Səid Rüstəmov

Səid Rüstəmov
Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqının sədri
1949 – 1953
Əvvəlki	Üzeyir Hacıbəyov
Sonrakı	Qara Qarayev
Şəxsi məlumatlar
Doğum adı	Mircabbar Mirəli oğlu Seyidrüstəmzadə
Doğum tarixi	12 may 1907(1907-05-12)
Doğum yeri	İrəvan, İrəvan qəzası, İrəvan quberniyası, Rusiya imperiyası
Vəfat tarixi	10 iyun 1983(1983-06-10) (76 yaşında)
Vəfat yeri	Bakı, Azərbaycan SSR, SSRİ
Dəfn yeri	Fəxri Xiyaban
Təhsili	Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutu (–1932), Azərbaycan Milli Konservatoriyası nəzdində Musiqi Kolleci
Fəaliyyəti	dirijor, bəstəkar, musiqi pedaqoqu
Atası	Mirəli Seyidrüstəmzadə
Anası	Leyli Seyidrüstəmzadə
Həyat yoldaşı	Bikə Seyidrüstəmzadə
Uşaqları	Altay Rüstəmov Rafiq Rüstəmov Tamilla Rüstəmova Eldar Rüstəmov Rəna Rüstəmova
Dini	islam
Təltifləri
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Səid Əli oğlu Rüstəmov (doğum adı: Mircabbar Mirəli oğlu Seyidrüstəmzadə; 12 may 1907, İrəvan – 10 iyun 1983, Bakı) — Azərbaycan-sovet bəstəkarı, dirijoru və pedaqoqu, Azərbaycan SSR xalq artisti (1957), Stalin mükafatı laureatı (1951). O, 1945-ci ildən Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının üzvü, Azərbaycan SSR Bəstəkarlar İttifaqının sədri (1949–1953), Azərbaycan Xalq Çalğı Alətləri Orkestrinin bədii rəhbəri və baş dirijoru (1935–1975), Azərbaycan Dövlət Akademik Filarmoniyasının nəzdindəki mahnı və rəqs ansamblının rəhbəri (1951) olmuşdur.

1924-cü ildə Səid Rüstəmov musiqi məktəbinin (texnikumun) tar sinfinə qəbul edilmişdir. Musiqi texnikumunda not üzrə Üzeyir Hacıbəyovdan, muğam sinfində isə o, tanınmış tarzən Mirzə Mansur Mansurovdan dərs almışdır. 1926-cı ildə Səid Rüstəmov Müəllimlər Seminariyasında təhsilini tamamlamışdır. 1932-ci ildə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetini bitirmişdir. 1926-cı ildə "Süleyman Sani məktəbi" adı ilə tanınan, Süleyman Sani Axundovun direktoru olduğu 19 saylı orta məktəbə müəllim təyin edilmişdir. 1928-ci ildən Səid Rüstəmov Bakı Musiqi məktəbində, Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında (indiki Üzeyir Hacıbəyov adına Bakı Musiqi Akademiyası) tar ixtisası üzrə dərs deməyə başlamışdır.

Səid Rüstəmovun 1935-ci ildə yaratdığı "Tar məktəbi" kitabı tarın tədrisində mühüm rol oynamışdır. Həmçinin Səid Rüstəmovun 1950-ci ildə çap olunmuş "Tar üçün melodik etüdlər" adlı dərsliyində də tədris prosesində olan tələbat azalmamışdır. Səid Rüstəmov 1948-ci ildə musiqi məktəbi şagirdləri üçün "Skripka əlifbası" adlı dərs kitabını çap etmişdir. Bəstəkar kimi Səid Rüstəmovun yaradıcılığı janr etibarilə kifayət qədər genişdir. O, musiqili komediya janrına müraciət etmişdir; bir çox irihəcmli vokal-instrumental və instrumental əsərlər yaratmışdır; bir sıra dram tamaşalarına musiqi bəstələmişdir. Onun yaratdığı çoxsaylı mahnılar milli bəstəkar yaradıcılığı tarixində bu janrda yaradılan klassik nümunələr hesab edilir.

Səid Rüstəmov 1983-cü ilin may ayında ağır infarkt keçirmişdir. Bununla da bəstəkar xəstəxanaya aparılmışdır. Xəstəxanadan sonra Səid Rüstəmov Mərdəkanda, şəxsi bağ evində yaşamağa başlamışdır. Səid Rüstəmovun iyun ayının 10-da vəziyyəti ağırlaşmış, həmin gün də Bakıda vəfat etmişdir. Bəstəkar I Fəxri Xiyabanda dəfn olunmuşdur.

Həyatı

Erkən illəri və təhsili

Səid Rüstəmovun Bakıda özünün adının verildiyi küçədə yaşadığı evin indiki görünüşü.

Səid Əli oğlu Rüstəmov və ya əsl adı ilə Mircabbar Seyidrüstəmzadə 12 may 1907-ci il tarixində Rusiya imperiyasının İrəvan şəhərində anadan olmuşdur. Bəstəkarın qızı Rəna Rüstəmova xatirələrində qeyd edir ki, "…atam İrəvanı xatırlayanda yanğılı həsrət ahları çəkirdi. O şəhəri ölənə qədər İrəvan deyə andı. Heç rəsmi çıxışlarında da bir dəfə olsun "Yerevan" demədi." Onun qızı Rəna Rüstəmova atasının ailəsinin məskunlaşması və adı barədə bu cür bildirir:

Türkiyədə adətən seyidlərin yaşadığı İydəli adlı bir yer var. Atamın əsli ordandır. Sonra İrəvana köçüblər. Atam danışırdı ki, İrəvanda evləri Göy məscidin yanında olub və seyid olduqları üçün ocaq sayılıb. Atamın əsl adı Mircabbar Seyidrüstəmzadədir. Bakıya gələndə pasport verilən yerdə ermənilər, ya da ruslar işləyirdi. Orda işləyənlər deyir ki, bu nə addır, çox uzundur. Atam məcbur olur ki, adını Səid Rüstəmov olaraq dəyişdirib yazdırsın.

Uşaq yaşlarında atasını itirən Səid Rüstəmovun tərbiyəsi ilə böyük qardaşı Mirhüseyn Rüstəmov məşğul idi. Tar alətində çalmağı bacaran Mirhüseyn Rüstəmov kiçik qardaşı Səid Rüstəmovun musiqiyə həvəs göstərməsində də mühüm rol oynamışdır. 1918-ci ildə baş verən hadisələr, azərbaycanlılara qarşı ermənilər tərəfindən törədilən qırğınlar bu ailənin də taleyində öz izini qoymuşdur. Qırğınla əlaqədar Türkiyəyə qaçmalı olan ailə tezliklə geri dönmüş, lakin İrəvanda evlərinin dağıldığını gördükdə 1919-cu ildə Gəncəyə köçməyə başlamışlar. Səid Rüstəmovun aləsi burada çox qalmır – qardaşı Mirhüseyn Rüstəmovun ermənilər tərəfindən qətlə yetirilməsindən sonra Ağdaşa köçürlər.

Demək olar ki, 12 yaşlı Səid Rüstəmovun musiqi ilə məşğuliyyəti Ağdaşda olan klubdan başlanır. O, burada piano çalmağı öyrənir, kiçik yaşlarından qulaq asıb sevdiyi xalq melodiyalarını bu alətdə ifa edir, klubda təşkil edilən konsertlərdə çıxış edirdi. Həmin klubda Maqsud Şeyxzadənin "28 nisan inqilabı"adlı pyesi tamaşaya qoyulmuşdu. Səid Rüstəmov bu tamaşadan böyük təəssüratla ayrılmış, sonradan özü də bir pyes yazmışdı. Bunu da həvəskar aktyorlar tamaşaya qoymuşdular. 1921-ci ildə Rüstəmovlar ailəsi Bakıya köçür. Səid Rüstəmov Müəllimlər Seminariyasına daxil olur. Burada başqa fənlərlə yanaşı musiqi dərsləri də keçirilirdi. Səid Rüstəmov burada truba ifa etməyi öyrənir və tələbələrdən təşkil edilmiş orkestrin çıxışlarında iştirak edir. Həyatında baş verən maraqlı bir hadisə onu musiqi sənətinə bağlayır. Bu xatirə bəstəkara həsr olunan radiooçerklərin birində özü tərəfindən bu cür səslənib:

Həm musiqi, həm də rəsm dərslərini eyni məktəbdə keçirdik. Bir gün rəsm məşğələsindən çıxmışdım. Otaqların birindən gələn piano səsi məni valeh etdi. Ayaq saxlayıb musiqiyə qulaq asmağa başladım. Birdən müəllimlərdən biri yaxınlaşdı və dedi: "Nə üçün burada durmusan?". Mən isə cavabında dedim: "Eşitdiyim musiqi çox xoşuma gəlir, ona qulaq asıram" – dedim. Müəllim mənim musiqiyə münasibətimi soruşdu. Mən də bu sənətə olan böyük məhəbbətimi və həm piano, həm də truba alətlərində ifa edə bildiyimi söylədim. O, mənim başımı sığallayıb musiqi səsi gələn otağın qapısını açdı, əlimdən tutdu və biz içəri daxil olduq. Piano arxasında mehriban çöhrəli bir kişi əyləşmişdi. Onlar salamladılar. Sonra müəllim məni o şəxsə təqdim edib – "bu uşağın yaxşı musiqi duyumu var" – dedi. Beləliklə, onlar birlikdə mənim musiqimi qabiliyyətimi, ifa bacarığımı yoxladılar. Nəhayət, mən başa düşdüm ki, bu mehriban şəxs Üzeyir bəy Hacıbəyovdur. Beləliklə, Üzeyir bəy Hacıbəyov məni dərhal musiqi texnikumunun tar sinfinə göndərdi. O gündən də həm mənə atalıq qayğısı göstərdi, həm də sənət yolumu müəyyən etdi.

Rəsm çəkməyə həvəsi və istedadı olan Səid Rüstəmov rəssamlıq məktəbində də məşğul olur, həmçinin bu məktəblə bir binada məşğələlərə gəlib qulaq asmağa başlayır. Məhz burada onun musiqi istedadını görən müəllimlərdən biri Səid Rüstəmovu Üzeyir Hacıbəylinin yanına gətirir. Bir çox başqa musiqiçilər kimi, Səid Rüstəmovun həyat və yaradıcılıq fəaliyyətindən Üzeyir Hacıbəyovla tanışlığı həlledici rol oynayır. 1924-cü ildə Səid Rüstəmov musiqi məktəbinin (texnikumun) tar sinfinə qəbul edilir.

Musiqi texnikumunda Səid Rüstəmovun not üzrə müəllimi Üzeyir Hacıbəyov idi. Muğam sinfində isə o, tanınmış tarzən Mirzə Mansur Mansurovdan dərs almışdır. 1926-cı ildə Səid Rüstəmov Müəllimlər Seminariyasında təhsilini tamamlamışdır.

Pedaqoji fəaliyyəti

Həmçinin bax: Tar məktəbi (kitab), Not savadı (kitab), Tar üçün melodik etüdlər (kitab), və Skripka əlifbası (kitab)

Səid Rüstəmov tərəfindən yazılmış "Tar məktəbi" kitabı tar ifaçılığının tədrisi ilə bağlı ən vacib dərslik kimi qiymətləndirilir.

Pedaqoji iş cavan yaşlarından Səid Rüstəmovun fəaliyyət göstərdiyi mühüm sahələrdən biri olmuşdur. Müəllimlər Seminariyasında, daha sonra Pedaqoji İnstitutda təhsil alması Səid Rüstəmovun ümumtəhsil sahəsində uğurlu fəaliyyətini şərtləndirmişdir. Onun tar müəllimi kimi inkişaf etməsində də ümumi pedaqogikanın əsaslarına, tədris metodikasına bələd olması mühüm rol oynamışdır.

Səid Rüstəmov 1926-cı ildə "Süleyman Sani məktəbi" adı ilə tanınan, Süleyman Sani Axundovun direktoru olduğu 19 saylı orta məktəbə müəllim təyin edilir. Səid Rüstəmovun cavanlıq illərinə aid olan fotoşəkillərdən birini o, sevimli şagirdlərindən biri, sonradan İkinci Dünya müharibəsində göstərdiyi şücaətlərlə tanınan, Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq görülən Mehdi Hüseynzadə ilə birlikdə çəkdirmişdi.

Üzeyir Hacıbəyov Səid Rüstəmovun namizədliyini Azərbaycan konservatoriyasının xalq şöbəsində müəllimlik etməyə irəli sürdüyü zaman o, hələ musiqi texnikumunda təhsil alırdı. 1928-ci ildən Səid Rüstəmov Bakı Musiqi məktəbində, Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında (indiki Üzeyir Hacıbəyov adına Bakı Musiqi Akademiyası) tar ixtisası üzrə dərs deməyə başlamışdır. O, Üzeyir Hacıbəyovun təşəbbüsü ilə konservatoriyada xalq çalğı alətləri kafedrasının açılmasını qiymətləndirən ilk musiqiçilərdən biri olmuş və ömrünün sonunadək bu kafedrada tar ifaçılığının sirlərini gənclərə öyrətməklə məşğul olmuşdur. Eyni zamanda o, tədris prosesinin nəinki tar ixtisasına, eləcə də musiqi nəzəriyyəsinə aid zəruri ədəbiyyatla təmin edilməsi üçün əlindən gələni əsirgəməmiş, 1931-ci ildə cavan həmkarları – Asəf Zeynallı, Fuad Əfəndiyev ilə birlikdə azərbaycan dilində olan "Not savadı" dərsliyini tərtib etmiş, həmçinin rus musiqiçilərinin işlərini – Georgi Konyusun "Elementar musiqi nəzəriyyəsi" və Nikolay Rimski-Korsakovun "Harmoniya" dərsliyini azərbaycan dilində tərcümə etmişdir. Səid Rüstəmovun kiçik oğlu, bəstəkar Eldar Rüstəmov bu barədə qeyd etmişdir:

Bizim ailə albomumuzda atamın çox sevdiyi bir fotoşəkil var. Həmin şəkildə 18-19 yaşlı üç cavanın surəti həkk olunub. Üzeyir bəy Hacıbəyov məhz bu üç cavanı seçərək, onlara mühü bir iş həvalə etmişdi. Onlardan biri 23 yaşında, vaxtsız həyatdan getmiş Asəf Zeynallı, ikincisi atam Səid Rüstəmov idi. Bütün işlərində Üzeyir bəy Hacıbəyov onun müəllimi olmuşdu. Şəkildə yer alan üçüncü şəxs isə sonradan sovet təbabətində öz məktəbinin görkəmli cərrahı olacaq Fuad Əfəndiyev idi.

Səid Rüstəmov 1932-ci ildə Azərbaycan Pedaqoji İnstitunda təhsilini tamamlamışdır. Səid Rüstəmovun 1935-ci ildə yaratdığı "Tar məktəbi" kitabı tarın tədrisində mühüm rol oynamışdır. Bu günə kimi bu dərslik dəfələrlə nəşr edilmişdir. Dərslik müasir dövrdə də orta və ali musiqi məktəblərində istifadə edilir. Həmçinin Səid Rüstəmovun 1950-ci ildə çap olunmuş "Tar üçün melodik etüdlər" adlı dərsliyində də tədris prosesində olan tələbat azalmamışdır.

Səid Rüstəmov 1948-ci ildə musiqi məktəbi şagirdləri üçün "Skripka əlifbası" adlı dərs kitabını çap etmişdir. Kitab Leonid Bretanitski, Səid Rüstəmov və G. Burşteynin redaktorluğu ilə "Azmusnəşr" nəşriyyatında çap edilmişdir. "Skripka əlifbası" kitabının nəşrində əsas məqsəd – skripka çalan gənc şagirdlərə SSRİ xalqlarının mahnı və oyun havaları melodiyaları, klassik rus musiqisi əsərləri və sovet kompozitorlarının əsərləri üzərində qurulmuş ibtidai dərs kitabını vermək idi.

Səid Rüstəmov tar ixtisasından dərs dediyi uzun müddət ərzində bir çox istedadlı musiqiçilər yetişdirmişdir. Əməkdar incəsənət xadimi Ağabacı Rzayeva, xalq artisti Hacı Xanməmmədov, Əməkdar artist Adil Gəray kimi tanınmış musiqiçilər onun tar sinfində təhsil almışdılar. Səid Rüstəmovun tələbələri içərisində həmçinin Xalq artisti, sənətşünaslıq üzrə elmlər doktoru, professor Məcnun Kərimov, Xalq artisti Ağasəlim Abdullayev, Əməkdar incəsənət xadimləri, sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktorları, professorlar Oqtay Quliyev, Vaqif Əbdülqasımov, Əməkdar müəllim, pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, professor Nazim Kazımov və başqa tanınmış musiqiçilər də mövcuddur.

Yaradıcılığı

1930–1940-cı illər

Səid Rüstəmov Bakı Musiqi Məktəbində dərs dediyi şagirdləri ilə birlikdə. Soldan sağa: Mehdi Hüseynzadə, Səid Rüstəmov və Mürsəl Nəcəfov. 1930-cu il.

1930-cu illərdən etibarən Səid Rüstəmovun həyatı və sənət yolunun mühüm bir mərhələsi başlanır. 1931-ci ildə Üzeyir Hacıbəyov Azərbaycan xalq çalğı alətlərindən ibarət ilk notlu orkestr yaradır. Həmin orkestrin bədii rəhbəri və baş dirijoru Üzeyir Hacıbəyov, dirijor köməkçisi və konsertmeysteri isə Səid Rüstəmov idi. Belə bir orkestrin yaradılması milli musiqi mədəniyyəti tarixində əlamətdar hadisə olmaqla bərabər, Səid Rüstəmovun həyat və yaradıcılığında da yeni səhifə açmışdır. Dörd il sonra Üzeyir Hacıbəyov orkestrdə rəhbərliyi Səid Rüstəmova həvalə edir. Səid Rüstəmov 1975-ci ilə qədər həmin orkestrin bədii rəhbəri və baş dirijoru vəzifəsində çalışmışdır.

Xalq çalğı alətləri orkestri Səid Rüstəmovun rəhbərliyi altında Azərbaycanın musiqi həyatında fəal iştirak edir, Bakıda və bölgələrdə konsertlərlə çıxış edir. 1937-ci ildə bu orkestrin Ümumittifaq radio festivalında iştirakı uğurlu olur. Həmin ilin fevral ayında orkestrin Moskvaya və Leninqrada ilk konsert səfərləri baş tutur və buradakı çıxışları da böyük müvəffəqiyyətlə qarşılanır. 1938-ci ilin aprel ayında Moskvada keçirilən Birinci Azərbaycan incəsənəti və ədəbiyyatı ongünlüyündə "Böyük teatr"ın (rus. Большой театр) səhnəsində Üzeyir Hacıbəyovun "Arşın mal alan" musiqili komediyası həmin orkestrin müşayiəti ilə nümayiş edilir. Komediyanın musiqisini xalq çalğı alətləri üçün köçürən Səid Rüstəmov olmuşdur. Həmin il Süleyman Rüstəmov Azərbaycan SSR Əməkdar İncəsənət Xadimi fəxri adına layiq görülmüşdür.

Bu orkestrdə iş Səid Rüstəmovun dirijorluq fəaliyyətinin başlanğıcı idi. Eyni zamanda orkestrlə əməkdaşlıq onun bəstəkar kimi yaradıcılığının əsasını qoymuş oldu. Bu orkestr üçün xalq musiqisi nümunələrini işləməyə başlayan Səid Rüstəmov daha sonra həmin ifaçı kollektivi üçün "Bayatı-kürd" fantaziyasını, ilk orijinal əsərlərini, o cümlədən "Şadlıq rəqsi" əsərini, "Cəngi" kimi pyeslərini bəstələyir.

1930-cu illərdə Səid Rüstəmovun bəstəkar kimi yaradıcılığının janr dairəsi getdikcə genişlənir. O, dram tamaşasına musiqi sahəsində qələmini sınayır – Mirzə İbrahimovun "Həyat" pyesinə musiqi yazır. Sonrakı illərdə də bəstəkar bir çox tamaşalara musiqinin müəllifi kimi tanınır. Həmin illərdə Səid Rüstəmovun musiqiçi kimi fəaliyyət sahəsi də şaxələnir, belə ki, o, folklor nümunələrinin toplanması sahəsində mühüm işlər görür. Konservatoriya nəzdində görkəmli müğənni Bülbül tərəfindən təşkil edilmiş Elmi-Tədqiqat Musiqi Kabinəsinin işində fəal iştirak edən Səid Rüstəmov xalq musiqisi nümunələrini, rəqsləri, aşıq mahnılarını toplayıb nota köçürür. 1937-ci ildə onun "Azərbaycan xalq rəqsləri" toplusu nəşr edilir. 1938-ci ildə də Səid Rüstəmovun qələmə aldığı bir neçə dəyərləri toplu işıq üzü görür – onun Cabbar Qaryağdıoğlunun ifasından nota yazdığı "50 Azərbaycan xalq mahnısı" və "Aşıq mahnıları" adlı dörd toplusu nəşr edilir.

1930-cu illərdə Səid Rüstəmovun yaradıcılıq fəaliyyətinin daha bir mühüm istiqaməti də müəyyən edilir. O, tədris prosesi üçün zəruri olan pedaqoji repertuarın yaradılması işində fəal iştirak edir. Səid Rüstəmov öz musiqiçi həmkarları – Asəf Zeynallı və Fuad Əfəndiyevlə birlikdə 1931-ci ildə Azərbaycan dilində ilk "Not savadı" dərsliyini tərtib edir. 1935-ci ildə Səid Rüstəmovun "Tar məktəbi" dərsliyi nəşr edilir. Dərslik bu günə kimi musiqi məktəblərində tarın tədrisində əvəzolunmazdır.

1930-cu illərdə Səid Rüstəmovun yaradıcılıq təcrübəsi musiqili komediya janrında yazılmış nümunə ilə zənginləşir. Onun Məmməd Səid Ordubadinin librettosu əsasında 1939-cu ildə "Beş manatlıq gəlin" adlı ilk musiqili komediyası yaranır. Bu əsər Azərbaycan musiqisi tarixinə müasir mövzuda yazılmış ilk musiqili komediya kimi daxil olur. "Beş manatlıq gəlin" musiqili komediyasının ilk tamaşası 30 aprel 1940-cı ildə Azərbaycan Dövlət Musiqili Komediya Teatrında keçirilir.

Bu illərdə bəstəkar həmçinin mahnı janrına müraciət edir. Bu da sonradan onun yaradıcılığında aparıcı janr kimi müəyyənləşir.

1940–1960-cı illər

Səid Rüstəmov müəllimi Üzeyir Hacıbəyov və sinif yoldaşları Qara Qarayev, Niyazi və Əşrəf Həsənovla birgə. 1941-ci il

Bu dövrlərdə Səid Rüstəmovun dirijorluq fəaliyyəti də olduqca uğurlu idi. Onun rəhbərlik etdiyi xalq çalğı alətləri orkestri təkcə Azərbaycanda deyil, ondan uzaqlarda da tanınmağa başlamışdı. 1941-ci ilin may ayında orkestr Özbəkistana qastrol səfəri edərək Daşkənd, Səmərqənd, Kokand, Əhdican və başqa şəhərlərdə çıxışlar edir.

1941–1945-ci illər İkinci Dünya Müharibəsi Səid Rüstəmovun vətən mövzusu ilə bağlı fəaliyyət göstərdiyi bir dövr idi. Vətənpərvərlik motivləri onun yaradıcılığında yazdığı "Sərhədçilərin mahnısı", "Dənizçilərin mahnısı", "İrəli", "Şanlı ordumuz" kimi mahnılarında parlaq təcəssümünü tapmışdı. Onun mahnı və rəqs ansamblı üçün Rəsul Rzanın sözlərinə yazdığı "Dinlə, cəbhə!" adlı kantatası, xalq çalğı alətləri orkestri üçün "Qəhrəmani" adlı pyesi də həmin dövrdə döyüşçülərin mübarizə ruhunu gücləndirən əsərlər sırasında idi. "Qəhrəmani" pyesi 1944-cü ildə Tbilisi şəhərində keçirilən Zaqafqaziya respublikalarının musiqi ongünlüyündə ifa olunaraq, böyük müvəffəqiyyət qazanmışdı.

Eyni zamanda, Səid Rüstəmov dirijor və ictimai xadim kimi fəaliyyətini də Azərbaycan xalqının vətənpərlik ruhunun möhkəmləndirilməsinə yönəltmişdi. Müharibə illərində o, 416-cı Azərbaycan atıcı diviziyasında xalq çalğı alətləri orkestri təşkil etmişdi. Hərbi hissələrdə bu orkestrin konsertləri böyük rəğbətlə qarşılanır, onun ifa etdiyi əsərlər əsgərləri qələbəyə ruhlandırırdı. Həmin dövrdə Səid Rüstəmov bir sıra dram tamaşalarına da musiqi bəstələmişdir. Cəfər Cabbarlının "Almaz", Mehdi Hüseynin "Nizami", Rəsul Rzanın "Vəfa" əsərlərinə musiqinin müəllifi Səid Rüstəmov idi.

Müharibə illərindəki fəaliyyətinə və milli musiqi sənətindəki xidmətlərinə görə 1946-cı ildə Səid Rüstəmov "Qırmızı əmək bayrağı" ordeni ilə, eləcə də "Qafqazın müdafiəsi uğrunda" və "1941–1945-ci illər Böyük Vətən müharibəsində rəşadətli əməyə görə" medalları ilə təltif edilir.

Müharibədən sonrakı illər Səid Rüstəmovun bəstəkar, dirijor, pedaqoq və ictimai xadim kimi fəaliyyətinin genişləndiyi dövrdür. 1947-ci ildə o, Süleyman Rüstəmin librettosu əsasında "Durna" adlı yeni musiqili komediyasını yaradır. Bəstəkarın xalq çalğı alətləri orkestri üçün 1946-cı ildə "Azərbaycan" süitası və İkinci süita, 1948-ci ildə Üçüncü süita, 1958-ci ildə Dördüncü süita və bir sıra mahnıları bu dövrdə ərsəyə gəlmişdir. Həmin illər üçün səciyyəvi olan, əməyi tərənnüm edən mahnı janrında Səid Rüstəmovun yazdığı nümunələr – "Neftçi qız" (A. Aslanovun sözlərinə), "Həkim qız" (İslam Səfərlinin sözlərinə), 1950-ci illərdə yazdığı "Toxucu qız" (Rəsul Rzanın sözlərinə) mahnıları çox məşhurlaşmışdır. 1948-ci ildə kütləvi mahnıların respublika müsabiqəsində mükafata layiq görülmüş, tanınmış "Sürəyya" mahnısı (Zeynal Cabbarzadənin sözlərinə), eləcə də "Sumqayıt" (N. Cəfərovun sözlərinə), "Mən sülhə səs verirəm" (Hüseyn Hüseynzadənin sözlərinə), "Komsomol" (Tələt Əyyubovun sözlərinə) mahnılarına görə Səid Rüstəmov 1951-ci ildə Stalin mükafatına layiq görülmüşdür. Rəşid Behbudov bu mahnılardan sonra Səid Rüstəmova məktub yollayaraq kiçik bir qeyd yazmışdır: "Əziz Səid! Bu da sənə "Sürəyya" mahnısının necə sevildiyinə dair sənəd. Mahnı dünya efirində uçur."

Sözügedən dövr Səid Rüstəmovun bir musiqi təşkilatçısı və ictimai xadim kimi fəaliyyətində parlaq səhifələrdən biri kimi tarixə düşmüşdür. O, Fioletov adına klubun mahnı və rəqs ansamblına rəhbərlik edir, Üzeyir Hacıbəyovun vəfatından sonra, 1949-cu ildə Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqının sədri seçilir. O, 1953-cü ilə kimi bu vəzifədə çalışır. 1951-ci ildən bəstəkar Azərbaycan Dövlət Xalq Mahnı və Rəqs Ansamblına rəhbərlik edir.

Həmin dövrdə Səid Rüstəmovun xalq çalğı alətləri orkestrinin bədii rəhbəri kimi apardığı təşkilatçılıq və yaradıcılıq işi də uğurla davam edir. Orkestrin repertuarı genişlənir, buraya Azərbaycan bəstəkarlarının əsərləri ilə yanaşı dünya musiqisinin ən yaxşı nümunələri daxil edilir. Əvvəlki illərdə olduğu kimi, bu dövrdə də Səid Rüstəmov pedaqoji fəaliyyətini davam etdirərək, tar ixtisası üzrə tədris ədəbiyyatını zənginləşdirmək məqsədilə böyük iş aparır. 1950-ci ildə onun "Tar üçün metodik etüdlər" adlı dərs vəsaiti nəşr olunur. Həmin etüdlər hal-hazırda həm orta musiqi məktəblərinin, həm tar ixtisası üzrə mütəxəssis hazırlığı aparan ali musiqi məktəblərinin tədris proqramına daxildir. 1954-cü ildə isə Səid Rüstəmov Georgi Konyusun "Elementar musiqi nəzəriyyəsi" və Nikolay Rimski-Korsakovun "Harmoniya" dərsliyini rus dilindən azərbaycan dilinə tərcümə edir.

Səid Rüstəmov xalq musiqisinin öyrənilməsi sahəsində apardığı böyük iş – "Azərbaycan xalq rəqsləri" və "Azərbaycan xalq mahnıları" (iki cilddə, 1954 və 1957), "Azərbaycan xalq rəngləri" (iki dəftərdə, 1954 və 1956) toplularının işıq üzü görməsi ilə nəticələnir. 1957-ci ildə Səid Rüstəmov Azərbaycan SSR Xalq artisti fəxri adına layiq görülür.

Səid Rüstəmov bu dövrdə çoxşaxəli yaradıcılıq fəaliyyətli sənətkar olmaqla yanaşı, bir musiqiçi kimi geniş nüfuz qazanmışdı. Onun əsərləri Azərbaycan Bəstəkarlarının Qurultaylarında, "Zaqafqaziya baharı" festivallarında, 1959-cu ildə Moskvada keçirilən İkinci Azərbaycan incəsənəti ongünlüyündə, Moldoviyada keçirilən Azərbaycan mədəniyyəti həftəsində ifa olunaraq, böyük rəğbət qazanır.

1960–1983-cü illər

1961-ci ildə Səid Rüstəmov üçüncü musiqili komediyasını yaradır. Bu, Məhərrəm Əlizadənin librettosu əsasında yazılmış "Rəisin arvadı" əsəri idi. Musiqili komediyanın ilk tamaşası 1961-ci il yanvar ayının 24-də nümayiş edilmişdir, lakin sənət yolunun bütün mərhələlərində olduğu kimi, yaradıcılığının yetkin çağında da bəstəkarın diqqət mərkəzində olan janr məhz musiqi janrı idi. Səid Rüstəmovu geniş dinləyici auditoriyasına tanıtdıran və sevdirən də ilk növbədə məhz onun mahnıları idi. 1960-cı illər Səid Rüstəmovun lirik mahnı sahəsində yaradıcılığının inkişaf etdiyi dövrdür. Bəstəkarın qələmindən çıxmış lirik mahnılar – "Sənindir" (Məmməd Səid Ordubadinin sözlərinə), "Qurban adına" (Süleyman Rüstəmin sözlərinə), "Gəlmədin" (Ənvər Əlibəylinin sözlərinə), "Nə deyim" (Ələkbər Ziyatayın sözlərinə), "Hardasan" (Tələt Əyyubovun sözlərinə), "Oxu, tar" (Mikayıl Müşfiqin sözlərinə), "Dedim – dedi" və "Şeir deyilmi" (Hüseyn Hüseynzadənin sözlərinə), "Oxu, gözəl" (Səməd Vurğunun sözlərinə) Azərbaycan milli musiqisinin ən görkəmli musiqi nümunələrindən biri olaraq sayılır və müasir dövrdə də həm ifaçılar, həm də dinləyicilər tərəfindən sevilir.

1967-ci ildə Səid Rüstəmov öz yaradıcılığının janr diapazonunu genişləndirərək, instrumental konsert janrına müraciət edir və tar ilə xalq çalğı alətləri orkestri üçün ilk konsertin müəllifi kimi tarixə düşür. Bəstəkar 1970–1971-ci illərdə Rəfiq Zəkanın sözlərinə üç hissədən ibarət olan "Azərbaycan" kantatasını bəstələyir.

Azərbaycan bəstəkarlarının 1968–1979-cu illərdə keçirilən qurultaylarında Səid Rüstəmov Bəstəkarlıq İttifaqının katibi vəzifəsinə seçilmişdir. Səid Rüstəmov 1975-ci il tarixinə kimi Azərbaycan Radiosu və Televiziyasının xalq çalğı alətləri orkestrinin bədii rəhbəri və baş dirijoru vəzifəsində çalışmışdır.

Müxtəlif illərdə Səid Rüstəmov Azərbaycanın musiqi xadimlərini xarici ölkələrdə keçirilən mötəbər tədbirlərdə təmsil etmiş, eləcə də xalq çalğı alətləri ifaçılarının festivallarına dəvət edilərək, dəfələrlə münsiflər heyətinin sədri və üzvü qismində çalışmışdır.

1973-cü ildə Səid Rüstəmov professor elmi adını almış, ömrünün sonuna kimi Üzeyir Hacıbəyli adına Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında (indiki Üzeyir Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyası) "Xalq çalğı alətləri" kafedrasında ixtisas tar sinfini aparmış, bir çox istedadlı tarzənlər yetişdirmişdir. Müxtəlif illərdə Səid Rüstəmovun sinfində tar ifaçılığının sirlərinə yiyələnmiş musiqiçilər sonradan Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin inkişafında mühüm rol oynamışdılar. Ağabacı Rzayeva, Hacı Xanməmmədov, Adil Gəray kimi görkəmli musiqiçilər onun tar sinfində təhsil almışdılar.

Ölümü

Səid Rüstəmov 1983-cü ilin may ayında ağır infarkt keçirmişdir. Bununla da bəstəkar xəstəxanaya aparılmışdır. Xəstəxanadan sonra Səid Rüstəmov Mərdəkanda, şəxsi bağ evində yaşamağa başlamışdır. Səid Rüstəmovun 10 iyun 1983-cü ildə vəziyyəti ağırlaşmış, həmin gün də Bakıda, 76 yaşında vəfat etmişdir. Onun meyiti I Fəxri Xiyabanda dəfn olunmuşdur.

Şəxsi həyatı

Bəstəkarın atasının adı Mirəli, anasının adı isə Leyli olub. Atası vəfat etdikdən sonra anası Leyli yenidən ailə həyatı qurmuşdur. Səid Rüstəmovun iki ögey qardaşı olub. Bundan əlavə bəstəkarın ailədə üç qardaş və bir bacısı olub. Səid Rüstəmov uzun müddət böyük qardaşı Mirhüseyn Rüstəmovun yanında yaşayıb. 1918-ci ildə ermənilər onun qardaşını bəstəkarın gözü qarşısında qətlə yetirib, evlərini talan ediblər.

Bəstəkarın ailəsi Gəncəyə köçüb gəlir, burada da onların evinə ermənilər hücüm edir. Ailə məcbur olub Ağdaşa üz tutur. Səid Rüstəmov Ağdaşda Bikə adlı xanımla tanış olmuşdur. Daha sonra onlar hər ikisi Bakıya gəlmişdir. Bikə xanım tibb institutunu bitirmiş, Səid Rüstəmov isə müəllimlər texnikumuna daxil olmuşdur. 1930-cu ildə onlar ailə həyatı qururlar. Bəstəkarın bu evlilikdən iki qızı, iki oğlu dünyaya gəlmişdir – Rafiq, 1936-cı il təvəllüdlü Tamilla, 1946-cı il təvəllüdlü Eldar və Rəna Rüstəmovalar. Səid Rüstəmovun bir oğlu Altay Rüstəmov dörd yaşında bədbəxt hadisədən sonra vəfat etmişdi. Bəstəkarın həyat yoldaşı Bikə Rüstəmova 1971-ci ildə vəfat etmişdir. Rəna Rüstəmovanın nəvəsinin adı bəstəkarın adını daşıyır. Eldar Rüstəmovun qızının adı Səidədir. Bəstəkarın nəvəsi Fəridə Rüstəmova müğənnidir.

Bəstəkarın kiçik qızı Rəna Rüstəmova Səid Rüstəmovu ata kimi bu cür xarakterizə edir:

Ata kimi nümunəvi ata idi. Uşaqları həddən artıq çox sevirdi. Amma xaraktercə çox sərt və əsəbi idi. Bəzən onun bir baxışı səhvlərimizi başa düşməyə bəs edirdi. Kobud səhvlər edəndə bizi cəzalandırırdı. Bir qardaşımız Altay dörd yaşında bədbəxt hadisədən vəfat etmişdi. Hərdən zarafatla anama deyirdi ki, Bikə, bu evə yenə uşaq lazımdır.

Bəstəkarın böyük qızı Tamilla Rüstəmova 1959-cu ildə Qnesinalar adına Musiqi institutunun "fortepiano" ixtisası üzrə bitirmişdir. Həmin il institutun tələbəsi olan vokalçı Olqerd Krastınşla ailə həyatı quraraq Riqaya köçmüşdür. Bir neçə bədii filmdə yadda qalan obrazlar yaratmışdır. Onun ən yaddaqalan obrazları "Ulduz" filmində Ulduz və "Böyük dayaq" filmində Maya bacı rollarıdır. Aktrisa həmçinin 1964-cü ildə "Zirvə", 1971-ci ildə "Axırıncı aşırım" filmlərində çıxış etmişdir. Tamilla Rüstəmova hal-hazırda Moskvada yaşayır.

Səid Rüstəmovun kiçik oğlu Eldar Rüstəmov 13 iyul 1946-cı ildə anadan olub. 1990-cı ildə Skripka və piano üçün sonata, 1991-ci ildə "Sən gedəndən" romansı, 1992-ci ildə solist, xor və simfonik orkestr üçün "Heyranam, Vətən" odası, 1994-cü ildə Solo skripka üçün sonata, 1996-cı ildə iki akapella xoru – "Səadət nəğməsi", "Bahar", 1998-ci ildə "Düşdü yada" romansı, 1999-cu ildə kiçik tərkibli simfonik orkestr üçün "Meşə nağılı" süitası, 2001-ci ildə "Bir də baxsan mənə" akapella xoru, 1990–2001-ci illərdə xor və simfonik orkestr üçün işləmələr, 1993-cü ildə "Yeraltı tarixi", 1994-cü ildə "Haqqın səsi" sənədli filmlərinə musiqi və başqa bəstələrinin müəllifidir. Həmçinin Eldar Rüstəmov "Bəxt üzüyü", "Qoca palıdın nağılı", "Mən Xəzəri görürəm", "Özünü onun yerinə qoy", Təqib, "Yay gününün xəzan yarpaqları", "Yeraltı əhvalat" filmlərinə musiqi bəstələmişdir.

Səid Rüstəmovun Azərbaycan dili və rus dilində zəngin kitabxanası var idi. Bəstəkar Gi de Mopassan, Onore de Balzakın əsərlərinə xüsusi önəm verirdi. O dövrdə bu yazıçıların əsərlərini tapıb oxumaq çətin olsa da, Səid Rüstəmov kitabları tapıb mütaliə edirdi.

Əsərləri

Səid Rüstəmov Üzeyir Hacıbəyli ilə birlikdə (aşağı sırada mərkəz hissədə). 1940-cı illər.

Bəstəkar kimi Səid Rüstəmovun yaradıcılığı janr etibarilə kifayət qədər genişdir. O, musiqili komediya janrına müraciət etmişdir; bir çox irihəcmli vokal-instrumental və instrumental əsərlər yaratmışdır; bir sıra dram tamaşalarına musiqi bəstələmişdir. Onun yaratdığı çoxsaylı mahnılar milli bəstəkar yaradıcılığı tarixində bu janrda yaradılan klassik nümunələr hesab edilir. Bəstəkar janr seçimində onu istiqamətləndirən, yaradıcılığına təka verən mühüm amillərdən biri Səid Rüstəmovun tarzən kimi böyük məktəbdə təhsil alması idi. O, Azərbaycan milli musiqi aləti olan tarın sirlərinə mükəmməl dərəcədə yiyələnmiş, eyni zamanda muğam sənətini dərindən mənimsəmişdi. İkinci mühüm amil – onun Üzeyir Hacıbəyov tərəfindən xalq çalğı alətləri orkestri ilə əməkdaşlığa cəlb olunması və sonradan 40 ilə yaxın bir müddətdə bu orkestrə rəhbərlik etməsi idi. Səid Rüstəmov 1940–1950-ci illərdə özfəaliyyətdən ibarət, sonradan isə Azərbaycan Dövlət Filarmoniyası nəzdindəki mahnı və rəqs ansamblına da rəhbərlik etmişdi. Səid Rüstəmovun bəstəkar kimi yaradıcılığına mühüm təsir göstərmiş amillərdən biri də onun folklor nümunələrinin toplanıb nota yazılması sahəsində apardığı böyük işlə bağlı idi. Bütün bu amillər bütövlükdə Səid Rüstəmovun həm bəstəkar kimi dəst-xəttinin xüsusiyyətlərini şərtləndirmiş, həm də onun müraciət etdiyi janr dairəsini müəyyən etmişdir.

Səid Rüstəmovun yaradıcılığında xalq çalğı alətləri orkestri üçün yazılmış əsərləri həm sayca, həm də əhəmiyyəti etibarilə mühüm sayılmışdır. Bəstəkarın instrumental əsərlərinin əksəriyyəti məhz bu orkestr üçün yazılmışdır. Bu əsərlər sırasında bəstəkarın orkestr üçün xalq mahnı və rəqslərinin işləmələri, "Bayatı-kürd" muğamı əsasında fantaziyası, eləcə də orijinal pyesləri, dörd süitası, tar ilə xalq çalğı alətləri orkestri üçün konserti xüsusilə əhəmiyyətlidir.

Səid Rüstəmovun irihəcmli vokal-instrumental əsərləri – onun xalq mahnı və rəqs ansamblı üçün yaratdığı kantatalardır. İkinci Dünya Müharibəsi illərində o, bu ifaçı kollektivi üçün Rəsul Rzanın sözlərinə "Dinlə, cəbhə!", Süleyman Rüstəmin sözlərinə "Günəşli Azərbaycan" kompozisiyalarını bəstələmişdir. Yaradıcılığının son dövründə bu janra müraciət edərək, Rəfiq Zəkanın sözlərinə üç hissədən ibarət "Azərbaycan" kantatasını yazmışdır.

Azərbaycan bəstəkarlı içərisində mahnı sənətkarı kimi tanınan Səid Rüstəmov bu janrda bir çox nümunələr yaratmışdır. Bəzi vaxtlarda onun əmək mövzusuna həsr olunmuş mahnıları çox populyar olmuşdur; sonrakı illərdə Səid Rüstəmov lirik bəstəkar mahnısının bir sıra nümunələrini yaratmışdır. Melodist sənətkar olan Səid Rüstəmovun mahnıları Azərbaycan milli musiqisinin, bəstəkarın toplayıb notlaşdırdığı xalq mahnılarının həm ruhu, həm də musiqi dilinin xüsusiyyətlərindən bəhrələnmiş nümunələrdir.

Səid Rüstəmov musiqili komediya janrına müraciət etmiş, üç operetta bəstələmişdir. Operettaların musiqisində aparıcı rolu oynayan məhz mahnılardır. Musiqili komediyalarda iştirak edən bütün surətlərin musiqi xasiyyətnaməsi rəngarəng mahnılar vasitəsilə təqdim edilmişdir. Bəstəkarın mahnıları içərisində bəziləri ilk dəfə məhz musiqiki komediyalar üçün yazılmış və sonradan müstəqil şəkildə ifa olunaraq, geniş populyarlıq qazanmışdır. "Beş manatlıq gəlin" musiqili komediyasından "Sənindir" mahnısı buna nümunədir.

Səid Rüstəmovun dram tamaşalarına bəstələdiyi musiqini araşdırdıqda məlum olur ki, bu musiqi əsas etibarilə mahnılardan ibarətdir və bunların içərisində də sonradan populyarlaşaraq, müstəqil ifa olunan mahnılar mövcuddur. Bəstəkarın Abdulla Şaiqin "Nüşabə" əsərinə bəstələdiyi "Sevirəm səni", Mehdi Hüseyn və İlyas Əfəndiyevin "İntizar" tamaşasından "Alagöz" və "İntizar" mahnıları, Cəfər Cabbarlının "Od gəlini" pyesindən "Solmazın mahnısı", "Almaz" pyesindən "Lirik mahnı" mahnıları da belə nümunələrdəndir. Səid Rüstəmov müxtəlif illərdə Məşədi Əzizbəyov adına Dram Teatrının 20-dən çox tamaşasına, o cümlədən Mirzə Fətəli Axundovun "Hacı Qara", "Xırs quldurbasan", Cəfər Cabbarlının "Yaşar", "Od gəlini", "Almaz", Səməd Vurğunun "Vaqif", Mirzə İbrahimovun "Həyat", Rəsul Rzanın "Vəfa", Ənvər Məmmədxanlının "Şərqin səhəri", Sabit Rəhmanın "Nişanlı qız", "Aydınlıq", "Toy", Mehdi Hüseynin "Nizami", İlyas Əfəndiyevin "Bahar suları", Mehdi Hüseyn və İlyas Əfəndiyevin "İntizar" tamaşasına musiqi bəstələmişdir.

Mahnı Səid Rüstəmov yaradıcılığında aparıcı janrı olub, onun başqa janrlarda yaratdığı bir çox əsərlərinin də intonasiya məzmununa mühüm təsir göstərmişdir.

Səid Rüstəmovun həyat və yaradıcılığı haqqında mətbuatda rast gəlinən bəzi məqalələrdə bəstəkarın həmkarları onun opera janrında da işə başladığını qeyd etmişlər. Sənətşünaslıq namizədi, aşıq musiqisinin tanınmış tədqiqatçısı Əminə Eldarovanın 1957-ci ildə buraxılmış məqaləsində, həmçinin filologiya elmləri doktoru Arif Məmmədovun 1960-cı ildə çap olunmuş məqaləsində Səid Rüstəmovun yazıçı Süleyman Rəhimovun əsəri əsasında "Aynalı" adlı opera üzərində işləməsi barədə məlumat verilir. Bu mövzu barədə heç bir dəqiq məlumat yoxdur.

Səid Rüstəmovun əsərlərində ümumi bir nikbinlik ruhu üstünlük təşkil edir. Bəstəkarın istər instrumental, istər vokal əsərləri optimistik ovqata yanaşmışdır. Səid Rüstəmov yaradıcılığına xas olan ən mühüm xüsusiyyətlərdən biri də onun musiqi dilinin parlaq milli simaya malik olmasıdır. Uşaq yaşlarından xalq musiqisi, muğam nümunələrini sevərək dinləyən, sonrakı illərdə tar sinfində bu nümunələri öyrənən, daha sonra isə bu nümunələri toplayıb nota yazdırmaq kimi işi həvəslə yerinə yetirən Səid Rüstəmov milıi musiqi təfəkkürünün prinsiplərinə yaxından bələd olmuş, milli musiqi dilinin xüsusiyyətlərini yeni müstəvidə, bəstəkar yaradıcılığında yeni bədii keyfiyyətdə təqdim etmişdir. Onun əsərlərinin musiqi materialında milli mənbələrdən, xalq mahnı və rəqslərindən, muğam və aşıq sənətindən istifadə edilmişdir. Buna görə də musiqi nümunələri xalq tərəfindən sevilmişdir.

Mahnı yaradıcılığı

Səid Rüstəmovun pambıqçı qıza həsr edilmiş "Sürəyya" mahnısının (sözlər: Zeynal Cabbarzadə) 1949-cu ildə nəşr edilmiş partiturasının üz qabığı

Bəstəkarın fortepiano və səs üçün yazılmış mahnılarının ("Azərbaycan" (sözlər: Aqşin Babayev), "Getmə" (sözlər: bayatılar), "Yerevan" (sözlər: Yusif Həsənbəyov), "Bilmədin" (sözlər: İslam Səfərli), "Gözəl Quba" (sözlər: Mirmehdi Seyidzadə)) 1961-ci ildə nəşr edilmiş partiturasının üz qabığı

Səid Rüstəmov öz yaradıcılığında musiqinin bir sıra janrlarına müraciət edərək bir çox əsərlər yaratmışdır, lakin bəstəkarı xalqa, musiqisevərlərə tanıdan ilk növbədə onun mahnıları olmuşdur.

Bütün görkəmli bəstəkarların yaradıcılığında aparıcı janra rast gəlinir. Bu aparıcı janr həmin sənətkarın həyat haqda düşüncələrini, gerçəkliyə münasibətini dinləyiciyə çatdırmaq vasitəsi kimi birinci dərəcəli rol oynayır və müəllifin tərənnüm etdiyi mövzuları, açmağa çalışdığı fikir və ideyaları, obrazlar aləmini bütün dolğunluğu ilə əks etdirir. Frans Şubert yaradıcılığında mahnı, Lüdviq van Bethoven yaradıcılığında simfoniya, Cüzeppe Verdi yaradıcılığında opera özünəməxsus yer tutur. Səid Rüstəmov yaradıcılığında da mahnı janrının özünəməxsus yer tutur. Mahnı Səid Rüstəmovun yaradıcılıq fəaliyyətində əsas janrlardan biri olmuşdur. Həmçinin bəstəkara dinləyicilərlə ünsiyyətdə olmaq, düşüncə və arzularını bölüşmək imkanı verən ən sevdiyi janra çevrilmişdir.

Dünya musiqisi tarixində mahnını öz yaradıcılığının əsas janrı hesab edən bəstəkarlar az olmamışdır. XX əsrdə rus musiqisində də ilk növbədə mahnı bəstəkarı kimi tanınan musiqiçilər olmuşdur. Səid Rüstəmov ilə təxminən eyni dövrdə yaradıcılıq fəaliyyətinə başlayan Matvey Blanter, Nikita Boqoslovski, Boris Mokrousov, Arkadi Ostrovski kimi bəstəkarlar musiqinin bir çox janrlarında əsərlər yazsalar da, onların yaradıcılığının aparıcı, göstərici janrı məhz mahnı olmuşdur. Onların kino və teatr tamaşalarına yazdığı musiqi də, instrumental əsərlərin əksəriyyəti də mahnıdan gələn xüsusiyyətlərlə yaranmışdır. Həmin bəstəkarların mahnı janrında yaratdığı nümunələr içərisində bəzi əsərlər bədii dəyəri etibarilə başqa müəlliflərin digər janrlara aid olan, mürəkkəb, irihəcmli əsərlərindən geri qalmır. Səid Rüstəmov Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin müxtəlif sahələrindəki xidmətləri ilə məşhurlaşmışdır. Səid Rüstəmov lirik Azərbaycan musiqisində bəstəkar mahnısının klassik nümunələrini yaratmış bəstəkardır. Onun mahnı yaradıcılığı əhəmiyyəti baxımından Cahangir Cahangirov, Tofiq Quliyev kimi bəstəkarların mahnıları ilə müqayisə edilmişdir. Bu üç bəstəkarın lirik bəstəkar mahnısı kimi sözügedən janrda yaratdığı mahnılar bu janrın klassik nümunələri kimi tarixə düşmüş və sonrakı dövrdə yeni müəlliflərin mahnı sahəsində uğurlu fəaliyyəti də bu klassik nümunələrdən bəhrələnmişdir. Səid Rüstəmov miqyasından asılı olmayaraq, bütün ideyaları – bəşəri problemləri, ən incə, zərif insani duyğuları musiqidə əks etdirmək üçün mahnının imkanlarından istifadə etməyi bacarmış və bunu böyük ustalıqla yerinə yetirmişdir.

Bəstəkar Süleyman Ələsgərov Səid Rüstəmovun mahnı yaradıcılığını qiymətləndirərək qeyd etmişdir:

Onun mahnılarının xalq tərəfindən rəğbətlə qarşılanmasının səbəbi nədir? Melodiyalarının orijinallığı, axıcılığı, sadəliyi, qırılmaz tellərlə bağlı olması... Səid Rüstəmovun mahnı yaradıcılığında diqqəti cəlb edən əsas cəhətlərdən biri də yüksək professionallıqdır. Səid Rüstəmov öz lirik mahnıları ilə bir daha sübut etmişdir ki, peşəkarlıq səviyyəsi bu və ya digər janrın mürəkkəblik dərəcəsi ilə deyil, sənət nümunəsi kimi daşıdığı bədii dəyərlə müəyyən edilir.

Səid Rüstəmov öz mahnılarının bir qismini ("Gözlərin aydın olsun", "Beşik mahnısı", "Maralım, gəl", "Haralısan" və s.) xalq bayatılarının mətninə bəstələmişdir. O, aşıq poeziyasına da müraciət etmiş, Aşıq Qurbani ("Bənövşə"), Aşıq Hüseyn Cavan ("Sənətkara aşiqəm"), Aşıq Pənah Pənahovun ("Zəfərin sənin") sözlərinə mahnılar bəstələmişdir.

Səid Rüstəmov və Aşıq İslam. Aşıq havaları üzərində gedən iş prosesi zamanı, 1940-cı il.

Onun mahnıları içərisində Məmməd Səid Ordubadi, Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm, Mikayıl Müşfiq, Rəsul Rza, Məmməd Rahim, Ələkbər Ziyatay, Ənvər Əlibəyli, Zeynal Cabbarzadə, İslam Səfərli, Hüseyn Arif, Gəray Fəzli və başqa şairlərin şeirlərinə yazılmış nümunələr vardır. Bəstəkar, şeir tarixinin müxtəlif dövrlərinə, Azərbaycan poeziyasının müxtəlif nəsillərini təmsil edən, parlaq fərdi qələmi ilə, əsərləri ilə seçilən şairlərin yaradıcılığına müraciət etmişdir. Zemfira Səfərova yazır ki, "Səid Rüstəmovun məharəti onda özünü göstərir ki, hansı mətnə müraciət etməsindən asılı olmayaraq, bunlardan hər biri üçün bəstələdiyi musiqi şeirin həm ruhu, həm məzmunu ilə o dərəcədə ahəngdardır ki, sanki bu əsərlərin musiqisi də, mətni də eyni bir müəllifin qələmindən çıxmışdır. Bəstəkar sanki hər şeirin özünün daxilində olan musiqini sadəcə "üzə çıxarıb" səsləndirməyi bacarır."

Səid Rüstəmov mahnılarının bir hissəsi sözügedən dövrdə aktual hesab edilən mövzulara həsr edilmişdir. Bu mahnılara əməyi tərənnüm edən mahnılar – "Sürəyya" (Zeynal Cabbarzadənin sözlərinə), "Neftçi qız" (A. Aslanovun sözlərinə), "Həkim qız" (İslam Səfərlinin sözlərinə), "Sumqayıt" (N. Cəfərovun sözlərinə), bəşəriyyəti narahat edən, eyni dövrdə gündəmə gəlmiş sülhün qorunması mövzusuna toxunan "Mən sülhə səs verirəm" mahnısı (Hüseyn Hüseynzadənin sözlərinə), eləcə də müharibə mövzusunu əks etdirən mahnılar aiddir. Zemfira Səfərova qeyd etmişdir: "Bu günkü mövqedən yanaşdıqda, bəlkə də keçmiş sovet məkanında yaşayıb-yaratmış bir çox başqa bəstəkarlar kimi, Səid Rüstəmovun da bu mövzuları təcəssüm etdirən mahnıları "vaxtı ötmüş", aktuallığını itirmiş nümunələr kimi görünə bilər, lakin biz bu gün həmin mahnıların bədii dəyərini onların mövzusu ilə deyil, məhz musiqisinin melodik gözəlliyi, xalq qaynaqlarından qidalanıb yetişmiş ürəyəyatan musiqisi ilə ölçə bilərik. Həmin mahnılar əbədi mövzuları deyil, yaşadığımız gerçəkliyin müəyyən bir mərhələsini əks etdirsə də, bunlardakı hərarət, səmimilik, milli xüsusiyyətlər dinləyicinin diqqətini çox zaman mətndəki məzmunun mahiyyətinə deyil, məhz musiqinin melodik gözəlliyinə yönəltmiş olur. Və mahnı sahəsində Səid Rüstəmov xəlqiliyin elə bir yüksək peşəkarlıq səviyyəsində təzahürünə nail olur ki, folklor xüsusiyyətləri üzvi surətdə bəstəkarın musiqi dilinə daxil olaraq, bunun ayrılmaz ünsürü kimi başa düşülür və əksinə, bəstəkarın yaratdığı orijinal nümunələr təbii olaraq xalq mahnısı kimi qəbul edilir."

Azərbaycan bəstəkarlarının uzun müddət kolxoz həyatı, komsomol, kommunizm quruculuğu və s. mövzularda yazdığı əsərlər içərisində Səid Rüstəmovun mahnıları bu mövzulara həsr edildiyinə görə deyil, musiqisinin yaşanılmış hisləri, duyğuları ifadə etdiyinə görə qiymətli olaraq qəbul edilir. Bu mahnıları musiqisevərlər tərəfindən sevilməsi, populyar olmasını şərtləndirən əsas səbəblərdən biri mahnıların xalqın musiqi dilində yazılması, yəni mahnıda Azərbaycan milli musiqisinin intonasiya potensialının müəllif tərəfindən yaradıcılıqla işlənməsidir. Bütün bu xüsusiyyətlərinə görə Səid Rüstəmovun yaratdığı mahnıların böyük əksəriyyəti xalq mahnısı kimi qəbul edilir.

Səid Rüstəmov mahnılarının xalq musiqisi ilə bağlılığı mühüm məziyyətlərdən biridir. Hələ yaradıcılıq fəaliyyətinin erkən çağından xalq mahnılarını toplayıb nota yazmağa çox ciddi surətdə məşğul olan Səid Rüstəmov iş prosesində bu folklor nümunələrinin bütün incəliklərini, qanunauyğunluqlarını mənimsəmiş və sonradan öz əsərlərində istifadə etmişdir. Bəstəkar toplayıb yazdığı mahnı nümunələrinin tipik cəhətlərinin müxtəlif üsullarla sadəcə olaraq öz musiqisində istifadə etmişdir. Səid Rüstəmov xalq mahnısının üslub xüsusiyyətlərini dərindən mənimsəyərək, öz yaradıcılıq nəzəriyyəsindən keçirmişdir. Bəstəkarın xüsusilə mahnı yaradıcılığı sahəsində formalaşmış orijinal üslubu bütünlüklə xalq musiqindən yaranmışdır. Azərbaycan musiqi folkloru, xüsusən xalq mahnısı Səid Rüstəmovun bəstəkar kimi simasını müəyyən edən və onun musiqi təfəkkürünü şərtləndirən başlıca amilə çevrilmişdir.

Musiqişünas Elmira Abbasova Səid Rüstəmovdan bəhs edən kitabında qeyd etmişdir:

Dillər əzbəri olan "Sürəyya" mahnısının nümunəsində bəstəkarın xalq musiqisinə əsaslanması prinsipini əyani nümayiş etdirə bilərik. Asan yadda qalan, parlaq melodikliyi və lirik xalq mahnılarının bir çoxunda rast gəlinən tipik metroritmikası ilə seçilən bu mahnını diqqətlə nəzərdən keçirdikdə onun xüsusilə birinci cümləsinin zahiri cəhətdən tam uyğun olduğu folklor prototipini müəyyən etmək bir o qədər də çətin deyil.

Mahnının birinci cümləsini "Aman ovçu" xalq mahnısının birinci cümləsi ilə müqayisə etdikdə melodik quruluş və tematik məzmun etibarilə bu iki musiqi nümunəsinin yaxınlığını görmək mümkündür. Eyni məqam çərçivəsində seçilmiş tipik intonasiya dönmələri və "dayanacaqlar" da eynidir – zahirən bunlar eyni melodik cümlənin variantları kimi qiymətləndirilir. Səid Rüstəmov xalq melodiyasından özünə xas olan tərzdə istifadənin tipik nümunəsi olaraq, məşhur melodiyanı dəyişdirib işlətmişdir. Musiqi təfəkkürü Azərbaycan muğamlarının daxili qanunauyğunluqları ilə, tipik məqam-intonasiya formulları ilə, xalq mahnısına xas olan ritmik quruluş xüsusiyyətləri ilə səciyyələnən bəstəkar, bu məzmunu yeni mətn və məna kontekstində ifadə edərək, yeni keyfiyyətə nail olmuşdur.

Azərbaycan xalq mahnılarının melodiyasının quruluşunda lad-məqam xüsusiyyətləri müəyyənedici əhəmiyyətə malikdir. Xalq mahnıları çox zaman bir məqamın mayesi və istinad pərdələri ətrafında gəzişmələrdən ibarət intonasiyalardan "hörülür". Mahnıların müxtəlif bölmələri (bənd və nəqərat) məhz müxtəlif pillələr ətrafında gəzişməyə əsaslanaraq qarşılaşdırılır. Səid Rüstəmovun mahnılarında da bu cəhət aydın təzahür edir. Bir çox nümunələrdə melodiya dayandığı ladın mayesi ətrafında cəmləşir, nəqəratdə isə mayenin oktava zili ətrafında gəzişmələrdən qurulur. "Bayatı-Şiraz" məqamına əsaslanan "Bakı" mahnısında (sözləri J. Həsənbəyovundur) birinci bölmə maye ətrafında, ikinci bölmə – nəqərat isə mayenin oktava zili ətrafında qurulan materialdan ibarətdir. Başqa mahnılarda da bu prinsip müşahidə olunur. "Neftçi qız" mahnısında "Bayatı-Şiraz" məqamı çərçivəsində birinci bölmə (bənd) maye ətrafında qurulur, nəqərat isə mayenin zili ətrafında gəzişən intonasiyalardan qurulmuş melodiyadan ibarətdir.

"Xoş günlər" (sözləri Məmməd Rahimindir) mahnısında birinci bölmədə "Segah", nəqəratdə isə "Tərkib" şöbəsinin melodik məzunundan istifadə edilmişdir. "Gəlmədin" (sözləri Ənvər Əlibəylinindir) mahnısında "Şüştər" məqamı çərçivəsində birinci-ikinci bölmələr arasındakı münasibət tərkib-maye şöbələrinin qarşılaşdırılmasına uyğundur.

Səid Rüstəmovun bəzi mahnılarında isə müxtəlif məqamların qarşılaşdırılması prinsipinə əsaslanan qurumlara rast gəlinir. "Dedim-dedi" (sözləri Hüseyn Hüseynzadənindir) mahnısında kuplet formasının bölmələri "Bayatı-Şiraz" və "Segah" məqamlarının, "Sənindir" (sözləri Məmməd Səid Ordubadinindir) mahnısında "Segah" və "Bayatı-Şiraz" məqamlarının, "İkilikdə" (sözləri Nəbi Xəzrinindir) mahnısında "Segah" və "Şüştər" məqamlarının, "Bənövşə" mahnısında (sözləri Aşıq Qurbaninindir) isə "Şüştər" və "Segah" məqamlarının qarşılaşdırılması prinsipinə əsaslanır.

Bəzi mahnılarda zil pillədən başlanma diqqəti cəlb edən xüsusiyyətdir. Belə nümunələrdə adətən melodiya, mahnının dayandığı ladın mayesinin zili ətrafında gəzişmədən – kulminasiya nöqtəsindən başlayaraq, tədricən aşağı istiqamətdə, mayeyə doğru hərəkət etməsi ilə səciyyəvidir. "Gəlmədin" mahnısı bu cür mahnılardandır.

Kulminasiya-zil nöqtədən başlanması Səid Rüstəmovun həyəcanlı, ehtiraslı xarakteri ilə seçilən başqa lirik mahnıları üçün də səciyyəvi cəhət hesab edilir. Belə ki, Süleyman Rüstəmin şeirinə bəstələnmiş "Qurban adına" mahnısı da eyni üsulla, melodiyanın məqamın nöqtəsindən başlanması ilə diqqəti cəlb edir.

Səid Rüstəmovun musiqili komediyalarında da, xüsusən mahnı üslubunda bəstələnmiş nömrələrdə bu prinsip müşahidə olunur. "Beş manatlıq gəlin" musiqili komediyasından "Qiyasın intizarı" adlı nömrə də belə nümunələrdəndir.

Azərbaycan musiqi folklorundan gələn bir çox xüsusiyyətlər Səid Rüstəmovun bilavasitə xalq janrları ilə bağlı əsərlərində, həm də ilk baxışda digər mənşəli mahnı növləridə, sovet dövründə populyar olan kütləvi mahnı janrında yazdığı nümunələrdə də müşahidə olunur. "Sumqayıt", "Mən sülhə səs verirəm" adlı mahnılar kütləvi mahnının tipik nümunələri olaraq, bu janra xas olan cəhətləri – marşvariliyi, ora tar pafosunu əks etdirməklə bərabər, eyni zamanda milli folklor ənənələrindən gələn xüsusiyyətləri də özündə daşıyır. Belə xüsusiyyətlərdən biri də bu cəhətdir – melodiyanın zil nöqtədən başlayıb aşağı istiqamətdə hərəkət etməsidir. Bəzi tədqiqatçılar bu cəhətin aşıq musiqisi ilə bilavasitə əlaqəsini qeyd edirlər. Bəstəkar "Sumqayıt" mahnısında aşıq musiqisinin xüsusiyyətlərdən çox məharətlə istifadə etmişdir. Aşıq mahnıları yüksək registrdə səslənir və özünün rəqs ritmi ilə səciyyəvidir. Ornament kimi yaranan melodiya da, "Şur" məqamı da, spesifik kvarta-kvinta intonasiyaları da aşıq musiqisindən götürülmüşdür. Bu da mahnıya xüsusi orijinallıq verir. Eyni zamanda, mahnının aydın ritmlərində marşvarilik hiss olunur. Melodiyası zildən başlayan mahnılarda kulminasiya nöqtəsindən məqamın mayesinə doğru, aşağı istiqamətdə tədricən hərəkət baş verir və bu enmə prosesi çox vaxt Azərbaycan xalq musiqisində xüsusi əhəmiyyəti qeyd olunan sekvensiya yolu ilə həyata keçirilir.

Aşağı istiqamətə gedən sekvensiyanın folklor elementi kimi Səid Rüstəmovun melodiyasında müstəsna rolu vardır. Nümunələrdə aşağı istiqamətdə gedən sekvensiya melodiyanın mühüm faktoru kimi çıxış edir. Bəzi hallarda sekvensiya eyni melodik dönmənin aşağıya doğru pilləvari hərəkətinə əsaslanır; çox zaman isə sekvensiyavari hərəkət variasiyaya uğradılan motivlər əsasında qurulur. Nümunələrdə melodik dönmələr daxilində gedən gizli pilləvari enmə nöqtələri mövcuddur.

Səid Rüstəmovun mahnılarında müşahidə edilən xalq musiqisindən gələn prinsiplərdən biri də bunların quruluşunda öz əksini tapır. Bu, Azərbaycan musiqisində mühüm sintatik cəhətlərdən biri olan "həmqafiyəlik" kimi səciyyələndirilən prinsipdir. Azərbaycan xalq musiqisinin müxtəlif janrlarında da bu prinsip öz əksini tapmışdır. İzabella Abezqauzun "refrenlik" kimi müəyyən etdiyi bu prinsip Səid Rüstəmovun mahnılarının strukturunda müşahidə olunur. Bu mahnıların birinci hissəsi (kuplet iki cümlədən – sual və cavab cümlələrindən ibarət olan period formasında olur. Cavab cümləsi bütün mahnı ərzində refrenliyin yaranmasına səbəb olur. Belə ki, mahnının ikinci hissəsi (nəqərat) də adətən iki cümlədən ibarət period formasına uyğun gəlir. Bunun ikinci (cavab) cümləsi həmin materialın, birinci hissədəki periodun cavab cümləsinin təkrarından ibarətdir. "Getmə", "Alagöz", "Neftçi qız", "Həkim qız" mahnılarının strukturu məhz belə qurulub.

Soldan sağa: Soltan Hacıbəyov, Qara Qarayev, Bülbül, Səid Rüstəmov, Süleyman Ələsgərov. 1950-ci il.

Bu quruluşa Səid Rüstəmovun başqa əsərlərində – musiqili komediyalarında da rast gəlinir. "Beş manatlıq gəlin" musiqili komediyasının birinci pərdəsindən Naznazın ariozosu buna nümunədir. Sözügedən mahnılarda birinci hissənin quruluşu b a kimi, ikinci hissə isə c a formuluna uyğun gəlmiş; ümumi quruluş ba ca kimi ifadə olunmuçdur.

Səid Rüstəmovun mahnıları içərisində məhəbbət lirikasının nümunələri mövcuddur. "Gəlmədin", "Dedim-dedi", "Qurban adına" (Süleyman Rüstəmin sözlərinə) mahnılar ilə yanaşı, "Sənindir", "Getmə, getmə", "Hardasan", "Şeir deyilmi", "Məhəbbət mahnısı" sevgi hissinin, səmimi etirafın musiqidə parlaq təcəssümüdür. Səid Rüstəmovun lirik mahnıları arasında "Oxu, tar" xüsusi yer tutur. Bolşevizm siyasətinin təzyiqi altında Azərbaycan milli musiqi alətinə qarşı aparılan hərəkatkara qarşı çıxmış Mikayıl Müşfiqin də, həmin şeirə musiqi bəstələmiş Səid Rüstəmovun da bu alətə olan məhəbbəti səmimi şəkildə ifa edilmişdir. Zemfira Səfərova yazır ki, "Səid Rüstəmov mahnılarının populyarlığını şərtlərindən başlıca məziyyətlərdən biri – müəllifin melodist istedadının bu mahnıda da özünü parlaq büruzə verməsidir. Mahnının melodiyası sanki mətni addım-addım izləyərək, şeirib sərbəst "nəfəsi"ni musiqidə ifadə edir; mahnının əvvəlində həzin nəğmə kimi olduqca sakit səslənən melodiya, mətndə verilmiş məzmunun inkişafı ilə əlaqədar getdikcə öz səslənmə "tonus"unu, gərginliyini artıraraq, zirvə nöqtəsinə çatır və bu kulminasiyada sanki alovlu bir natiqin dilində tar haqqında söylənilənləri dinləyirik. Sanki ürəkdən qopan bu nidanın ardınca yenidən sakitləşmə baş verir və melodiya öz axarına qayıdaraq, əvvəlki həzinliyini bərpa edir və mahnı bu sakit emosional "kök"-də tamamlanır."

Bu mahnılar Azərbaycan SSR Xalq artisti Gülağa Məmmədov tərəfindən ifa edilmişdir. Bəstəkarın qızı Rəna Rüstəmova müsahibəsində bildirir ki, "Mənə elə gəlir ki, atam Səid Rüstəmovun şah əsəri "Qurban adına" mahnısıdır. Atam müğənnilərdən ən çox Şövkət Ələkbərova və Gülağa Məmmədovu sevirdi. Onlarla işləyəndə deyirdi ki, necə yazmışam elə də ifa etməlisiniz."

Səid Rüstəmov tərəfindən Məhəmməd Füzulinin sözlərinə bəstələnmiş "Deyil" romansının partitura nəşrinin üz qabığı. Bakı, Azərnəşr, 1959

Firəngiz Əhmədova yazır ki, "Səmimiyyət və təravət onun yaradıcılığının səciyyəvi cəhətləridir. Buna görə də ifaçılar onun mahnılarını sevirlər. Demək olar ki, respublikanın heç bir müğənnisi onun mahnılarından yan keçməmişdir. Düşünürəm ki, hətta Bülbül kimi böyük müğənni də onun mahnılarını ifa edərkən öz sənətinin yeni cəhətlərini üzə çıxarmışdır. Seyid və Xan Şuşinskilər onun əsərlərinin mahir təfsirçiləri olmuşlar. Səid Rüstəmovun mahnıları Rəşid Behbudovun fitri istedadının özünəxas şəkildə üzə çıxmasına imkan yaratmış, Lütfiyar İmanov onları coşğunluqla oxuyur, Şövkət Ələkbərova, Sara Qədimova, Gülağa Məmmədov və başqaları bu mahnılarla yetişib ərsəyə gəlmişlər. Mənə gəldikdə isə, onu öz müəllimlərimdən biri hesab edirəm. Onun mahnıları vasitəsilə mən xalqa yaxın olan mahnıların ruhunu duymağı öyrənmişəm. Səid Rüstəmovun mahnılarını müxtəlif millətlərdən olan insanlar şövqlə alqışlayır, bu mahnılar vasitəsilə Azərbaycanla, onun istedadlı xalqı ilə tanış olurlar."

Şövkət Ələkbərova, Firəngiz Əhmədova və Gülağa Məmmədov qeyd edirlər ki, "Səid Rüstəmovun mahnılarını bunlara xas olan xüsusi kolorit fərqləndirir. Bunlar sanki xalq poeziyasının nəfəsi ilə aşılanmışdır – bunlarda da həmin intonasiya səmimiyyəti mövcuddur. Bəlkə elə buna görədir ki, onun yeni bir mahnısını eşitdikdə, dərhal müəllifin kim olduğunu söyləmək olar. Artıq qırx ilə yaxındır ki, respublikanın Xalq artisti Səid Rüstəmov öz əsərlərini yaradır. Bu əsərlər çoxdur, lakin bütün oxşarlıqlara baxmayaraq, bunlardan hər birinin öz "simasi", öz intonasiyası var."

Zemfira Səfərova yazır ki "Səid Rüstəmov mahnıları ilə az-çox tanış olan dinləyici elə ilk sədalardan, ilk xanələrdən müəllifi tanıyır. Çünki bəstəkarın özünəməxsus, heç bir başqa müəllifin üslubuna bənzəməyən, sabit xüsusiyyətlərə malik dəst-xətti vardır, lakin Səid Rüstəmov heç bir mahnısında özünütəkrara yol vermir, bir dəfə tapılmış uğurlu bir boyanı, melodik dönməni, naxışı başqa mahnısına köçürmür. Bu da əsl sənətkarlığın, peşəkarlığın təzahürüdür."

Səid Rüstəmovun mahnılarını Azərbaycanın tanınmış müğənniləri ifa etmişlər. Bu mahnıların bir çoxu Bülbül, Rəşid Behbudov, Rauf Atakişiyev, Şövkət Ələkbərova, Sara Qədimova, Gülağa Məmmədov, Lütfiyar İmanov kimi müğənnilər tərəfindən ifa edilmişdir. Bu müğənnilərin Səid Rüstəmov mahnılarına müraciəti bir tərəfdən mahnıların ümumxalq məhəbbətini qazanmasını, daimi repertuar əsərlərinə çevrilməsini, sonradan cavan ifaçıların da bunlara maraq göstərməsini təmin etmişdir. Bu mahnılar Azərbaycanın bir çox müğənnilərini formalaşdırmış, onların ifaçı kimi yetişməsi və musiqiçi kimi zövqlərinin formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Səid Rüstəmovun bir çox mahnıları bir çox müğənnilər tərəfindən ifa edilmiş və məşhurlaşmışdır. Sara Qədimovanın ifasında Azərbaycan Televiziyası və Radiosunun "Qızıl fondu"na daxil olmuş "Haralısan" mahnısı bu cür mahnılardandır. Səid Rüstəmovun mahnılarının bir çoxu onun rəhbərlik etdiyi xalq çalğı alətləri orkestrinin müşayiətilə səslənmiş və Azərbaycan Televiziyası və Radiosunun "Qızıl fondu"na daxil olmuşdur. Bu nümunələr içərisində Gülağa Məmmədovun ifasında bir çox mahnılar mövcuddur. Bəstəkarın mahnıları içərisində müğənni Şövkət Ələkbərovaya həsr olunmuş "Oxu, gözəl" (Səməd Vurğunun sözlərinə) mahnısı mövcuddur. Bu mahnı da Səid Rüstəmovun rəngarəng mahnı lirikasının daha bir nümunəsidir.

Səid Rüstəmovun mahnı yaradıcılığının bir hissəni də uşaqlar üçün yazılmış nümunələr təşkil edir. "Yaz günləri" (Mirzə Ələkbər Sabirin sözlərinə), "Uşaq və dovşan" (Abbas Səhhətin sözlərinə), "Layla" (Mirvarid Dilbazinin sözlərinə), "Qızıl payız", "Bulaq", "Qayıqda", "Qar topu", "Səhər nəğməsi", "Əmək mahnısı" (Tələt Əyyubovun sözlərinə), "Dəstə rəhbəri" (Hüseyn Abbaszadənin sözlərinə), "Ana məktəb" (Bəxtiyar Vahabzadənin sözlərinə) kimi uşaq mahnıları xalq yaradıcılığına bağlılığı ilə seçilir. Zemfira Səfərova yazır ki, "bu mahnılar uşaqların düzgün, sağlam musiqi ənənələrində tərbiyə edilməsi, gənc nəsildə yaxşı musiqi zövqünün formalaşmasında mühüm rol oynayır."

Səid Rüstəmovun mahnıları həm Azərbaycanda, həm keçmiş SSRİ-nin şəhərlərində, o cümlədən Moskvanın "Sovetski kompozitor" adlı nəşriyyatında dəfələrlə nəşr edilmişdir.

Musiqili komediyaları

Həmçinin bax: Beş manatlıq gəlin (operetta), Durna (operetta), və Rəisin arvadı (operetta)

"Beş manatlıq gəlin" operettasının 1971-ci ildə nəşr edilmiş partiturasının üz qabığı

"Durna" operettasının 1961-ci ildə nəşr edilmiş partiturasının üz qabığı

Səid Rüstəmovun yaradıcılıq irsində onun musiqili komediyaları da mühüm yer tutur. O, üç musiqili komediya müəllifidir. Bu janrda ilk dəfə yaradıcılığının erkən mərhələsində – 1930-cu illərdə qələmini sınayaraq, "Beş manatlıq gəlin" əsərini təqdim edən bəstəkar 1940-cı illərdə "Durna" adlı ikinci musiqili komediyasını yazmışdır; 1950-ci illərin sonunda isə "Rəisin arvadı" adlı sonuncu musiqili komediyasını tamamlamışdır.

Musiqili komediya janrına müraciətin özü ilk növbədə Səid Rüstəmovun öz müəllimi Üzeyir Hacıbəylinin ənənəsini davam etdirdiyini göstərirdi. Eyni zamanda, bəstəkar tərəfindən janrın təfsirində, musiqili komediyaları üçün mövzu seçimində, buradakı komik situasiyaları göstərmək və personajları səciyyələndirmək, bir-birindən fərqli xarakterləri musiqidə açmaq üçün istifadə etdiyi üsullarda Üzeyir Hacıbəyovun ənənələrindən istifadə edildiyi məlum olmuşdur. Səid Rüstəmovun komediyalarında müraciət etdiyi süjetlər Üzeyir Hacıbəyovun yaratdığı ilk musiqili komediyalardan fərqlidir. Belə ki, Səid Rüstəmov Azərbaycan milli musiqisinin tarixində müasir süjetə yazılmış ilk musiqili komediyaların yaradıcı hesab edilir, lakin onun bu əsərlərində irəli sürdüyü problemlər Üzeyir Hacıbəyovun öz operettalarında qaldığı məsələlərlə səsləşir. Belə ki, Səid Rüstəmovun komediyalarında da cəmiyyətin qüsurları, ailə məişətinin eybəcərlikləri kəskin satira hədəfinə çevrilir. Köhnə fikirli, dar düşüncəli, maddi mənfəətini hər şeydən üstün tutanlar, ətrafdakı insanlara qarşı biganə olub, yalnız öz şəxsi maraqlarını güdənlər, başqalarına yuxarıdan aşağı baxanlar tənqid edilirdilər. Bu mövzular insan cəmiyyətinin mövcud olduğu bütün zamanlarda aktual olan problemlər olmuşdur. Səid Rüstəmov öz operettalarında bütün bunların o dövrün məişətində təzahür hallarını müasir süjetə bəstələyidi musiqi vasitəsilə əks etdirmişdir.

Üzeyir Hacıbəyovun operettalarında olduğu kimi, Səid Rüstəmov musiqili komediyalarında da tipik persnajlar olduqca inandırıcı şəkildə səciyyələndirilmişdir. Bu ilk növbədə Səid Rüstəmov musiqisinin məziyyətləri ilə şərtləndirilir. Onun operettalarının musiqisi xalq musiqisinin ruhu ilə yaranmış, sıx tellərlə folklor ənənələri ilə bağlı olan musiqidir. Bəstəkarın komediya surətlərini səciyyələndirmək üçün tətbiq etdiyi musiqi formalarında da Üzeyir Hacıbəyovun istifadə etdiyi formalarla yaxınlıq vardır – komik surətləri səciyyələndirərkən kupletlərdən istifadə edilməsi, ansambl səhnələrinin yaradılması və s. Həmçinin, Səid Rüstəmovun operettalarında bir neçə surətlər "cütlüyü"nün tamamilə fərqli intonasiya məzmununa malik musiqi ilə səciyyələndirilməsində də Üzeyir Hacıbəyovun ənənəsinin davamı müşahidə edilir. Bunun da mənşəyi ümumiyyətlə komediya janrında tətbiq edilən dramaturji prinsiplərdən biri ilə bağlıdır.

Səid Rüstəmov operettada Üzeyir Hacıbəyovun daha bir ənənəsini davam etdirərək, bu janrda yaratdığı əsərlərinin musiqisində müxtəlif planlı obrazları təsvir etmək məqsədilə iki növ intonasiya sahəsindən istifadə edir. İntonasiyalar ümumi şəkildə lirik və komik intonasiya qrupları kimi müəyyən edilmişdir. Müxtəlif intonasiya qrupları əsərdəki lirik və komik obrazların musiqi xasiyyətnaməsini bir-birindən fərqləndirməyə imkan yaradır.

Üzeyir Hacıbəyovun operettalarında olduğu kimi, Səid Rüstəmovun operettalarında da tipik surətlər cütlüklərinin parlaq musiqi xasiyyətnaməsi verilir.

Səid Rüstəmovun ilk operettası – "Beş manatlıq gəlin" musiqili komediyasının librettosunu qələmə almış Məmməd Səid Ordubadinin 1972-ci ildə buraxılmış SSRİ Poçt Markası.

Səid Rüstəmov bu janrda ilk dəfə 1930-cu illərdə özünü sınamışdır. Onun ilk musiqili komediyası Məmməd Səid Ordubadinin librettosu əsasında bəstələdiyi "Beş manatlıq gəlin" operettası olmuşdur. İlk dəfə 1940-cı ildə Azərbaycan Dövlət Musiqili Komediya Teatrında səhnələşdirilmiş tamaşanın quruluşçu rejissoru H. Əliyev, dirijoru Aleksandr Loxovitski, rəssamı Q. Mustafayev olmuşdur. Baş rolların ifaçıları Ağahüseyn Cavadov – Kəblə Hüseynəli, S. Haşımlı – Naznaz, P. Hüseynov – Qiyas olmuşlar. Daha sonra bu operetta Orta Asiya respublikalarında da tamaşaya qoyularaq, böyük müvəffəqiyyət qazanmışdır.

"Beş manatlıq gəlin" musiqili komediyasının libretto müəllifi Məmməd Səid Ordubadi o dövr üçün səciyyəvi olan, kolxoz həyatından bəhs edən süjeti qələmə almışdır.

Əsərdə insana xas olan mənfi xüsusiyyətlər – acgözlük, pul hərisliyi, eyni zamanda keçmişin vaxtı ötmüş adətləri kəskin tənqid edilir. Səhnə qanunlarına yaxından bələd olan, yazıçı olmaqla bərabər, həm də dramaturq istedadına malik olan Məmməd Səid Ordubadi klassik komediya ənənələrinə əsaslanaraq, məzəli situasiyalarla, surətlə inkişaf edən hadisələrlə tamaşaçı diqqətini cəlb edən maraqlı bir libretto yarada bilmişdir. Əsərdə baş verən hadisələr Səid Rüstəmovun yaratdığı nikbin, xalq mənbələrindən bəhrələnən musiqi vasitəsilə təqdim edildiyindən, tamaşaçılar tərəfindən maraql izlənilir. Süjetdəki hadisələrin inkişafı baş qəhrəmanları səciyyələndirən musiqi nömrələri – ariya, duet, mahnı, rəqs, xorun səsləndiyi səhnələrdə verilir. Səid Rüstəmovun komediyadakı surətlərə verdiyi musiqi xasiyyətnamələri onun Üzeyir Hacıbəyovun ənənələrini davam etdirməsinin nümunəsidir. Bir-birini sevən Qiyas və Naznaz obrazlarının musiqi səciyyəsi lirik xarakterli ariya və duetlər vasitəsilə verilir. Əsərin mərkəzində duran komik surət – Kəblə Hüseynəli məzəli kupletlərlə səciyyələndirilir. Burada qızların oxuduğu lirik xor da var. Bu xor sevgililərin ovqatı ilə səsləşir. Kolxozçuların məişətini təsvir edən səhnələrdə rəqsdən də istifadə edilmişdir. "Beş manatlıq gəlin" musiqili komediyasının musiqisində aparıcı rolu oynayan üslub – xalq mahnılardan gələn üslubdur. Bəstəkar müxtəlif janrlı xalq mahnılarının xüsusiyyətlərindən istifadə etmişdir.

Bu komediya Səid Rüstəmovun mahnı bəstəkarı kimi istedadını üzə çıxarmış oldu. Bu əsərdən bir sıra musiqi nömrələri tez bir zamanda geniş yayılaraq, xalq tərəfindən sevilmişdir. Qiyasın "Sənindir" adlı mahnısı bəstəkarın ən gözəl lirik mahnılarından biri kimi populyarlaşmışdır. "Beş manatlıq gəlin" musiqili komediyasından rəqslər və qızların xoru da geniş yayılmışdır. "Beş manatlıq gəlin" musiqili komediyasının musiqisi əsasında bəstəkar Boris Zeydman fortepiano üçün fantaziya bəstələmişdir.

Səid Rüstəmovun bu janrda ikinci əsəri 1947-ci ildə yazdığı – "Durna" musiqili komediyasıdır. Bu əsər Süleyman Rüstəmin librettosu əsasında yazılmışdır. "Durna" musiqili komediyası ilk dəfə 1947-ci ilin aprel ayının 28-də Azərbaycan Dövlət Musiqi Komediya Teatrında tamaşaya qoyulmuşdur. İlk tamaşanın rejissoru Şəmsi Bədəlbəyli, dirijoru Süleyman Ələsgərov, tərtibatçı-rəssamı Əyyub Abbasov olmuşdur. Baş rollarda A. Terequlova (Durna), K. Kərimov, Ə. Abdullayev – Murad, Lütfəli Abdullayev, Ə. Qafarlı – Dursun, Cahan Talışinskaya, Nəsibə Zeynalova – Lalə, A. Məstanov, Əhməd Anatollu, N. Rəcəbova – Nisa çıxış etmişlər.

Səid Rüstəmovun bu musiqili komediyası Fikrət Əmirovun 1947-ci ildə yazdığı "Gözün aydın", Süleyman Ələsgərovun 1948-ci ildə yazdığı "Ulduz" musiqili komediyaları ilə təxminən eyni dövrdə yazılmışdı. Bu əsərlərin hamısı həmin illər üçün səciyyəvi olan mövzulara həsr olunmuşdu. Bu əsərlərdə kənd həyatında baş verən yeniliklər, kənd məişətinin təsviri, insanlar arasında münasibətlərdə köhnəlmiş qayda-qanunların hələ də gözlənilməsi, bir-birini sevən gənclərin qarşılaşdığı problemlər, "atalar və oğullar"ın fərqli baxışlarının toqquşması və s. məsələlərə toxunulurdu. Bu komediyalarda gülünc, məzəli situasiyalar təsvir edilir, həmçinin komik surətlərlə yanaşı, yeniliyin daşıyıcıları olan lirik qəhrəmanlar da öz əksini tapırlar. Bunlar yaşlı nəslin bəzi mühafizəkar nümayəndələri ilə, köhnə qaydalardan çıxmaq istəməyənlərlə mübarizə aparırlar. Komediyalardakı hadisələrin təsviri və personajların səciyyələndirilməsi üçün istifadə edilən musiqi də yaddaqalan, xalq musiqisindən bəhrələnmiş musiqidir. Bütün bunlar Fikrət Əmirov, Süleyman Ələsgərov və Səid Rüstəmovun ənənələrini davam etdirdiyini göstərir. Bununla belə, bəstəkarlardan hər biri Üzeyir Hacıbəyov ənənəsini öz yolu ilə davam etdirmişdir. Səid Rüstəmov da həmin prinsipləri öz qələmi vasitəsilə, özünün meyilli olduğu prinsiplərə uyğun şəkildə inkişaf etdirir.

"Durna" operettasında Səid Rüstəmovun dəst-xəttinin xüsusiyyətləri öz əksini tapır. İlk növbədə bu, Səid Rüstəmovun ikinci operettasında da mahnının və mahnıvariliyin aparıcı rol oynamasında özünü göstərir. Zemfira Səfərova qeyd edir ki, "bu xüsusiyyət də müəllifin mahnı bəstəkarı, nəğməkar bəstəkar olduğunu bir daha təsdiq edir."

Azərbaycan bəstəkarları 1965-ci ildə. Soldan sağa: Cahangir Cahangirov, Tofiq Quliyev, Azər Rzayev, Səid Rüstəmov, Soltan Hacıbəyov, Niyazi və Qara Qarayev.

"Durna" operettasının musiqisində bütünlüklə mahnı üslubu üstünlük təşkil edir, lakin bu üslub çərçivəsində bəstəkar olduqca rəngarəng musiqi xasiyyətnamələri yaratmağa nail olmuşdur.

Bu musiqili komediyadakı obrazlar iki böyük qrupa ayrılmışdır. Bunlardan biri lirik obrazlardır. Burada mərkəzi yerdə Durna ilə Murad surətləri durur. Əsərdə bunlarla yanaşı daha iki fərqli surətlər cütlüyünün (Kərim və Nisa, Dursun və Lalə) təqdim edilməsi də Üzeyir Hacıbəyovun ənənəsi ilə əlaqəlidir. Bu, öz növbəsində Üzeyir Hacıbəyovun öz operettalarının librettosunu yazarkən əsaslandığı, komediya janrı üçün səciyyəvi olan prinsipdir. Bu cütlüklər Üzeyir Hacıbəyovun "Arşın mal alan" operettasındakı Sərvər və Gülnaz, Süleyman və Asya, Vəli və Telli cütlükləri ilə müqayisə edilmişdir. Həmin personajlar cütlüklərinin musiqi səciyyəsində istifadə edilmiş vasitələr Səid Rüstəmovun operettasında da tətbiq edilmişdir. Belə ki, Muradla Durnanın lirik planda verilməsi, digər iki cütlüyün musiqi xasiyyətnaməsində isə komizm elementlərindən istifadə edilməsi bunları bir-birindən kəskin surətdə fərqləndirir.

Əsərdə Muradın həm də aşıq kimi verilməsi milli yaradıcılığın müəyyən bir ənənəsinin davamı kimi diqqətdən kənarda qalmır. Belə ki, şifahi xalq ədəbiyyatında baş qəhrəmanlar poetik və musiqi istedadına malik şəxslər, sənətkar kimi təqdim edilir. Buna nümunə – "Koroğlu" dastanıdır. Bu dastanın baş qəhrəmanı da aşıq kimi verilmişdir. "Durna" operettasında Muradın aşıq kimi təqdim edilməsi bəstəkarın onu səciyyələndirmək üçün yazdığı musiqi də öz əksini tapır. Muradın partiyasında aşıq musiqisi ilə biləvasitə bağlılıq vardır. Onun ifa etdiyi bütün solo nömrələri aşıq musiqisinin üslub xüsusiyyətləri ilə yaranmışdır. Birinci pərdədən onun ifa etdiyi "Bağlarda əsəndə payız yelləri, balam" ariyasında vokal-partiyada da aşıqların ucadan, gur səslə oxuma üslubu öz əksini tapmışdır; eyni zamanda ariyadakı orkestr müşayiətində saz aləti üçün səciyyəvi olan səslənmələr eşidilir. Muradın ikinci pərdədə oxuduğu musiqi nömrələrində də aşıq musiqisindən gələn cəhətlər öz əksini tapmışdır. Muradın "Arzum budur gündüzlərin" sözləri ilə oxuduğu ariozosunu müşayiət edən orkestr aşığın ifa etdiyi mahnını müşayiət edən saz kimi səslənir. Durna ilə Muradın "Sən bir dəli ceyran olsan" sözləri ilə oxuduqları duetin musiqisi də aşıq intonasiyaları ilə zəngindir.

Durnanı səciyyələndirən musiqi nömrələrində, eləcə də onun Murad ilə duetlərində sözügedən dövr geniş yayılmış sovet mahnısının intonasiyalarının təsiri duyulur. Baş qəhrəmanların partiyasına SSRİ-nin bir çox bəstəkarlarının mahnı yaradıcılığı üçün xarakterik olan vals ritmlərinin yaranması da bu təfsirin nəticəsi hesab edilir. Durna ilə Muradın "Qəlbimi vermişəm sənə əmanət" duetində, Durnanın "Ellər yaradıb nə gözəl səni" ariozosunda, Durnanın "Yar çalır" ariyasında, birinci pərdədən Durna ilə qızların mahnısında bu aydın hiss olunur.

Operettedakı ikinci qrup obrazlar komik obrazlardır. Dursun və Lalə burada mərkəzi yerdədir; həmçinin bəzi komik situasiyalarda Durnanın valideynləri – Kərim dayı və Nisanın partiyaları da komik boyalarla verilir. Nisanın əri ilə mübahisəsi onların məzəli kupletləri ilə verilmişdir ("Utan, kişi, heç olmasa yaşından"). Bu da dəyişmə xarakterli yumoristik xalq mahnılarına yaxındır. Operettanın maraqlı səhnələrindən birində – ikinci pərdədə Durnanın atasının sandıqda, anasının isə şkafda gizlənərək, onun Murad ilə vidalaşmasını gördükləri səhnədə əsərin lirik və komik planları birlikdə verilmişdir: bir tərəfdən Durna ilə Muradın lirik dialoqu səslənir, eyni zamanda onları gizli şəkildə izləyən Kərim ilə Nisa bəzi sözləri düzgün eşidə bilmədiklərindən, onların bir-birinə dedikləri replikalar komikdir. Bu komik fon musiqidə parlaq şəkildə verilmişdir.

Komik səciyyə daşıyan digər surətlər cütlüyü də Lalə ilə Dursundur. Onların xasiyyətnaməsində də bəstəkar xalq rəqs melodiyaları üslubuna yaxın olan musiqidən geniş istifadə edir. Onların birinci pərdədə ifa etdikləri "Ürəyimi yar, qadasın aldığım" kupletləri buna nümunədir. Zemfira Səfərova yazır ki, "bu, guya bir-birinə aşiq olan iki yalançının oxuduğu duetdir." Musiqi məzəli bir məişət lövhəsini canlandırır (kupletlərin melodiyasında "Ağacda leylək" xalq mahnısından istifadə edilmişdir).

"Durna" operettasında Səid Rüstəmov musiqi dramaturgiyasının bitkinliyinə nail olmaq üçün sınanmış üsuldan istifadə edərək, əsər ərzində ayrı-ayrı mövzuları, musiqi parçalarını təkrar edir. Birinci pərdədən kolxozçuların xorunun musiqisi ("Mizrabı tellərə vurduqca aşıq Murad") sonradan başqa mətnlə ikinci və üçüncü pərdədə səslənərək, kolxozçuların həyatını təsvir edən leytmotiv rolunu oynayır. Bu cür təkrarlara Dursunun partiyasında da rast gəlinir. Operettadakı əsas mövzular uvertürada da səslənir. Burada komediyanın son xorundan, Muradın ariyasından parçalar, Lalə ilə Dursunun kupletləri, Muradın Moskva haqqında mahnısından bir hissə səslənir. Zemfira Səfərova qeyd edir: "Ümumilikdə uvertüra musiqisinin nikbin xarakteri ilə tamaşaçını şən bir əhvali-ruhiyyəyə kökləyərək, onu komik hadisələri izləməyə hazırlayır."

1966-cı ildə "Durna" operettası yeni redaksiyada tamaşaya qoyulmuşdur. Rejissor N. Şərifov, dirijor K. Abbasov, rəssam Böyükağa Mirzəzadənin hazırladığı bu tamaşada Durna rolunda Z. Quliyeva, Murad rolunda M. Əhmədov, Kərim dayı rolunda D. Kərimov, Nisa rolunda Nəcibə Behbudova, Lalə rolunda R. Əliyeva, Dursun rolunda S. Aslanov çıxış etmişlər.

1961-ci ildə Səid Rüstəmov üçüncü dəfə musiqili komediya janrına müraciət edərək, Məhərrəm Əlizadənin librettosu əsasında "Rəisin arvadı" əsərini yaradır. "Rəisin arvadı" musiqili komediyasının premyerası 1961-ci il yanvar ayının 24-də olmuşdur. Tamaşanın quruluşçu rejissoru Şəmsi Bədəlbəyli, tərtibatçı-rəssam Əyyub Abbasov, dirijoru Kazım Əliverdibəyov olmuşdur. Rollarda Ə. Qafarlı – Dilavərzadə, Bəşir Səfəroğlu – Baləmi, Şəfiqə Qasımova – Bənövşə, Məleykə Ağazadə – Nazəndə xanım, Münəvvər Kələntərli – Afərin xala, S. Aslanov – Nəriman, N. Aslanova – Gülbuta, R. Məmmədov – Qasım kişi rollarında çıxış etmişlər. Əsərin ilk tamaşasından aldığı təəssüratları oxucularla bölüşən bəstəkar Soltan Hacıbəyov yazırdı:

Mətndəki şirin yumor, gülməli vəziyyətlər, dolğun obrazlar musiqinin ahəngi ilə tamamlanır və daha da gözəlləşir. Üzeyir Hacıbəyov məktəbinin istedadlı davamçısı olan Səid Rüstəmov "Rəisin arvadı" musiqili komediyasında xalqımızın musiqi xəzinəsindən məharətlə istifadə etmiş, bir sıra yadda qalan ariyalar, duetlər və rəqslər yazmışdır. Demək olar ki, mətndəki gülüş musiqidə təkrar olunmaqla obrazları tamamlayır və əsərin əsas məqsədini tamaşaçılara daha yaxşı çatdırır.

Zemfira Səfərova qeyd edir ki, "Əvvəlki komediyalarında olduğu kimi, burada da bəstəkarın tənqid hədəfi cəmiyyətdə özünə yer etmiş mənfi hallar, tamahkar və oğurçu şəxslər, istədikləri "gəlirli" vəzifəyə keçmək məqsədilə hiyləyə əl atan, yaltaqlıqdan da çəkinməyən şəxsiyyətsizlərdir."

İnstrumental əsərləri

Səid Rüstəmovun yaradıcılığının mühüm bir hissəsi instrumental əsərlərdən ibarətdir. Bu əsərlərin əksəriyyəti xalq çalğı alətləri orkestri üçün yazılmış nümunələrdir. 40 ilə yaxın bir müddətdə xalq çalğı alətləri orkestrinin bədii rəhbəri və baş dirijoru vəzifəsində çalışmış Səid Rüstəmovun instrumental musiqisi dedikdə, onun həmin orkestr üçün yaratdığı əsərlər nəzərdə tutulur.

Səid Rüstəmovun xalq çalğı alətləri orkestri üçün bəstələdiyi əsərləri xronoloji ardıcıllıqla izləyərək müəllifin dəst-xəttinin inkişafı və onun bəstəkar kimi keçdiyi təkamül müşahidə edilmişdir. Bir çox bəstəkarların yaradıcılıq fəaliyyətində xalq çalğı alətləri orkestri üçün yazılmış əsərlər mövcuddur. Səid Rüstəmov xalq çalğı alətləri orkestri üçün əsərləri ifaçı kollektivinin bir neçə il təşkil olunmasından sonra yaratmışdı. Bütün Şərq aləmində milli musiqi alətlərindən ibarət ilk notlu orkestr üçün repertuarın yaradılması mühüm bir vəzifə kimi bəstəkarların qarşısında dayanırdı. Bu orkestri təşkil etmiş Üzeyir Hacıbəyov bu orkestrin rəhbəri olaraq, Azərbaycan xalq mahnılarını, rəqs melodiyalarını orkestr üçün işləyirdi. Bundan məqsəd dinləyicilərə tədricən çoxsəsli musiqini dinlətməyə yiyələnmək idi. Orkestrin konsertmeysteri vəzifəsində çalışan Səid Rüstəmov da Azərbaycan xalq mahnıları və rəqslərinin bir neçəsini xalq çalğı alətləri orkestri üçün işləməklə məşğul olurdu. O, "Yadıma düşdü" aşıq mahnısını və "Yaxanı düymələ" xalq mahnısını orkestr üçün işləmişdi. Bu ilk işlərində Səid Rüstəmov xalq mahnısını sadə akkordlarla harmoniya edərək, orkestr partiturası şəklində yazmışdı.

1930-cu illərdə Səid Rüstəmov Müslüm Maqomayevin "Radio marş", onun "Nərgiz" operasından "Yallı", "Şah İsmayıl" operasından "Müqəddimə" və "Rəqs" musiqilərini orkestr üçün köçürmüşdür. Sonrakı illərdə onun köçürdüyü əsərlərin sırası genişlənmiş, buraya bir çox bəstəkarların əsərləri əlavə olunmuşdur. Səid Rüstəmovun bu orkestr üçün köçürdüyü əsərlərin içərisində Üzeyir Hacıbəyovun "Arşın mal alan" operettasının musiqisi də mövcuddur. 1938-ci ildə Moskvada keçirilən Birinci Azərbaycan incəsənəti və ədəbiyyatı ongünlüyündə Üzeyir Hacıbəyovun operettası xalq çalğı alətləri orkestrinin müşayiəti ilə, Səid Rüstəmovun köçürməsində ifa olunmuşdur.

Qarşıda daha çətin yaradıcılıq məsələləri dururdu. Belə ki, xalq çalğı alətləri orkestri üçün orijinal əsərlər yaradılmalı idi. Bu sahədə ilk mühüm addımları atan Üzeyir Hacıbəyov olur. Onun bu orkestr üçün yaratdığı ilk əsərlər – 1932-ci ildə yazdığı "Çahargah" və "Şur" fantaziyalarının əhəmiyyəti dəfələrlə qeyd olunmuşdur. Üzeyir Hacıbəyovdan daha sonra Səid Rüstəmov həmin orkestr üçün "Bayatı-kürd" muğamını sərbəst şəkildə işləyərək eyniadlı fantaziyasını yaradır. Beləliklə, xalq çalğı alətləri orkestrində iş Səid Rüstəmovun bəstəkar kimi fəaliyyətinə təsir edir. Üzeyir Hacıbəyli ilə birlikdə Səid Rüstəmov Azərbaycanda bəstəkar yaradıcılığının yeni sahəsini – xalq çalğı alətləri orkestri üçün musiqinin əsasını qoyan şəxslərdən biri olur.

Zemfira Səfərova yazır ki, "Bayatı-kürd fantaziyası bu sahədə ilk nümunələrdən biri kimi həm musiqi, həm də orkestr üzvləri üçün ifaçılıq nöqteyi-nəzərindən qiymətli idi. Şübhəsiz ki, muğama xüsusi maraq göstərməsi, şifahi ənənəli professional musiqimizin bu klassik janrına bələd olması ilk növbə də Səid Rüstəmovun bir ifaçı-tarzən kimi xüsusi təhsil alması ilə bağlı idi." Bəstəkarın tərcümeyi-hallarından məlum olur ki, o, musiqi texnikumunda təhsil aldığı illərdə muğam sənətinin tanınmış sənətkarı Mirzə Mansur Mansurovun sinfində bu sənətə yaxından bələd olmuşdur. Bu, onun bir bəstəkar kimi müraciət etdiyi muğam nümunəsinin işlənilmə tərzini və bu işdə göstərdiyi səviyyəni şərtləndirilmişdı. Səid Rüstəmov haqqında yazılmış kitabçanın müəllifi Zaxar Stelnik bunu xüsusi qeyd edir:

Əvvəllər də xalq çalğı alətləri orkestri Azərbaycan muğamlarını ifa edirdi, lakin bunların mətni not yazısı ilə dəqiq qeyd olunmamışdı. Bundan başqa, yalnız rənglər və diringilər həmişə eyni, birdəfəlik müəyyən olunmuş variantlarda çalınırdı. Muğamın improvizasiyalı momentləri isə partiturada "kamançanın, tarın, yaxud başqa bir alətin solosu" kimi göstərişlərlə qeyd edilirdi. Burada ifaçıya tam sərbəstlik verilir və o, həmin muğam çərçivəsində müəyyən müddət improvizə edirdi. "Bayatı-kürd" fantaziyasında ilk dəfə olaraq, ənənəvi yazılmış improvizasiya hissələri də daxil olmağa, musiqi mətni bütünlüklə nota yazılmışdır.

Beləliklə, "Bayatı-kürd" fantaziyası janr etibarilə eyniadlı muğam nümunəsinin xalq çalğı alətləri orkestri üçün işlənməsi olsa da, müəllifin şəxsi, orijinal münasibətini əks etdirirdi. Muğamın intonasiya məzmununun sərbəst təfsiri, xalq çalğı alətlərindən ibarət orkestrin çoxsəsli imkanlarından istifadə vasitəsilə bəstəkarın yaxından bələd olduğu ayrı-ayrı alətlərin ifa potensialını səmərəli və xalq musiqi ifaçılığı ənənələrinə uyğun surətdə tətbiq edərək müəllif, şifahi ənənəli musiqi janrının xüsusiyyətlərini yeni janrda əks etdirir. Zemfira Səfərova yazır ki, "Səid Rüstəmov kiçik həcmli muğamlar sırasına daxil olan və özünəməxsus zəngin intonasiya-melodik məzmunu ilə seçilən populyar "Bayatı-Kürd" muğamını xalq çalğı alətləri orkestri üçün sərbəst şəkildə işləyərkən, ona bəstəkar qələminin köməyi ilə, bəstəkar təfsiri vasitəsilə yeni bədii keyfiyyət gətirmiş, yeni həyat vermişdir." Bundan əlavə, Səid Rüstəmov "Rast", "Şur", "Segah", "Çahargah", "Şüştər" muğamlarını, zərb muğamlardan "Heyratı", "Arazbarı" kimi nümunələri də həmin orkestr üçün işləmişdir.

Səid Rüstəmovun başqa janrlarda – Avropa musiqisindən əxz olunaraq Azərbaycan milli musiqisində mənimsənilmiş ənənəvi janrlarda yazdığı əsərləri də xalq çalğı alətləri orkestrinin iştirak etdiyi ifaçı tərkibi üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu cür əsərlərə – xor, solist və orkestr üçün kantata, tar ilə xalq çalğı alətləri orkestri üçün konsert daxildir.

Səid Rüstəmovun instrumental musiqisindən və xalq çalğı alətləri orkestri üçün yazdığı əsərlər sırasında janr etibarilə bir-birindən fərqli olan ayrı-ayrı pyesləri də mövcuddur. Həcmcə böyük olmayan bu əsərlər də öz bədii dəyərinə görə bəstəkarın yaradıcılıq fəaliyyətində mühüm yer tutur. Səid Rüstəmovun müharibə illərində yazdığı "Qəhrəmani" pyesi buna misaldır. Bu pyes döyüş xarakterli, qəhrəmani əhvali-ruhiyyəli xalq musiqisi nümunələrinin janr üslub cəhətlərini bəstəkar yaradıcılığında təcəssüm etdirən əsərlərdən biridir. Bəstəkar əsərin partiturasında zurna və qoşanağara alətlərinə xüsusi yer verərək, zurna və təbil sədaları altında mübarizəyə qalxıb döyüşə üz tutan xalqın ənənələrini təsvir etmişdir.

Süitaları

Həmçinin bax: Azərbaycan süitası (Səid Rüstəmov), İkinci süita (Səid Rüstəmov), Üçüncü süita (Səid Rüstəmov), və Dördüncü süita (Səid Rüstəmov)

Azərbaycan bəstəkarları 1969-cu ildə. Soldan sağa: Tofiq Quliyev, Səid Rüstəmov, Ramiz Mustafayev, Qara Qarayev.

Səid Rüstəmovun xalq çalğı alətləri üçün yazdığı və onun xalq musiqisindən istifadə edərək yazdığı əsərləri içərisində dörd süitası xüsusi yer tutur. 1946-cı ildə o, "Azərbaycan" süitasını və İkinci süitanı, 1948-ci ildə Üçüncü süitanı, 1958-ci ildə Dördüncü süitasını bəstələmişdir.

Səid Rüstəmovun yaradıcılıq təfəkkürü prinsiplərinin süita janrında yazdığı əsərlərdə təzahür etməsini bəzi musiqişünaslar müəyyən dərəcədə onun bir musiqiçi, bəstəkar kimi xalq mənbələri, folklor qanunauyğunluqları, muğam və aşıq yaradıcılığının ənənələri ilə bağlı olması ilə əlaqələndirirlər. Bəstəkarın orkestr musiqisində süita janrına geniş yer verməsinin əsas səbəbini də biləvasitə xalq yaradıcılığı ənənələri ilə bağlı olduğu göstərilir. Səid Rüstəmovun süita janrında yazması təsadüfi deyil. Süita quruluşu, obraz təzadı prinsipinə görə ayrı-ayrı bitkin "nömrələrin" növbələşməsi Azərbaycan muğamı, aşıq dastanları üçün xarakterikdir. Biləvasitə xalq yaradıcılığı musiqilərini yenidən yaratdığı üçün Səid Rüstəmov süitaya maraq göstərir. Süita quruluşu obrazlı kontrasta əsaslanan bir quruluşdur. Müxtəlif tempdə gedən, müxtəlif əhvali-ruhiyyəli nömrələrin növbələşməsinə əsaslanan struktura malikdir. Azərbaycan xalq musiqisində də, şifahi ənənəli sənətdə bu xüsusiyyət mövcuddur. Belə ki, muğamların quruluşunda improvizasiya-reçitativ səciyyəli şöbə və guşələrlə təsnif, rəng kimi epizodların növbələşməsi, həmçinin aşıq dastanları üçün səciyyəvi olan təzadlı epizodların ardıcıllaşması da həmin prinsipə uyğundur.

"Azərbaycan" süitası həm quruluşa baxımından, həm də orkestr səslənməsinin təfsiri nöqteyi-nəzərindən Üzeyir Hacıbəyov ənənələrini davam etdirən əsərlər siyahısına daxildir. Bu əsərləri Üzeyir Hacıbəyobəvun xalq çalğı alətləri orkestri üçün bəstələdiyi iki məşhur fantaziyanın ənənələrinin davamı kimi nəzərdən keçirirlər. "Azərbaycan" süitası quruluşu baxımından Üzeyir Hacıbəyovun fantaziyaları ilə müqayisə edilmişdir. Buradakı qəhrəmani səciyyə daşıyan, təntəli xarakterli parçalarla lirik, mülayim xarakterli epizodların kontrastlı növbələşməsi, süita şəklində təzahür edən silsiləvilik Üzeyir Hacıbəyovun fantaziyalarında aydın görünün cəhətlərlə müəyyən yaxınlığa malikdir. Üç hissədən ibarət süitanın birinc hissəsi "Yürüş" musiqisidir; ikinci hissə həzin lirik mahnıya yaxındır; üçüncü hissə vətəni tərənnüm edən "Himn" musiqisidir.

Xalq musiqisindən istifadə tərzində, folklorun janr əlamətlərinin yaradıcı surətdə işlənilməsi baxımından da Səid Rüstəmovun bu əsəri fantaziyalarla müqayisə edilmişdir, lakin məhz folklor mənbələrindən istifadə sahəsində Səid Rüstəmovun süitasında xüsusi genişlik, əhatəlik mövcuddur. Həmçinin yeni janr prototiplərinin istifadə edilib. Süitanın giriş bölməsində və birinci hissəsində cəngi üçün səciyyəvi olan xüsusiyyətlər nəzərə çarpır.

İkinci hissədə lirik mahnı və rəqs, birinci hissənin epizodlarından birində isə muğama xas olan məqam-intonasiya, tematizm ünsürlərindən istifadə olunmuşdur.

Süitadakı mövzuların bəzi hissələri intonasiya materialında bəzi xüsusiyyətlərlə nəzərə çarpır. Bu xüsusiyyət sovet dövründə fəaliyyət göstərən bir çox bəstəkarların musiqisi üçün səciyyəvi olmuşdur. Süitanın birinci və üçüncü hissəsindəki mövzularda sözügedən dövr populyar olduğu kimi, kütləvi mahnı janrının intonasiya-obrazlı məzmunu ilə yaxınlıq hiss olunur. Bəstəkarın yaradıcılığında Azərbaycan musiqisinin intonasiyaları əsas yer tutduğuna görə, əsərin musiqi dilinin bütün cəhətləri – melodik məzmunu, ritmik cəhətləri, bəstəkar tərəfindən harmonizə tərzi boyalarla yaradılmışdır. Süitanın orkestrləmə tərzində də xalq çalğı alətlərinin ənənəvi tembrlərindən istifadə edildiyinə görə, "Azərbaycan" süitası məşhurlaşaraq, Azərbaycan milli musiqisinin nümunəsi kimi tarixə düşmüşdür. Uzun müddət xalq çalğı alətləri orkestrinin solisti vəzifəsində çalışmış Oqtay Quliyev "Azərbaycan" süitasının həm obrazlı emosional məzmunu, həm də ifaçılıq baxımından, orkestr musiqiçilərinin süitanın inkişafında oynadığı rol baxımından yüksək qiymətləndirərək yazırdı:

Süitanın musiqisi əsasən şən əhvali-ruhiyyə daşıyır... Bəstəkar doğma yurdu Azərbaycanın təbii mənzərələrini, füsunkar gözəlliklərini, xalqın məişətini, onun istək və arzularını musiqi dilində təsirli boyalarla rövnəqləndirməyə çalışmış, buna ustalıqla nail olmuşdur. "Azərbaycan" süitasında orkestrin tərkibində olan alətlər qrupunun bədii və texniki imkanlarından, tembr xüsusiyyətlərindən çox gözəl istifadə olunmuşdur. Səid Rüstəmov xalq çalğı alətlərinin tembr fərdiyyətini aydın göstərmək məqsədilə partiturada solo alət kimi tara, balabana, tütəyə, saza, kamançaya geniş yer verilmişdir. Bütün bunlar orkestr palitrasının zəngin və mənalı olması üçün əhəmiyyətli rol oynayır. Kollektivin ifaçılıq keyfiyyətlərinin yüksəlməsi işində "Azərbaycan" süitasının böyük təsiri olmuşdur.

Xalq çalğı alətləri orkestri üçün ikinci süitasında Səid Rüstəmov ifaçı heyətinə xor da daxil etmişdir. Bu da əsəri bəstəkarın əvvəlki süitasından fərqləndirir. İkinci süita da üç hissədən ibarətdir. Bəstəkarın hissələrə verdiyi başlıqlar əsərin proqramlı məzmununa malik olduğunu göstərir və hissələrdən hər birinin məzmunu haqqında ümumi təsəvvür yaradır. Süitanın birinci hissəsi "Şən həyat", ikincisi "Lirik", üçüncüsü "Aşıq mahnısı" adlanır. İkinci süitanın musiqi materialı Azərbaycan xalq rəqslərindən ibarətdir. Final hissəsinin adında müəllif aşıq musiqisinin intonasiya quruluşuna müraciət etmişdir. Əsərə daxil edilmiş xor final hissədə səslənir.

Səid Rüstəmovun üçüncü dəfə süita janrına müraciəti "Rəqs" süitasının yaranması ilə nəticələnir. Bu əsərdə də Səid Rüstəmov Azərbaycan milli rəqs musiqisinin zəngin intonasiya-ritmik məzmunundan istifadə etmişdir.

Səid Rüstəmov xalq rəqslərinin janr xüsusiyyətləri və ritm-intonasiya cəhətlərini bəstəkar yaradıcılığına gətirmişdir. Bu işdə onun folkor materialına yaxından bələd olması mühüm rol oynamışdır. Belə ki, 1930-cu illərdə ETMK-nin işində fəal iştirak edən Səid Rüstəmov başqa folklor nümunələri ilə yanaşı, xalq rəqs melodiyalarını da nota köçürməklə məşğul olmuş və 1937-ci ildə onun "Azərbaycan xalq rəqsləri" toplusu nəşr edilmişdi. Bu iş prosesində bəstəkar xalq rəqs musiqini nümunələrini yaxından öyrənmiş, bu nümunələrin melodik, ritmik xüsusiyyətlərinin incəliklərinə yaxından bələd olmaq imkanı əldə etmişdi. Səid Rüstəmovun sonradan yaratdığı İkinci və Üçüncü süitaları milli rəqs musiqisinin ruhu və bədii cəhətlərinin bəstəkar yaradıcılığında təcəssüm etdirən əsərlərdən biri olmuşdur.

Üçüncü süita da hissələrdən hər birində proqramlı sərlövhələrin verilməsi ilə diqqəti cəlb edir. Əsərin birinci hissəsi "Cıdır", ikinci hissəsi "Gəlinlər", üçüncü hissəsi "Yallı" adlanır. Bəstəkar bu əsərdə xalq şənliyini, səciyyəvi olan lövhələri ardıcıl surətdə musiqidə əks etdirmişdir. Birinci hissənin musiqisi olduqca nikbin ovqatı ifadə edərək, olduqca fəal duyğuları, ehtiraslı obrazları təcəssüm etdirir. İkinci hissə bayram şənliyində rəqs edən, yallı gedən qız-gəlinlərin oynaq əhvali-ruhiyyəsini, eyni zamanda zərifliyini ifadə edən rəqsdir. Süitanın üçüncü hissəsində əvvəlki gümrah, təntənəli obrazlar yenidən göz önündə canlanır – burada yallı rəqsinə qoşulmuş böyük bir insan kütləsinin şənliyi öz əksini tapmışdır. Süitada hissələrin fasiləsiz bir-birini əvəz etməsi sayəsində ümumi bayram ovqatı, şənlik ab-havası başlanğıcdan sonadək saxlanılır.

Üçüncü süita Səid Rüstəmovun xalq rəqs musiqisinin janr, məqam-melodik, metroritmik, tembr xüsusiyyətlərindən yaradıcı surətdə istifadə etməsinin daha bir parlaq nümunəsidir. Əsərin ikinci və üçüncü hissələrində Azərbaycan xalq rəqslərinin iki növü – aramlı lirik rəqs və şən yallı rəqsinin tipik cəhətləri öz əksini tapmışdır.

Səid Rüstəmov 1950-ci illərdə də süitaya müraciət edərək, bu janrda özünün dördüncü əsərini yaradır. Dördüncü süita da janr xarakterli əsər olaraq, mahnı və rəqs xüsusiyyətlərini təcəssüm etdirir. Dörd hissədən ibarət olan bu süitada da bəstəkar lirik xalq mahnısına (ikinci hissə), şıltaq, məzəli rəqs növünə (üçüncü hissə), ehtiraslı, çevik "Qaytağı" rəqsinin (dördüncü hissə) janr-intonasiya məzmununa müraciət edərək, folklor ənənələrinin zövqlə, səmərəli istifadə edir. Bu əsərin hissələrinin də proqramlı başlıqları vardır. Birinci hissə "Giriş"dir, ikinci hissə "Lirik mahnı", üçüncü hissə "Məzəli rəqs", dördüncü hissə – "Qaytağı"dır.

Səid Rüstəmovun xalq çalğı alətləri orkestri üçün yaratdığı süitalarında, bəstəkar bu əsərlərində həm folklor, həm də şifahi ənənəli Azərbaycan musiqisinin janr zənginliyindən istifadə edir. Milli musiqi janrlarının ən müxtəlif nümunələrinin xüsusiyyətlərindən istifadə etməklə o, bunlara yeni keyfiyyət verərək, xalq çalğı alətləri orkestri üçün repertuar yaratmış olur. "Azərbaycan" süitasında müxtəlif folklor janrlarına əsaslanma xüsusilə nəzərə çarpır. Burada həm muğam (birinci hissə), həm lirik xalq mahnısı (ikinci hissə), həm cəngiyə (üçüncü hissə) xas olan cəhətlər müşahidə edilir. İkinci süitada bəstəkar partituraya vokal musiqi (xor) daxil edərək, aşıq musiqisinin xüsusiyyətlərindən istifadə edir. Üçüncü və Dördüncü süitalarda isə xalq rəqs musiqisinə bələd olduğunu nümayiş etdirən bəstəkar aramlı qadın rəqsindən yallıya, çılğın qaytağıya qədər müxtəlif folklor növlərinin xüsusiyyətlərini canlandıraraq, milli rəqs musiqisinin rəngarəngliyini canlandırır. Müxtəlif rəqs növlərinin təzadı bu süitaların quruluş prinsipini müəyyən edir.

Səid Rüstəmovun xalq çalğı alətləri orkestri üçün yaratdığı süitalar xalq mahnı-rəqs yaradıcılığının silsiləvi quruluşunun orkestr əsərlərində özünəməxsus istifadəsi ilə seçilir. Bu əsərlərdə Səid Rüstəmov müraciət etdiyi folklor nümunələrinin qanunauyğunluqlarına bələd olduğunu, bunların məqam-intonasiya, metroritmik, faktura xüsusiyyətlərindən istifadə etmək bacarığını nümayiş etdirir. Səid Rüstəmovun folklorşünas kimi fəaliyyəti, xalq mahnı və rəqslərinin toplanması sahəsində gördüyü işlər onun üçün xalq musiqisinin öyrənilməsi məktəbində böyük rol oynamışdır. Digər tərəfdən bu əsərlərin meydana gəlməsi Səid Rüstəmovun xalq çalğı alətləri orkestrinin imkanlarına yaxından bələd olan dirijor olması ilə də biləvasitə əlaqədar idi. Beləliklə, Səid Rüstəmovun iki sahədə – folklorşünaslıq və xalq çalğı alətləri orkestrinə dirijorluq sahəsində folklor musiqisi ilə yaradıcılıq təması öz bəhrəsini vermişdir. Bu onun bəstəkar kimia yaradıcılığında bir şaxənin yaranması və bu sahədə fəaliyyətinin formalaşmasını təmin etmiş oldu.

Tar ilə Xalq Çalğı Alətləri Orkestri üçün "Konsert" əsəri

Həmçinin bax: Tar ilə Xalq Çalğı Alətləri Orkestri üçün "Konsert" (Səid Rüstəmov)

Səid Rüstəmovun ifaçı kimi təhsil alması da onun yaradıcılığını istiqamətləndirən mühüm amillərdən biri olmuşdur. Bəstəkarın instrumental yaradıcılığında bu, nəzərə çarpır. Səid Rüstəmovun tar ilə xalq çalğı alətləri orkestri üçün ilk konsert nümunəsini bəstələməsi də bununla bağlı idi.

1967-ci ildə yazılmış bu əsərdə Səid Rüstəmov Azərbaycanın milli musiqi aləti olan tarın spesifik ifa imkanlarını, həm xalq çalğı alətlərindən ibarət bütov orkestrin səslənmə xüsusiyyətlərini Avropa musiqisinin klassik nümunəsi olan konsertin quruluş qanunları ilə üzvi surətdə birləşdirmişdir.

Konsertdə klassik sonatalı-simfonik silsilənin qanunauyğunluqlarını gözlənilmişdir. Həm ümumi konsepsiyası baxımından, həm hissələrin qarşılıqlı münasibəti və bunlardan hər birinin silsilədə daşıdığı dramaturji baxımından, həm tətbiq edilmiş formalar nöqteyi-nəzərdən bu əsərdə konsertin ənənəvi cəhətləri öz əksini tapmışdır. Eyni zamanda, əsər bütünlüklə şifahi ənənəli musiqinin köklərindən yaranmış musiqi dilinə malikdir.

Konsertin birinci hissəsi ənənəvi sonata alleqrosudur. İkinci hissə – ağır hissə olub, əsərin lirik mərkəzi rolunu oynayır. Üçüncü hissə – şən, nikbin finaldır, lakin konsert üçün səciyyəvi olan bu quruluş daxilində milli musiqi janrları və formalarından gələn bədii xüsusiyyətlər parlaq şəkildə təzahür edərək, əsərin milli simasını müəyyən etmiş olur. Birinci hissədə sonata formasının başlıca dramaturji prinsiplərinə riayət edən bəstəkar əsas və köməkçi mövzular arasında təzadı bunların əsaslandığı məqamları qarşılaşdırmaq yolu ilə təqdim edir (şüştər və segah). Xalq musiqisinin məqam boyalarının təzadlı şəkildə qarşılaşdırılması (çahargah, bayatı-şiraz, segah) konsertin ikinci hissənin musiqisini də canlandırır; eyni zamanda bu hissədə müəllif milli musiqinin metroritmik xüsusiyyətlərindən biri kimi 3/4 və 6/8 ölçülərini tətbiq etməklə, lirik hissənin musiqisinin ritmik rəngarəngliyini də təmin edir. Bəstəkar konsertinin final hissəsində aşıq musiqisinin ritm-intonasiyalarından geniş istifadə etmişdir.

Konsertin ən dəyərli cəhətlərindən biri də tar alətinin yeni istifadəsi ilə bağlıdır. Əsərdə tarın bədii və texniki imkanlarının geniş spektri təqdim edilmişdir. Solo partiyasını ifa edən tarın orkestrlə və eyni zamanda hər iki tərəf-müqabilin – solistin və orkestrin ifası, qəribə həmahəngliyi, klassik konsertin mütləq əlamətlərindən biri burada gözlənilir. Tar alətinin geniş tembr imkanları və virtuoz texniki cəhətləri isə birinci hissədəki kadensiyada cəmləşmişdir. Tarın xüsusiyyətlərini mənimsəmiş, eyni zamanda muğam ənənələrinə yaxından bələd olan Səid Rüstəmov kadensiyada muğam ifaçılığında tətbiq edilən spesifik ifa üsulları, ştrixlərdən istifadə etmiş tarın bütün registrlərində səslənmə imkanlarını nümayiş etdirmişdir. "Çahargah" muğamının intonasiya materialı kadensiyada yaradıcı surətdə işlənilmiş və effektli bir solo epizodu şəklində ifaçıya öz məharətini göstərmişdir.

Dirijorluq fəaliyyəti

Səid Rüstəmov Azərbaycan Dövlət Xalq Çalğı Alətləri Orkestrinin üzvləri ilə birlikdə.

Səid Rüstəmovun fəaliyyətinin mühüm bir sahəsi onun xalq çalğı alətləri orkestri ilə bağlıdır. Onun bir bəstəkar kimi yaradıcılığı da biləvasitə orkestr fəaliyyəti ilə əlaqədar olmuşdur. Ümumiyyətlə, xalq çalğı alətləri orkestri Səid Rüstəmovun bütün yaradıcılıq yolunda onun bəstəkarlıq fəaliyyətini və təşkilatçılıq işini istiqamətləndirən güclü bir amil kimi çıxış etmişdir. Səid Rüstəmovun xalq musiqi nümunələri üzərində apardığı iş üçün isə bu orkestr təcrübə, sınaq, yaradıcılıq fəaliyyətində əsaslı rol oynamışdır.

Səid Rüstəmovun fəaliyyətində əsas yer tutan Üzeyir Hacıbəyov həm də bəstəkarın dirijor kimi fəaliyyətə başlamasının təşəbbüskarı olmuşdur. Üzeyir Hacıbəyov 1931-ci ildə Azərbaycan Radio Komitəsi nəzdində yaratdığı xalq çalğı alətlərindən ibarət ilk notlu orkestrin dirijoru kimi fəaliyyət göstərdiyi dövrdə Səid Rüstəmov həmin orkestrdə konsertmeyster və dirijor köməkçisi vəzifəsində çalışmışdır. Artıq bir neçə il sonra – 1935-ci ildə Üzeyir Hacıbəyov orkestrin bədii rəhbəri və baş dirijoru vəzifəsini Səid Rüstəmova həvalə etdi. Bu həvalə ilə Üzeyir Hacıbəyov həmin orkestrin uğurlu fəaliyyətini artırmış oldu, həm də cavan musiqiçinin yeni yaradıcılıq fəaliyyəti, dirijor kimi inkişaf etməsi yolunda ona ilk təkan və dəstəyi vermiş oldu.

Zemfira Səfərova hadisə ilə bağlı qeyd edir:

Üzeyir Hacıbəyov bu vəzifəyə məhz Səid Rüstəmovu layiq bildiyi zaman, ona xeyir-dua verib bu çətin, məsuliyyətli işə istiqamətləndirərkən, şübhəsiz ki, bu cavan musiqiçidə xalq yaradıcılığına olan xüsusi marağı, onun folklora, eləcə də tar ifaçısı kimi milli çalğı alətlərinin xüsusiyyətlərinə bələd olmasını nəzərə almış va öz ümidin də yanılmamışdı.

Bundan sonra təqribən 40 il – 1973-cü ilə qədər Səid Rüstəmov orkestrə rəhbərlik etmiş, onun başçılığı altında həmin ifaçı kollektivi böyük uğurlar əldə etmiş, inkişaf etmiş, ayrı-ayrı instrumental ifaçıları, həmçinin müğənni və bəstəkarların təhsil aldığı məktəb kimi mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. Eyni zamanda bu orkestr Səid Rüstəmov yaradıcılığının bütov bir sahəsinin, həm də bilavasitə xalq musiqisi ilə, şifahi ənənəli musoqi nümunələri – muğamlarla, xalq mahnı və rəqs yaradıcılığı ilə bağlı olan şaxəsinin inkişafında mühüm rol oynamışdır.

Xalq çalğı alətləri orkestri 22 nəfər musiqiçidən ibarətdir. Buraya tar, kamança, balaban, dəf, nağara ifaçıları daxil idi. Üzeyir Hacıbəyovun bu xalq musiqiçilərini elementar musiqi nəzəriyyəsi ilə tanış etmək, onların notun üzdən oxunması bacarığını inkişaf etdirmək istiqamətində apardığı işdə, eləcə də onları ansambl şəklində ifasını inkişaf etdirməkdə Səid Rüstəmov onun köməkçisi idi. Həmin musiqiçilərin orkestr ifaçısı kimi inkişaf etməsi, professional səviyyə əldə etməsi üçün bu işin aparılması olduqca vacib idi.

Xalq çalğı alətlərindən ibarət orkestrin tərkibinin tədricən yeni alətlərlə zənginləşdirilməsi, həm musiqiçilərin sayca artması, buraya fortepianonun daxil edilməsi, Moskvada keçirilən İkinci Azərbaycan incəsənəti və ədəbiyyatı ongünlüyünə hazırlıq dövründə sazlar qrupu, qanun, qoşanağaranın da əlavə olunmas bunun ifa imkanlarını xeyli genişləndirmiş oldu.

Səid Rüstəmov orkestrin inkişaf etməsi, peşəkar ifaçı kollektivinin inkişafında mühüm xidmətlər göstərmişdir. İlk növbədə özü tar ifaçısı olaraq, həm bu alətin, həm də xalq çalğı alətlərinin başqa növlərinin bədii və texniki imkanlarına yaxından bələd olan Səid Rüstəmov bütün bilik və bacarığını bu orkestrin təkamülünə istiqamətləndirmişdir. O, orkestrin qruplarından hər birinin xüsusiyyətlərini bilir, mizrablı simlilər, kamanla ifa edilən simlilər, nəfəs alətləri, zərb alətləri qruplarının tembr imkanlarından mümkün qədər səmərəli istifadə etməklə, orkestrin peşəkar səslənməsinə nail olmuşdur. Xalq çalğı alətləri orkestrini klassik tərkibinin formalaşmasında, eləcə də bu orkestrə dirijorluğun əsaslarının işlənilməsi üçün zəruri olan təcrübənin yaradılmasında Səid Rüstəmovun böyük rolu olmuşdur.

Səid Rüstəmov orkestrin repertuarının genişləndirilməsinə çalışmışdır. Orkestrin təşkil edildiyi ilk illərdə repertuar probleminin həlli məqsədilə Üzeyir Hacıbəyov bir sıra musiqiçiləri də orkestr üçün işləmələr yaratmağa cəlb etmiş, dünya musiqisi nümunələrinin – Volfqanq Motsart, Frans Şubert, Edvard Qriq, Jorj Bize, Zaxariya Palişavili kimi bəstəkarların əsərləri orkestr üçün işlənilmişdi. Bu işdə Üzeyir Hacıbəyov, N. Xeyfets, Zaxar Stelniklə yanaşı Səid Rüstəmov da fəal iştirak edirdi. Üzeyir Hacıbəyov tərəfindən bu orkestr üçün ilk fantaziyalar yazıldıqdan, Səid Rüstəmov da xalq çalğı alətləri orkestr üçün özünün ilk orijinal əsərlərini yaratdıqdan sonra dünya musiqisi nümunələrinin orkestr üçün köçürülməsi işi davam etdirilirdi. Səid Rüstəmov rus və Avropa bəstəkarlarının bədii və texniki cəhətdən mürəkkəb əsərlərinin orkestr tərəfindən ifasının əhəmiyyətini yaxşı başa düşürdü. Bu əsərlər orkestr üçün mühüm idi. Eyni zamanda bu əsərlərin Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin imkanlarını nəzərə alaraq orkestr üçün köçürülməsi və repertuara daxil edilməsi nəticəsində dünya musiqisinin ən tanınmış nümunələri geniş dinləyici kütləsinə tanıdılırdı. Bu da orkestrin musiqi maarifi və təbliğatı istiqamətində fəaliyyət göstərməsi demək idi.

Xalq çalğı alətləri orkestrinin peşəkarlıq səviyyəsi və nüfuzunun yüksəlməsi Səid Rüstəmovla yanaşı, başqa bəstəkarların yaradıcılığında mühüm yer tutan bir amil idi. Üzeyir Hacıbəyovunun "Çahargah" və "Şur" fantaziyaları, "Cəngi" pyesi, Səid Rüstəmovun "Bayatı-kürd" fantaziyası, "Şadlıq-rəqsi" əsəri, "Qəhrəmani" pyesi, süitaları ilə yanaşı Azərbaycan bəstəkarları tərəfindən bu orkestr üçün müxtəlif illərdə yazılmış orijinal əsərlər meydana gəlmişdir. Ağabacı Rzayeva ("süita"), Cahangir Cahangirov ("Lirik rəqs"), Soltan Hacıbəyov ("Bolqar süitası", "Çex rəqsi"), Süleyman Ələsgərov ("Skertso", fortepiano və orkestr üçün "Fantaziya", "Sözsüz mahnılar", qanun ilə orkestr üçün "Poema", bir çox pyeslər), Adil Gəray ("Gülüstan rəqsi", "Bağçakürd"), Cahangir Cahangirov ("Misir lövhələri"), Hacı Xanməmmədov ("Azərbaycan eskizləri", süitalar), Ramiz Mustafayev ("süita"), Zakir Bağırov ("süita"), Əyyub Abbasov ("Hicaza bənzər", "Kürdü", "Sevinc valsı"), Qəmbər Hüseynli ("Lirik rəqs"), N. Məmmədov ("Naxçıvan təranələri"), Xəlil Cəfərov ("Rəqs süitası") xalq çalğı alətləri orkestri üçün müxtəlif janrlı əsərlər bəstələyirlər. Orkestrin professionallıq səviyyəsinin artması bunun üçün sonatalı-simfonik janra aid olan irihəcmli əsər nümunələrinin də yaranmasını şərtləndirir. Səid Rüstəmovun tar ilə xalq çalğı alətləri orkestri üçün Konserti, Fikrət Əmirovun fortepiano ilə xalq çalğı alətləri üçün Konserti, Hacı Xanməmmədovun Simfoniyyettası, Ramiz Mirişlinin orkestr üçün Konserti, Süleyman Ələsgərovun tar ilə orkestr üçün Konserti yaranır. Orkestr repertuarının belə mürəkkəb nümunələrlə zənginləşməsi dirijora və ifaçılara qarşı daha böyük tələblər irəli sürür. Onlar bu tələblərin öhdəsindən gəlmək üçün çalışmağa davam edirlər.

Xalq çalğı alətləri orkestri bir çox musiqiçilərin yaradıcılıq fəaliyyətində mühüm rol oynamış və peşəkarlıq məktəbinə çevrilmişdir. Üzeyir Hacıbəyovun təşəbbüsü ilə təşkil edilən zaman Əhməd Bakıxanov, Qurban Pirimov, Bəhram Mansurov kimi tarzənlər, Qılman Salahov, Hafiz Mirzəliyev, kimi kamança ifaçıları bu orkestrdə çalışmışlar. Sonradan orkestrə gəlmiş Adil Gəray, Əhsən Dadaşov, Hacı Məmmədov, Sərvər İbrahimov, Baba Salahov, Elman Bədəlov, Bəhruz Zeynalov, Fərhad Dadaşov, Şəmsi Kərimov, Ramiz Quliyev, Şəfiqə Eyvazova, Ceyran Haşımova və başqa instrumental ifaçılar üçün də Səid Rüstəmovun rəhbərlik etdiyi bu orkestr böyük peşəkar məktəb rolunu oynamışdır. Orkestr həmçinin Seyid Şuşinski, Bülbül, Zülfü Adıgözəlov, Hüseynqulu Sarabski, Xan Şuşinski, Ağababa Bünyadzadə, Rəşid Behbudov, Şövkət Ələkbərova, Tükəzban İsmayılova, Fatma Mehrəliyeva, Qulu Əsgərov, Gülağa Məmmədov, Zeynəb Xanlarova, İslam Rzayev, Lütfiyar İmanov, Firəngiz Əhmədova, Fidan Qasımova, Xuraman Qasımova kimi müğənnilərlə sıx əməkdaşlıq etmişdir. Həmin müğənnilərin orkestrin müşayiəti ilə etdiyi musiqi nümunələri Azərbaycan Televiziyası və Radiosunun "Qızıl fondu"na daxil olmuşdur. Zemfira Səfərova yazır ki, "Xalq çalğı alətləri orkestri və Səid Rüstəmovun dirijor kimi musiqiçilərlə ünsiyyəti hər iki tərəf üçün səmərəli olmuşdur. Bu ifaçılarla yaradıcılıq əməkdaşlığı Səid Rüstəmovu bir bəstəkar kimi də gözəl mahnı və romanslar bəstələməyə ruhlandırmışdı."

Ağabacı Rzayeva, Əyyub Abbasov, Qəmbər Hüseynli, Süleyman Ələsgərov, Hacı Xanməmmədov kimi bəstəkarların yaradıcılıq fəaliyyətində Səid Rüstəmovun rəhbərlik etdiyi bu orkestr mühüm rol oynamışdır. Bu bəstəkarların həmin kollektivdə ifaçı və ya dirijor qismində çalışması bəstəkar kimi geniş yaradıcılıq yoluna addımlarını şərtləndirmişdir. Onlar ilk əsərlərini bu orkest üçün yazmışlar.

Xalq musiqisinə töhfələri

Səid Rüstəmov tərəfindən nota alınaraq orkestr üçün işlənmiş lirik xalq mahnılarının ("Yar neylədim sənə", "Ellərə də ver", "Girdim yarın bağçasına", "Qadan alım ay qaragöz") partiturasının 1963-cü ildə nəşr edilmiş partiturasının üz qabığı

Səid Rüstəmov tərəfindən nota alınaraq orkestr üçün işlənmiş Azərbaycan xalq rəslərinin ("Diringi", "Şahsevəni", "Oynamaq ovşarısı", "Bərzəni", "Atlanma", "Kömürtəpə", "Məsməyi", "Gödəkdərə", "Ağaxanım", "Aydını", "Bağdagülü", "Hacıcan", "Ağırlama", "Güllü", "Dəlilo", "Nadiri", "Cıdır", "Koroğlu", "Əşrəfi", "Gülüstanı") partiturasının 1951-ci ildə nəşr edilmiş partiturasının üz qabığı

Səid Rüstəmov yaradıcılıq şaxələrindən biri də bəstəkarın xalq musiqisinə münasibətilə bağlıdır.

Zemfira Səfərova qeyd edir ki, "Səid Rüstəmovun xalq musiqisinə bağlılığı, onun folklora qarşı xüsusi münasibətini, onun bir bəstəkar və vətəndaş kimi xəlgilik prinsipinə fəaliyyət göstərdiyi bütün sahələrdə sədaqətini və bu prinsipin Səid Rüstəmov yaradıcılığının, onun dəstxəttinin ən parlaq nəzərə çarpan cəhət olduğunu peşəkar musiqiçilər də, həvəskarlar da yaxşı başa düşürlər. Şübhəsiz ki, geniş dinləyici kütləsinə Səid Rüstəmov musiqisini sevdirən ilk növbədə məhz bu xüsusiyyətdir."

Əfrasiyab Bədəlbəyli qeyd edir:

Öz xalqına səmərəli xidmət etmək istəyən hər bir kompozitorun qarşısında dayanan əsas vəzifələrdən biri də öz xalqının musiqi dilini mükəmməl öyrənmək yolu ilə yaradıcılığında xalqa xalqın öz dilində danışa bilməkdir. Səid Rüstəmov istər musiqi məktəbində oxuduğu illərdə, istərsə də hələ 1931-ci ildə Azərbaycan radio məlumat idarəsi yanında öz müəllimi Üzeyir Hacıbəyovun təşkil etdiyi nota ilə çalan xalq çalğı alətləri orkestrində konsertmeyster və dirijor müavini vəzifəsində çalışdığı zaman özünü musiqidə xəlqilik prinsipi əsasında tərbiyələndirməyə və öz yaradıcılığında bunu göstərməyə müvəffəq ola bilmişdir.

Qara Qarayev bildirmişdir: "Üzeyir Hacıbəyovun ləyaqətli şagirdlərindən olan Səid Rüstəmov xalq mahnılarına məhəbbətlə yanaşmağı, xalq ruhuna daha yaxın və xalqın başa düşəcəyi realist musiqi əsərləri yaratmağı, folklordan bacarıqla istifadə edərək, xalq musiqisinin gözəl xüsusiyyətlərini mənimsəməyi öz müəllimindən öyrənmişdir."

Tanınmış bəstəkar Tofiq Quliyev Səid Rüstəmovun dəst-xəttinin başlıca xüsusiyyəti haqqında fikirlərini bu cür ifadə etmişdir: "Bəzən düşünürsən, bəstəkarın müvəffəqiyyətinin əsas sirri nədədir. Məncə bunun səbəbini Səid Rüstəmovun istedadının təbiiliyində, səmimiliyində, dərin xəlqiliyində, geniş milli koloritə malik olmasında axtarmaq lazımdır."

Əyyub Abbasov qeyd edir ki, "Məndən soruşsalar ki, Səid Rüstəmov yaradıcılığının sirri nədədir, onun istedadının minlərlə pərəstişkarı kimi mən də cavab verərdim: səmimilik, sadəlik, aydınlıq, özünəməxsusluq. Göründüyü kimi, burada heç elə bir sirr yoxdur, çünki bunların hamısı hər bir istedada xas olan cəhətlərdir, lakin Səid Rüstəmovun Azərbaycan xalq musiqisinə qarşı qəribə bir eşitmə qabiliyyəti vardır. O, öz əsərlərini yaradarkən xalq musiqisinin intonasiya xüsusiyyətlərindən çox bacarıqla və geniş istifadə edir. Səid Rüstəmovun yaradıcılıq laboratoriyasında meydana gəlmiş mahnıların sönməyən, azalmayan populyarlığının daha bir sirri folklorla belə dostluğundadır."

Səid Rüstəmovun fəaliyyətində diqqəti cəlb edən başlıca cəhətlərdən biri onun xalq yaradıcılığına töhfələri və bağlılığıdır. Bu töhfələr Səid Rüstəmovun fəaliyyətinin müxtəlif səviyyələrində və müxtəlif formalarında özünü göstərir. Səid Rüstəmovun musiqiçi kimi fəaliyyət göstərdiyi sahələri – bəstəkarlığa dirijorluğu, folkloristika ilə başqa sahələri, o cümlədən mürəkkəb quruculuq illərində öz müəllimi Üzeyir Hacıbəyovla apardığı təşkilatçılıq işlərində əsas amil – onun xalq musiqisi töhfələri olmuşdur. Səid Rüstəmov yaradıcılıq fəaliyyətini canlandırmaq üçün bəstəkarın çoxşaxəli fəaliyyəti araşdırılmış və bəstəkarın xalq musiqisi ilə bağlılığı nöqteyi-nəzərdən qiymətləndirilmişdir.

Səid Rüstəmovun bəstəkar kimi yaradıcılıq fəaliyyəti onun orkestrlə işinin (əvvəl konsertmeyster, daha sonra dirijor) başlandığı dövrdən götürülür. Xalq musiqisi nümunələrinin işləmələrindən yaradıcılıq fəaliyyətinə başlayan bəstəkar daha sonra bu sahədə fəaliyyətini genişləndirir. Bu dövrdə Səid Rüstəmov xalq musiqi nümunələrinin toplanması sahəsində bir çox işlər görmüşdü. Səid Rüstəmov fəaliyyətinin ilk mərhələsindən müxtəlif sahələrlə əlaqəsində və bu əlaqənin başlıca şərti kimi xalq musiqisi əsas götürülür.

Bəstəkarın tərcümeyi-halından məlum olur ki, o, hələ uşaq ikən qardaşının tarda çaldığı xalq mahnıları, rəqs melodiyaları, muğamları çox sevmişdir. Bakıya gəldikdən sonra Üzeyir Hacıbəyov bəstəkarın xalq musiqisinə olan marağını görüb, onun bəstəkar kimi fəaliyyətində rol oynayır.

Zemfira Səfərova yazır ki, "Üzeyir Hacıbəyovun himayəsi altında musiqi sənətinə qədəm qoyan digər musiqiçilər kimi, Səid Rüstəmovun sənətkar kimi dünyagörüşü, musiqidə xəlqilik prinsipinə münasibəti, bu problemin bəstəkar yaradıcılığında axtarıb-aradığı həlli yollarında tutduğu mövqeyi də böyük müəlliminin tövsiyələri ilə, təlqin etdiyi estetik prinsiplərlə müəyyən olunmuşdu."

Üzeyir Hacıbəyov qeyd edir ki, "İlk gözəl nəğmə və rəqs melodiyalarının yaradıcı xalq özüdür. Bizə bu gün nümunə olan xalq nəğmələri əsrlərdən bəri işlənə-işlənə yaradılmış və yalnız bizim zəmanəmizdə həqiqi bədii formalar almışdır… kompozitorun nəinki ümumi musiqi kulturası sahəsində, bəlkə xalq musiqisi sahəsində də ciddi musiqi məlumatı olmalıdır. O, yaradıcılıq işinə başlamazdan əvvəl özünün kompozitorluq fəaliyyətinə nə qədər hazır olduğunu ciddi və düşüncəli surətdə yoxlamalı, sonralar məharətlə istifadə edə bilmək üçün xalq folklorunu öyrənməlidir. Şəxsən öz haqqımda bunu deyə bilərəm ki, mən xalq musiqisini əsaslı surətdə öyrənməyincə böyük əsərlər yazmağa tələsməmişəm." Bu ənənəni Səid Rüstəmov qəbul etmiş və sadiq qalmışdır.

1932-ci ildə Konservatoriya nəzdində Bülbülün rəhbərliyi ilə xalq musiqisini öyrənən elmi tədqiqat musiqi kabinəsi – ETMK təşkil edildiyi zaman Asəf Zeynallı, Qara Qarayev, Cövdət Hacıyev, Fikrət Əmirov, Tofiq Quliyev, Zakir Bağırov, M. İsmayılov kimi cavan musiqiçilərlə yanaşı Səid Rüstəmov da burada işə cəlb edilmişdi. Onun kabinədə göstərdiyi fəaliyyət aktiv və məhsuldar olmuşdur.

Kabinənin təşkil etdiyi birinci ekspedisiyada iştirak edən Səid Rüstəmov həmkarları ilə birlikdə Qarabağın kəndlərində xalq musiqisi nümunələrinin toplanmasında əsas rol oynamışdır. Sonrakı dövrdə də bəstəkar, folklor nümunələrinin toplanıb nota köçürülməsi ilə məşğul olur.

Səid Rüstəmovun nota yazdığı xalq rəqsləri, xalq mahnıları, eləcə də aşıq mahnıları folklorşünaslıq üçün əyani vəsait kimi qiymətli olan toplularda nəşr olunur. 1937-ci ildə işıq üzü görmüş "Azərbaycan rəqs havaları" vəsaiti Cabbar Qaryağdıoğlunun ifasından yazılaraq 1938-ci ildə nəşr edilmiş "50 Azərbaycan xalq mahnısı" vəsaiti həm xalq musiqisinin tədqiqində, həm də tədris prosesində əhəmiyyətini itirməyən dəyərli vəsait hesab olunur. Həmin topluların sonrakı illərdə təkrar nəşr edilməsi bunlara olan tələbatın azalmadığını təsdiq etmişdir. "Azərbaycan xalq rəqsləri" vəsaiti 1950-ci ildə təkrar çap edilmişdir. Cabbar Qaryağdıoğlunun ifasından yazılmış mahnılarla yanaşı, Səid Rüstəmovun qələmə aldığı başqa xalq mahnıları da var. Bu mahnılar Fikrət Əmirovun və Tofiq Quliyevin nota saldığı nümunələrlə bərabər tanınmış müğənni Bülbülün redaktəsi ilə iki cilddən ibarət toplu şəklində nəşr edilmişdir. Bu toplunun iki cildində təqdim edilmiş xalq mahnıları içərisində 130-dan artıq nümunə Səid Rüstəmovun nota yazdığı mahnılardır. Həmin ikicildlik toplunun birinci cildi 1981-ci ildə, ikinci cildi isə 1982-ci ildə təkrarən nəşr edilmişdir.

Aşıq mahnılarının toplanıb notlaşdırılması üzrə Səid Rüstəmovun apardığı iş də bu sahədə ilk təşəbbüs olaraq, əhəmiyyətli idi. 1938-ci ildə Səid Rüstəmovun Aşıq Əsəd, Aşıq Mirzə, Aşıq Fətulla kimi sənətkarların ifasından yazıb nota saldığı dörd dəftərdən ibarət aşıq mahnıları məcmuəsi çap olunur. Bu məcmuə toplanıb nəşr edilmiş folklor materialı içərisində nadir biblioqrafik nümunələrdən biri olaraq saxlanılır. Burada toplanan nümunələr içərisində "Kürdü" (Aşıq Fətullanın ifasında), "Koroğlu cəngisi", "Qəhrəmani", "Şərili" (Aşıq Mirzənin ifasında), "Qarabağ qaytarması", "Duraxanı" (Aşıq Əsədin ifasında) kimi nümunələr mövcuddur. Səid Rüstəmov aşıq mahnılarını nota salaraq sadəcə əyani musiqi nümunələri kimi təqdim etməmiş, həmçinin iş prosesində müşahidə etdiklərini – aşıq musiqisinin müxtəlif üslub xüsusiyyətləri, aşıq mahnılarının oxuma tərzi, bunların quruluşu, melodik və ritmik xüsusiyyətləri, mətnlə əlaqəsi, saz alətinin quruluşu və instrumental müşayiətin rolu, eləcə də bir çox başqa məsələlər barəsində öyrəndiklərini həmin toplulara giriş sözündə açıqlamışdır. Bu müqəddimələr Səid Rüstəmovun folklorşünas kimi mənimsədiyi nəzəri biliklərini və aşıq musiqisini nota köçürərkən əldə etdiyi təcrübəni əks etdirmişdir.

Aşıqşünaslıq istiqamətində araşdırmalar aparan alimlər ilk növbədə məhz Səid Rüstəmovun nota saldığı aşıq musiqisi nümunələrinə əsaslanmışdır. Rus alimi Vladimir Belyayev üçün də, milli musiqişünaslıqda aşıq yaradıcılığının tanınmış tədqiqatçısı Ə. Eldarova üçün də bu nümunələr əsas tədqiqat materialı olmuşdur.

Səid Rüstəmovun özünün verdiyi məlumatda bildirir ki, onun toplayıb notlaşdırdığı xalq mahnılarının sayı işıq üzü görmüş nümunələrdən çox olmuşdur. Bəstəkar əlavə edir ki, "Vaxtı ilə məşhur ustad xanəndə Cabbar Qaryağdıoğlunun ifasında dörd yüzdən artıq mahnını nota salmışdım. Böyük musiqi həvəskarı Ağalarbəy Əliverdibəyovun əlyazmasında altı yüzdən artıq xalq mahbı və təsniflərinin mətni var idi. Ağalarbəy Əliverdibəyov mahnının mətninə baxan kimi melodiyasını yada salıb oxuyardı. Mən onların içərisindən iki yüz mahnı seçib nota köçürmüşdüm." Səid Rüstəmovun nota yazdığı, çap olunmuş mahnıların sayı onun topladığı mahnıların müəyyən bir hissəsidir.

Səid Rüstəmovun nota saldığı mahnılardan ibarət olan "50 Azərbaycan xalq mahnısı" vəsaiti, Üzeyir Hacıbəyovla Müslüm Maqomayevin 1927-ci ildə nəşr etdirdiyi mahnı məcmuəsindən sonra ikinci böyük toplu olaraq, öz bədii və elmi əhəmiyyətini itirməyən dəyərli folklor materialı kimi musiqişünasların müraciət etdiyi bir nümunədir. Bu topluya daxil edilmiş Bülbül tərəfindən Cabbar Qaryağdıoğlunun ifasında yazılmışdı. Səid Rüstəmov isə həmin mahnıları nota köçürmüşdür. 1934–1938-ci illərdə Səid Rüstəmov Cabbar Qaryağdıoğlunun oxuduğu 100-ə qədər mahnını nota köçürmüşdü.

Səid Rüstəmov tərəfindən nota alınaraq orkestr üçün işlənmiş Azərbaycan aşıq mahnılarının ("Divanı", "Moskvanın tərifi", "Yola gələk", "Koroğlu") partiturasının 1938-ci ildə nəşr edilmiş partiturasının üz qabığı.

Zemfira Səfərova yazır: "Folklor nümunələrinin nota salınması işinin çətinliyi, tədqiqatçıdan xüsusi səriştə, savad, bacarıq tələb etməsi məlum məsələdir. Ən vacib şərtlərdən biri də xalq melodiyalarını nota köçürməklə məşğul olan musiqiçinin bu nümunələrə, ümumiyyətlə folklorun qanunauyğunluqlarına, xalq musiqisini səciyyələndirən başqa xüsusiyyətlərə, xalqın intonasiya lüğətinə, leksikonuna bələd olması və bu baxımdan da yaxşı intuisiyaya malik olmasıdır. Nota yazdığı folklor nümunələrində Səid Rüstəmov bu vacib məziyyətlərə malik olduğunu parlaq nümayiş etdirmişdir. Bunuda nəzərə alsaq ki, xalq melodiyalarının, xüsusilə Avropa musiqisindən tamamilə fərqi intonasiya məzmununa malik olması Azərbaycan musiqisinin ənənəvi not qrafikasının köməyilə yazılması yaradıcılıq aktını yalnız müəyyən səviyyədə əks etdirə bilər və ən mükəmməl diaktrik işarələr sisteminin istifadəsi ilə yerinə yetirilən yüksəkixtisaslı yazıda belə, xanəndənin, yaxud instrumental ifaçının ifa tərzinin bütün incəliklərini notlara həkk etmək qeyri mümkündür – bu işin mürəkkəblik dərəcəsini təsəvvürə gətirmək olar."

Səid Rüstəmov işi bu sahədə çox az təcrübəsinin olduğu bir dövrdə yerinə yetirmişdir. Bu musiqiçinin həm özü üçün, həm də ümumiyyətlə, folklorşünaslar üçün təcrübəli bir sahə idi. Xalq musiqisinin bir çox cəhətlərini mənimsəyən, milli musiqinin intonasiya potensialına yaxından bələd olan Səid Rüstəmovun qələmə aldığı nümumələr öz şifahi folklor prototiplərinin əsas xüsusiyyətlərini mümkün olan dərəcədə dəqiqliklə əks etdirmişdir. Səid Rüstəmovun nota saldığı nümunələr xalq mahnılarının janr rəngarəngliyini nümayiş etdirir.

"50 Azərbaycan xalq mahnısı" toplusuna əsas etibarilə lirik mahnılar daxil olmuşdur. Buraya daxil olmuş mahnıların bəziləri toplu nəşr edilməmişdən əvvəl Üzeyir Hacıbəyov tərəfindən istifadə edilmiş nümunələrdir. "Bu gələn yara bənzər" mahnısı "Leyli və Məcnun" operasından qızların xorunda, "Canlar içindəki canım, ay" mahnısı "Arşın mal alan" operettasında Soltan bəyin kupletlərində, "Nə baxırsan yanı-yanı" mahnısı isə "O olmasın, bu olsun" musiqili komediyasında xor ilə Məşədi İbadın mahnısında ("Gedək, gedək qazıya deyək") istifadə olunmuşdur.

Üzeyir Hacıbəyov və Müslüm Maqomayevin toplusunda müxtəlif janrlı nümunələr, o cümlədən məişət və əmək mahnıları mövcud idi. Səid Rüstəmovun toplusunda isə məhəbbət lirikasına aid olan mahnılar üstünlük təşkil edirdi.

Səid Rüstəmov mahnıları birsəsli şəkildə vermiş, lakin melodiyanı dəqiqliklə təqdim edərək, bütün incə nüansları, ifa tərzini mümkün qədər dolğunluğu ilə əks etdirməyə çalışmışdır. Topludakı bəzi mahnılarda melizmatikanın zənginliyi, melodiyanın şıltaq, mürəkkəb ustalıqla qələmə alınmışdır. Ən mürəkkəb melodik məzmunu nota salarkən, Səid Rüstəmov onun ilkin sadəliyini, təmizliyini pozmayaraq, əlavələrə yol verməmişdir. Azərbaycan musiqisində melodikanın öz daxili mahiyyətini, başlıca xəttini, intonasiya məzmununu ifadə edən və adi bəzək kimi işlədilməyərək, bunun əsasını təşkil edən forşlaq, trel, mordent tipli melizmləri Səid Rüstəmov real səslənməyə uyğun işlətməyə nail olur və mümkün qədər sadəliyə çalışır. Mahnıların metroritmikasının əks etdirilməsində də eyni prinsipi riayət olunmuşdur. Mürəkkəb, şıltaq metroritmə malik mahnıların yazısı da yerinə yetirilmiş, triol, punktirli ritm, sinkop və digər üsullardan itifadə olunmuş, bu yazılar folklor nümunələrinin real səslənməsini dəqiq ifadə etmişdir.

Not yazısında riayət olunmuş dəqiqliklər topludakı nümunələrdən təhlil materialı kimi istifadə etməyə, xalq mahnılarındakı səciyyəvi xüsusiyyətlər barədə, bunların musiqi dili, forma əmələ gətirən ünsürləri barədə fikirləri ifadə etməyə, ümumiləşdirmələr aparmağa imkan verir. "50 Azərbaycan xalq mahnısı" vəsaiti xalq mahnılarının populyarlaşdırılması və öyrənilməsində bədii-elmi nümunə olmaqla yanaşı, eyni zamanda Səid Rüstəmovun xalq musiqisinə münasibətini və folklorun xüsusiyyətlərinə, xalqın musiqi dilinə, intonasiya lüğətinə bələd olmasını nümayiş etdirir.

Səid Rüstəmovun folklorşünaslıq istiqamətində gördüyü digər əhəmiyyətli iş, Azərbaycan xalq rənglərini toplayıb nota saldırmaq olmuşdur. O, 1954-cü ildə işıq üzü görmüş rənglərdən ibarət birinci, 1956-cı ildə ikinci dəftərə yazdığı müqəddimələrdə öz məqsədini açıqlamış, eyni zamanda muğamlarımızın obrazlı məzmunu, quruluşu, buraya daxil olan rənglərin səciyyəvi xüsusiyyətləri barədə, bunların bəstəkar yaradıcılığında istifadəsi haqda məlumatlarla çıxış etmişdir. Bəstəkarın özü qeyd etmişdir ki, bu işi görməkdə əsas məqsədi peşəkar musiqiçiləri, bəstəkarları eyni zamanda musiqi dili ilə maraqlanan hər kəsə yardımçı olmaq, onlara milli musiqinin incilərini yaxından tanıtmaqdan ibarət olmuşdur. Rənglərin birinci dəftərinə müqəddimədə Səid Rüstəmov yazır:

Zəngin və çoxcəhətli xalq musiqisi, bəstəkarların yaradıcılığı, musiqişünasların elmi-tədqiqat işləri üçün tükənməz bir mənbədir. Rus musiqisinin böyük klassikləri Mixail Qlinka, Pyotr İliç Çaykovski, Nikolay Rimski-Korsakov, Modest Musorqski, Aleksandr Borodin və başqaları öz ölməz əsərlərində rus xalq musiqisinin zəngin xəzinəsindən daima istifadə etmişlər. Azərbaycan operasının banisi Üzeyir Hacıbəyov öz yaradıcılığı ilə yanaşı, bütün ömrü boyu Azərbaycan xalq musiqisinin əsaslarını tətbiq etmiş və öz şagirdlərini də bu yolu davam etdirməyə ruhlandırmışdır... Bu məcmuədə toplanmış rənglər hazırda ifa olunan əsas Azərbaycan muğamlarını əhatə edir. Əsas material Üzeyir Hacıbəyovun "Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları" əsərinə uyğun olaraq düzülmüşdür. Məcmuənin bu cür quruluşu bəstəkar və musiqişünaslarımıza yaradıcılıq materialı olmaqla bərabər, müəyyən dərəcədə Üzeyir Hacıbəyovun yuxarıda göstərilən tarixi əsəri üçün əyani vəsait də ola bilər. Mən Üzeyir Hacıbəyovun xalq musiqisinin tədqiqi ilə məşğul oluram. Öz yetişdirmələrimə də milli musiqi nümunələrini öyrənmək haqda tövsiyyəmi də əsas gətirərək, bu vacib və məsuliyyətli işi yerinə yetirməklə öz böyük müəllimimin ənənəsini davam etdirirəm.

Birinci dəftərə əsas muğamlara daxil olan rənglər salınmışdır. İkinci dəftərə başqa muğamlara daxil olan rənglər salan Səid Rüstəmov bunlar haqda da məlumat vermiş, həmçinin nota saldığı zərb-muğamlara daxil olan rənglər barədə öz fikirlərini söyləmişdir. "Azərbaycan xalq rəngləri" müqəddiməsini ikinci dəftərinə, birinci dəftərdə olduğu kimi, əsas muğamlarda ifa olunan bir sıra yeni rənglərdən başqa, xanəndələrin az-az ifa etdikləri "Hümayun" dəstgahının rəngləri daxil edilmişdir. İkinci dəftərə quruluşları etibarilə (nəzəri cəhətdən) əsas muğamların eyni olub, lakin kökləri və adları müxtəlif olan bir sıra muğamların rəngləri daxil edilmişdir. Əsas "Şur" muğamının mayesi sol-dur, səsdüzümü etibarilə "Şur" muğamının eyni olan "Nəva" muğamının isə mayesi re-dir. Əsas "Rast" muğamının mayesi sol olduğu halda, quruluşça "Rast" muğamının yeni olan "Mahur-hindi" muğamının mayesi d, "Orta mahur" muğamının fa, "Dügah" muğamının ifası isə mi-dir. Əsas muğamların bəzi kiçik hissələri çox zaman müstəqil ifa olunduqlarına görə, bunlardan bir neçəsinin rəngləri ikinci dəftərə ayrıca olaraq daxil edilmişdir. İkinci dəftərə, improvizasiyalı vokal epizodları, instrumental qrupun ritmik müşayiəti ilə ifa olunan bəzi muğamların rənglərindən nümunələr daxil edilmişdir.

Xatirəsi

Səid Rüstəmovun Bakıda yerləşən xatirə lövhəsi.

Səid Rüstəmovun ölümündən sonra adı əbədiləşdirilmiş, bir çox məktəblərə, orkestra, küçələrə verilmişdir. Xətai rayonu, NZS qəsəbəsinin Marat Əmirxanov 19 ünvanındakı 13 nömrəli Uşaq İncəsənət Məktəbi Səid Rüstəmovun adını daşıyır. Məktəb 1935-ci ildə yaranıb. Bəstəkarın ölümündən iki il sonra – 1985-ci ildə məktəbə Səid Rüstəmovun adı verilib. Musiqi məktəbi yaşayış binasının alt mərtəbəsində yerləşir. Məktəb 23 sinif otağından ibarətdir.

Sumqayıtda Səid Rüstəmov adına 3 nömrəli Musiqi Məktəbi fəaliyyət göstərir. Musiqi çəktəbi Sumqayıt şəhər mədəniyyət İdarəsinin tabeliyində olan incəsənət məktəblərindən biridir. Məktəb Sumqayıt şəhər Xalq Deputatları Sovetinin sərəncamı ilə 1 sentyabr 1976-cı ildə uşaq musiqi məktəbi kimi yaranmışdır. 1993-cü ildə Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən məktəbə bəstəkar Səid Rüstəmovun adı verilmişdir. Məktəbdə "Fortepiano", "Xalq çalğı alətləri", "Simli və nəfəsli alətlər", "Azərbaycan qarmonu", "Nəzəriyyə", "Rəssamlıq" şöbələri fəaliyyət göstərir. Bu şöbələrdə 748 şagird təhsil alır.

1931-ci ildə Üzeyir Hacıbəyovun təşəbbüsü və simfonik orkestr prinsipi ilə birinci notlu Azərbaycan xalq çalğı alətləri orkestri yaradılmışdır. Orkestrin baş dirijoru Üzeyir Hacıbəyov, dirijor köməkçisi və konsertmeysteri isə Səid Rüstəmov idi. Daha sonra Üzeyir Hacıbəyov rəhbərliyi və baş dirijor vəzifəsini Səid Rüstəmova həvalə etmişdir. Təqribən 40 il – 1973-cü ilə qədər Səid Rüstəmov orkestrə rəhbərlik etmiş, onun başçılığı altında həmin ifaçı kollektivi böyük uğurlar əldə etmiş, inkişaf etmiş, ayrı-ayrı instrumental ifaçıları, həmçinin müğənni və bəstəkarların təhsil aldığı məktəb kimi mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. Hal-hazırda Azərbaycan Dövlət Xalq Çalğı Alətləri Orkestri Səid Rüstəmovun adını daşıyır. 1960-cı ildə Səid Rüstəmovun rəhbərlik etdiyi xalq çalğı alətləri orkestri Əməkdar kollektiv fəxri adına layiq görülmüşdür.

Bakıda Səid Rüstəmov adında küçə mövcuddur. Bəstəkarın evi də özünün adının verildiyi küçədə yerləşir. Bakıda Səid Rüstəmovun xatirə lövhəsi var.

Mükafatları

• "Azərbaycan SSR xalq artisti" fəxri adı — 18 may 1957
• "Azərbaycan SSR əməkdar incəsənət xadimi" fəxri adı — 4 dekabr 1938
• "Stalin" mükafatı (3-cü dərəcə) — 14 mart 1951
• "Qırmızı əmək bayrağı" ordeni — 1946, 9 iyun 1959
• "Xalqlar Dostluğu" ordeni — 23 iyun 1977
• "Şərəf nişanı" ordeni
• "1941-1945-ci illər Böyük Vətən müharibəsində rəşadətli əməyə görə" medalı — 1946
• "Qafqazın müdafiəsinə görə" medalı — 1946

Ədəbiyyat

Rus dilində

• Рустамов, Саид. Беш манатлыг кəлин мусигили комедиjаcы. Баку: Азəрбаjчан Дөвлəт Нəшриjjаты. 1971.
• Аббасова, Элмира. Рустамов, Саид Али оглы. Баку: "Элм". 1973.
• Рустамов, Саид. Дурна мусигили комедиjаcы. Баку: Азəрбаjчан Дөвлəт Нəшриjjаты. 1961.

Azərbaycan dilində

• Səfərova, Zemfira. Azərbaycan musiqi tarixi. İkinci cild. Bakı: Elm. 2017.
• Təhmirazqızı, Səadət. Sənətkar ömrü: Səid Rüstəmov. Bakı: Mədəniyyət. 2010.
• Rüfanə Günəş. Səid Rüstəmovla bağlı xatirələr. Bakı: Azərbaycan müəllimi. 2015.
• Qədirova, Xatirə. Nəğmələri ilə ürəkləri fəth edən sənətkar – Səid Rüstəmov. Bakı: Azərbaycan Respublikasının Milli Arxiv İdarəsi. 2018.

Həmçinin bax

• Azərbaycan musiqisi
• Azərbaycan bəstəkarlarının siyahısı

Xarici keçidlər

• "Рустамов, Сеид Али-оглы" ( (rus.)). Большая биографическая энциклопедия. 2009. İstifadə tarixi: 2019-07-23.
• "Биография — Рустамов Сеид Али-оглы" ( (rus.)). biografija.ru. İstifadə tarixi: 2019-07-23.
• "Рустамов Саид Али оглы" ( (az.)). epistolyar.musigi-dunya.az. İstifadə tarixi: 2019-07-23.
• "Саид Рустамов" ( (rus.)). super-mp3.narod.ru. 2019-07-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-07-23.

Bəstəkarlar portalı   Musiqi portalı   Azərbaycan portalı