һөжүм өсөн плацдарм барлыҡҡа килер ине.

6-сы армия командованиеһы Барвенков күтәрмәһендә Советтарға һөжүм итеү өсөн бик уңайлы мөмкинлек күрә һәм совет һөжүме башланғас, немецтар совет пехотаһына Харьковҡа тиклем барып етергә мөмкинлек бирәләр. Әлеге күтәрмә эренле шеште хәтерләтә, Паулюс уны танкылар ярҙамында ҡыҫырыҡларға ниәтләй. Һөҙөмтәлә Көньяҡ-Көнбайыш фронтының күпселек өлөшө ҡамауҙа ҡала. Артабанғы өс аҙналыҡ алыштарҙа (Харьков өсөн икенсе алыш булараҡ тип тә исемләйҙәр) Ҡыҙыл Армияның һөжүм итеүсе частары ҡаты еңелеүгә дусар булалар. Немец мәғлүмәттәренә ярашлы, әсирлеккә генә 240 меңдән ашыу кеше эләгә, совет архив мәғлүмәттәре буйынса, РККА-ның кире ҡайтарғыһыҙ юғалтыуҙары 170 958 кеше тәшкил итә (һылтанма), шулай уҡ операция барышында бик күп ауыр ҡорал юҡа сыға. Харьков фронты тирәһендәге еңелеүҙән һуң Воронеждан көньяҡтараҡ фронт асыҡ булып ҡала тиерлек, шуға күрә немец ғәскәрҙәренә Дондағы Ростовҡа һәм Кавказға юлдар асыла.

Харьков һәләкәтенән һуң, 1942 йылдың майында, Гитлер «Көньяҡ» армиялар төркөмөн икегә бүлә. «А» армиялар төркөмө Төньяҡ Кавказға үҙ һөжүмен дауам итергә тейеш була. «Б» армияар төркөмө, шул иҫәптән Фридрих Паулюстың 6-сы армияһы һәм Герман Готтың 4-се танкылар армияһы, көнсығышҡа табан Волга һәм Сталинград йүнәлеше буйынса юллана.

Гитлер өсөн Сталинградты яулау бик мөһим булыуы билдәле. Төп сәбәп — Сталинград эре сәнәғәт үҙәге булараҡ мөһим стратегик Волга буйында урынлашҡан һәм Рәсәй Үҙәген СССР-ҙың көньяҡ өлкәләре, шул иҫәптән Кавказ һәм Кавказ аръяғы менән, тоташтырған ҡала. Шулай итеп, Сталинградты яулау Германияға СССР өсөн һыу һәм ер өҫтө мөһим юлдарҙы киҫергә, бигерәк тә Кавказға һөжүм иткән көстәргә ярҙам итеү мөмкинлеген бирә алыр ине. Ниһайәт, Гитлерҙың төп дошманы булған Сталин исемен йөрөткән ҡаланы баҫып алыу идеология һәм һалдаттарҙы, Рейх халҡын илһамландырыу йәһәтенән дә бик мөһим була.

Ғәҙәттә бөтә вермахт операцияларына төҫ коды бирелә: Fall Rot (ҡыҙыл вариант) — Францияны баҫып алыу операцияһы, Fall Gelb (һары вариант) — Бельгия һәм Нидерланты баҫып алыу операцияһы буйынса, Fall Grün (йәшел вариант) — Чехословакия һәм башҡалар. СССР-ға йәйге һөжүмгә «Fall Blau» шартлы исем бирелә) — күк вариант.

«Күк вариант» операцияһы Воронеждан Брянск фронты ғәскәрҙәренә төньяҡтараҡ һәм Көньяҡ-көнбайыш фронты ғәскәрҙәренә көньяҡтараҡ «Көньяҡ» армиялар төркөмө һөжүме менән башлана. Унда Вермахтың 6-сы һәм 17-се армиялары, шулай уҡ 1-се һәм 4-се танкылар армиялары ҡатнаша.

Әүҙем хәрби ғәмәлдәрҙә ике айлыҡ ҡатнашмауына ҡарамаҫтан, Брянск фронты ғәскәрҙәре өсөн һөҙөмтәләр Көньяҡ-Көнбайыш. Операцияның тәүге көнөндә үк ике совет фронты ла тиҫтәләгән километрға төпкә өҙөлә, һәи дошман Донға ташлана. РККА бик киң далаларҙа дошманға ҡаршы тик аҙ һанлы көстәр ҡаршы ҡуя ала, ә һуңғараҡ көнсығышҡа табан бөтөнләй тәртипһеҙ рәүештә көстәрҙе шылдыра башлай. Оборонаны тергеҙеү маташыуҙары ла тулыһынса уңыңышһыҙ тамамлана, был ваҡытта немец подразделениелары флангтан совет обороналау позицияларына сығалар. Июль урталарына Ҡыҙыл Армияның бер нисә дивизияһы Воронеж өлкәһенең көньяғында, Ростов өлкәһенең төньяғындағы Миллерово ҡалаһы тирәһендә ҡаҙанға эләгәләр.

«Блау» планы буйынса немец һөжүме 1942 йылдың 28 июнендә башлана. 4-се танк армияһы Воронежға һөжүмен башлай. Ҡамауҙан хәүефләнеп, совет ғәскәрҙәре ҙур тиҙлек менән сигенә башлай. Немец ғәскәрҙәре6 июлдә Дон аша сығалар һәм Воронеждың күпселек өлөшөн биләйҙәр.

Дондағы Ростовты яулағандан һуң Гитлер Кавказға һөжүм иткән 4-се танк армияһын «А» төркөмөнән «Б» төркөмөнә — Волга һәм Сталинград йүнәлешенә күсерә . Башта 6-сы армияның һөжүме шул тиклем уңышлы бара, хатта Гитлер 4-се танк армияһына «Көньяҡ» армиялар төркөмөнә тоташырға ҡуша. Һөҙөмтәлә бик ҙур «тығын» барлыҡҡа килә, сөнки 4-се һәм 6-сы армиялары ҙур булмаған зонала һыйыша алмай. Ике армия ла бик оҙайлы ваҡыт урынынан ҡуҙғала алмай, шуға күрә немец һөжүме бер аҙнаға һуңлап башлана. Гитлер үҙенең ҡарарын үҙгәртергә мәжбүр була һәм 4-се армияны ҡабаттан Кавказға йүнәлтә.

Алыш алдынан көстәр ҡуйылышы

Германия

• «B» армиялар төркөмө. Сталинградҡа һөжүм итеү өсөн 6-сы армия ебәрелә (командующийы — Ф. Паулюс). Уның составына 14 дивизия инә, дивизияла 270 мең тирәһе кеше иҫәптә тора, 3 мең орудие һәм миномёт һәм яҡынса 700 танк. 6-сы армия мәнфәғәтендә разведка эшмәкәрлеген Абвергруппа-104 алып бара.

Армияға ярҙамды 4-се һауа флоты күрһәтә (командующийы генерал-полковник Вольфрам фон Рихтгофен), унда яҡынса 1200 самолёт була (истребителдәр авиацияһында яҡынса 120 самолёт-истребитель — Мессершмитт Bf.109F-4/G-2 (СССР һәм Рәсәй сығанаҡтары төрлө һандар бирә: 100-ҙән 150-гә тиклем).

СССР

• Сталинград фронты (командующийы — С. К. Тимошенко, 23 июлдән — В. Н. Гордов, 13 августан — генерал-полковник А. И. Ерёменко). Фронтҡа Сталинград гарнизоны (НКВД-ның 10-сы дивизияһы), 62-се, 63-сө, 64-се, 21сея, 28-се, 38се һәм 57-се дөйөм ғәскәри армиялар, 8-се һауа армияһы (совет истребителдәр авиацияһы алыш башында 230—240 истребитель, башлыса Як-1) тәшкил итә һәм Волга хәрби флотилияһы — 37 дивизия, 3 танк корпусы, 22 бригада, барыһы 547 мең кеше.2200 орудие һәм миномёт, яҡынса 400 танк, 454 самолёт, 150—200 бомбардировщик (һылтанма)
• ПВО-ның Сталинград корпус районы ПВО (командующийы полковник Райнин Е. А.). 1942 йылдың июль айы башында г. в состав Сталинград корпус районы составына урта калибрлы 7 зенит артиллерия полкы, 2 — кесе калибрлы, 12 айырым зенит артиллерия дивизионы, 6 зенит бронепоезды, 2 айырым зенит пулемёт батальона, 7 айырым зенит пулемёт ротаһы, 19 айырым зенит пулемёт взводы, зенит прожектор полкы, зенит прожектор батальоны, айырым кәртәләү аэростаттары дивизионы, 6 айырым ВНОС батальоны, айырым ВНОС радиоротаһы һәм айырым элемтә батальоны. ПВО районына оператив рәүештә 102-се ПВО истребитель авиация дивизияһы буйһона. Ҡоралланыуҙа яҡынса 60 истребитель, 440 урта калибрлы зенит орудиеһы һәм 126 кесе калиболы, 470 зенит пулемёт, 81 кәртәләү аэростаты, 165 зенит прожекторы, РУС-2-ның 3 радиолокация станцияһы. Август уртаһынан ПВО корпуслы район оператив рәүештә Сталинград фронты ғәскәрҙәре командующийы ҡарамағына тапшырыла.

12 июлдә Сталинград фронты булдырыла, командующийы — маршал С. К. Тимошенко, 23 июлдән — генерал-лейтенант В. Н. Гордов. Уның составына резервтан генерал-майор Колпакчи етәкселегендәге 62-се армия, 63-сө һәм 64-се армиялар, шулай уҡ 21, 28, 38, 57-се дөйөм ғәскәри һәм элекке Көньяҡ-Көнбайыш фронтының 8-се һауа армияһы, ә с 30 июлдән — Төньяҡ-Кавказ фронтының 51-се армиялар ҡушыла. Сталинград фронты 630 километр киңлегендәге участкала оборона тота һәм уға дошмандың хәрәкәтен туҡтатыу һәм Волгаға ебәрмәү бурысы йөкмәтелә. Төньяҡ Кавказдағы обороналау алышының беренсе этабы 1942 йылдың 25 июлендә Дондың түбәнге ағымынан Дон тамағына тиклем бара. Тоташыу сиге — Сталинград һәм Төньяҡ Кавказ хәрби фронттарының ҡушылған урынында Үрге Курмояр — Гремячая станцияһы — Кетченер линияһы буйлап үтә. 17 июлдә Сталинград фронты составына 12 дивизия (барыһы 160 мең кеше), 2200 орудие һәм миномёт, яҡынса 400 танк һәм 450-нән артыҡ самолёт бирелә. Бынан тыш, уның киңлегендә 150—200 бомбардировщик һәм яҡынса ПВО 102-се авиация дивизияһының 60 истребителе (полковник И. И. Красноюрченко) һуғыша. Шулай итеп, Сталинград алышы башына совет ғәскәрҙәре менән сағыштырғанда дошман танк һәм артиллерияла — 1,3 һәм самолётарҙа — 2 тапҡырҙан артыҡ өҫтөнлөклө була, ә кешеләр һаны буйынса — 2 тапҡырға әҙерәк.

Алыш башы

Немец һалдаттары Pz. IV танкында, 1942 йылдың июне.

Июль айында совет командованиеһы немец ниәттәрен тулыһынса аныҡлай һәм ул Сталинградты обороналау буйынса пландар әҙерләй башлай. Яңы оборона фронтын булдырыу өсөн алдан әҙерләнгән рубеждар булмай. Сталинград фронты подразделениеларының күпселеге яңы ғына ойошторолған була, улар тейешле кимәлдә ойошмаған һәм, ҡағиҙә булараҡ, уларҙың хәрби тәжрибәләре булмай. Истребителдәр авиацияһында, танкыларға ҡаршы һәм зенит артиллерияһында ҡытлыҡ кисерелә. Күп кенә дивизияларҙа боеприпастар һәм автотранспорт етешмәй.

Алаштың тәүге көнө 17 июль тип иҫәпләнә. Әммә Алексей Исаев 62-се армияның хәрби ғәмәлдәр журналында 16 июлдәге ике тәүге бәрелештәр тураһында яҙма таба. 147-се уҡсылар дивизияһының алдынғы отряды 17:40-та Морозов утары янында дошмандың танкыға ҡаршы пушкаларынан утҡа тотола һәм уларҙы яуап уты менән дөмөктөрә. Тиҙҙән унан да етдиерәк бәрелеш күҙәтелә:

" 20:00-дә дүрт немец танкыһы йәшеренеп Золотой утарына яҡынлаша һәм отрядҡа табан ут аса. Сталинград алышының тәүге бәрелеше 20—30 минут дауамында бара. 645-се танк батальоны танкистары, 2 немец танкын, 1 танкыға ҡаршы пушканы һәм 1 танкыны ҡыйраттыҡ. тип белдерә. Күрәһең, немецтар ике рота менән ҡапыл осрашырға иҫәп тотмаған һәм алға тик 4 тан ебәргән. Отрядтың бер танкы яна һәм ике танк юҡҡа сығарыла. Күп айлыҡ ҡанлы алыштың беренсе бәрелешендә бер кем һәләк булмай - барыһы ике танк ротаһынан 11 кеше яралана. Ике ҡыйратылған танкыны һөйрәп, отряд кире әйләнеп ҡайта».

17 июлдә Чир һәм Цимла йылғалары сигендә Сталинград фронты 62-се һәм 64-се армияларҙың алдынғы отрядтары 6-сы немец армияһы менән бәрелешә. 8-се һауа армияһы авиацияһы менән берлектә (генерал-майор авиации Т. Т. Хрюкин) улар дошманға бик ныҡ ҡаршылашыу күрһәтә, дошман, уларҙы еңер өсөн, 13 дивизияһының бишен ҡаршы ҡуйып, 5 тәүлек дауамында һуғыш алып бара. Ниһайәт, немец ғәскәрҙәре алдынғы отрядтарҙы биләгән урындарынан ары алып ташлап, Сталинград фронты ғәскәрҙәренең обороналау һыҙығына килеп етәләр. Совет ғәскәрҙәренең ҡаршылашыуы нацистар командованиеһын 6-сы армияны көсәйтергә мәжбүр итә. 22 июлгә ҡарата армияла 250 мең кеше иҫәбендә 18 дивизия, яҡынса 740 танк, 7 500 орудие һәм миномёт була. 6-сы армия ғәскәрҙәренә 1200 самолет ярҙамға килә. Һөҙөмтәлә көстәр нисбәте дошман файҙаһына тағы ла арта. Мәҫәлән, танкылар ике тапҡырға күберәк була. Сталинград фронтында 22 июлгә ҡарата 16 дивизия (187 мең кеше, 360 танк, 7 900 орудие һәм миномёт, яҡынса 340 самолёт) иҫәпләнә.

23 июлдең таңында — башта төньяҡ, ә 25 июлдә көньяҡ дошман удар төркөмдәре һөжүмгә күсә. Авиация өҫтөнлөгө менән файҙаланып, немецтар 62-се армияһының уң флангылағы оборонаны йырып үтәләр һәм 24 июль көнө ахырында Голубинский районында Донға сығалар. Һөҙөмтәлә яҡынса өс совет дивизияһы ҡамауға эләгә. Дошман шулай уҡ 64-се армияның уң флангын ҡыҫырыҡлауға өлгәшә. Сталинград фронты ғәскәрҙәре көрсөккә эләгә: 62-се армияның ике флангы ла дошман тылында ҡала, ә немецтарҙың Донға сығыуы Сталинградты хәүеф аҫтына ҡуя.

Июль аҙағына немецтар совет ғәскәрҙәрен Дон аръяғына ҡыҫырыҡлап сығара. Обороналау һыҙаты Дон йылғаһы буйлап төньяҡтан көньяҡҡа табан йәҙҙәрсә километрға һуҙыла. 6-сы армия Сталинградтан бер нисә километр алыҫлыҡта туҡтай, һәм 4-се армияҙ йүнәлешен төньяҡҡа табан үҙгәртеп, ҡаланы яуларға ярҙам итергә ашыға. Ошо уҡ ваҡытта «А» армиялар төркөмө Кавказға ынтылыуын дауам итә. Әммә уның һөжүме бер аҙ һүлпәнәйә. Көньяҡта алышҡан «А» армиялар төркөмө төньяҡтағы «Б» армиялар төркөмөнә тейешле ярҙамды күрһәтә алмай.

1942 йылдың 28 июлендә Сталин 227-се бойороғон иғлан итә («Ни шагу назад!»), был бойороҡта Сталин ҡаршылашыуҙы көсәйтеүҙе һәм, бер нимәгә ҡарамаҫтан, дошман һөжүмен туҡтатыуҙы талап итә.

Совет ғәскәрҙәренең ныҡышмалы ҡаршылашыуы немец командованиеһын 31 июлдә Кавказ йүнәлешенән 4-се танк армияһын Сталинградҡа (генерал-полковник Герман Гот) борорға мәжбүр итә. 2 августа уның алдынғы частары Котельниковскиға килеп етә. Ошоноң менән бәйле дошмандың көньяҡ-көнбайыштан ҡалаға бәреп инеү хәүефһеҙлеге арта. Ҡала тирәһендә бәрелештәр көсәйә. Сталинград оборонаһын нығытыу маҡсатында фронт командующийы ҡарарына ярашлы 57-се армия алышҡа индерелә. состав Сталинград фронты составына 51-се армия (генерал-майор Т. К. Коломиец, 7 октябрҙән — генерал-майор Н. И. Труфанов) тапшырыла. Ныҡышмалы алыштар ҙур булмаған «74-се километр» станцияһы янында (48°08′ с. ш. 44°07′ в. 48°08′ с. ш. 44°07′ в. 48°08′ с. ш. 44°07′ в.) күҙәтелә.

62-се армия һыҙатында хәлдәр бик киҫкен була. й армии. 7—9 августа дошман уны Дон йылғаһы аръяғына ҡыҫырыҡлап сығара, Калачтан көнбайытараҡ дошман 4 дивизияны ҡамауға ала. Совет яугирҙары 14 авгусҡа тиклем ҡамауҙа алыштар алып бара, һуңынан ваҡ төркөмдәгә бүленеп ҡаҙандан сыға башлайҙар. Резервтан килгән 1-се гвардия армияһының 3 дивизияһы (генерал-майор К. С. Москаленко, 28 сентябрҙән — генерал-майор И. М. Чистяков) дошман частарына контрудар яһайҙар һәм уларҙы туҡтаталар.

Шулай итеп, немецтарҙың ҡапыл Сталинградҡа бәреп инеү планын  совет ғәскәрҙәре, Дон тирәһендә һәм ҡаланың көньяҡ-көнбайыш яғында ҡаршылашып, юҡҡа сығара. Өс аҙна һөжүм итеү дауамында дошман бары тик 60-80 километрға алға шылыуға өлгәшә. Ошо хәлде иҫәпкә алып, немец командованиеһы үҙенең планына байтаҡ ҙур үҙгәрештәр индерә.

19 августа нацистар ғәскәрҙәре һөжүмде дауам итә. 22 августа 6-се немец армияһы Дон аша сыға һәм уның көнсығыш ярында Песковатки тирәһендә 45 километрлыҡ плацдармда нығына, бында алты дивизия туплана. 23 августа 14-се дошман танк корпусы Сталинградтан төньяҡҡараҡ, Рынок ҡасабаһы тирәһендә, Волгаға барып сыға һәм 62-се армияны Сталинград фронтының башҡа көстәренән айыра. Унан алда немец авиацияһы, яҡынса 2 мең самолет-осош башҡарып, Сталинградҡа бик көслө һөжүм яһай. Һөҙөмтәлә ҡала бик ныҡ емерелә — кварталдар тулыһынса емереклектәргә әйләнә йәки бөтөнләй ер йөҙөнән юҡ ителә.

13 сентябрҙә дошман бөтә фронт буйлап һөжүмгә күсә һәм Сталинградты штурм менән алырға маташа. Уның көслө баҫымына совет ғәскәрҙәре ҡаршы тора алмай. Улар ҡалаға сигенә, урамдарҙа бик ҡаты бәрелештәр башлана.

Август аҙағында һәм сентябрҙә совет ғәскәрҙәре көньяҡ-көнбайыш йүнәлештә бер нисә контрһөжүм яһайҙар, уларҙың маҡсаты — Волгаға бәреп сыҡҡан 14-се танк корпусы соединениеларын айырып алыу. Контрһөжүмдәр барышында совет ғәскәрҙәре немецтарға Котлубань станцияһы участкаһында юлды ябырға һәм «йәйәүле күперҙе» юҡҡа сығарырға тейеш була. Бик ҙур юғалтыуҙар аша совет ғәскәрҙәре бары бер нисә километрға алға шылыша ала.

«18 сентябрҙә һөжүм башына ҡарата 1-се гвардия армияһының танк берекмәләрендәге 340 танктан 20 сентябргә ҡарата,тулыландырыу иҫәбе менән, бары тик 183 төҙөк танк ҡала»

— Жаркой Ф. М. Танк маршы. — Изд. 4-е, перераб. и доп. — СПб. : Издательство Михайловской военной артиллерийской академии, 2016. — 212 с. — ISBN 978-5-98709-303-0.

Ҡалала алыш

Люфтваффе Сталинград торлаҡ райондарын бомбаға тота, 1942 йылдың октябре

1942 йылдың 23 авгусына ҡарата Сталинградта йәшәгән 400 мең кешенән 100 мең кеше эвакуациялана. 24 августа Сталинград Ҡала оборона комитеты ҡатын-ҡыҙҙар, балалар һәм яралыларҙы Волганың һул яҡ ярына эвакуациялау тураһында һуңлатылған ҡарар ҡабул итә. Бөтә граждандар, шул иҫәптән, ҡатын-ҡыҙҙар һәм балалар, траншеялар һәм башҡа фортификацион ҡоролмаларын төҙөүҙә эшләйҙәр.

1942 йылдың 23 авгусында Люфтваффе 4-се һауа флоты иң оҙайлы һәм емергес бомбардировка үткәрә. Немец авиацияһы ҡаланы ҡыйрата, 90 меңдән ашыу кешене һәләк итә, һуғышҡа тиклемге торлаҡ фондының яртыһынан күбеһен юҡҡа сығара. Ҡала янып ятҡан емереклктәр менән ҡапланған ҙур территорияға әйләнә. Фугас бомбаларынан һуң немец бомбардировщиктары яндырыусы бомбалар ташлауы хәлде киҫкенләштерә. Ифрат ҙур ут ҡойоно барлыҡҡа килә һәм ул тулыһынса ҡала үҙәген һәм унда йәшәгән кешеләрҙе юҡ итәЯнғын башҡа райондарға күсә, сөнки биналарҙың күпселеге ағастан төҙөлгән була. Һауа температураһы ҡаланың күп кенә өлөштәрендә, айырыуса уның 1000 °С. барып етә.

1942 йылдың 23 авгусында сәғәт 16-ла 6-сы немец армияһының удар төркөмө Сталинград тирәһендәге Латошинка, Акатовка, Рынок ҡасабалары янында Волгаға бәреп сыға.

Ҡаланың төньяҡ өлөшөндә, станция Гумрак тирәһендә, немец 14-се танк корпусы подполковник В. С. Германдың 1077-се полкы совет зенит батареяларының ҡаршылашыуына тап була, бындағы орудиелар расчеттарына ҡатын-ҡыҙҙар ҙә инә. Алыш 23 августың кисенә тиклем дауам итә. Тап ошо көндөң кисендә немец танкылары трактор заводы районында, завод цехтарынан 1—1,5 км алыҫлыҡта, килеп сығалар һәм ата башлайҙар. Ошо этапта совет оборонаһы башлыса НКВД-ның 10-сы уҡсылар дивизияһына һәм эшселәр, янғын һүндереүселәр һәм милиционерҙарҙан торған халыҡ ополчениеһына таяна. Трактор заводында танкыларҙы эшләүҙе дауам итәләр, уларҙың экипаждарына завод эшселәре иҫәбенә тулыландырыла һәм ошонан уҡ, конвейерҙарҙан, алышҡа инәләр. Ч. А. С. Чуянов «Сталинград алышы биттәре» документаль фильмын төшөргән төркөм ағзаларына, дошман Сталинград оборона һыҙатын ойошторғанға тиклем Мокрая Мечеткаға килеп сыҡҡанда, уны трактор заводынан күренгән совет танкылары ҡурҡыта. Ә уның эсендә боекомплектһыҙ һәм экипажһыҙ ошо заводтың шоферҙары ултыра, тип һөйләй. Сталинград пролетариаты исемендәге танк бригадаһы 23 августа трактор заводынан төньяҡтараҡ, Сухая Мечетка йылғаһы тирәһендә, оборона рубежына алға сыға. Бер аҙна тирәһе ополченецтар Сталинградтың төньяғында обороналау алыштарында әүҙем ҡатнаша. Һуңғараҡ улар яйлап кадровый частар менән алмаштырыла башлай.

Ҡыйратылған Т-34 совет танкы. Сталинград. 1942 йылдың 8 октябре

1942 йылдың 1 сентябренә ҡарата совет командованиеһы Сталинградтағы үҙенең ғәскәрҙәрен Волга аша үтә ныҡ хәүефле аша сығыу аша ғына тәьмин итә ала. Емерклектәр араһында совет 62-се армияһы оьбороналау позицияларын ойоштора, ут нөктәләре йорттарҙа һәм заводтарҙа урынлашырыла. Снайперҙар һәм штурм-төркөмдәр хәленән килгәнсе дошманды ҡалаға индермәҫкә тырышалар. Немецтар ауыр юҡалтыуҙар менән алға шылышалар. Совет өҫтәмә көстәре көнсығыш ярҙан даими бомбаға тотоу һәм артиллерия уты аҫтында Волга аша сығалар.

13 сентябрҙән 26 сентябргә тиклем Вермахт частары 62-се армияны сигендерәләр һәм ҡала үҙәгенә бәреп инәләр, шулай уҡ 62-се һәм 63-сө армияларҙың тоташҡан урынында Волгаға сығыуға өлгәшәләр. Йылға тулыһынса немец ғәскәрҙәре контроле аҫтында була, һәр судно, хатта һәр кәмне һағалап торалар. Ошоға ҡарамаҫтан, ҡала өсөн алыш барышында һул яҡ ярҙан уң яҡҡа 82 меңдән ашыу һалдат һәм офицер, бик күп хәрби техника, аҙыҡ-түлек һәм башҡа хәрби йөктәр сығарыла, ә һул яҡ ярға 52 мең тирәһе яралылар һәм граждан халҡы эвакуациялана.

Волга янындағы плацдармдар өсөн, айырыуса Мамаев курганында һәм ҡаланың төньяҡ өлөшөндәге заводтарҙа, ике ай дауамында көрәш бара. «Красный октябрь» заводы, Трактор заводы һәм «Баррикада» артиллерия заводы өсөн алыштар бөтә донъяла билдәлелек ала. Совет һалдаттары үҙ позицияларында немецтарҙы утҡа тотҡан саҡта, завод һәм фабрикалар эшселәре яу яланында тиерлек эштән сыҡҡан совет танкыларын һәм ҡоралды йүнәтәләр. Предприятиеларҙағы алыштарҙың үҙенсәлеге: рикошет хәүефе арҡаһында ут ҡоралына ҡарағанда күберәк ҡырҡа, сәнсә, вата торған әйберҙәр, шулай ҡул һуғышы алымы ҡулланыла.

Немец хәрби доктринаһы төрлө ғәскәр төрҙәренең (пехота, саперҙар, артиллерия, бомбардировщиктар) тығыҙ бәйләнештә эш итеүҙә нигеҙләнә. Яуап итеп, совет яугирҙары дошман позицияларына яҡын урынлашырға тырышалар, был осраҡта немец авиацияһы һәм артиллерияһы үҙ һалдаттарын хәүеф аҫтына ҡуя алмай. Йыш ҡына ике яҡты бер диуар, йорт ҡаты йәки баҫҡыстар араһындағы майҙансыҡ ҡына айырып тора. Был осраҡта немец пехотаһына тигеҙ шарттарҙа совет пехотаһына менән алышырға тура килә — винтовкалар, гранаталар, штыктар һәм бысаҡтар менән. Көрәш һәр урам, һәр завод, һәр йорт, иҙән аҫты йәки баҫҡыс баҫмаһы өсөн бара. Хатта айырым йорттар картаға Павлов йорто, Тирмән, Универмаг, төрмә, Заболотный йорто, Һөт йорто, белгестәр йорто, Г-формаһындағы йорт һәм башҡа исемдәр аҫтында карталарға төшөрөлә. Ҡыҙыл Армия даими рәүештә контратакалар үткәреп, юҡҡа сыҡҡан позицияларҙы кире ҡайтарырға тырыша. Мамай курганы,Сталинград-1 тимер юлы вокзалы бер нисә тапҡыр ҡулдан ҡулға күсәләр. Ике яҡтың да штурмлау төркөмдәре ҡаршыла тоған дошманды юҡ итеү өсөн бөтә булған юлдарҙы — канализация, йорт аҫтын, ер аҫты юлдарын файҙалана.

Сталинград урам алыштар

Ике яҡтан да яугирҙарҙа бик күп һанлы артиллерия батареялары 600-миллиметрлыҡ мортиларға тиклем (эре калибрлы совет артиллерияһы Волганың көнсығыш ярынан эш итә), ярҙам итә.

Совет снайперҙары, емеректәрҙе йәшенеү урыны итеп файҙаланып, шулай уҡ немецтарға ифрат ҙур зыян килтерәләр. Снайпер Василий Григорьевич Зайцев алыш барышында 225дошман һалдатын һәм офицерын юҡ итә (шул иҫәптән 11 немец снайперын.

14 октябрь көнө иртән 6-сы немец армияһы Волга тирәһендәге совет плацдармдарына хәл иткес һөжүмен башлай. Уға Люфтваффе 4-се һауа флотының меңдән ашыу самолеты ярҙам итә. Немец ғәскәрҙәренең концентрацияһы иҫ китерлек була — 4 километрлыҡ фронтта трактор заводына һәм «Баррикадалар» заводына. Өс пехота һәм ике танк дивизияһы ебәрелә. Совет частары бик ныҡышмалы рәүештә оборона тоталар, уларға Волганың көнсығыш ярынан һәм Волга хәрби флотилияһы караптарынан артиллерия уты ярҙам итә. Әммә Волганың һул ярындағы артиллерия боеприпастарҙа ҡытлыҡ кисерә башлай. 9 ноябрҙә һыуыҡ төшә, һауа температураһы минус 18 градуста йылға аша сығыу ҡатмарлаша, Волганың һул ярындағы артиллерия боеприпастар менән ҡытлыҡ кисерә башлай. 62-се армия ғәскәрҙәрен боеприпастар һәм аҙыҡ-түлек менән тәьмин итеү ауырлаша. 11 ноябрь көнөнөң ахырында немец ғәскәрҙәре «Баррикадалар» заводының көньяҡ өлөшөн баҫып алыуға өлгәшә һәм 500 метрлыҡ участкала Волгаға бәреп сыға. 62-се армия хәҙер өс бер-беренән айырым торған плацдармдарҙы тотоп тора (улар араһында иң бәләкәйе — Людников утрауы). Юғалтыуҙарҙан һуң 62-се армия дивизияларында 500—700 кеше тороп ҡала. Әммә немец дивизиялары ла ифрат ҙур юғалтыуҙарға дусар була, күп кенә частарҙа шәхси составынан 40 % -тан ашыуы һәләк була.

Совет ғәскәрҙәренең контрһөжүмгә әҙерләнеүе

Совет реактив залп утлы ҡоролмалары (Катюша) дошманға һөжүм яһай, 1942 йылдың 6 октябре.

Дон фронты 1942 йылдың 30 сентябрендә. Уның составына 1-се гвардия, 21-се, 24-се, 63-сө һәм 66-сы армиялары, 4-се танк армия, 16-се һауа армия инә.

Рокоссовский яңы ойошторолған фронтты һөжүмгә күскән сағында ҡабул итә, Ставка бойороғона ярашлы 30 сентябрь көнө сәҫәт таңғы 5-тә, артподготовканан һуң, 1-се гвардия, 24-се һәм 65-се армиялар частары һөжүмгә күсә . Ике кҡн дауамында бик ауыр алыштар бара. Әммә, документтарға ярашлы, армиялар алға шыла алмай, ә киреһенсә, немец контратакалары һөҙөмтәһендә бер нисә бейеклекте ҡалдырырға мәжбүр булалар. 2 октябргә һөжүм көсөн юғалта.

Ошо ваҡытта Ставка резервынан Дон фронты тулыһынса тәьмин ителгән ете уҡсылар дивизияһын ала (277, 62, 252, 212, 262, 331, 293). Дон фронты командованиеһы һөжүм өсөн яңы көстәрҙе ҡулланырға була. 4 октябрҙә Рокоссовский һөжүм операция планын эшләргә ҡуша, һәм 6 октябрҙә әлеге план әҙер була. Операция 10 октябрҙә башланырға тейеш була. Әммә был көнгә тиклем бер нисә ваҡиға булып ала.

1942 йылдың 5 октябрендә Сталин телефондан А. И. Ерёменко менә һөйләшкәндә Сталинград фронты етәкселеген бик ҡаты тәнҡитләй һәм, хәлдәрҙе тотороҡландырыу өсөн, кисекмәҫтән саралар күреүҙе талап итә. 6 октябрҙә Ерёменко Сталин алдында доклад яһай, әлеге докладта ул Сталинград тирәһендә немец ғәскәрҙәрен ҡамау һәм һәм юҡ итеү операцияһын тәҡдим итә. Унда тәүге тапҡыр 6-сы армияһын ҡамау өсөн румын частарына һөжүм итеү тәҡдим ителә.

Ставка ул ваҡытта А. И. Ерёменконың планын кире ҡаға, әммә контрһөжүм идеяһы Сталин, Жуков һәм Василевский тарафынан 12 сентябрҙә үк ҡаралған була, һәм 13 сентябрҙә Сталинға Дон фронтын булдырыу буйынса план тәҡдим ителә

Совет һалдаттары Сталинградтағы йортто штурмлайҙар. 1943 йылдың февраль.

Һөҙөмтәлә Ставка Сталинград тирәһендә немец ғәскәрҙәрен ҡамау һәм ҡыйратыу вариантын ҡабул итә: Дон фронты Котлубань йүнәлешендә төп удар яһап, фронтты йырып үтергә һәм Гумрак районына сығырға тәҡдим ителә. Ошо уҡ ваҡытта Сталинград фронты Горная Поляна районынан Ельшанкаға һөжүм башлай, фронтты йырып үткәндән һуң частар Гумрак районына сыға һәм шунда Дон фронты частары менән тоташа. Был операцияла фронттар етәкселегенә яңы көстәрҙе ҡулланырға рөхсәт бирелә: Дон фронтына — 7 уҡсылар дивизияһы (277, 62, 252, 212, 262, 331, 293), Сталинград фронтына — 7-се уҡсылар корпусы, 4-се кавалерия корпусы). 7 октябрҙә генштабтың 6-сы армияны ҡамау буйынса ике фронт тарафынан һөжүм операцияһын үткәреү буйынса 170644-се директиваһы сыға, операция башы 20 октябргә тәғәйенләнә.

Шулай итеп, Сталинградта туранан-тура хәрби ғәмәлдәр алып барған немец ғәскәрҙәрен ҡамау һәм юҡ итеу планлаштырыла (14-се танк корпусы, 51-се һәм 4-се пехота корпустары, бөтәһе яҡынса 12 дивизия).

Дон фронты командованиеһы был директиваға ризаһыҙлыҡ белдерә. 9 октябрҙә Рокоссовский үҙ һөжүм планын тәҡдим итә. Ул Котлубань тирәһендә фронтты йырып булмаясаҡ, тип һанай. Уның фекеренсә, йырып сығыу өсөн 4 дивизия кәрәк буыр ине, был операцияны әҙерләгән осорҙа — 3 дивизия һәм дошман һөжүменән һаҡланыу өсөн тағы ла 3 дивизия; шулай итеп, ебәрелгән ете дивизия етешмәйәсәк. Рокоссовский Кузьмичи тирәһендә һөжүм итеүҙе тәҡдим итә (139,7 бейеклеге), йәғни шул уҡ элекке схема буйынса: 14-се танк корпусын ҡамарға, 62-се армия менән тоташырға һәм ошонан һуң ғына Гумракка 64-се армия частары менән тоташыу өсөн хәрәкәт итергә. Рокоссовский был планды трормошҡа ашырыу өсөн 4 көн талап итә: 20 октябрҙән 24 октябргә тиклем. Немецтарҙың «Орел күтәрмәһе» 23 августан алып Рокоссовскийға тынғы бирмәй, шуға күрә ул башта ошо «сөйәл» менән мәсьәләне хәл итергә, ә унан һуң дошманды тулыһынса ҡамауға алырға кәрәк, тип иҫәпләй.

Ставка Рокоссовскийҙың тәҡдимен ҡабул итмәй һәм Ставка планы буйынса операция әҙерләргә ҡуша; әммә шулай ҙа Рокоссовскийға 10 октябрҙә, башҡа көстәр йәлеп итмәйенсә, Орел немец төркөмөнә ҡаршы шәхси операция үткәрергә рөхсәт ителә.

9 октябрҙә 1-се гвардия армияһы, шулай уҡ 24-се һәм 66-сы армиялар Орловка йүнәлешендә һөжүм башлайҙар. Төркөм 42 Ил-2 штурмовигы һәм 16-сы һауа армияһының 50 истребителе ҡаплауы аҫтында һөжүмен башлай. Беренсе һөжүм көнө уңышһыҙ тамамлана. 1-се гвардия армияһы (298, 258, 207) алға шылыуға өлгәшмәй, ә 24-се армия бары тик 300 метрға алға шыла. 299-се уҡсылар дивизияһы (66-сы армия) 127,7 бейеклегенә һөжүм итә һәм бик күп юғалтыуҙарға дусар булып, үҙ позицияларында тороп ҡала. 10 октябрҙә һөжүмдәр дауам итә, әммә кискә табан улар бөтөнләй көсһөҙләнә һәм туҡтатыла. Сираттағы «Орел төркөмөн юҡҡа сығарыу операция» уңышһыҙлыҡҡа тарый. Ошо һөжүм һөҙөмтәһендә 1-се гвардия армияһы тарҡатыла, ҡалған частары 24-се армияға тапшырыла һәм идаралығы Ставка резервына сығарыла.

«Уран» операцияһындағы көстәр ҡуйылышы

Сталинград фронтының Хәрби советы ағзалары: Хрущев, Кириченко, Чуянов һәм фронт командующийы Еременко, 1942 йылдың декабре

62-се армияның командалыҡ пункты : армия штабы начальнигы Н. И. Крылов, армия командующийы И. В. Чуйков, Хәрби советы ағзаһы К. А. Гуров., 13-сө гвардия командиры А. И. Родимцев, 1942 йылдың декабре

СССР

• Көньяҡ-Көнбайыш фронты (командующийы — генерал-лейтенант, 1942 йылдың 7 декабренән — генерал-полковник, 1943 йылдың 13 февраленен — армия генералы Н. Ф. Ватутин). Фронтҡа түбәндәгеләр инә:

21-се армия (генерал-лейтенант И. М. Чистяков);

5-се танк армияһы (генерал-майор П. Л. Романенко);

1-се гвардия армияһы (генерал-лейтенант Д. Д. Лелюшенко);

17-се һауа (авиация генерал-майоыр, с 1942 йылдың декабренән —авиация генерал-лейтенанты. С. А. Красовский);

2-се һауа (полковник, 1942 йылдың октябренән — авиация генерал-майоры К. Н. Смирнов)

• Дон фронты (командующийы — генерал-лейтенант булып, 1943 йылдың ғинуарынан — генерал-полковник К. К. Рокоссовский). Фронтҡа түбәндәгеләр инә:

65-се армия (генерал-лейтенант П. И. Батов);

24-се армия (генерал-майор, 1943 йылдың ғинуарынан — генерал-лейтенант И. В. Галанин);

66-сы армия (генерал-лейтенант А. С. Жадов);

16-се һауа армияһы (генерал-майор С. И. Руденко).

• Сталинград фронты (командующийы — генерал-полковник А. И. Еременко). Фронтҡа түбәндәгеләр инә:

62-се армия (генерал-лейтенант В. И. Чуйков);

64-се армия (генерал-майор, с 1942 йылдың декабрь — генерал-лейтенант М. С. Шумилов);

57-се армия (генерал-майор, 1943 йылдың ғинуарынан — генерал-лейтенант Ф. И. Толбухин);

51-се армия (генерал-майор Н. И. Труфанов);

8-се һауа армияһы (генерал-майор, с 1943 йылдың мартынан — авиация генерал-лейтенанты Т. Т. Хрюкин).

Күсәр илдәре

• Армия төркөмө «Б» (командующийы — М. Вейхс). Төркөмгә инә:

6-сы армия — командующийы танк ғәскәрҙәре генералы Фридрих Паулюс;

2-се армия — командующийы инфантериянан генерал Ганс фон Зальмут;

4-се танк армияһы — командующийы генерал-полковник Герман Гот;

8-се итальян армияһы — армия командующийы генерал Итало Гарибольди;

2-се венгр армияһы — командующийы генерал-полковник Густав Яни;

3-сө румын армия — командующийы генерал-полковник Петр Думитреску;

4-се румын армияһы — командующийы генерал-полковник Константин Константинеску.

• 4 һауа флоты — командующийы генерал-полковник Вольфрам фон Рихтгофен.
• «Дон» армиялар төркөмө (командующийы — Эрих фон Манштейн). Төркөмгә 6-сы армия, 3-сө румын армия, «Гот» армиялар төркөмө, «Холлидт» оператив төркөмө.

Совет ғәскәрҙәренең һөжүме («Уран» операцияһы)

1942 йылдың 19 ноябренән алып 24 декабргә тиклемге хәрби ғәмәлдәр.

Һөжүмдең башланыуы һәм вермахт контроперацияһы

1942 йылдың 19 ноябрендә Ҡыҙыл Армияның «Уран» операцияһы сиктәрендә һөжүме башлана. Вермахт 6-сы армияһы тирәләй ҡамау дүңгәләге бикләнә. «Уран» планын тулыһынса үтәлмәй, сөнки 6-сы армияны баштан уҡ ике өлөшкә бүлеү килеп сыҡмай (Волга һәм Дон араһындағы 24-се армияһы һөжүме һөҙөмтәһендә). Әлеге шарттарҙа, көстәрҙәге өҫтөнлөккә ҡарамаҫтан, ҡамауҙа ҡалғандарҙы ҡапыл юҡ итеп булмай, сөнки тактик яҡтан немецтарҙың әҙерлеге яҡшыраҡ була. Әммә 6-сы армия изоляциялана, һәм, Вольфрам фон Рихтгофен етәкселегендәге 4-се һауа флоты боеприпастар, яғыулыҡ һәм аҙыҡ-түлек менән тәьмин итергә тырышыуына ҡарамаҫтан, ҡыҫҡартыла.

«Винтергевиттер» операцияһы

Фельдмаршал Манштейн етәкселегендәге яңы ойошторолған «Дон» армиялар төркөмө ҡамауҙа ҡалған ғәскәрҙәрҙең блокадаһын йырып сығырға маташа («Винтергевиттер» операцияһы (нем. Wintergewitter, Зимняя гроза). Башта уны 10 декабрҙә башларғаниәтләйҙәр, әммә Ҡыҙыл Армияның һөжүм ғәмәлдәре операцияны 12 декабргә тиклем кисектереп торорға мәжбүр итә. Был көнгә немецтарҙы тулы ҡанлы бер генә танк соединениеһы — 6-сы вермахт танк дивизияһы һәм ҡыйратылған 4-се румын армияһы ҡалдыҡтары тороп ҡала Был частар Г. Гот етәкселегендәге 4-се танк армияһы идаралығы ҡарамағында була. Һөжүм барышында төркөм ныҡ туҙартылған 11-се һәм 17-се танк дивизиялары һәм өс авиа-ялан дивизиялары менән көсәйтелә.

19 декабргә ҡарата 4-се танк армияһы частары яңы ғына Ставка резеврынан ташланған 2-се гвардия армияһы (командующийы Р. Я. Малиновский) менән осраша, армия составына ике уҡсылар һәм бер механизацияланған корпус инә.

«Кесе Сатурн» операцияһы

Совет командованиеһы уйы буйынса, 6-сы армияны ҡыйратҡандан һуң «Уран» операцияһында ҡатнашҡан көстәр көнбайышҡа табан боролалар һәм «Сатурн» операцияһы сиктәрендә Дондағы Ростов йүнәлешендә һөжүм итәләр. Ошо уҡ ваҡытта Воронеж фронтының көньяҡ ҡанаты 8-се итальян армияһына ҡарата удар яһай һәм туранан-тура көнбайышҡа (Донец йылғаһына) һөжүм итә. «Уран» операцияһы тулыһынса тормошҡа ашырылмауы айҡанлы «Сатурн» «Кесе Сатурн» итеп үҙгәртелә.

Воронеж фронты Көньяҡ-Көнбайыш һәм Сталинград фронты көстәренең бер өлөшө менән берлектә дошманды ҡамауға эләккән 6-сы армияһынан 100—200 километр алыҫлыҡҡа алып ташларға һәм 8-се итальян армияһын ҡыйратырға ниәтләй. Һөжүм 10 декабрҙә башланырға тейеш була, әммә операция өсөн кәрәкле яңы частар килеп етмәү сәбәпле мәсьәләләр операцияны 16 декабргә тиклем кисектереп торорға мәжбүр итә. 16—17 декабрҙә Чирҙғы итальян армияһы позицияларында немец фронты йырыла, совет танк корпустары алға ташланалар. Манштейн хәбәр итеүенсә, итальян дивизиялары араһынан бер еңел дивизия һәм бер-ике пехота дивизияһы ниндәйҙер кимәлдә ҡаршылыҡ күрһәтәләр, 1-се румын корпусы үҙенең команда пунктынан паникаға бирелеп ҡаса. 24 декабрҙәң ахырына совет ғәскәрҙәре Миллерово, Тацинская, Морозовск рубежына сыға. 8 көн алыш дауамында фронттың хәрәкәтсән частары 100—200 километрға алға шылалар. Әммә декабрҙең 20-ләрендә «Дон» армиялар төркөмөнә оператив резервтар килә башлай (дүрт яҡшы тәьмин ителгән танк дивизияһы), улар, Манштейн һүҙҙәренсә, башта «Винтергевиттер» операцияһы ваҡытында һөжүм үткәреү өсөн тәғәйенләнгән була, әммә ваҡытында килеп етмәйҙәр.

25 декабргә ҡарата әлеге резервтар контрударҙар яһай, улар барышында В. М. Бадановтың 24-се танк корпусын башҡаларҙан айырып алалар. Быға тиклем Баданов корпусы Тацинскийҙағы аэродромға бәреп инеп, яҡынса 300 самолетты юҡҡа сығара. 30 декабрҙә корпус, танкыларҙы аэродромда баҫып алған авиация бензины менән заправкалап, ҡамауҙан ҡотола. Декабрь аҙағында Көньяҡ-көнсығыш фронтының һөжүм иткән ғәскәрҙәре ЯңыКалитва, Марковка, Миллерово, Чернышевская рубеждарына барып етәләр. Урта Дон операцияһы барышында 8-се итальян армияһының төп көстәре ҡыйратыла (Альп корпусынан тыш), 3-сө румын армияһының ҡыйратылыуы тамамлана, «Холлидт» оператив төркөмө ҙур зыян күрә . Фашистар блогының 17 дивизияһы һәм 3 бригадаһы юҡҡа сығарыла йәки ҙур зыян күрә. Әсирлеккә 60 мең дошман һалдаты һәм офицеры алына. Итальян һәм румын ғәскәрҙәрен тар-мар итеү Ҡыҙыл Армияға Котельников йүнәлешендә һөжүмгә күсеү мөмкинлеген бирә, унда 2-се гвардия һәм 51-се армиялар частары 31 декабргә Тормосин, Жуковская, Коммисаровский рубеждарына сығалар һәм, 100—150 километрға алға үтеп, 4-се румын армияһын ҡыйраталар һәм яңы ойошторолған 4-се танк армияһын Сталинградтан 200 километр алыҫлыҫҫа алып ташлайҙар.

Был планды тормошҡа ашырыу ССР Союзының үҙәк райондары һәм Кавказ араһындағы транспорт бәйләнешен юҡҡа сығарыр ине, Кавказ нефть ятҡылыҡтарын яулап алыу маҡсатында артабанғы һөжүм өсөн плацдарм барлыҡҡа килер ине.Совет етәкселеге стратегик инициативаны үҙ яғына ауҙарырға тырыша һәм 1942 йылдың майында эре көстәрҙе Харьков тирәһенә Һөжүмгә ебәрә. Һөжүмдең үҙенсәлеге яңы совет хәрәкәтсән соединениеһын ҡулланыу булып тора, совет танкылар корпусы танкылар һәм артиллерия һаны буйынса немец танкылар дивизияһы менән тиңләшә, әммә мотопехота һаны буйынса бик ныҡ ҡалыша ине. Танкылар башлыса иҫкергән моделдәрҙән (Т-70, БТ-7, Т-36-76). мәҫәлән, Донда урынлашҡан 4-се танкылар корпусында бары тик 4 танк була.

27 декабрҙә Н. Н. Воронов Хәрби дәүләт комитеты ставкаһына «Дүңгәләк» операцияһының 1-се вариантын ебәрә. 1942 йылдың 28 декабрендәге директиваһында Ставка (И. В. Сталин һәм Г. К. Жуков ҡултамғалары менән) планға үҙгәрештәр индереүҙе талап итә, сөнки ул 6-сы армияны юҡ ҡыйратыу алдынан икегә бүлергә күҙаллай. Тейешле үҙгәрештәр планға индерелә. 9 ғинуарҙа немецтарға ультиматум иғлан ителә, уны Паулюс кире ҡаға. 10 ғинуарҙасовет ғәскәрҙәренең һөжүме башлана, төп удар генерал П. И. Батовтың 65-се армияһы киңлегендә үткәрелә. Әммә немец ҡаршылашыуы бик көслө була һәм һөжүмде туҡтатырға тура килә. 17 ғинуарҙан алып 22 ғинуарға тиклем һөжүм яңынан ҡороу өсөн туҡтатылып тора, 22-26 ғинуарҙағы яңы һөжүмдәр 6-сы армияны ике төркөмгә бүлеүгә килтерә (совет ғәскәрҙәре Мамай курғаны тирәһендә тоташалар), 31 ғинуарға была ликвидирована южная группировка (пленено командование и штаб 6-й армии, во главе с произведённым накануне в фельдмаршалы Ф. Паулюсом). 2 февралгә ҡарата генерал-полковник Карла Штрекер етәкселегендәге 11-се армия корпусының төньяҡ төркөмө капитуляциялана..

«Дүңгәләк» операцияһы барышында 6-сы армияның 2500-нан ашыу офицеры һәм 24 генералы әсирлеккә эләгә. Барыһы әсирлеккә 91 меңдән ашыу вермахт һалдаты һәм офицер алына. Шулай уҡ, Дон фронты штабы хәбәр итеүенсә, совет ғәскәрҙәре 1943 йылдың 10 ғинуарынан 2 февраленә тиклем 5762 орудие, 1312 миномёт, 12701 пулемёт, 156 987 винтовка, 10 722 автомат, 744 самолёт, 166 танк, 261 бронемашина, 80 438 автомобиль, 10 679 мотоцикл, 240 трактор, 571 тягач, 3 бронепоезд һәм башҡа хәрби мөлкәте тартып алына.

Дөйөм алғанда, 20 немец дивизияһы капитуляциялана: 14-се, 16-сы һәм 24-се танк, 3-сө, 29-сы һәм 60-сы моторлаштырылған пехота, 100-се егерь, 44-се, 71-се, 76-сы, 79-сы, 94-се, 113-сө, 295-се, 297сея, 305-се, 371-се, 376-сы, 384-се, 389-сы пехота дивизиялары. Бынан тыш, румын 1-се кавалерия һәм 20-се пехота дивизиялары. 100-се егерь дивизияһы составында хорват полкы бирелә. Шулай уҡ ПВО-ның 91-се полк ПВО, 243-сө һәм 245-се штурмлау орудиеларының айырым батальондары, реактив минометтарҙың 2-се һәм 51-се полктары.

Алыш һөҙөмтәләре

Совет ғәскәрҙәренең Сталинград алышында еңеүе Икенсе донъя һуғыш барышында иң мөһим хәрби-сәйәси ваҡиға булып тора. Ғәйрәтле дошман төркөмөн ҡамау, ҡыйратыу һәм әсирлеккә алыу менән тамамланған бөйөк алыш Бөйөк Ватан һуғышы барышында төп һынылышҡа ифрат ҙур өлөш индерә һәм бөтә Икенсе донъя һуғышының артабанғы барышына етди йоғонто яһай. Сталинград алышында СССР Ҡораллы көстәренең хәрби маһирлығының яңы һыҙаттарын күрһәтә. Совет оператив оҫталығы дошманды ҡамау һәм юҡ итеү тәжрибәһе менән байый. Ҡыҙыл Армияһы уңышының мөһим өлөшөн ғәскәрҙәрҙе хәрби-иҡтисади тәьмин итеү сараларының берлеге тора.

Алыш һөҙөмтәһендә Ҡыҙыл Армия ныҡлы рәүештә стратегик инициативаһын үҙ ҡулдарына ала һәм дошманды үҙ көйөнә бейетә. Былар барыһы ла немец ғәскәрҙәренең Кавказда, Ржев һәм Демянск тирәһендәге ғәмәлдәр характерын үҙгәртә. Совет ғәскәрҙәренең һөжүмдәре Вермахты Көнсығыш үрен әҙерләү тураһындағы бойороҡ биреүҙе мәжбүр итә. Немецтар әлеге үрҙә Совет Армияһының һөжүмен туҡтатырға ниәтләй. Сталинград алышы барышында 3-сө һәм 4-се румын армиялары (22 дивизия), 8-се итальян армияһы һәм итальян альп корпусы (10 дивизия), 2-се венгр армияһы (10 дивизия), хорват полкы ҡыйратыла.

4-се танк корпусы составына ингән 6-сы һәм 7-се румын армия корпустары юҡ ителмәһәләр ҙә, рухи яҡтан тулыһынса тарҡатыла.

«Думитреску үҙенең ғәскәрҙәренең әхләки яҡтан тәртипһеҙлеге менән яңғыҙ бер үҙе бер нисек тә көрәшә алмай. Уларҙы тылға, тыуған иленә, ҡайтарыуҙан башҡа бер сара ла ҡалмай.»

— — Эрих фон Манштейн, «Юғалтылған еңеүҙәр» мемуарынан (1955).

Артабан Германия Румыния, Венгрия, Словакиянан яңы призыв контингенттарына иҫәп тота алмай. Союздаштарҙың ҡалған дивизияларын уға бары тик тыл хеҙмәте, партизандар менән көрәш алып барыу һәм ҡайһы бер икенсел участкаларында ҡулланырға тура килә.

Сталинград ҡаҙанында юҡ ителә: Вермахтың 6-сы армияһы составындағы

• 8-се, 11-се, 51-се армия һәм 14-се танк корпустары;

• 44-се, 71сея, 76-сы, 113-сө, 295-се, 305-се, 376-сы, 384-се, 389-сы, 394-се пехота дивизиялары;

• 100-сө тау-уҡсылар дивизияһы;

• 14-се, 16сыя һәм 24-се танк дивизиялары;

• 3-сө һәм 60-сы моторлашҡан дивизия;

• 1-се румын кавалерия дивизия;

• 9-сы ПВО дивизияһы.

Вермахтың 4-се танк армияһы составында 4

• 4-се армия корпусы штабы;

• 297-се һәм 371-се пехота дивизиялары

• 29-сы моторлаштырған дивизия

• 1-се һәм 20-се румын пехота дивизияһы;

• РГК артиллерияһының күпселек өлөшө;

• Тодт ойошмаһы подразделениелары;

• РГК инженер частарының эре көстәре

Шулай уҡ Вермахтың 48-се танк корпусы (1-се состав):

• 22-се танк дивизияһы;

• Румын танк дивизияһы Ҡаҙандан тыш 2-се армияның 5 дивизияһы һәм 24-се танк корпусы ҡыйратыла. «А» төркөмдәр армияһы составынан 57-се танк корпусы, 48-се танк корпус (2-се состав), Кемпф, Фреттер-Пико, «Холлидт» төркөмө дивизиялары ҙур зыян күрә. Бер нисә ялан авиацияһы дивизияһы, бик күп айырым частар һәм берекмәләр юҡ ителә.

1943 йылдың мартында «Көньяҡ» армиялар төркөмө Дондағы ростовтан Харьковҡа тиклем 00 километрлыҡ участкала 32 дивизия ҡала. Сталинград тирәһендә ҡамауҙа ҡалған ғәскәрҙәрҙе тәьмин итеү буйынса ғәмәлдәр һөҙөмтәһендә немец авацияһы бик ныҡ көсһөҙләнә. Сталинград алышының һөҙөмтәләре «күсәр» илдәрендә буталыш тыуҙыра. Италияла, Румынияла, Венгрияла, Словакияла профашист режимдарының көрсөгө башлана. Германияның союздаштарға йоғонто ҡырҡа кәмей, һиҙелерлек рәүештә үҙ-ара аңлашмаусанлыҡ барлыҡҡа килә. Төркиә сәйәси даирләрендә нейталитет һаҡлау буйынса ынтылыштар көсәйә. Нейтрал илдәрҙең дә Германияға ҡарата мөнәсәбәттәре үҙгәрә башлай.

1942 йылдың 22 декабрендә Советтар Союзында «Сталинградты обороналаған өсөн» миҙалы булдырыла. 1995 йылдың 1 ғинуарына ҡарата миҙал менән 759 561кеше бүләкләнә. Германияла Сталинградтағы еңелеүҙән һуң өс көнлөк матәм иғлан ителә.

Немец генералы Курт фон Типельскирх «История Второй мировой войны» китабында Сталинград тирәһендәге еңелеүҙе ошолай тасуирлай:

«Һөжүм һөҙөмтәһе ҡот осҡос булды: бер немец һәм өс союздаш армияһы юҡ ителде, башҡа өс немец армияһы ауыр юғалтыуҙарға дусар булды. Иң кәмендә илле немец һәм союздаш дивизиялары башҡаса юҡ ине. Ҡалған юғалтыуҙар, дөйөм алғанда, тағы ла егерме биш дивизия тәшкил итә. Бик күп һанлы техника — танкылар, үҙйөрөшлө орудиелар, еңел һәм ауыр артиллерия һәм ауыр пехота, ҡорал — юғалтылды. Техникала юғалтыуҙар, дошмандыҡы менән сағыштырғанда, күпкә кәмерәк булды, әммә, дошман етди юғалтыуҙар кисерһә лә, шулай ҙа уның кеше резервтары байтаҡ ине. Германияның союздаштар араһындағы абруйы бик ныҡ ҡаҡшаны, сөнки бер үк ваҡытта Төньяҡ Африкала ла кире төҙәлмәҫлек еңелеүгә дусар булдыҡ, дөйөм еңеүгә өмөт юғалды. Урыҫтарҙың патриотик рухы бик юғары кимәлгә күтәрелде»

Юғалтыуҙар

Сталинград ҡалаһының үҙәге, 1943 йылдың 2 феврале.

Сталинград тирәһендә әсирлеккә эләккән немец һалдаттары. Артҡы планда — элеватор бинаһы. 1943 йылдың феврале.

«Сталинградты обороналаған өсөн» миҙалы

Советтар: 1942 йылдың 17 июленән 1943 йылдың 2 феврале осоронда совет ғәскәрҙәренең дөйөм юғалтыуҙары.

Һаны	Кире ҡайтарғыһыҙ юғалтыуҙар	Санитар юғалтыуҙар	Барыһы	Уртаса тәүлек
1 690 500	478 741	650 878	1 129 619	5771

Сталинград стратегик обороналау операцияһы. 1942 йылдың 17 июле — 18 ноябре (125 тәүлек) 520 километр оҙонлоҫтағы фронтта, совет ғәскәрҙәренең төпкә сигенеүе яҡынса 150 километр тәшкил итә.

Ғәскәри берекмәләр, сроктар	Берекмәләр иҫәбе	һаны	Кире ҡайтарғыһыҙ юғалтыуҙар	Санитар юғалтыуҙар	Барыһы	'Уртаса тәүлек
1-се һәм 2-се формированиелар Сталинград фронты (бөтә осор)	Уҡсылар дивизиялары: 34, кавалерия дивизиялары: 3, танк корпус: 3, уҡсылар бригадаһы: 8, айырым танк бригадаһы: 14	540 300	194 685	215 305	409 990	3280
Көньяҡ-Көнбайыш фронты	мәғлүмәттәр юҡ	мәғлүмәттәр юҡ	110 636	62 440	173 076	3147
Дон фронты (30 сентябрь — 18 ноябрь 1942 йыл)	мәғлүмәттәр юҡ	мәғлүмәттәр юҡ	18 028	41 941	59 969	1200
Волга хәрби флотилияһы (25 июль — 18 ноябрь 1942 йыл)	мәғлүмәттәр юҡ	6700	507	300	807	7
Итого	-	547 000	323 856	319 986	643 842	5151

Сталинград һөжүм операцияһы 1942 йылдың 19 ноябренән 1943 йылдың 2 февраленә (76 тәүлек) яҡынса 850 километрлыҡ фронтта, совет ғәскәрҙәре200 километрға тиклем алға сыға. Хәрби ғәмәлдәр барышында совет ғәскәрҙәре составына өҫтәмә рәүештә 1-се һәм 2-се гвардия, 5-се удар һәм 6-сы армиялары, биш танк һәм өс механиязацияланған корпус, биш бригада идаралыҡтары индерелә.

Ғәскәри берекмәләр, сроктар	Берекмәләр иҫәбе	һаны	Кире ҡайтарғыһыҙ юғалтыуҙар	Санитар юғалтыуҙар	Барыһы	Уртаса тәүлек
Көньяҡ-Көнбайыш фронты (19 ноябрь — 31 декабрь 1942 йыл)	уҡсылар дивизиялары: 18; кавалерия дивизиялары: 6, механизацияланған корпус: 1, танк корпустары: 3, уҡсылар бригадалары: 2, танк бригадалары: 1	398 100	64 649	148 043	212 692	4946
Дон фронты (бөтә осор)	уҡсылар дивизиялары: 24, танк корпустары: 1, танк бригадалары: 6, УР: 2	307 500	46 365	123 560	169 925	2236
Сталинград фронты (19 ноябрь — 31 декабрь 1942 йыл.)	уҡсылар дивизиялары:24, кавалерия дивизиялары: 2, механизацияланған корпус: 1, танк корпусы: 1, уҡсылар бригадалары: 17, танк бригадалары: 8, УР: 7	429 200	43 552	58 078	101 630	2363
Воронеж фронтының 6-сы армияһы һәм 2-се һауа армияы (16—18 декабрь 1942 йыл)	мәғлүмәттәр юҡ	мәғлүмәттәр юҡ	304	1184	1488	496
Волга хәрби флотилияһы (19 ноябрь 1942 — 2 февраль 1943)	мәғлүмәттәр юҡ	8700	15	27	42	0,5
Итого		1 143 500	154 885	330 892	485 777	6392

Потери техники: 1426 танков, 12 137 орудий и минометов, 2063 самолёта.

Вермахт:

• Немец армияһының Сталинград алышында дөйөм юғалтыуҙары 1942 йылдың 19 ноябренән 1943 йылдың 2 февраленә тиклем генә (совет мәғлүмәттәре буйынса) 900 меңдән ашыу кеше, яҡынса 2 мең танк һәм штурмлау орудиелары, 10 меңдән ашыу орудие һәм миномёт, 3 меңгә тиклем хәрби һәм транспорт самолеты 70 меңдән ашыу автомобиль. Бөтәһе Вермахт һәм союздаштары 1,5 млн кеше үлеләр, яралылар һәм әсирҙәр менән юғалтҡан.

Әсирҙәр

Сталинград тирәһендә әсирлеккә эләккән немец, итальян, венгр һәм башҡа хәрбиҙәр, 1943 год.

Совет әсирҙәре. 1942 йылдың июленән 1943 йылдың февраленә тиклемге осорҙа әсиреләккә эләккән совет һалдаттарының һаны билдәһеҙ, әммә Дон тирәһендәге һәм Волга-Дон муйынындағы уңышһыҙ һөжүмдәр арҡаһында ауыр сигенеү иҫәбенә һан тиҫтәләгән меңдән кәм түгел. Был һалдаттарҙың яҙмышы уларҙың ҡайҙа әсирлеккә эләгеүенән тора: Сталинград «ҡаҙаны» эсендәме әллә унан ситтәме. Ҡаҙан эсендә эләккән әсирҙәр Бывшие внутри котла пленные содержались в лагерях «Россошки», «Питомник», Дулаг-2 лагерҙарында тотолалар. Вермахт ғәскәрҙәре ҡамауға эләккәндән һуң, Аҙыҡ-түлек етешмәү сәбәпле, 1942 йылдың 5 декабренән әсирҙәрҙе ашатмайҙар, һәм улар бөтә лә тиерлек өс ай эсендә аслыҡтан һәм һыуыҡтан һәләк була. Территорияны азат иткән саҡта Совет Армияһы бер нисә йөҙ үлемесле хәлдә булған кешеләрҙе ҡотҡара.

Вермахт һәм союздаштар әсирҙәре. 1942 йылдың июленән 1943 йылдың февраленә тиклемге осорҙа вермахт һәм уның союздаштары яугирҙарының һаны билдәһеҙ, сөнки әсирҙәр төрлө фронттар тарафынан әсирлеккә алына һәм төрлө иҫәп документтары буйынса теркәлә. Сталинград алышының һуңғы этабында, 1943 йылдың 10 ғинуарынан 22 февраленә тиклем, әсирлеккә эләккән гитлерсыларҙың һаны билдәле — бөтәһе 91 545 кеше, шул иҫәптән 2500 офицер, 24 генерал һәм фельдмаршал Паулюс. Был һанға шулай Германия яғында алышта ҡатнашҡан Европа илдәре хәрбиҙәре һәм Тодт ойошмаһы эшселәре инә.

Әсирҙәрҙе тотоу өсөн ашығыс рәүештә 108-се лагерь булдырыла, уның үҙәге Сталинград янындағы эшселәр ҡасабаһы Бекетовкала була. Бөтә әсирҙәр ҙә бик йонсоған хәлдә булалар, сөнки уларҙы ноябрь ҡамауынан алып өс ай дауамында аҙыҡ-түлек менән тәьмин итмәгәндәр. Шуға күрә әсирҙәр араһында үлем осраҡтары йыш теркәлә. 1943 йылдың июнь айына улар араһынан 27 178 кеше вафат була, Сталинград лагерь госпиталдәрендә 35 099 кеше дауалана, 27 098 кеше башҡа госпиталдәргә ебәрелә.

Бары тик 20 мең тирәһе кеше һаулыҡ торошо буйынса төҙөлөштәрҙә эшләй ала, улар төҙөлөш бригадаларына бүленә һәм төҙөлөштәр буйынса ебәрелә. тәүге өс ай үтеүгә үлем осраҡтары кәмей, 1943 йылдың 10 июленән 1949 йылдың 1 ғинуарына тиклем 1777 кеше үлә.

Әсирҙәр ғәҙәти эш көн дауамында эшләйҙәр һәм үҙенең эше өсөн эш хаҡы алалар (1949 йылға тиклем 8 976 304 кеше-көн эшләнә, 10 797 011 һум эш хаҡы биреләрублей), был аҡсаға улар лагерь магазиндарында аҙыҡ-түлек һәм башҡа кәрәк-яраҡ һатып алалар. Советтар Союзындағы аҙаҡҡы әсирҙәр, шәхсән хәрби енәйәттәр башҡарғандарынан тыш, Германияға 1949 йылда ҡайтарыла.

Хәтер

«Ватан-әсә саҡыра» һәйкәле. Волгоград. Мамаев ҡурғаны

Икенсе донъя һуғышында боролош булараҡ Сталинград алышы донъя тарихына бик ҙур йоғонто яһай. Кинематографта, әҙәбиәттә, музыкала йыш ҡына Сталиншнград темаһына мөрәжәғәт итәләр, «Сталинград» һүҙенең үҙе үк күп мәғәнәлә ҡулланыла. Күп кенә донъя ҡалаларында Сталинград алышы хәтере менән бәйле урамдар, проспектар, майҙандар бар. 1943 йылда Сталинград һәм Ковентри тәүге туғандаш ҡала булдылар. Туғандаш ҡалаларын бәйләү элементтарының береһе — Сталинград исемле урамдарҙың барлыҡҡа килеүе, уларҙың ҡайһы берҙәре десталинизация менән бәйле «Волгоград» тип исемләнә башлай. Париждағы метро станцияһы, астероид, крейсерҙарҙың бер төрө Сталинград исемен ала.

Сталинград алышы һәйкәлдәре башлыса Волгоградта урынлашҡан, уларҙың иң билдәлеләре «Сталинград алышы» музей-ҡурсаулығы составына ингән: Мамаев ҡурғанындағы «Ватан-әсә саҡыра» һәйкәле, «Сталинград тирәһендә немец-фашист ғәскәрҙәрен ҡыйратыу» панорамаһы, Гергардт тирмәне. 1995 йылда Волгоград өлкәһе Городище районында «Россошки» һалдат зыяраты булдырыла. Әлеге зыяратта шулай уҡ немец һалдаттырың ҡәберлеге бар. унда иҫтәлекле билдә ҡуйылған.

Документаль әҙәбиәт исемлегендә Сталинград алышы буйынса бик күп документаль әҙәби әҫәрҙәр тупланған. Совет яғынан Юғары баш командующийҙың беренсе урынбаҫары Г. К. Жуковтың, 62-се армия командующийы В. И. Чуйковтың, Сталинград өлкәһе етәксеһе А. С. Чуяновтың, командира 13-сө гвардия уҡсылар дивизияһы командиры А. И. Родимцевтың мемуарҙары, шулай уҡ И. Ф. Афанасьев, Я. Ф. Павлов, В. П. Некрасовтың «Һалдат хәтирәләре» бар. Үҫмер йәшендә Сталинград алышы ауырлыҡтарын үҙ елкәһендә татыған Юрий Панченко «Сталинград урамдарында 163 көн» китабын яҙа.

Немец яғынан хәрби етәкселәрҙең хәтирәләре араһында 6-сы армия командующийы Фридрих Паулюс һәм 6-сы армия кадрҙар идаралығы начальнигы Вильгельм Адам (1893—1978) китаптары иғтибарҙы йәлеп итә. Вермахт яугирҙары Эдельберт Холль, Ганс Дёрр Сталинград алышын һалдат күҙлегенән тасуирлаған. Һуғыштан һуң төрлө илдәр тарихсылары алыш буйынса документаль әҙәбиәт сығаралар, совет рәсәй яҙыусылары араһында әлеге теманы Алексей Валерьевич Исаев, [Александр Михайлович Самсонов тикшерәләр, сит ил әҙәбиәтендә йыш ҡына яҙыусы-тарихсы Энтони Бэворға һылтаналар.

Иҫкәрмәләр

Комментарийҙар

Әҙәбиәт

• Ҡалып:Книга:Исаев А. В.:Сталинград. За Волгой для нас земли нет
• Сталинградская битва: материалы научных конференций, прошедших в Москве и Волгограде к 50-летию сражения / под общ. ред. Б. С. Абалихина. — Волгоград: Вале, 1994. — 299 с. — 2500 экз. — ISBN 5-87406-003-0.
• Сталинград. Величайший провал Гитлера. 1942-1943. Сталинградская битва глазами американских и британских журналистов / под ред. Н. А. Нарочницкой. — М: Вече, 2013. — 232 с. — 1500 экз. — ISBN 978-5-4444-1427-9.
• Соколов Б. В. Чудо Сталинграда. — М.: Алгоритм, 2013. — 400 с. — (Военный архив). — 2 000 экз. — ISBN 978-5-4438-0489-7.

Көнбайыш сығанаҡтары

• Adam, Wilhelm and Otto Ruhle (2015). With Paulus at Stalingrad, Pen & Sword Books Ltd., England. ISBN 978-1-47383-386-9.
• Baird, Jay W (1969). The Myth of Stalingrad, Journal of Contemporary History, Sage Publications, Ltd.
• Bartov, Omer (1991). Hitler’s Army: Soldiers, Nazis and War in the Third Reich, Oxford: Oxford University Press, ISBN 0-19-507903-5.
• Antony Beevor. Stalingrad. — London: Viking, 1998. — ISBN 978-0-14-103240-5.
• Beevor, Antony. Stalingrad and Researching the Experience of War // Russia: War, Peace and Diplomacy: Essays in Honour of John Erickson / Erickson, Ljubica; Erickson, Mark. — London: Weidenfeld & Nicolson (инг.)баш., 2004. — С. 154—168. — ISBN 978-0-297-84913-1.
• Bellamy, Chris. Absolute War: Soviet Russia in the Second World War. — New York: Alfred A. Knopf & Random House, 2007. — ISBN 978-0-375-41086-4.
• Bernig, Jorg (1997). Eingekesselt: Die Schlacht um Stalingrad im deutschsprachigen Roman nach 1945: (German Life and Civilization Journal No 23), : Peter Lang publishers.
• Bergström, Christer; Dikov, Andrey; Antipov, Vladimir. Black Cross Red Star: Air War Over the Eastern Front: Everything For Stalingrad. — Eagle Editions, 2006. — Т. III. — ISBN 978-0-9761034-4-8.
• Clark, Alan (1965). Barbarossa: the Russian-German Conflict, 1941-45. Ҡалып:OCLC
• Craig, William (1973). Enemy at the Gates: The Battle for Stalingrad New York: Penguin Books (paperback, ISBN 0-14-200000-0)
• Einsiedel, Heinrich Graf von; Wieder, Joachim. Stalingrad: Memories and Reassessments. New York: Sterling Publishing, 1998 (paperback, ISBN 1-85409-460-2); London: Cassell, 2003 (paperback, ISBN 0-304-36338-3).
• Erickson, John. The Road to Stalingrad: Stalin’s War with Germany, Vol. 1. Boulder, CO: Westview Press, 1984 (hardcover, ISBN 0-86531-744-5); New York: HarperCollins Publishers, 1985 (hardcover, ISBN 0-586-06408-7); New Haven, CT; London: Yale University Press, 1999 (paperback, ISBN 0-300-07812-9); London: Cassell, 2003 (paperback, ISBN 0-304-36541-6).
• German Conduct of the War after Stalingrad // The Eastern Front, 1943–1944: The War in the East and on the Neighboring Fronts / Frieser, Karl-Heinz. — Germany and the Second World War (инг.)баш.. — Oxford: Oxford University Press, 2017. — Т. VIII. — ISBN 978-0-19-822886-8.
• Glantz, David M. & House, Jonathan (1995), When Titans Clashed: How the Red Army Stopped Hitler, Lawrence, Kansas: University Press of Kansas, ISBN 0-7006-0899-0
• Glantz, David M. & House, Jonathan (2009), To the Gates of Stalingrad — Soviet-German combat operations April to August 1942, (Kansas UP) ISBN 978-0-7006-1630-5
• Glantz, David M. & House, Jonathan (2009), Armageddon in Stalingrad — September to November 1942, (Kansas UP, , ISBN 978-0-7006-1664-0
• Glantz, David (2011), 'After Stalingrad: The Red Army’s Winter Offensive 1942—1943', Helion and Company, ISBN 978-1-907677-05-2
• Goldman, Stuart D. Nomonhan, 1939; The Red Army’s Victory That Shaped World War II. 2012, Naval Institute Press. ISBN 978-1-61251-098-9.
• Golovanov, A.Ye. (2004) Dalnyaya bombardirovochnaya. Delta NB, Moscow.
• Hayward, J. (инг.)баш. Stopped at Stalingrad: The Luftwaffe and Hitler's Defeat in the East 1942–1943. — Lawrence, KS: University Press of Kansas (инг.)баш., 1998. — ISBN 978-0-7006-0876-8.
• Joly, Anton, Stalingrad Battle Atlas, Volume I. Paris, France: Staldata Publications, 2013 (paperback, ISBN 979-10-93222-03-5); 2017 (hardcover, ISBN 979-10-93222-10-3).
• Joly, Anton, Stalingrad Battle Atlas, Volume II. Paris, France: Staldata Publications, 2014 (paperback, ISBN 979-10-93222-05-9); 2017 (hardcover, ISBN 979-10-93222-11-0).
• Kehrig, Manfred (1974). Stalingrad. Stuttgart, Deutsche Verlags Anstalt. ISBN 3-421-01653-4.
• Ian Kershaw. Hitler: 1936–1945: Nemesis. — London: Penguin Books, 2000. — ISBN 978-0-14-027239-0.
• MacDonald, John. Great Battles of World War II. — London: Michael Joseph, 1986. — ISBN 978-0-7181-2727-5.
• Modern world history : patterns of interaction. — Evanston, IL: McDougal Littell (инг.)баш., 2006. — ISBN 978-0-618-55715-8.
• von Manstein, Erich; Powell, Anthony G. (Ed. & Trans.); Liddell Hart, B. H. (Preface); Blumenson, Martin (Introduction) (2004). Lost Victories: The War Memoirs of Hitler’s Most Brilliant General. St. Paul, MN: Zenith Press. ISBN 0-7603-2054-3.
• Mark, Jason D (2002). Death of the Leaping Horseman: 24 Panzer Division in Stalingrad. Leaping Horseman Books. ISBN 0-646-41034-2.
• Mark, Jason D (2006). Island of Fire: The Battle for the Barrikady Gun Factory in Stalingrad November 1942 — February 1943. Leaping Horseman Books. ISBN 0-9751076-4-X.
• Mark, Jason D (2008). Angriff: The German Attack on Stalingrad in Photos. Leaping Horseman Books. ISBN 978-0-9751076-7-6.
• Mark, Jason D & Amir Obhodas (2010). Croatian Legion: The 369th Reinforced (Croatian) Infantry Regiment on The Eastern Front 1941—1943. Leaping Horseman Books. ISBN 978-0-9751076-8-3.
• Pennington, Reina. Women and the Battle of Stalingrad // Russia War, Peace and Diplomacy Essays in Honour of John Erickson / Erikson, Ljubica; Erikson, Mark. — London: Weidenfeld & Nicolson (инг.)баш., 2004. — С. 169—211. — ISBN 978-0-297-84913-1.
• William L. Shirer. The Rise and Fall of the Third Reich: A History of Nazi Germany. — New York: Simon & Schuster, 1990. — ISBN 978-0-449-21977-5.
• Taylor, A.J.P. and Mayer, S.L., eds. (1974) A History of World War Two. London: Octopus Books. ISBN 0-7064-0399-1.
• Taylor, A.J.P. The Second World War and its Aftermath. — Folio Society (Vol 4 of 4), 1998.
• Weinberg, Gerhard (2005). A World at Arms A Global History of World War II, Cambridge: Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-55879-2.