Nils Henrik David Bor (7 Oktyabr, 1885 – 18 Noyabr 1962) – Danimarkalı fizik, müasir fizikanın banilərindən biri. Atomun ilk kvant nəzəriyyəsini hazırlamış, atomun quruluşu və kvant mexanikasının əsaslarının işlənilməsində iştirak etmişdir. Oğlu Age Nils Bor da atası kimi XX əsrin böyük fiziklərindən biri olmuş və 1975-ci ildə Nobel mükafatına layiq görülmüşdür.
Bayağılıq əksi yanlışlıq olan ifadədir. Böyük həqiqət isə əksi digər böyük həqiqət ola biləcək ifadədir.
Bəşəriyyət atom kabusu içində ölməyəcək, öz tullantılarında boğulacaq.
Biliklərimizi qaydaya salmaq üçün hansı sistemdən istifadə etməyimizdən asılı olmayaraq, bu sistem dünyanın özü ilə qarışdırılmamalı olan dünya modeli olaraq qalır.
Biz qeyri-müəyyən anlayışlarla, tətbiqetmə hədləri bilinməyən məntiqlə işləyirik və bütün bunlarla yanaşı, biz hələ də təbiəti başa düşdüyümüzə müəyyən aydınlıq gətirmək istəyirik.
Biz insanlar nədən asılıyıq? Sözlərimizdən asılıyıq ... Bizim vəzifəmiz təcrübə və fikirləri başqalarına çatdırmaqdır. Biz təsvirimizin əhatə dairəsini daim genişləndirməyə çalışmalıyıq, lakin mesajlarımız bununla da öz obyektiv və ya birmənalı xarakterini itirməsin... Dildə elə bir şəkildə dayandırılmışıq ki, nəyin olduğunu və nə olduğunu deyə bilmərik. aşağıdır. “Reallıq” sözü də bir sözdür, düzgün istifadə etməyi öyrənməli olduğumuz sözdür.
Böyüklə kiçik arasında sərhəd çəkmək lazım deyil. Çünki, onların hər ikisi tək vahid üçün eyni dərəcədə vacibdir.
Bu, bəlkə də həmişə xarakterik olub. Biz gəncə özümüzün axmaq olduğumuzu göstərməkdən qorxmurduq. Mübahisələr və ziddiyyətləri kəskinləşdirməkdən heç vaxt çəkinmədik.
Bütövlükdə, problemə bütün yanaşma hələ son dərəcə yarımepirəvi xarakter daşıyırdı və tezliklə aydın oldu ki, elementlərin fiziki və kimyəvi xassələrinin tam təsvir edilməsində kvant postulatlarını məntiqi cəhətdən qeyri-ziddiyyət təşkil edən sxemə birləşdirmək üçün klassik mexanikadan yeni radikal gediş tələb olunur.
Diktaturanın ən yaxşı silahı məxfilikdir, amma demokratiyanın ən yaxşı silahı aşkarlıq silahı olmalıdır.
Dilimiz qab yumağı xatırladır. Çirkli suyumuz və çirkli dəsmallarımız var, buna baxmayaraq boşqabları və stəkanları təmiz etmək istəyirik. Dillə də eynidir. Biz aydın olmayan anlayışlarla işləyirik, sərhədləri bilinməyən məntiqlə işləyirik və bütün bunlarla yenə də təbiət anlayışımıza bir qədər aydınlıq gətirmək istəyirik.
Doğru ifadənin əksi yalan ifadədir. Ancaq dərin bir həqiqətin əksi başqa bir dərin həqiqət ola bilər.
Dünyada o qədər ciddi şeylər var ki, onlar haqqında yalnız zarafatla danışmaq olar.
Düzgün təsdiqin əksi yalan təsdiqdir. Ancaq böyük bir həqiqətin əksi başqa bir böyük həqiqət ola bilər.
Eksperimentlə yanlış nəzəriyyənin oxşarlığı heç nə sübut etmir, çünki axmaq nəzəriyyələr arasında eksperimentlə uyğunlaşan müəyyən sayda nəzəriyyə həmişə tapılacaq.
Ekspert, müəyyən bir dar sahədə bütün mümkün səhvlərə yol verən şəxsdir.
Elm iki qrupa bölünür-fizika və markaların toplanmasına.
Elmi işdə gələcək üçün inamlı proqnozlar vermək olmaz, çünki həmişə maneələr yaranır ki, bu da yalnız yeni ideyaların meydana çıxması ilə aradan qaldırıla bilə.
Elmin artıq bəşəriyyəti ya misli görünməmiş bədbəxtlik və ya misli görünməmiş fayda gətirəcək bir layihəyə yaxın olması fikri məni tərk etmir.
Eynşteyn bəsdir Allahın nə etməyini diktə etdin.” Bəzən isə “zəriylə nə etməyini.
Eynşteyn klassik fizikanın bütün modelini yenidən qura və ümumiləşdirə bildi və bununla da dünya rəsminə gözlənilənləri üstələyən vəhdət bəxş etdi.
Hadisələr klassik fiziki izahatın əhatə dairəsini nə qədər aşsa da, bütün sübutların izahı klassik terminlərlə ifadə edilməlidir. Arqument ondan ibarətdir ki, sadəcə olaraq “təcrübə” sözü ilə biz başqalarına nə etdiyimizi və nə öyrəndiyimizi söyləyə biləcəyimiz bir vəziyyətə istinad edirik və buna görə də eksperimental tənzimləmə və müşahidələrin nəticələrinin hesablanması lazımdır. klassik fizikanın terminologiyasının uyğun tətbiqi ilə birmənalı dildə ifadə edilmişdir.
Heç vaxt özünüzü düşünə biləcəyinizdən daha aydın ifadə etməyin.
Həqiqət aydınlıqla tamamlanır.
Həqiqətin iki növü var – inkar edilməsi mənasız olan adi həqiqət, bir də əks təsdiqi də dərin həqiqət olan dərin həqiqət.
Hər kəs təklif olunan nəzəriyyənin absurd olması ilə razılaşır. Sual budur ki, bu həqiqət ola biləcək qədər absurddurmu?
Mən tamamilə güman edə bilərəm ki, qəhrəman bir qadın xilas olmaq üçün qaçarkən sonda dolama və təhlükəli dağ cığırında ola bilər. Az ehtimal olsa da, amma yenə də mümkündür ki, o, uçurum üzərindəki körpüyə ayaq basanda körpü uçacaq. Müstəsna olaraq az ehtimal var ki, o, son anda ot kökündən yapışacaq və uçurumdan asılı qalacaq və mən belə bir imkanla razılaşa bilərəm. Lap çətin olsa da, inanmaq olar ki, yaraşıqlı bir kovboy bu anda oradan keçəcək və bədbəxt qadına kömək edəcək. Amma bu anda kamerası olan operator bütün bu həyəcanlı hadisələri kamerasına çəkməyə hazır olacaq, mən buna inanmaram!
Mənfi nəticə də bir nəticədir.
Mənim səsləndirdiyim hər bir cümləyə təsdiq kimi yox, sual kimi baxılmalıdır.
Mütəxəssis çox dar bir sahədə edə biləcəyi bütün səhvləri öz ağrılı təcrübəsi ilə aşkar edən insandır.
“Obyektiv” və “subyektiv” kimi anlayışların nə qədər problemli olduğunu göstərən son onilliklərdə fizikada baş verən hadisələri mən böyük bir düşüncə azadlığı hesab edirəm. Hər şey nisbilik nəzəriyyəsi ilə başladı. Keçmişdə iki hadisənin eyni vaxtda olması barədə bəyanat obyektiv iddia hesab olunurdu, o, kifayət qədər sadə şəkildə çatdırıla bilərdi və bu, istənilən müşahidəçinin yoxlamasına açıq idi. Bu gün biz bilirik ki, “eyni vaxt” subyektiv elementi ehtiva edir, çünki istirahətdə olan müşahidəçi üçün eyni vaxtda görünən iki hadisə mütləq hərəkətdə olan müşahidəçi üçün eyni vaxtda baş vermir. Bununla belə, relativistik təsvir həm də obyektivdir, çünki hər bir müşahidəçi hesablama yolu ilə digər müşahidəçinin qavradığını və çıxara bilər. Bütün bunlara baxmayaraq, biz obyektiv təsvirlərinklassikidealından xeyli uzaqlaşmışıq. Kvant mexanikasında bu idealdan uzaqlaşma daha da radikal olmuşdur. Müşahidə edilə bilən faktlar haqqında bəyanatlar vermək üçün hələ də klassik fizikanın obyektivləşdirici dilindən istifadə edə bilərik. Məsələn, foto lövhənin qaraldığını və ya bulud damcılarının əmələ gəldiyini deyə bilərik. Ancaq atomların özləri haqqında heç nə deyə bilmərik. Və bu cür tapıntılara əsaslanaraq hansı proqnozlar verməyimiz eksperimental sualımızı necə qoyduğumuzdan asılıdır və burada müşahidəçinin seçim azadlığı var. Təbii ki, müşahidəçinin insan, heyvan və ya aparat olmasının hələ də fərqi yoxdur, lakin müşahidəçiyə və ya müşahidə vasitələrinə istinad etmədən proqnoz vermək artıq mümkün deyil. Bu dərəcədə hər bir fiziki prosesin obyektiv və subyektiv xüsusiyyətlərə malik olduğunu söyləmək olar. On doqquzuncu əsr elminin obyektiv dünyası, bu gün bildiyimiz kimi, ideal, məhdudlaşdırıcı hal idi, lakin bütün reallıq deyildi. Etiraf etmək lazımdır ki, hətta reallıqla gələcək qarşılaşmalarımızda da biz obyektiv və subyektiv tərəfi bir-birindən ayırmalı, ikisi arasında bölgü aparmalı olacağıq. Ancaq ayrılığın yeri hər şeyə necə baxıldığından asılı ola bilər; müəyyən dərəcədə iradəsi ilə seçilə bilər. Ona görə də mən başa düşürəm ki, niyə biz dininməzmunu haqqında obyektivləşdirici dildə danışa bilmirik. Müxtəlif dinlərin bu məzmunu kifayət qədər fərqli ruhani formalarda ifadə etməyə çalışması əsl etiraz deyil. Bəlkə də biz bu müxtəlif formalara bir-birini istisna etsələr də, insanın mərkəzi nizamla münasibətindən irəli gələn zəngin imkanları çatdırmaq üçün lazım olan tamamlayıcı təsvirlər kimi baxmalıyıq.
Riyaziyyatda biz öz daxili məsafəmizi ifadələrimizin məzmunundan götürə bilərik. Son təhlildə riyaziyyat bizim seçdiyimiz kimi oynaya və ya oynaya bilməyəcəyimiz bir zehni oyundur. Din isə özümüzlə, həyat və ölümümüzlə məşğul olur; onun vədləri bizim hərəkətlərimizi və beləliklə, ən azı dolayısı ilə mövcudluğumuzu idarə etmək üçün nəzərdə tutulub. Biz onlara kənardan laqeyd baxa bilmərik. Üstəlik, dini məsələlərə münasibətimizi cəmiyyətə münasibətimizdən ayırmaq olmaz. Din müəyyən bir insan cəmiyyətinin mənəvi quruluşu kimi yaransa belə, onun tarix boyu ən güclü sosial formalaşdıran qüvvə olaraq qalıb-qalmadığı, yoxsa cəmiyyət formalaşdıqdan sonra yeni mənəvi strukturlar inkişaf etdirib onları özünəməxsus bilik səviyyəsinə uyğunlaşdırdığı mübahisəlidir. İndiki vaxtda fərd öz düşüncə və hərəkətlərinin mənəvi çərçivəsini kifayət qədər sərbəst seçə bilir və bu azadlıq müxtəlif mədəniyyətlər və cəmiyyətlər arasında sərhədlərin daha da axıcılaşmağa başladığını əks etdirir. Ancaq fərd mümkün olan ən böyük müstəqillik dərəcəsinə çatmağa çalışsa da, o, hələ də mövcud mənəvi strukturlar tərəfindən şüurlu və ya şüursuz olaraq yellənəcəkdir. Çünki o da yaşamaq üçün seçdiyi cəmiyyətin digər üzvlərinə həyat və ölüm və insan vəziyyəti haqqında danışmağı bacarmalıdır; övladlarını həmin cəmiyyətin normalarına uyğun, onun həyatına uyğun şəkildə tərbiyə etməlidir. Epistemoloji sofistlər ona bu məqsədlərə çatmaqda kömək edə bilməz. Burada da verilmiş dinin mənəvi məzmunu haqqında tənqidi düşüncə ilə həmin məzmunun qəsdən qəbuluna əsaslanan fəaliyyət arasında əlaqə bir-birini tamamlayır. Və bu cür qəbul, şüurlu şəkildə əldə olunarsa, insanı məqsəd gücü ilə doldurur, ona şübhələri dəf etməyə kömək edir və əziyyət çəkməli olsa, ona elə bir rahatlıq verir ki, hər halda hər şeyi əhatə edən bir dam altında sığınmaq mümkündwr. Bu mənada din ictimai həyatın daha ahəngdar olmasına kömək edir; onun ən mühüm vəzifəsi həyatımızın qurulduğu daha geniş çərçivəni şəkillər və məsəllər dili ilə xatırlatmaqdır.
Sizin nəzəriyyəniz ağılsız bir nəzəriyyədir, amma həqiqət olması üçün kifayət qədər ağılsız deyil.
Son illərdə təcrübəmizin genişlənməsi bizim sadə mexaniki təsəvvürlərimizin qeyri-kafiliyinə aydınlıq gətirdi və nəticədə müşahidənin ənənəvi şərhinin əsaslandığı bünövrəni sarsıtdı .
Tisvilddəki şəhərkənarı evimizin yaxınlığında öz evinin giriş qapısından köhnə xalq inancına görə xoşbəxtlik gətirməli olan at nalı asmış adam yaşayır. Bir tanış ondan soruşur: “Sən necə də cahilsən. Sən doğrudanmı elə düşünürsən ki, nal sənə xoşbəxtlik gətirəcək?”. O cavab verdi: “Əlbəttə, yox. Amma deyirlər ki, o hətta ona inanmadığın vaxtda belə kömək edir”.
Yaxşı olardı ki, bizim özümüzün də bir hissəsi olduğumuz təbiət anlayışımızın sərhədlərini genişləndirməkdən başqa bir məqsədi olmayan sırf elmi araşdırma ilə məşğul olaydıq.
