Bu, yaxşı məqalədir. Daha çox məlumat üçün klikləyin.

QULAQ

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Bu adın digər istifadə formaları üçün bax: Qulaq (dəqiqləşdirmə).
Bu məqalə SSRİ dövlət qurumu haqqındadır. Eşitmə orqanı üçün Qulaq səhifəsinə baxın.
1923–1961-ci illərdə mövcud olmuş QULAQ düşərgələrinin xəritəsi.

QULAQ (rus. ГУЛАГ) — 1930-cu illərdən 1950-ci illərə qədər, Stalin dönəmində məcburi əmək düşərgələrini idarə edən dövlət qurumu. İlk dəfə belə düşərgələr, 1918-ci ildə yaradılmışdı və termin, geniş formada SSRİ-də hər hansı əmək düşərgəsini təsvir etmək üçün istifadə olunurdu.[1] Kiçik cinayətkarlardan siyasi məhbuslara qədər çoxlu sayda dustaqların yerləşdirildiyi düşərgələr, sadələşdirilmiş üsullarla, eləcə də NKVD üçlükləri və mühakiməsiz edamın digər alətləri ilə idarə olunurdu. QULAQ, SSRİ-də siyasi repressiyaların əsas aləti kimi bilinir. Termin, bəzən düşərgələrin özünü, xüsusilə də Qərbdə təsvir etmək üçün istifadə olunur.

QULAQ, Гла́вное управле́ние лагере́й (Baş Düşərgə İdarəsi) üçün akronim idi. Bu, Гла́вное управле́ние исправи́тельно-трудовы́х лагере́й и коло́ний (İslah Əmək Düşərgələri Baş İdarəsi) rəsmi adının qısa forması idi. İlk dövrlərdə Dövlət Siyasi Bürosu, sonralar NKVD və son illərdə isə Daxili İşlər Nazirliyi tərəfindən idarə olunurdu. İlk islah əmək düşərgələri, inqilabdan sonra 1918-ci ildə yaradılmışdı və 1919-cu ilin 15 aprelində məcburi əmək düşərgələrinin yaradılması haqqında olan dekretlə qanuniləşdirildi.

Məcburi əmək düşərgələri, təşkilat funksiyasını itirənə qədər – 1980-ci illərin sonuna qədər fəaliyyət göstərdi. Sovet təfriqəçilərinin çoxu, rəsmən bağlandıqdan sonra QULAQ-ın davamını təsvir edirdilər: Anatoli Marçenko (1986-cı ildə faktiki olaraq düşərgədə öldü), Vladimir Bukovski, Yuri Orlov, Natan Şaranskiy QULAQ-dan buraxıldı və Sovet rəhbər orqanlarına olan beynəlxalq təzyiqin nəticəsi olaraq, onlara Qərbə emiqrasiya etməyə icazə verildi.

11 ilini QULAQ-da keçirən Aleksandr Soljenitsın, 1970-ci ildə Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatının laureatı olmuş, 1973-cü ildə isə QULAQ arxipelaqı əsərinin nəşri ilə məşhurluq qazanmışdır. Yazıçı, dağınıq düşərgələri "adalar zənciri"nə bənzədir və bir şahid kimi QULAQ-ı insanların ölənə qədər işlədiyi sistem kimi təsvir edirdi.[2] Bəzi alimlər, bu mülahizəni dəstəkləyirdi,[3][4] baxmayaraq ki müharibə illərinin açıq-aşkar istisnası ilə QULAQ-ı sağ-salamat tərk etmiş insanların böyük əksəriyyəti tərəfindən mübahisəli hesab olunurdu.[5] 1940-cı ilin martında, SSRİ-də 53 QULAQ düşərgəsi idarəsi və 423 əmək koloniyası var idi.[6] Arktik zonanın əsas sənaye şəhərlərinin, eləcə də Norilsk, Vorkuta və Maqadan kimi yerlərdə məhbuslar tərəfindən düşərgələr tikilirdi.[7]

Qısa tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
QULAQ məhbuslarının statistikası, 1934–1953-cü illər[8][9]

Təxminən 14 milyon insan, 1929-cu ildən 1953-cü ilə qədər QULAQ əmək düşərgələrində olmuşdur. 6–7 milyondan çox insan, SSRİ-nin uzaq ərazilərinə sürgün olunmuşdur.[10] Bəzi hesablamalara əsasən, düşərgələrdəki insanların ümumi sayı, 1934-cü ildə 510,307 nəfər idi, lakin bu rəqəm artıq 1953-cü ildə 1,727,970 nəfər idi.[6] Digər hesablamalara əsasən, 1953-cü ilin əvvəlində məhbusların ümumi sayı, 2.4 milyondan çox idi. Bunların 465.000 nəfəri, siyasi məhbus idi.[11] Sovet düşərgələri sisteminin təhlili, QULAQ və Hərbi Əsirlərin İşləri üzrə Baş İdarə arasında formal fərqlənməni qəlizləşdirirdi. Hərbi Əsirlərin İşləri üzrə Baş İdarə, İkinci dünya müharibəsi dövründə və ondan sonra SSRİ-də hərbi əsirlər üzrə NKVD-nin şöbəsi idi. Çox cəhətlərdə QUPVİ sistemi, QULAQ-a oxşar idi.[12] Əsas fərqləndirici xüsusiyyət, Hərbi Əsirlərin İşləri üzrə Baş İdarənin düşərgələrində katorqaya məhkum olunmuş cinayətkarların olmaması idi. Başqa hallarda isə oxşarlıqlar var idi: gərgin əmək, zəif qidalanma, yaşayış şəraiti və yüksək ölüm faizi.[13]

Soljenitsın kimi olan sovet siyasi məhbusları, bütün əcnəbi mülki şəxslər və hərbi əsirlər QULAQ-da həbs edilmişdilər, xilas olan əcnəbi mülki şəxslər və hərbi əsirlər özlərini QULAQ-da məhbus kimi hesab edirdilər. Hesablamalara görə, ümumiyyətlə, QUPVİ-nin mövcudluğu dönəmində, 4,000,000 hərbi əsirin həbs olunduğu 500-dən çox düşərgə var idi.[14]

Sovet arxiv məlumatına əsasən, 1.053,829 insan 1934–1953-cü illərdə QULAQ-da ölmüşdü (1919–1934-cü illər dövrünə aid arxiv məlumatı yoxdur).[6] Bəzi müstəqil hesablamalara görə, 1929–1953-cü illərdə 1.6 milyon insan ölmüşdü,[15] lakin 10 milyona qədər olduğu da ehtimal edilir.[16]

QULAQ məhbuslarının çoxu, siyasi məhbus deyildi, baxmayaraq ki hər bir dövrdə düşərgələrdə çoxlu sayda siyasi məhbus tapıla bilərdi.[17] Xırda cinayətlər və Sovet hökuməti rəsmilərini məsxərəyə salmaq, azadlıqdan məhrum etmə ilə cəzalandırılırdı.[18][19] QULAQ düşərgələrində təxminən siyasi məhbusların yarısı, məhkəməsiz həbs edilmişdi, rəsmi məlumatlara görə, 1921–1953-cü illərdə gizli polis tərəfindən aparılan araşdırmalarda müəyyən olunmuşdu ki, 2.6 milyondan çox hökm verilib.[20] 1953-cü ildə Stalinin ölümündən sonra, QULAQ ləğv edildi.

Tarix

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Arxa plan

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Saxalində məhbuslar, 1903-cü il

1920–1950-ci illərdə, Kommunist partiyasının rəhbərləri və dövlət SSRİ dövlət sisteminin normal işləməsinin təmin edilməsi, eləcə də sosial bazaları olan fəhlə sinfində mövqelərini möhkəmləndirmək üçün əsas alət kimi repressiya hesab olunurdu (Bolşeviklər hakimiyyətə gələndə, kəndlilər əhalinin 80%-ni təşkil edirdi).[21]

Tarixçi Enn Appelbaumun fikrincə, 1906-cı ildə 6,000 və 1916-cı ildə isə 28,600 məhbus var idi.[2][22] 1918-ci ildən düşərgə tipli həbs yerləri təsis edilmişdi, məcburi əmək sistemi (katorqalar) Rusiya imperiyası dönəmində Sibir ərazisində tətbiq edildi. 2 əsas tip, "Çeka xüsusi məqsədli düşərgələri" və məcburi əmək düşərgələri idi. Məhbuslar, müxtəlif kateqoriyalara görə fərqləndirilirdi: Rusiya vətəndaş müharibəsinin hərbi əsirləri, xırda cinayətkarlar, korrupsiya, təxribatçılıq və yeyinti ilə günahlandırılan məmurlar, siyasi düşmənlər, dissidentlər və dövlət üçün təhlükəli hesab edilən şəxslər.

Stalinin rəhbərliyi altında formalaşması və ekspansiyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

QULAQ, rəsmən 1930-cu il 7 aprel tarixli 22 p. 248 №-li əmrə müvafiq olaraq 130/63 №-li əmrə əsasən, OQPU tərəfindən ULAQ kimi 1930-cu ilin 25 aprelində təsis olundu. Həmin ilin noyabrında QULAQ kimi adlandırıldı.

İqtisadi mülahizələri Stalinizm dövrü ərzində kütləvi həbslər üçün məsul edən fərziyyə, 1990-cı illərdən bəri əlçatan olan keçmiş sovet arxivlərini təkzib edirdi, baxmayaraq ki bəzi arxiv mənbələri həmçinin iqtisadi fərziyyəni dəstəkləməyə sövq edirdi.[23][24] Düşərgə sisteminin böyüməsi, Sovet sənayeləşdirmə kampaniyasının zirvəsinə tuş gəldi. Təbii ehtiyatların istismarı və uzaq ərazilərin kolonializmi daxil olmaqla, eləcə də ölçüyəgəlməz infrastruktur işlərinin gerçəkləşdirilməsi və sənaye konstruksiya layihələri həyata keçirilirdi. Əmək düşərgələri əvəzinə, "xüsusi məntəqələr" ilə bu məqsədlərə nail olmaq planı 1933-cü ildə Nazino faciəsinin meydana çıxmasından sonra iflasa uğradı, QULAQ sistemi genişləndirildi.

1931–1932-ci illərə aid arxivlər, QULAQ düşərgələrində təxminən 200,000 məhbusun olduğunu göstərirdi, lakin 1935-ci ildə düşərgələrdə 800,000 və koloniyalarda isə 300,000 nəfər var idi.

1930-cu illərin əvvəlində, SSRİ-nin cinayətkar siyasətinin daralması həbs düşərgəsində əhalinin əhəmiyyətli dərəcədə artımına səbəb oldu. 1937–1938-ci illərin Böyük Təmizlik dönəmində, kütləvi həbslər artıma səbəb oldu. Yüz minlərlə insan həbs edildi. On minlərlə məhbus, 1937–1938-ci illərdə davam edən əks-inqilabçı fəaliyyətlərinə görə edam edildi.

1934–1941-ci illərdə, ali təhsilli məhbusların sayı 8 dəfədən çox artdı və onların sayı 5 dəfə artdı.[21] Ziyalı təbəqəyə olan inamsızlıq, düşmənçilik və hatta nifrət Sovet rəhbərlərinin ümumi xarakteristikası idi.[21]

İkinci dünya müharibəsi dönəmi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

QULAQ-ın siyasi rolu

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Dalstroy məhbusları yol inşa edərkən (Kolıma magistralının Maqadandan Yakutska qədər olan hissəsi)
SSRİ-də
məcburi köçürülmələr
Siyasətlər
Xalqlar
Əməliyyatlar
İkinci Dünya müharibəsində müharibə əsiri əməyi
Kütləvi əmək qüvvəsinin köçürülməsi

İkinci dünya müharibəsi ərəfəsində, Sovet arxivləri göstərir ki, 1939-cu ildə kompleks düşərgə və koloniyalarda təxminən 1.6 milyon insan məhbus idi.[25] Anna Appelbaum və Steven Rozefildin fikrincə, müharibə başlayanda QULAQ sisteminin həbs düşərgələrində və koloniyalarda 1.2 milyondan 1.5 milyona qədər insan var idi.[26][27]

Avropada İkinci dünya müharibəsi, almanlar tərəfindən Polşanın işğalı ilə başladı. SSRİ də Polşaya hücum etdi və Polşa Respublikasının şərq hissəsindəki ərazilər ilhaq olundu. 1940-cı ildə, SSRİ Estoniya, Latviya və Litva respublikalarını, Bessarabiyanı (indiki Moldova Respublikası) və Bukovinanı zəbt etdi. Bəzi hesablamalara görə, yüz minlərlə polyak[28][29] və işğal olunmuş digər ərazilərin sakinləri etnik mənsubiyyətləri nəzərə alınmadan həbs olundular və QULAQ düşərgələrinə göndərildilər. Halbuki, rəsmi məlumata görə, SSRİ-də siyasi və dövlətəzidd cinayətlər üçün hökmlərin ümumi sayı 1939–1941-ci illərdə 211,106 idi.[20]

Təxminən 300,000 polyak hərbçisi, Sovet İttifaqının Polşa istilası ərzində və sonrasında SSRİ tərəfindən əsir götürüldü.[30] Demək olar ki, əsir götürülmüş zabitlərin və çoxlu sayda sıravi əsgərlərin hamısı sonradan qətlə yetirildi (Katın qırğını) ya da QULAQ-a göndərildi.[31] 1940–1941-ci illərdə 10,000–12,000 polyak Kolımaya göndərildi, yalnız 583 nəfər xilas oldu, 1942-ci ildə Şərqdə polyak silahlı qüvvələrinə qoşulmaq üçün buraxıldılar.[32] SSRİ-dən təxliyə edilən 80,000 əsgərlə birlikdə general Vladislav Anders, Böyük Britaniyada toplaşdı və yalnız 310 nəfər 1947-ci ildə SSRİ nəzarətindəki Polşaya qayıtmağa könüllü oldu.[33]

Böyük Vətən müharibəsi ərzində, QULAQ düşərgələrində məhbusların sayı 1942–1943-cü illərdə kəskin surətdə azalırdı. 1941-ci ilin qışında QULAQ məhbuslarının 1/4-i, acından ölmüşdü.[34] 516,841 məhbus 1941–1943-cü illərdə həbs düşərgələrində ağır iş şəraitinə cəlb edildiklərinə və almanlarla müharibənın aclığa səbəb olmasına görə ölmüşdü.[35][36] Statistikaya görə, bu dövrdə minlərlə ölüm hadisəsi baş vermişdi.

1943-cü ildə, katorqa işləri termini yenidən işlədildi. Onlar, ilk olaraq nasistlərlə əməkdaşlıq edənlər üçün nəzərdə tutulmuşdu, lakin siyasi məhbusların digər kateqoriyaları katorqa işlərinə məcbur edildi. Katorqa işlərinə məcbur edilən məhbuslar, QULAQ həbs düşərgələrinə göndərildilər.[36]

QULAQ-ın iqtisadi rolu

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İkinci dünya müharibəsinə qədər, QULAQ sistemi Sovet düşərgə iqtisadiyyatını yaratmaq üçün genişləndirildi. Müharibədən əvvəl, məcburi əmək xalqı nikelin 46,5%-i, tənəkənin 76%-i, kobaltın 40%-i, xrom-dəmir filizinin 40,5%-i, qızılın 60%-i və meşə materialının 25,3%-i ilə təmin edirdi.[37] Müharibəyə hazırlıq zamanı, NKVD çoxlu fabriklər qurur və magistrallar, dəmiryolları inşa etdirirdi.

QULAQ, müharibə başlayandan sonra ordu üçün tez bir zamanda silah istehsalını və təchizatla təminatı həyata keçirdi. İlk növbədə, nəqletmə prioritet təşkil edirdi. 1940-cı ildə, NKVD qüvvəsinin çoxunu dəmiryolu tikintisinə cəmləşdirdi.[38] Almanların irəliləyişi önündə bunun son dərəcə mühüm olduğunu sübut edirdi. Əlavə olaraq, fabriklər sursat, forma və digər təchizatların istehsalına diqqət yönəltmişdi. Eyni zamanda, NKVD bacarıqlı fəhlələri və mütəxəssisləri QULAQ-dan çıxararaq tankların, döyüş təyyarələrinin, silah və sursat istehsal edən 380 xüsusi koloniyalara toplamışdı.[37]

Ucuzluğa baxmayaraq, düşərgə iqtisadiyyatı ciddi qüsurlara uğradı. Faktiki məhsuldarlıq demək olar ki, qiymətlərə uyğun gəlmirdi, çünki qiymətlər nikbinlikdən çox uzaq idi. Əlavə olaraq, maşın və avadanlıqların qıtlığı düşərgələri çətinliyə salır və düşərgələrin fəaliyyətini ləngidirdi. Magistral tikintisini aparan düşərgələrə nəzarət edən Şərqi Sibir baş idarəsi, yalnız 3 ildə 94 vaqoneti məhv etdi.[37] Lakin, ən böyük problem sadə idi – məcburi əmək təbiətlə azad əməkdən daha az səmərəlidir. Faktiki olaraq, QULAQ məhbuslarının yarısı, SSRİ-də ərzaq probleminin olduğu dövrdə azad fəhlələr kimi məhsuldar fəaliyyət göstərirdi.[37]

Bu uğursuzluğun əvəzini çıxmaq üçün NKVD məhbusları həddindən çox işlədirdi. Tələbi qaldırmaqa nail olmaq üçün məhbuslar, uzun-uzun saatlar və əvvəlkindən də daha az qida ehtiyatları ilə işləyirdilər. Düşərgə inzibatçısı iclasda deyirdi ki, əmək məhsuldarlığının azalmasına səbəb məhbusa istirahət üçün gün ərzində 5 saatdan da az vaxt verilməsidir. Və ya keçmiş QULAQ məhbusunun sözlərində bu daha da aydın görünür. 1942-ci ilin yazından düşərgə işləməyi dayandırdı. Hətta odun toplaya və ölüləri dəfn edə bilən insanları tapmaq çətin idi.[37] Ərzaq qıtlığı, bütün SSRİ-də vəziyyəti gərginləşdirirdi, lakin müharibə dövründə QULAQ-a mərkəzi yardımın olmaması da əsas problemlərdən idi. Mərkəzi hökumət, diqqətini hərbi sahəyə yönəltmişdi və düşərgələri öz problemləri ilə tərk qoydu. 1942-ci ildə, QULAQ ərzaq və sənaye malları tapmaq üçün Təchizat İdarəsini yaratdı. Bu dövrdə, yalnız ərzaq qıtlığı deyil, NKVD də daha çox ərzaq üçün gərgin işləməyi məhbuslara təlqin etmək cəhdi ilə ehtiyatları məhdudlaşdırdı. Bu siyasət, 1948-ci ilə qədər davam etdi.[39]

Ərzaq qıtlığına əlavə olaraq, QULAQ müharibənin başlanğıcında əmək prosesində də çətinliklərlə üzləşdi. Böyük Təmizlik, azad əməyi təşkilində böyük rol oynadı, lakin İkinci dünya müharibəsinin başlaması ilə terror aradan qalxdı. 1940-cı ilin ortalarında düşərgələr barədə verilən qərarlar oğurluqların, xuliqanlığın aradan qalxması və əmək nizam-intizamının təmin edilməsi baxımından müsbət nəticəsini göstərdi. 1941-ci ilin yanvarında, QULAQ işçi qüvvəsi təxminən 300,000 məhbusa qədər artmışdı.[38] Lakin 1942-ci ildə, ciddi ərzaq qıtlığı başladı və düşərgə əhalisi yenidən çətinliklərlə üzləşdi. Çoxlu fəhlələr erkən buraxılır, cəbhəyə göndərilirdi.[39]

İkinci dünya müharibəsindən sonra

[redaktə | mənbəni redaktə et]
1947–1953-cü illərdə inşa edilmiş və QULAQ sisteminin layihəsi olan Transpolar dəmiryolu xətti

İkinci dünya müharibəsindən sonra həbs düşərgələrində və koloniyalarda məhbusların sayı, 1950-ci illərin əvvəlinə əsasən 2,5 milyona çatmışdı.

1945-ci ilin mayında Avropada müharibə bitəndə, 2 milyon keçmiş rus vətəndaşı SSRİ-yə məcburən qaytarıldı.[40] 1945-ci ilin 11 fevralında, Yalta konfransının nəticəsi olaraq ABŞ və Böyük Britaniya SSRİ ilə bu barədə saziş imzalamışdı.[41] Böyük Britaniya və ABŞ-nin vətəndaşlıq üzrə rəhbər orqanları, Rusiya imperiyasını tərk etmiş və illər əvvəl müxtəlif vətəndaşlıqlar qəbul etmiş insanlar daxil olmaqla, SSRİ-nin 2 milyona qədər olan keçmiş sakinlərinin müvafiq ölkəyə deportasiya edilməsi üçün Avropadakı hərbi qüvvələrinə əmr etdilər. Məcburi deportasiya əməliyyatları, 1945–1947-ci illər ərzində baş verdi.[42]

Çox saylı mənbələr bildirir ki, Sovet hərbi əsirləri SSRİ-yə dönərkən xain kimi qarşılandılar.[43][44][45] Bəzi mənbələrə görə, müharibənin əvvəlində almanlar tərəfindən əsir götürülmüş 1,5 milyondan çox sağ qalmış Qızıl Ordu əsgəri QULAQ-a göndərildi.[46][47][48] Halbuki, düşərgələrin digər 2 növü ilə qarışıq salınır. İkinci dünya müharibəsi ərzində və ondan sonra azad hərbi əsirlər, xüsusi filtrasiya düşərgələrinə getdilər. 1944-cü ildə, 90%-dən çoxu öldürüldü və təxminən 8%-i isə həbs edildi, ya da cərimə batalyonlarına göndərildi. 1944-cü ildə, onlar NKVD tərəfindən təşkil olunmuş ehtiyat hərbi birliklərə göndərildilər. 1945-ci ildə, təxminən 100 filtrasiya düşərgəsinə hərbi əsirlər yerləşdirildi. 1946-cı ildə, bu düşərgələrin əhalisinin əsas hissəsi NKVD tərəfindən öldürüldü.[49]

Nasist Almaniyasının məğlubiyyətindən sonra QULAQ tabeliyində olan NKVD-nin xüsusi düşərgələri, Almaniyanın SSRİ işğalı zonasında yaradıldı. Bu düşərgələr, keçmiş Ştalaqlar, həbsxanalar və Zaksenhauzen (xüsusi düşərgə nömrəsi 7) və Buhenvald (xüsusi düşərgə nömrəsi 2) kimi nasist həbs düşərgələri idi. Almaniya hökumətinin hesablamalarına əsasən, 65,000 insan həmin düşərgələrdə və onlara aparılarkən ölmüşdü.[50] Alman tədqiqatçılarının fikrincə, 12,500 insanın öldüyü Zaksenhauzen QULAQ sisteminin əsas hissəsi kimi hesab edilirdi.[51]

Stalin dönəmində, Maqadan Kolıma düşərgələrinə göndərilən məhbuslar üçün əsas tranzit mərkəzi idi.

İkinci dünya müharibəsindən sonra məhbusların mühüm hissəsini SSRİ-yə yenicə ilhaq edilmiş torpaqlardan ukraynalılar,belaruslar, litvalılar, latışlar və estonlar, eləcə də finlər, polyaklar, Volqa almanları, rumınlar və başqaları təşkil edirdi. Hərbi əsirlər, əsasən NKVD-nin idarəsi altında olan Hərbi Əsirlərin İşləri üzrə Baş İdarənin düşərgə sistemində saxlanılırdı.

1953-cü ilin əvvəlində həbs düşərgələrində məhbusların ümumi sayı, 465,000-dən çoxu siyasi məhbus olmaqla 2,4 milyondan çox idi.[36]

Dövlət, 1953-cü ilin martında Stalin vəfat etdikdən sonrakı müddətdə ekstensiv düşərgə sistemini qorumağa davam etdi, baxmayaraq ki münaqişələr və qiyamların baş verməsi düşərgə rəhbərliyinin zəifliyini göstərirdi.

1953-cü ilin martında amnistiya, qeyri-siyasi məhbusları məhdudlaşdırdı və siyasi məhbuslar üçün 5 ildən çox olmayan müddətə hökm çıxarıldı, ona görə də ümumi cinayətlərə görə həbs edilənlər sonra azadlığa buraxıldı. Siyasi məhbusların buraxılışı, 1954-cü ildə başladıldı və bu proses sürətləndi. Nikita Xruşşovun 1956-cı ilin fevralında keçirilmiş Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının 20-ci konqresində etdiyi çıxışında Stalinizmi kəskin tənqid edəndən sonra kütləvi bəraətlər verilməyə başlanıldı.

QULAQ idarəsi, 1960-cı ilin 25 yanvarında verilmiş əmrlə Daxili İşlər Nazirliyi tərəfindən ləğv edildi,[52] lakin siyasi və cinayətkar məhbuslar üçün məcburi əmək koloniyaları mövcudiyyətini qorudu. Siyasi məhbuslar, ən məşhur düşərgələrdən birində – Perm-36-da düşərgə ləğv edilənə,[53] yəni 1987-ci ilə qədər saxlanıldılar.[54]

Rus cinayətkar sistemi, islahatlara və məhbusların sayını azaltmasına baxmayaraq, qeyri-rəsmi və rəsmi formada məcburi əmək daxil olmaqla, QULAQ sisteminə olan vərdişlərinin çoxunu davam etdirdilər.[55]

2000-ci illərin sonunda – rus millətçiliyinin yeni dalğasının yüksəlişi və Bolşevik vəhşiliklərinin bəraəti dönəmində, insan hüquqları fəalları Perm-36 və Solovki kimi yerlərdən QULAQ izinin tədrici olaraq rədd edilməsi ilə bağlı rəhbər orqanları ittiham etdi.[56]

Şərait

[redaktə | mənbəni redaktə et]
SSRİ-də məcburi əməkdən istifadə edilməklə həyata keçirilmiş ilk mühüm layihə Ağ dəniz–Baltik kanalı olmuşdur.

Düşərgələrdəki yaşayış və iş şəraiti, geniş vüsət almış hadisələrin təsiri ilə vaxt və yerinə görə əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənirdi. Halbuki, məhbusların böyük əksəriyyəti çox zaman cüzi şəkildə qidalanır, qənaətbəxş olmayan paltar, gigiyena və tibbi xidmətlə üzləşirdi. Çoxlu məhbuslar, sərt fiziki iş görməyə məcbur edilirdilər.[57] Çox zaman iqtisadi sahələr, iş prosesinin mexanikləşdirmə dərəcəsi mülki sənayedən daha aşağı olurdu. Alətlər, tez-tez sıradan çıxırdı. Çox vaxt müəyyən iş saatları, daha uzun olurdu və mülki işçilər üçün istirahət günləri daha az idi. Müəyyənləşdirilmiş iş vaxtı qaydaları tez-tez yerli düşərgə rəhbərləri tərəfindən artırılırdı.

SSRİ prokuroru Andrey Vışinski, 1938-ci ildə NKVD rəhbəri Nikolay Yejova yazdığı memorandumda bəyan edirdi:

Məhbuslar arasında cırıq geyimdə olan və hətta bitli şəxslərin olması sanitar təhlükəsini labüd edir. Bu məhbuslar, insana hər hansı bənzərliyi itirmə nöqtəsinə çatmışlar. Az yemək . . . onların bəzisi hətta siçovul və it yeyir.[58]

Ümumiyyətlə, mərkəzi idarə təşkilatları dövlət rəhbərliyinin əmrilə aparılan istehsal planları və tikintinin yerinə yetirilməsinə imkan verən şəraitdə məhbusların əmək qüvvəsinin qorunmasına gözəçarpan dərəcədə maraq göstərirdilər. Onlar, məhbusların əmək məhsuldarlığını artırmaq üçün bir neçə qərarlar qəbul etdilər. Bunlara pul mükafatları (1930-cu illərin əvvəllərindən bəri), əmək haqqı verilməsi (1950-ci ilin əvvəlindən), fərdi qərarlar, normativ idarə üçün erkən buraxılış sxemləri qəbul etmək (1939-cu ilə qədər, 1946-cı ilin əvvəlindən seçilmiş düşərgələrdə yenidən tətəbiq olundu), yüksək səviyyədə müalicə və imtiyazlar daxil idi.[59]

Latviya İşğal Muzeyində rekonstruksiya olunmuş QULAQ daxması

Həm məcburi, həm də həvəsləndirici elementlər, qidalanma şkalası ilə müəyyən edilmiş bütün düşərgələrdə tətbiq olundu. Məhbusların həcm rasionu, onların gördüyü işin kvotasından asılı idi. Naftali Frenkel bu siyasəti irəli sürmüşdü. Məhbusların çoxunun gərgin işə məcbur edilməsi dövründə, bu siyasət əks effekt verdi, belə ki işin yorucu olması bəzən yüksək istehsal kvotasını yerinə yetirə bilməyən şəxslərin ölümünə səbəb olurdu.

1941-ci ilin iyununda SSRİ-yə edilən alman hücumundan dərhal sonra düşərgələrdə şərait, qəti olaraq pisləşdi. Beləliklə, kvotalar artırıldı, rasionlar kəsildi və tibbi xidmətlər zəiflədi. Bütün bu amillər, ölüm hallarının böyük sürətlə artmasına səbəb oldu. Vəziyyət, müharibənin son illərində və sonrakı dövrdə yavaş-yavaş yaxşılaşdı.

QULAQ məhbuslarına aşağıdakı formada fərq qoyulurdu:

1934–1940-cı illərdə QULAQ düşərgələrində ölüm halları, Rusiyada orta göstəricidən 4–6 dəfə yüksək idi. 1930–1953-cü illərdə ölmüş məhbusların ümumi sayı, ən azı 1,76 milyon idi, təxminən yarısı 1941–1943-cü illərdə təsadüf edir.[60][61] Əgər əmək koloniyalarında və xüsusi məntəqələrdə baş vermiş məhbus ölümlərini də nəzərə alsaq, bu rəqəm 2,749,163 olar. Amma bu rəqəmləri tərtib edən tarixçi, vurğulayır ki, bu hələ tamamı deyil və hər il üzrə bütün məhbus kateqoriyalarını əhatə etmir.[62]

Coğrafiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

QULAQ-ın ilk günlərində, düşərgələr üçün yerlər əsasən təcrid edilmiş şəraiti əhatə edirdi. Xüsusilə, uzaq monastırlar yeni düşərgələr üçün ərazilər kimi addımbaşı təkrarlanırdı. Ağ dənizdə yerləşən Solovetski adalarındakı yer, 1918-ci ildə – inqilabdan sonra yaradılmış ilk və həmçinin ən diqqətəlayiq düşərgələrdən biridir.[2] Adalar üçün danışıqda işlənən ad Solovki idi, ümumiyyətlə əmək düşərgəsi üçün sinonim kimi ana dilə daxildir. Bu, sinfi düşmənlərin yenidən maarifləndirilməsi üçün yeni sovet metodunun nümunəsi kimi dünyaya təqdim olunmuş və onların sovet cəmiyyətinə yenidən inteqrasiyasını təmin etmişdi. Yerli qəzetlər və jurnallar nəşr edilir, hətta bir neçə elmi tədqiqat yerinə yetirilirdi. Nəhayət Solovki, adi QULAQ düşərgəsinə çevrildi, faktiki olaraq bəzi tarixçilər təsdiqləyirlər ki, bu tip düşərgələr əsasən pilot düşərgələr idi. 1929-cu ildə, Maksim Qorki düşərgəyə baş çəkdi və bu barədə üzrxahlığını bildirdi. Qorkinin Solovkiyə səfəri, "Po Soiuzu Sovetov" başlığı ilə təəssüratları da daxil edilmişdi. Qorki məruzəsində yazırdı ki, Solovki kimi düşərgələr tamamilə vacibdir.[63]

Ucuz əməyin təmərküzləşdirilməsi yolu kimi QULAQ-da yeni emfaza ilə, yeni düşərgələr iqtisadi məsələnin mövcudluğunu diktə etdiyi SSRİ sferasında olan böyük şəhərlərdə məşhur Moskva metrosu və Moskva Dövlət Universitetinin yeni kampusu məcburi əməklə ərsəyə gətirilməsi daxil olmaqla, quraşdırıldı. 1930-cu illərin sənayeləşdirməsi və İkinci dünya müharibəsi dövründə çoxlu layihələr, məhbusların əməyi ilə yerinə yetirildi. QULAQ düşərgələrinin fəaliyyəti, SSRİ sənayesinin geniş ölçüdə inkişafına şərait yaradırdı.

Qenrix Yaqoda Moskva-Volqa kanalının inşasını yoxlayarkən

QULAQ düşərgələrinin əksəriyyəti, şimal-şərqi Sibirin ekstremal ucqar ərazilərində (ən çox tanınanı Norilsk yaxınlığındakı Norillaq və Kolıma çayı boyunca yerləşən Sevvostlaqdır) və SSRİ-nin cənub-şərqi hissələrində, xüsusilə də Qazaxıstan çöllərində qurulmuşdu (Luqlaq, Steplaq və Peşanlaq). Dəqiqliklə verilmiş xəritə, Xatirə fondu tərəfindən hazırlanmışdır.[64] Onlar genişhəcmli, yolların olmadığı, qida çatışmazlığı olan və insanların pərakəndə halda məskunlaşdığı bölgələrdə olsa da, bu ərazilər mineral və digər təbii ehtiyatlarla zəngin idi. Halbuki, düşərgələr Rusiyanın Avropa hissəsi, Belarus və Ukrayna daxil olmaqla, bütün SSRİ-də yayıldı. SSRİ ərazisindən də kənarda bir neçə düşərgələr var idi. QULAQ-ın birbaşa nəzarəti altında olan Çexoslovakiya, Macarıstan, Polşa və Monqolustan kimi ölkələrdə bu tip düşərgələr fəaliyyət göstərirdi.

Bütün düşərgələrdə istehkamlar qurulmuş, Sibirdə isə yalnız dirəklərlə əhatə olunmuşdu. Sərt elementlərlə düşərgədən qaçmağın qarşısı alınmış, eləcə də izləri müəyyən edən itlər hər düşərgəyə təyin edilmişdi. 1920–1930-cu illər ərzində yerli əhali, tez-tez düşərgələrdən qaçan məhbuslara yardım edir, onların çoxu həmçinin qaçaq oğrular tərəfindən təqib edilirdi. Eləcə də düşərgələrdən qaçan məhbusları tutmaqda aiddiyyəti olan qurumlara kömək edənlərə böyük mükafatlar verilirdi. Düşərgə gözətçilərinə məhbusları saxlamağın müqabilində mükafatla həvəsləndirirdilər. Əgər məhbus gözətçi keşik çəkərkən qaçardısa, o zaman gözətçinin forması soyundurular və QULAQ məhbusu olardı. Eyni zamanda, qaçan məhbus güllələnərdisə, gözətçilər bir və ya iki həftəlik maaşlarına bərabər məbləğdə cərimə olunardı.

Verxoyansk yaxınlığındakı çay vadisində Sibir tayqası. −68 °C (−90 °F) göstərici ilə ən aşağı temperatur qeydə alınmışdır.

İndigirka çayı boyunca olan ərazi, QULAQ-ın içində QULAQ kimi tanınmışdı. 1926-cı ildə, bu bölgədə yerləşən Oymyakon kəndində −71.2 °C (−96 °F) aşağı temperaturda rekord göstərici qeydə alınmışdı.

NKVD rəhbəri Lavrenti Beriya, 1953-cü ildə ölümünə qədər SSRİ-nin atom bombası proqramı onun nəzarəti altında idi, minlərlə zeklər uran filizinin çıxarılmasında istifadə olunur və Novaya Zemlya, Vayqaç adası, Semipalatinsk, digər yerlərdə sınaqdan keçirilirdi.

SSRİ tarixi ərzində, ən azı 476 əlahiddə düşərgə idarəsi var idi.[65][66] Rus tədqiqatçısı Qalina İvanova bildirir ki, tarixdə rus tarixçiləri SSRİ ərazisində müxtəlif dövrlərdə mövcud olmuş 476 düşərgəni ortaya çıxarmış və təsvir etmişlər. Məlumdur ki, faktiki olaraq onların hər birinin kifayət qədər böyük olan bir neçə sahəsi var idi. Çoxlu sayda düşərgələrə əlavə olaraq, 2,000-dən az olmayan koloniya var idi. Faktiki olaraq, bunu xəritədəki QULAQ düşərgələrinin bütün kütləsinə əks etdirmək qeyri-mümkün idi.[66]

Bunların çoxunun yalnız qısa dövrlər üçün mövcud olmasından bəri hər hansı verilmiş nöqtədə düşərgə idarələrinin sayı azaldılmışdı. Bu, SSRİ-də 100-dən çox düşərgə idarəsinin mövcud olduğu 1950-ci illərin əvvəlində pik nöqtəyə çatdı. Düşərgə idarələrinin çoxu, bir neçə vahid halda olan düşərgə birliklərini nəzarət altına aldı, onların bəzisi on dəfələrlə və hətta yüzlərlə idi.[67] Tanınmayan komplekslərin çoxu arktik və subarktik bölgələrdə, xüsusilə də Kolıma, Norilsk və Vorkutada idi. Halbuki, çox zaman Norilskdə baş verən məhbus ölümləri faktiki olaraq bütövlükdə düşərgə sistemi üzrə daha aşağı idi.[68]

Arxiv sənədləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1930–1950-ci illər ərzində OQPU-NKVD-KQB-DİN tərəfindən hazırlanmış statistik hesabatlar, keçmişdə Oktyabr inqilabının Mərkəzi Dövlət Arxivi olan Rusiya Federasiyasının Dövlət Arxivində saxlanılır. Bu sənədlər, yüksək səviyyədə təsnif edilmiş və əlçatmazdır. 1980-ci illərin sonunda — yenidənqurma və aşkarlıq siyasi xəttinin mövcud olduğu dönəmdə, Viktor Zemskov və digər rus tədqiqatçıları sənədləri əldə etmiş, OQPU-NKVD-KQB-DİN tərəfindən toplanmış yüksək səviyyədə təsnif olunmuş statistik məlumatları nəşr etmişdilər. 1995-ci ildə Zemskov yazırdı ki, əcnəbi alimlər 1992-ci ildən bəri Rusiya Federasiyası Dövlət Arxivində qadağan olunmuş sənədlərin toplusuna müraciət etməyə başlamışdılar.[69] Halbuki, yalnız Zemskov adlı bir tarixçi bu arxivlərə müraciət etmiş və sonra arxivlər, Leonid Lopatnikova görə yenidən bağlı idi.[70]

İlk məlumatın etibarlılığının buraxılışını nəzərdə saxlamaqla, islah əmək qurumları tərəfindən təmin edilmişdi. İki halın təsvirini vermək vacibdir. Birinci halda idarə hesabatlarında məhbusların sayını qeydə almaqda maraqlı deyildi, çünki bu düşərgələr, həbsxanalar və islah əmək koloniyaları üçün ərzaqla təchiz planında bilavasitə azalmağa səbəb olurdu. Ərzaqda azalma, QULAQ-ın geniş istehsal proqramının məhvinə səbəb olan ölüm hallarının artımı ilə müşayiət olunurdu. İkinci halda isə məhbusların sayı barədə olan məlumatın mübaliğəsi, maraqlara tabe deyildi, çünki layihə qurumları tərəfindən təyin edilmiş istehsal məsələlərində eyni artım ilə dolu idi. O günlərdə insanlar, planın qeyri-icrasına görə məsul idilər. Görünür ki, bu obyektiv maraqların nəticəsi hesabatların etibarlılığının kafi dərəcəsi idi.[71]

1990–1992-ci illərdə, QULAQ arxivlərinə əsasən əsaslandırılmış ilk dəqiq statistik məlumatlar Viktor Zemskov tərəfindən dərc edilmişdi.[10][72] Onlar, statistikada qeyri-ardıcıllıqların olmasına baxmayaraq aparıcı qərb alimləri tərəfindən qəbul edilmişdi.[10] Həmçinin qeyd etmək lazımdır ki, bu məlumatlarda Zemskov tərəfindən verilmiş bütün mülahizələrin hamısı qəbul edilməmişdi. Beləliklə, Sergey Maksudov təsdiqlədi ki, baxmayaraq ki ədəbi mənbələr, məsələn Lev Razqon və Aleksandr Soljenitsının kitabları düşərgələrin ümumi sayını nəzərdə tutmur və onların ölçüsünü şişirdirdi. NKVD və KQB vasitəsilə çoxlu sənədləri nəşr etdirən Viktor Zemskov, QULAQ-ın mahiyyətini və ölkədə gedən ictimai-siyasi proseslərin xüsusiyyətini anlamaqdan uzaq idi. O əlavə etdi ki, müəyyən xadimlərin etibarlılığı və dürüstlük dərəcəsi fərq qoyulmadan, mənbələrin tənqidi təhlilini, artıq bilinən məlumat ilə yeni məlumatın müqayisəsini aparmadan, Zemskov əsas həqiqət kimi onları təqdim etməklə nəşr edilmiş materialları mütləq formada qeyd edir. Nəticə olaraq, Maksudov Zemskovun "su yoxdur" qaydası kimi xüsusi sənədə istinadla ümumiləşdirilmiş bəyanatlar etmək cəhdlərini ittiham edir.[73]

Ağ dəniz-Baltik kanalının tikintisinə cavabdeh olan OQPU rəhbərləri: Sağda: Naftali Frenkel; Mərkəzdə: Matvey Berman; Solda: Afanasev

Zemskov isə cavabında yazmışdı ki, mənim artıq bilinən məlumatla yeni məlumatı müqayisə etmədiyimi ittiham etmək ədalətli səslənmir. Fransız tarixçisi Nikolya Vertin fikrincə, Rusiya Federasiyası Dövlət Arxivinin fondlarından toplanılmış və son 15 il ərzində aramsız olaraq üstü açılmış QULAQ arxivlərinin materialları qabiliyyətsiz qurum olan QULAQ-ın "yaradıcılığının" dekadaları üzərində ucsuz-bucaqsız ölçüsünün bürokratik nəsrinin yalnızca çox kiçik hissəsini təmsil edir. Çox hallarda, depolarda, kazarmalarda və ya sürətlə dağılmış tikililərdə mövcud olan yerli düşərgə arxivləri sadəcə düşərgə tikililərinin çoxunun eyni yolla yox olması idi.[74]

2004–2005-ci illərdə, bəzi arxiv sənədləri cildin başlığında xüsusi hissənin göstərildiyi yeddi cildin hər birində Istoriya Stalinskogo Gulaga. Konets 1920-kh — Pervaya Polovina 1950-kh Godov. Sobranie Dokumentov v 7 Tomakh (Stalin QULAQ-nın tarixi. 1920-ci illərin sonundan 1950-ci illərin birinci yarısına qədər. Yeddi cilddə sənədlərin toplusu) tirajı ilə nəşr olundu. Birinci cildin Massovye Repressii v SSSR (SSRİ-də kütləvi repressiyalar),[75] ikinci cildin Karatelnaya Sistema. Struktura i Kadry (Cəza sistemi. Struktur və kadrlar),[76] üçüncü cildin Ekonomika Gulaga (QULAQ iqtisadiyyatı),[77] dördüncü cildin Naselenie Gulaga. Chislennost i Usloviya Soderzhaniya (QULAQ əhalisi. Cəzaçəkmələrin sayı və şərtləri),[78] beşinci cildin Specpereselentsy v SSSR (SSRİ-də xüsusi mühacirlər),[79] altıncı cildin Vosstaniya, Bunty i Zabastovki Zaklyuchyonnykh (Üsyanlar, iğtişaşlar, and məhbusların tətilləri),[80] yeddinci cildin isə Sovetskaya Pepressivno-karatelnaya Politika i Penitentsiarnaya Sistema. Annotirovanniy Ukazatel Del GA RF (Sovet totalitar və cəza siyasəti. RF DA-nin faktlarının annotasiya indeksi) başlıqlı adları var idi.[81] Nəşr, QULAQ elminin 2 patriarxı Robert Konkvest və Aleksandr Soljenitsın tərəfindən verilmiş qısa ön sözləri və böyük əksəriyyəti Rusiya Federasiyası Dövlət Arxivinin fondlarından toplanılmış 1431 sənəddən ibarətdir.[82]

Təsiri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mədəniyyət

[redaktə | mənbəni redaktə et]

QULAQ, təxminən SSRİ-nin 4 onilliyi və Şərqi Avropa tarixini əhatə etmiş, milyonlarla insana təsir etmişdir. Mədəni təsiri ölçüyəgəlməz idi.

QULAQ, müasir rus düşüncəsinə əsas təsirini göstərmiş və müasir rus folklorunun vacib hissəsi olmuşdur. Vladimir Vısotski və Aleksandr Qaliç tərəfindən bəstələnmiş çoxlu mahnılar, QULAQ mühitini aydınlığı ilə tərənnüm edirdi. Əmək düşərgələrində yaradılmış sözlər və ifadələr, 1960–1970-ci illərdə rus dilinin bir hissəsinə çevrilib.

Aleksandr Dolqan, Aleksandr Soljenitsın, Varlam Şalamov, Yevgeniya Qinzburq və digərlərinin memuarları sovet cəmiyyətində itaətsizlik rəmzi oldu. Bu yazılar, QULAQ-a münasibətdə süstlük və tolerantlıqlarına görə sovet xalqını əzazilcəsinə cəzalandırırdı, lakin eyni zamanda həbs edilənlərin qətiyyətini və cəsarətli olmaq vəsiyyətini təmin edirdi.

SSRİ-də QULAQ ilə əlaqələndirilmiş başqa bir fenomen, çoxlu artistlərin və digər mədəniyyət nümayəndələrinin Sibirə məcburi miqrasiyası idi. Bu, misal üçün teatrın keyfiyyətinin Moskva ilə müqayisədə Maqadan kimi cürbəcür yerlərdə renessans ilə nəticələndi.

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]

QULAQ məhbuslarının şahidi olduqları hadisələr haqqında bir sıra əsərlər nəşr olunmuşdur:

  • Varlam Şalamovun Kolıma nağılları əsəri qısa həcmli hekayədir, QULAQ-da ən çox əsas işlərindən sitat gətirir və bu, mühüm hesab edilən əsərdir.
  • Viktor Kravçenko, 1944-cü ildə ABŞ-yə mühacirət sonra Mən azadlığı seçdim əsərini yazdı. Sənaye müəssisələrinin rəhbəri kimi 1935-ci ildən 1941-ci ilə qədər SSRİ-də məcburi əmək düşərgələrinə rastlamışdı. O, Sibirdə Tom çayı yaxınlığındakı Kemerovoda bir düşərgəyə səfərini təsvir edir. Fabriklər, işləyən hər məhbus üçün KQB-yə müəyyən məbləğ ödəyirdilər.
  • Anatoli Qranovski, 1946-cı ildə İsveçə mühacirət edəndən sonra Mən NKVD agenti idim əsərini yazdı və bu əsərdə bir gənc oğlan kimi QULAQ məhbuslarını görməsi barədə, eləcə də 1939-cu ildə özünün məhbus kimi təcrübələri qeyd olunub. Qranovskinin atası, 1937-ci ildə QULAQ-a sürgün olunmuşdur.
  • Yuri Marqolinin Ze-Ka torpağına səfər kitabı, 1947-ci ildə bitirilmişdir, lakin İkinci dünya müharibəsindən dərhal sonra SSRİ haqqında belə kitabı nəşr etmək mümkünsüz idi
  • Qustav Herlinq-Qrudzinski, Andrey Kiolkos tərəfindən ingilis dilinə tərcümə olunmuş Başqa bir dünya əsərini yazdı və 1951-ci ildə Bertran Rassel tərəfindən təqdimatı ilə nəşr olundu. Şəxsi düşüncəsi ilə QULAQ-dakı həyatı təsvir etməklə, sovet kommunist sisteminin xüsusiyyətinin əsl təhlilini verir.
  • Aleksandr Soljenitsının QULAQ arxipelaqı kitabı, əmək düşərgələri haqqında ilk ədəbi işi deyildi. Onun əvvəlki kitabı olan İvan Denisoviçin həyatında bir gün əsəri, QULAQ məhbusunun tipik günü barədədir. 1962-ci ilin noyabrında ən prestijli aylıq Yeni dünya jurnalında nəşr olundu, lakin tezliklə qadağan olundu və bütün kitabxanalardan yığışdırıldı. QULAQ-ı vətəndaşlarına qarşı repressiya həyata keçirən alət kimi nümayiş etdirən ilk iş idi. İlk dairə əsəri, Marfino şaraşkalarında və xüsusi həbsxanalarda məhbusların həyatlarında 3 günün təsviri haqqındadır və İvan Denisoviçin həyatında bir gün əsərindən sonra SSRİ rəhbər orqanlarında nəşrə verilmişdir, lakin rədd edilmiş, sonra isə 1968-ci ildə xaricdə nəşr olunmuşdur.
  • Macar yazıçısı Yanoş Rojaş, Macar Soljenitsını kimi tanınmışdır. QULAQ haqqında çoxlu kitablar və məqalələr yazmışdır.
  • Macar sənədli film rejissoru Zoltan Szalkai, QULAQ düşərgələri haqqında bir sıra filmlər çəkmişdir.
  • Karlo Ştayner, keçmiş Yuqoslaviya Krallığında xorvat kommunist fəalı və 1932–1939-cu illərdə Moskvada Komintern Nəşriyyat Evinin rəhbəri olmuşdur. Bir gecə əks-inqilabi fəaliyyət göstərməsi ittihamı ilə Moskvadakı evindən aparılmış və həbs olunmuşdur. O, sonrakı 20 ilini Solovkidən Norilskə qədər düşərgələrdə keçirmişdir. SSRİ ilə Yuqoslaviya arasında münasibətlər normallaşandan sonra onun günahsız olduğu bəlli oldu. O, 20 il müddətində yolunu gözləyən həyat yoldaşı ilə birlikdə 1956-cı ildə SSRİ-ni tərk etmiş və həyatının qalan hissəsini Xorvatiyanın paytaxtı Zaqreb şəhərində keçirmişdir. O, Sibirdə 7000 gün adlı kitabını yazmışdır.
  • Karl Tobyen tərəfindən yazılmış Qırmızı ulduz altında rəqs əsəri, Stalin terrorundan öncə Rusiyaya köçən atletik qız Marqaret Vernerin hekayəsindən bəhs edir. O, çoxlu çətinliklərlə üzləşir, belə ki atası qaçırdılır və həbs olunur. Verner, bu barədə dediyinə görə QULAQ-dan sağ qurtulan yeganə amerikan qadınıdır.
  • Aleksandr Dolqan QULAQ-da amerikalı və Mən Rusiyada qul idim əsərlərini yazmışdı.
  • Yevgeniya Qinzburq, xatirələri barədə Qasırğaya səyahət və Qasırğa içində əsərlərini yazmışdır.
  • Saviç Markoviç Stedimliya, yarı xorvat monteneqrolu ideoloq və Ustaşa rejimi nümayəndəsi idi. 1945-ci ildə, Qızıl Ordu tərəfindən Avstriyadan qaçarkən tutulmuş, SSRİ-yə sürgün olunmuş və 10 ilini QULAQ-da keçirmişdir. Buraxılandan sonra Markoviç, QULAQ-da 10 il adlı 2 cildlik əsərində avtobioqrafiyası barəsində yazmışdı (Deset godina u Gulagu, Matica crnogorska, Podqoritsa, Monteneqro 2004).
  • Slavomir Raviç, İkinci dünya müharibəsi dövründə QULAQ-dan xilas olması barədə ixtilaflı fikirlərini Uzun yürüş adlı əsərində qeyd etmişdir.
  • Anita Nandriş-Kudlanın Sibirdə 20 il əsəri, 3 oğlu ilə birlikdə QULAQ-dan xilas olan Bukovinalı kəndli qadının şəxsi həyatı haqqındadır. Həyat yoldaşı və 3 azyaşlı uşağı ilə birlikdə, o mühakiməsiz və günahı olmadan Mahala kəndindən SSRİ-də yerləşən Yamalo-Nenets Muxtar Dairəsinə sürgün olunmuşdur. 1941-ci ilin iyun ayının 12-dən 13-nə keçən gecə, 602 kəndli xəbərdarlıq edilmədən həbs olunmuş və sürgün edilmişdir. Onun anası üçün də eyni qərar verilmişdi, lakin rəhbər orqanlar tərəfindən paraplegik xəstəsi olduğu bilinəndən sonra deportasiyadan buraxıldı. Sonra ortaya çıxdı ki, deportasiya edilmələrinin və məcburi əməyə cəlb olunmalarının səbəbi saxtakar və cəfəng rəhbərləri ilə əlaqədar idi, guya həyat yoldaşı Rumıniyada vali, siyasətçi və varlı kəndli olmuşdu. Lakin sonralar bunların heç birinin ən azından doğru olmadığı üzə çıxdı. Həyat yoldaşından ayrı düşən qadın, 3 oğlunu təkbaşına böyütmüş, yatalaq, sınqa, qidasızlıq, ifrat soyuq və ağır əməyə baxmayaraq bütün çətinlikləri dəf etmişdir. Bəraət veriləndən sonra Bukovinaya dönmüşdür. 3 illik məktəb təhsili olan kəndlinin sadə və birbaşa dildə həyatının sonuna qədər yazdığı əlyazmalar, 1982-ci ildə rumın kommunizminin çökməsindən öncə, gizli olaraq Rumıniyaya gətirilmişdir. Onun əlyazmaları, ilk dəfə 1991-ci ildə nəşr olunmuşdur. SSRİ-nin yeni işğal etdiyi ərazilərdə yerli əhalinin qırılması üçün istifadə olunmuş QULAQ düşərgələrində sürgün olunmuş insanların əsasını Bukovina və Bessarabiyadan olan rumınlar, fin və polyak məhbuslar təşkil edirdi.

Filmlər və televiziya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kolonializm

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Vorkuta şəhəri

SSRİ dövlət sənədləri göstərir ki, əhalinin seyrək məskunlaşdığı ərazilərdə kolonializm QULAQ-ın məqsədlərinə daxil idi. Beləliklə, azad koloniya anlayışı təqdim olundu.

Ədəbli insanlar, həbs müddətinin əksəriyyətini qulluq etmiş, düşərgə rejimindən kənarda azad koloniyalara buraxılmışdılar. Onlar, azad sakinlər kimi tanınmışdılar. Əlavə olaraq, rejim üçün xidmət göstərmiş, lakin yaşayış yerini azad formada seçməyi inkar edən şəxslər üçün azad koloniyaya təyin edilməkləri məsləhət olunmuş və onlara əsas bölgələrdə torpaq verilmişdi.

QULAQ, bu yanaşmanı katorqa sistemindən miras götürmüşdü.

Bəzi statistik hesablamalara görə 40,000 insan Vorkutada dövlət pansiyonlarında toplanmış, 32,000 keçmiş QULAQ məhbusu və ya onların övladları tələyə salınmışdı.[83]

Həbsdən sonrakı həyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Düşərgədə və ya həbsxanada həbs olunmuş şəxslərə geniş vüsətli işləri görmək qadağan edilmişdi. Əvvəlki məhkumluq həyatını gizlətmək, çətin iş idi. Siyasilər kimi həbs olunmuş şəxslər birinci şöbələr üçün bəlaya çevrilmişdi, çünki keçmiş siyasilər yoxlanılmalı idilər.

Düşərgələrdən buraxılan insanların çoxuna böyük şəhərlərdə yaşamaq qadağan edilmişdi.

QULAQ abidələri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Siyasi repressiya qurbanlarının xatirə günü
Sankt Peterburqda yerləşən abidə

Həm Moskvada, həm də Sankt Peterburqda QULAQ sistemində ilk həbsxana olan Solovki həbs düşərgəsində həlak olmuş insanların xatirəsinə həsr olunmuş abidələr var. Moskvada yerləşən abidə Lubyanka meydanında — NKVD qərargahının ərazisindədir. İnsanlar, hər ilin 30 oktyabrında — Siyasi repressiya qurbanlarının xatirə günündə bu abidənin ətrafında toplaşır.

QULAQ muzeyi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Moskvada QULAQ muzeyi

Moskva şəhərində ilk rəhbəri Anton Antonov–Ovseyenko olan Dövlət QULAQ Muzeyi fəaliyyət göstərir.[84][85][86][87]

Müxtəlif ölkələr üzrə əmək düşərgələri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Memuarlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Other Soviet penal labor systems not formally included in GULag were: (a) camps for the prisoners of war captured by the Soviet Union, administered by GUPVI (b) filtration camps created during World War II for temporary detention of Soviet Ostarbeiters and prisoners of war while they were being screened by the security organs in order to "filter out" the black sheep, (c) "special settlements" for internal exiles including "kulaks" and deported ethnic minorities, such as Volga Germans, Poles, Balts, Caucasians, Crimean Tartars, and others. During certain periods of Soviet history, each of these camp systems held millions of people. Many hundreds of thousand were also sentenced to forced labor without imprisonment at their normal place of work. (Applebaum, pages 579–580)
  2. ↑ 1 2 3 Applebaum, Anne (2003) Gulag: A History. Doubleday. ISBN 0-7679-0056-1
  3. ↑ Alexander Nikolaevich Yakovlev. A Century of Violence in Soviet Russia. Yale University Press, 2002. ISBN 0-300-08760-8 p. 15 Arxivləşdirilib 2021-05-17 at the Wayback Machine
  4. ↑ Steven Rosefielde. Red Holocaust. Routledge, 2009. ISBN 0-415-77757-7 pg. 247: "They served as killing fields during much of the Stalin period, and as a vast pool of cheap labor for state projects."
  5. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2015-11-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-09-12.
  6. ↑ 1 2 3 Getty, Rittersporn, Zemskov. Victims of the Soviet Penal System in the Pre-War Years: A First Approach on the Basis of Archival Evidence. The American Historical Review, Vol. 98, No. 4 (Oct., 1993), pp. 1017–1049
  7. ↑ "Gulag: a History of the Soviet Camps". Arlindo-correia.org. 2013-10-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-01-06.
  8. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2008-12-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-09-12.
  9. ↑ "Демографические потери от репрессий". Demoscope.ru. 2011-11-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-12-19.
  10. ↑ 1 2 3 Robert Conquest in "Victims of Stalinism: A Comment." Arxivləşdirilib 2011-09-27 at the Wayback Machine Europe-Asia Studies, Vol. 49, No. 7 (Nov., 1997), pp. 1317–1319 states: "We are all inclined to accept the Zemskov totals (even if not as complete) with their 14 million intake to Gulag 'camps' alone, to which must be added 4–5 million going to Gulag 'colonies', to say nothing of the 3.5 million already in, or sent to, 'labor settlements'. However taken, these are surely 'high' figures." There are reservations to be made. For example, we now learn that the Gulag reported totals were of capacity rather than actual counts,leading to an underestimate in 1946 of around 15%. Then as to the numbers 'freed': there is no reason to accept the category simply because the MVD so listed them, and, in fact, we are told of 1947 (when the anecdotal evidence is of almost no one released) that this category concealed deaths: 100000 in the first quarter of the year'
  11. ↑ "Repressions". Publicist.n1.by. Retrieved 2009–01-06.
  12. ↑ "H-Net Reviews". 2007-06-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-09-12.
  13. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2014-12-13 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-09-12.
  14. ↑ MVD of Russia: An Encyclopedia (МВД России: энциклопедия), 2002, ISBN 5-224-03722-0, p.541
  15. ↑ Steven Rosefielde. Red Holocaust. Routledge, 2009. ISBN 0-415-77757-7 pg. 67 "…more complete archival data increases camp deaths by 19.4 percent to 1,258,537"; pg 77: "The best archivally based estimate of Gulag excess deaths at present is 1.6 million from 1929 to 1953."
  16. ↑ Robert Conquest, Preface, The Great Terror: A Reassessment: 40th Anniversary Edition, Oxford University Press, USA, 2007. p. xvi
  17. ↑ "Repressions". Publicist.n1.by. 2006-01-10 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-01-06.
  18. ↑ "What Were Their Crimes?". Gulaghistory.org. 2007-11-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-01-06.
  19. ↑ Uschan, M. Political Leaders. Lucent Books. 2002.
  20. ↑ 1 2 "Repressions". Publicist.n1.by. 2008-03-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-01-06.
  21. ↑ 1 2 3 Земсков, Виктор. "ГУЛАГ (историко-социологический аспект)". Социологические исследования (№ 6, 7). 1991. 12 May 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 August 2011.
  22. ↑ "'Gulag': The Other Killing Machine Arxivləşdirilib 2016-03-07 at the Wayback Machine". The New York Times. may 11, 2003.
  23. ↑ See, e.g. Michael Jakobson, Origins of the GULag: The Soviet Prison Camp System 1917–34, Lexington, KY: University Press of Kentucky, 1993, p. 88.
  24. ↑ See, e.g. Galina M. Ivanova, Labor Camp Socialism: The Gulag in the Totalitarian System, Armonk, NY: M.E. Sharpe, 2000, Chapter 2.
  25. ↑ See for example Istorija stalinskogo Gulaga: konec 1920-kh — pervaia polovina 1950-kh godov; sobranie dokumentov v 7 tomakh, ed. by V. P. Kozlov et al., Moskva: ROSSPEN 2004, vol. 4: Naselenie Gulaga
  26. ↑ Rosefielde, Steven. The Russian economy: from Lenin to Putin. 2016-05-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-09-12.
  27. ↑ Applebaum, Anne. Gulag: a history. 2018-12-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-09-12.
  28. ↑ Franciszek Proch, Poland's Way of the Cross, New York 1987 P.146
  29. ↑ "Project In Posterum". Project In Posterum. 2007-04-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-12-19.
  30. ↑ Encyklopedia PWN 'KAMPANIA WRZEŚNIOWA 1939' Arxivləşdirilib 2006-05-09 at the Wayback Machine, last retrieved on 10 December 2005, Polish language
  31. ↑  (ing.) Marek Jan Chodakiewicz. Between Nazis and Soviets: Occupation Politics in Poland, 1939–1947. Lexington Books. 2004. ISBN 0-7391-0484-5.
  32. ↑ beanbean. "A Polish life. 5: Starobielsk and the trans-Siberian railway". My Telegraph. London. 2008-05-02. 2014-05-31 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-05-08.
  33. ↑ Hope, Michael. "Polish deportees in the Soviet Union". Wajszczuk.v.pl. 2009-04-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-01-06.
  34. ↑ GULAG: a History Arxivləşdirilib 2022-06-26 at the Wayback Machine, Anne Applebaum
  35. ↑ Zemskov, Gulag, Sociologičeskije issledovanija, 1991, No. 6, pp. 14–15.
  36. ↑ 1 2 3 "Repressions". Publicist.n1.by. 2009-04-19 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-01-06.
  37. ↑ 1 2 3 4 5 Ivanova, Galina Mikhailovna. Labor Camp Socialism: The Gulag in the Soviet Totalitarian System. Armonk, NY: Sharpe. 2000. 69–126.
  38. ↑ 1 2 Khevniuk, Oleg V. The History of the Gulag: From Collectivization to the Great Terror. Yale University Press. 2004. 236–286.
  39. ↑ 1 2 Bacon, Edwin. The Gulag at War: Stalin's Forced Labour System in the Light of the Archives. New York, NY: New York University Press. 1994. 42–63, 82–100, 123–144.
  40. ↑ Mark Elliott. "The United States and Forced Repatriation of Soviet Citizens, 1944–47," Political Science Quarterly, Vol. 88, No. 2 (June, 1973), pp. 253–275.
  41. ↑ "Repatriation - The Dark Side of World War II". Fff.org. 2012-01-17 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-01-06.
  42. ↑ "Forced Repatriation to the Soviet Union: The Secret Betrayal". Hillsdale.edu. 1939-09-01. 2012-02-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-01-06.
  43. ↑ "The warlords: Joseph Stalin". Channel4.com. 1953-03-06. 2009-04-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-01-06.
  44. ↑ "Remembrance (Zeithain Memorial Grove)". Stsg.de. 1941-08-16. 2008-02-27 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-01-06. (#invalid_param_val)
  45. ↑ "Soviet Prisoners of War: Forgotten Nazi Victims of World War II". Historynet.com. 1941-09-08. 2008-03-30 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-01-06.
  46. ↑ "Sorting Pieces of the Russian Past". Hoover.org. 2002-10-23. 2009-02-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-01-06.
  47. ↑ "Patriots ignore greatest brutality". Smh.com.au. 2007-08-13. 2017-11-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-01-06.
  48. ↑ "Joseph Stalin killer file". Moreorless.au.com. 2001-05-23. 2013-08-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-01-06.
  49. ↑ Земсков В.Н. К вопросу о репатриации советских граждан. 1944–1951 годы // История СССР. 1990. № 4 (Zemskov V.N. On repatriation of Soviet citizens. Istoriya SSSR., 1990, No.4
  50. ↑ Germans Find Mass Graves at an Ex-Soviet Camp Arxivləşdirilib 2009-02-23 at the Wayback Machine New York Times, September 24, 1992
  51. ↑ Ex-Death Camp Tells Story Of Nazi and Soviet Horrors New York Times, December 17, 2001
  52. ↑ Memorial http://www.memo.ru/history/NKVD/GULAG/r1/r1-4.htm Arxivləşdirilib 2017-03-18 at the Wayback Machine
  53. ↑ "The museum of history of political repressions "Perm-36"". 2013-09-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-09-12.
  54. ↑ "Gulag revisited: Barbed memories". Russia Today. 2012. 2021-08-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-09-12.
  55. ↑ "Slave labour and criminal cultures". The Economist. 2013-10-19. 2017-11-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-09-12.
  56. ↑ "Сюжеты о «Перми-36» на НТВ сочли «квазижурналистским пасквилем»". 2015-10-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-08-31.
  57. ↑ "The Gulag Collection: Paintings of Nikolai Getman". Archived from the original on 2015-01-01. İstifadə tarixi: 2015-09-12.
  58. ↑ Jonathan Brent. Inside the Stalin Archives: Discovering the New Russia. Atlas & Co., 2008 (ISBN 0977743330) pg. 12 Introduction online Arxivləşdirilib 2009-02-24 at the Wayback Machine (PDF file)
  59. ↑ Leonid Borodkin and Simon Ertz 'Forced Labor and the Need for Motivation: Wages and Bonuses in the Stalinist Camp System', Comparative Economic Studies, June 2005, Vol.47, Iss. 2, pp. 418–436.
  60. ↑ "Demographic Losses Due to Repressions" Arxivləşdirilib 2011-11-04 at the Wayback Machine, by Anatoly Vishnevsky, Director of the Center for Human Demography and Ecology, Russian Academy of Sciences,  (rus.)
  61. ↑ "The History of the GULAG" Arxivləşdirilib 2010-06-22 at the Wayback Machine, by Oleg V. Khlevniuk
  62. ↑ Pohl, The Stalinist Penal System, p. 131.
  63. ↑ Yedlin, Tova. Maxim Gorky: A Political Biography. Greenwood Publishing Group. 1999. 188. ISBN 0-275-96605-4. 2022-06-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-09-12.
  64. ↑ Map of Gulag, made by the Memorial Foundation on: [1] Arxivləşdirilib 2022-03-21 at the Wayback Machine.
  65. ↑ "Система исправительно-трудовых лагерей в СССР". Memo.ru. 2016-03-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-01-06.
  66. ↑ 1 2 Ivanova, Galina; Flath, Carol; Raleigh, Donald. Labor Camp Socialism: The Gulag in the Soviet Totalitarian System. London: M.E. Sharpe. 2000. 188. ISBN 0-7656-0426-4. 2022-06-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-09-12.
  67. ↑ "Anne Applebaum — Inside the Gulag". Archived from the original on 2008-10-15. İstifadə tarixi: 2015-09-12.
  68. ↑ "Coercion versus Motivation: Forced Labor in Norilsk" (PDF). 2008-12-03 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-01-06.
  69. ↑ Земсков, Виктор. "К вопросу о масштабах репрессий в СССР". Социологические исследования (№ 9). 1995: 118–127. 16 January 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 August 2011.
  70. ↑ Лопатников, Леонид. "К дискуссиям о статистике "Большого террора"". Вестник Европы (№ 26–27). 2009. 27 September 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 August 2011.
  71. ↑ Земсков, Виктор. "Политические репрессии в СССР (1917–1990 гг.)" (PDF). Россия XXI (№ 1–2). 1994: 107–124. 30 March 2012 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 17 August 2011.
  72. ↑ Rousso, Henry; Golsan, Richard. Stalinism and nazism: history and memory compared. U of Nebraska Press. 2004. səh. 92. ISBN 0-8032-9000-4. 2022-04-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-09-12.
  73. ↑ Максудов, Сергей. "О публикациях в журнале "Социс"". Социологические исследования (№ 9). 1995: 114–118. 16 January 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 August 2011.
  74. ↑ Werth, Nicolas. "Der Gulag im Prisma der Archive. Zugänge, Erkenntnisse, Ergebnisse" (PDF). Osteuropa. 57 (6). June 2007: 9–30. 2014-01-09 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2015-09-12.
  75. ↑ История сталинского Гулага. Конец 1920-х — первая половина 1950-х годов. Собрание документов в 7 томах. Том 1. Массовые репрессии в СССР. Москва: Российская политическая энциклопедия. 2004. ISBN 5-8243-0605-2.
  76. ↑ История сталинского Гулага. Конец 1920-х — первая половина 1950-х годов. Собрание документов в 7 томах. Том 2. Карательная система. Структура и кадры. Москва: Российская политическая энциклопедия. 2004. ISBN 5-8243-0606-0.
  77. ↑ История сталинского Гулага. Конец 1920-х — первая половина 1950-х годов. Собрание документов в 7 томах. Том 3. Экономика Гулага. Москва: Российская политическая энциклопедия. 2004. ISBN 5-8243-0607-9.
  78. ↑ История сталинского Гулага. Конец 1920-х — первая половина 1950-х годов. Собрание документов в 7 томах. Том 4. Население Гулага. Численность и условия содержания. Москва: Российская политическая энциклопедия. 2004. ISBN 5-8243-0608-7.
  79. ↑ История сталинского Гулага. Конец 1920-х — первая половина 1950-х годов. Собрание документов в 7 томах. Том 5. Спецпереселенцы в СССР. Москва: Российская политическая энциклопедия. 2004. ISBN 978-5-8243-0608-8.
  80. ↑ История сталинского Гулага. Конец 1920-х — первая половина 1950-х годов. Собрание документов в 7 томах. Том 6. Восстания, бунты и забастовки заключенных. Москва: Российская политическая энциклопедия. 2004. ISBN 5-8243-0610-9.
  81. ↑ История сталинского Гулага. Конец 1920-х — первая половина 1950-х годов. Собрание документов в 7 томах. Том 7. Советская репрессивно-карательная политика и пенитенциарная система. Аннотированный указатель дел ГА РФ. Москва: Российская политическая энциклопедия. 2005. ISBN 978-5-8243-0611-8.
  82. ↑ Полян, Павел. "Новые карты архипелага ГУЛАГ". Неприкосновенный запас (№2 (46)). 2006: 277–286. 26 June 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 August 2011.
  83. ↑ Robert Conquest, Paul Hollander: Political violence: belief, behavior, and legitimation p.55, Palgrave Macmillan;(2008) ISBN 978-0-230-60646-3
  84. ↑ Гальперович, Данила. "Директор Государственного музея ГУЛАГа Антон Владимирович Антонов-Овсеенко". Radio Liberty. 27 June 2010. 27 September 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 August 2011.
  85. ↑ Banerji, Arup. Writing history in the Soviet Union: making the past work. Berghahn Books. 2008. səh. 271. ISBN 81-87358-37-8. 2022-06-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-09-12.
  86. ↑ "About State Gulag Museum". The State Gulag Museum. 25 June 2018 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 August 2011.
  87. ↑ "Gulag - Museum on Communism". 2022-09-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-09-12.

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Vikianbarda QULAQ ilə əlaqəli mediafayllar var.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=QULAQ&oldid=7622603"