Hirbə döyüşü

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Hirbə Döyüşü
II Kirin Hərbi Kompzniyası
Midiya Dövlətinin tərkibində farsların məskun olduğu ərazi
Tarix e.ə. 552 payız – qış
Yeri Midiya və Hirbə
Nəticəsi Farsların həlledici qələbəsi
Münaqişə tərəfləri

Midiya

Persia

Komandan(lar)

Harpaq

II Kir, sonradan Harpaq

Tərəflərin qüvvəsi

300 süvari[1]

5,000 piyada atıcı[2]
1,000 süvari[2]

İtkilər

250 süvari[3]

cüzi[4]

Hirbə Döyüşü – madaylar və farslar arasında baş vermiş döyüş. Bu döyüş həm də Fars qiyamından sonra iki tərəf arasında baş verən ilk döyüşdür. Döyüş II Kirin yürüşü ilə başlamış və fars ordusunun şərqə doğru irəliləməsi ilə davam etmişdir. Döyüşdə qazanılan qələbə ilk fars dövləti olan Əhəmənilər imperiyasının yaradılmasının təməlini qoydu və qarşıdakı on ildə II Kirin bütün məlum dünyanı fəth etməsi üçün imkan yaratdı. Döyüş haqqında ən çox və ətraflı məlumat verən tarixçi Dəməşqli Nikolay olsa da, digər tarixçilər, Herodot, Ktesi və Strabon da bu döyüşdən bəhs etmişlər.[5][6][7][8]

Döyüş madaylara o qədər pis təsir edir ki, Astiaq şəxsən orduya rəhbərlik etməyə başlayır. Tələsik edilmiş yürüş Astiaqın məğlubiyyəti ilə nəticələndi. Dönüşdə maday ordusu yenidən farslara qarşı həmlə etməyə çalışdısa da bu cəhdin də qarşısı II Kir tərəfindən alındı. Bu hadisədən sonra qürurlu madaylar farslara məğlub olmaları ilə barışmaları oldular, iki xalq arasında yaradılan qohumluq əlaqələri də bunda öz təsirini göstərdi. Tezliklə Madanın möhtəşəm paytaxt şəhəri olan Ekbatan farsların əlinə keçdi və yaradılmış fars imperiyasının çoxsaylı mərkəzlərindən birinə çevrildi.

Ərəfə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Döyüş e.ə. 553-cü ilin yayında başlamış Fars qiyamından sonra olmuşdur.[9] Mənbələrin yetərsizliyi səbəbiylə döyüşün dəqiq baş vermə tarixi dəqiqləşdirilməsə də onun Fars qiyamının başlamasından yarım il sonra[10], təxminən e.ə. 552-ci ilin qışında baş verməsi güman edilir.[11] Madayların sonuncu hökmdarı və eyni zamanda II Kirin babası olan Astiaq, nəvəsinin müxtəlif zamanlarda ona hakimiyyətdən əl çəkmək və yalnız vətənini idarə etmək haqqında olan təklifi (Kiçik Midiya adlandırılan həmin ərazi sonrakı mənbələrdə Atropatena adıyla xatırlanır) rədd etmişdi.[12] Lakin sonradan bu təklif öz əhəmiyyətini itirmişdi. II Kir böyük səhvə yol vermişdi. Fars qiyamının başlamasından sonra II Kirin bu qiyamda oynadığı rol haqqında həqiqəti söyləməsiylə Astiaq onu həbs etmiş, lakin fars xidmətçisi Oebaresin xahişindən sonra onu azad edərək Persiaya getməsinə icazə vermişdir.[13] Herodot isə qeyd edir ki, Kir yenicə tanınmağa başladığı vaxtlarda valideynlərinin yanına getdiyi vaxt, Midiya sərkərdəsi Harpaq hökmdar Astiaqa xəbər verir ki, Kir gizlincə qiyam hazırlığı görür və atası da bu işdə ona kömək edir.[14] Dəməşqli Nikolay isə bu haqqda qeyd edir ki, I Kambiz xeyli qoşun toplamışdı və Kirin qoşunları ilə birləşən bu qoşun çox asanlıqla maday ordusunu məğlub etmişdir.[15] Bu məlumatı həmçinin o da təsdiq edir ki, döyüş Fars qiyamının başlamasından bir neçə gün deyil, bir neçə ayın keçməsindən sonra baş vermişdi.[16] Astiaq isə Kirə valideynlərinin yanına dönməyə icazə verərkən belə güman edirdi ki, Persianı yenidən qədim dünyanın ən güclü dövlətlərindən birinin vilayətinə çevirməklə tarixdə iz qoyacaq.[17]

Döyüş

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Fars qiyamı başlayarkən II Kir Ekbatanda idi.[18] Dəməşqli Nikolay qeyd edir ki, Kirə getməyə cazə verildikdə, o Astiaqdan qaçmağa başlayır, çünki, o bilirdi ki, Oebares onun azadlığa çıxması üçün çox çalışıb və əgər Astiaq həqiqəti öyrənərək Kirin qiyamın yaranmasında mühüm rol oynadığını və atasına dəstək verdiyini bilsə, babsı Astiaqın qəzəbindən qurtula bilməyəcək.[19] Həmçinin Kir öyrənmişdi ki, hələ yeni doğulduğu vaxt Astiaq onun öldürülməsini tələb etmiş, buna lakin nail ola bilməmişdi. Zaman keçdikcə Kirin bir çox xasiyyətinin ona bənzədiyini görən Astiaqın nəvəsinə hörməti də çoxalmışdı.[20] Bu arada Astiaq Kirə vətəninə – Persiaya dönməyə icazə verməyin onunçün təhlükəsiz olmasına da əmin deyildi.[21] Lakin o bu qərarı verə bilir və verilən bu qərar nəhəng bir dövlətin varlığının sona yetməsinə səbəb oldu.[22] Astiaq Harpaq tərəfindən Kirin tamamilə təhlükəsiz olması barəsində əmin edilmişdi. Lakin Fars qiyamınin başlaması haqqında saraya xəbər çatdıqda və təhlükənin ilk işartıları göründükdə Kir artıq Ekbatandan çox uzaqlarda idi və Astiaqı aldatmağın çox asan başa gəldiyini düşünürdü.[23] Bu isə ona öz müstəqil dövlətini qurmaq imkanı verirdi.[24]

" Kir Astiaqın yanında olanda Oebares ona yaxşı məsləhətlər verirdi. Kir onun Persiaya yollanmaq haqqında olan məsləhətinə də qulaq asır. Hazırlıq işləri başlanır və hər şey hazır olduqda Oebares sadiq xidmətçi kimi Astiaqa müraciət edərək Kirin təhlükəsiz olduğunu söyləyir və Persiaya getməsi üçün icazə istəyir. Lakin Astiaq icazə vermir. Kir özünün ən təsirli vasitəsinə əl ataraq gözləmə mövqeyi tutur və müfafiq vaxt gəldikdə Persiaya səfər üçün icazə alınır. Bir gün hökmdarın ən yaxşı təlxəklərlə bir yerdə əyləndiyi və şərabın təsirindən meyxoş olduğu vaxt Kir icazə kağızını imzalamaq üçün ona təqdim edir. Kağızda deyilirdi: "Burda çalışıb, hökmdara xidmət etmək çox məmnunedici olsa da, Kir xəstə atasına baş çəkmək üçün icazə istəyir və maaşlı icazə müddəti verilməsini xahiş edir." Hökmdar Kiri yanına çağırır, onun üzünə baxaraq gülümsəyir və icazə kağızını imzalayaraq, beş-altı ay dincəldikdən sonra geri dönməsini söyləyir. Kir minnətdarlığını bildirir və hökmdar Kirin olmadığı dövrdə onun vəzifəsinə Tiridatı təyin edir və Kir Persiaya yola düşür"

— Dəməşqli Nikolay,[24]

Daha sonra Astiaq madayların ən yaxşı müğənnisini dəvət edir. Son mahnıda müğənnini maqlardan olan Anqar müşayət edir və ifa edilən mahnı Astiaqda dərin narahaqlıq hissi oyadır.

Vəhşi, yırtıcı canavar,
İstənilən qabandan daha yırtıcıdır,
İcazə verdin getdi,
İşıqlı ölkəyə yola düşdü və bütün bu vilayətləri
Bir ovuc adam ilə

Böyük ordudan qorumalısan.[25]

"O, bunu, bir dəfə Astiaqın yanına gedərək ona, Kirin əvvəllər yuxularında gördüyü arzusunun gerçəkləşdirilməsinə hazırlıqların necə getməsini öyrənmək üçün Persiaya yola düşdüyünü söyləmiş öz əri ilə əlaqələndirirdi. Hökmdar isə bu arada dərin narahatlıq içində idi və babillilər ona məsləhət gördülər ki, kir dönən kimi, onu həbs etdirib öldürtsün."

— Dəməşqli Nikolay,[24]

Astiaq hər vəchlə Kiri geri gətirməyə çalışırdı, lakin buna nail ola bilmir.

"Astiaq bu mahnıda deyilən sözlərin ona və Kirə aid olduğunu qət etdi və o, 300 atlını Kirin ardınca göndərdi; əgər təslim olmasa, onlara Kirin başını gətirməyi tapşırdı. Atlılar Kirin yanına çatdıqda Kir Astiaqın sərkərdəsinə "Əgər hökmdarım məni tələb edirsə niyə də onun yanına getməməliyəm? Bu gün burda ziyafətdi, sabah isə biz yola düşməyə hazırlaşarıq. " – deyə cavab verdi. Farsların bu manerasından sonra Kir çoxlu oküz və digər heyvanlar kəsdirərək ziyafət düzəltdirdi və Astiaqın ordusu bu ziyafətdə sərxoş oldu. Eyni zamanda Kir atasına məktub yazaraq madayların yolu üstündə yerləşən Hirbə şəhərinə guya hökmdarın əmri imiş kimi 1000 süvari və 5000 piyada göndərməyi, digər farsları da mümkün qədər tez silahlandıraraq həmin istiqamətə yollamağı söylədi. Beləcə o, əsl məqsədini gizlədə bilər və maday ordusunu hazırlıqsız yaxalayardı. Gecə Kir və Oebares atlarını götürərək Hirbə şəhərinə çapdılar və tezklilə yerli əhalini də silahlandırdılar. Səhər Astiaqın döyüşçüləri yuxudan oyandıqda gördülər ki, Kir onları izləyərək Hirbəyə gəlib və özü ilə döyüşə hazır böyük bir ordu da gətirib. Kir burda maday atlılarının 250 – ni qətlə yetirdi. Qalan 50 atlıya isə baş verənləri Astiaqa çatdırmağı tapşırdı."

— Dəməşqli Nikolay[26]

Kambiz oğlu ilə görüşənə kimi 350.000 döyüşçü toplaya bilmişdi.[27] Astiaq isə nəhəng Maday dövlətinin hər tərəfində döyüşə bilən bütün əjalini silahlandıraraq 1.205.000 döyüşçü toplamışdı.[28] Bəzi tarixçilər bu rəqəmi fantastik saysalar da, əksəri bunun həqiqət ola biləcəyini düşünür.[29] Lakin qarşı tərəfin də döyüşçüləri nəzərə alındıqda Hirbə şəhəri yaxınlığında bu qədər insanı tutacaq yerin olmadığı aydınlaşır.[30] Astiaq başa düşür ki, Kiri lazımınca qiymətləndirməyib və sadəcə qiyamı yatırmaqla məsələ yekunlaşmayacaq, ona görə də böyük bir yürüşə ehtyac var və Astiaqın Persiaya olan yürüşü başladı.[31]

Tarixi dəyərləndirmə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Hirbə döyüşü uzun zamandır bir çox döyüşlər keçirmiş madayların məğlub olduğu ilk döyüş idi.[32] Kirin rəhbərliyi ilə farsların ilk dəfə qazandıqları bu qələbə Maday hökmdarı Astiaq üçün çox pis nəticələr doğurmuşdu.[33] Fars əhalinin üstünlük təşkil etdiyi şimal satraplarının əksəriyyəti qiyam qaldıraraq Persiaya birləşir.[34] XIX əsrin əvvəllərində bu döyüş tamamilə unudulmaq üzrə idi.[35] Döyüş haqqında mənbələrdə az məlumatın qorunması, buna səbəb olmuşdur.[36] Müasir tarixşünaslıqda isə döyüşə kifayət qədər diqqət ayırılmış və qədim dünyanın taleyini dəyişən bu döyüş ətraflı təhlil və tədqiq edilmişdir.[37]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Duncker, Max, The History of Antiquity, tr. Evelyn Abbott, p. 349. London, Richard Bentley * Son (1881) p. 349-350.1
  2. ↑ 1 2 Duncker, Max, The History of Antiquity, tr. Evelyn Abbott, p. 349. London, Richard Bentley * Son (1881) p. 349-350.3
  3. ↑ Duncker, Max, The History of Antiquity, tr. Evelyn Abbott, p. 349. London, Richard Bentley * Son (1881) p. 349-350.7
  4. ↑ Duncker, Max, The History of Antiquity, tr. Evelyn Abbott, p. 349. London, Richard Bentley * Son (1881) p. 349-350.8
  5. ↑ Herodot (Tarix) I, 127-128
  6. ↑ Ktesi (Persika)
  7. ↑ Dəməşqli Nikolayın dövrümüzə çatmış parçaları
  8. ↑ Strabon, XV, 3.8
  9. ↑ Nabonidin Sippar şəhərindən tapılmış təqvimi
  10. ↑ Babil xronikalarından "Nabonidin xronikası" 1
  11. ↑ Babil xronikalarından "Nabonidin xronikası" 2
  12. ↑ Fischer, W.B., Ilya Gershevitch, and Ehsan Yarshster, The Cambridge History of Iran, Cambridge University Press (1993) p. 144. In 1 volume
  13. ↑ Fischer, W.B., Ilya Gershevitch, and Ehsan Yarshster, The Cambridge History of Iran, Cambridge University Press (1993) p. 145-146. In 1 volume
  14. ↑ Duncker, Max, The History of Antiquity, tr. Evelyn Abbott, p. 349. London, Richard Bentley * Son (1881) p. 349-351
  15. ↑ Duncker, Max, The History of Antiquity, tr. Evelyn Abbott, p. 350. London, Richard Bentley * Son (1881) p. 349-351
  16. ↑ Chisholm, Hugh, The Encyclopædia Britannica: A Dictionary of Arts, Sciences, Literature and General Information, Cambridge, England; New York: At the University Press, (1910) p.206
  17. ↑ Laymon, Charles M., The Interpreter's One Volume Commentary on the Bible: Introduction and Commentary, Abingdon Press, (1971) p.440. In 1 volume
  18. ↑ Chisholm, Hugh, The Encyclopædia Britannica: A Dictionary of Arts, Sciences, Literature and General Information, Cambridge, England; New York: At the University Press, (1910) p.207
  19. ↑ Herodotus, Godley A. D., Herodotus, A D Godley. I, 126. London, W. Heinemann; New York, G.P. Putnam's Sons, (1921-24) p. 144. In 481 editions
  20. ↑ Herodotus, Godley A. D., Herodotus, A D Godley. I, 124. London, W. Heinemann; New York, G.P. Putnam's Sons, (1921-24) p. 141. In 481 editions
  21. ↑ Duncker, Max, The History of Antiquity, tr. Evelyn Abbott, p. 369. London, Richard Bentley * Son (1881) p. 370
  22. ↑ Duncker, Max, The History of Antiquity, tr. Evelyn Abbott, p. 370. London, Richard Bentley * Son (1881) p. 371
  23. ↑ Herodotus, Godley A. D., Herodotus, A D Godley. I, 125. London, W. Heinemann; New York, G.P. Putnam's Sons, (1921-24) p. 144. In 481 editions
  24. ↑ 1 2 3 Duncker, Max, The History of Antiquity, tr. Evelyn Abbott, p. 349. London, Richard Bentley * Son (1881) p. 348-349
  25. ↑ Athenaeus – Deipnosophistae, 1.14 (633e) 6:419 (Quotes)
  26. ↑ Duncker, Max, The History of Antiquity, tr. Evelyn Abbott, London, Richard Bentley * Son (1881) p. 349-350
  27. ↑ Herodotus, The History of Herodotus, tr. G. C. Macaulay, S.l.: Kessinger Publications, (1890), 200-? p. 54. In 479 editions
  28. ↑ Duncker, Max, The History of Antiquity, tr. Evelyn Abbott, p. 349. London, Richard Bentley * Son (1881) p. 349-352
  29. ↑ Laymon, Charles M., The Interpreter's One Volume Commentary on the Bible: Introduction and Commentary, Abingdon Press, (1971) p.443. In 1 volume
  30. ↑ Duncker, Max, The History of Antiquity, tr. Evelyn Abbott, p. 350. London, Richard Bentley * Son (1881) p. 349-352
  31. ↑ Clare, Smith, Israel, The unrivaled history of the world, containing a full and complete record of the human race from the earliest historical period to the present time, embracing a general survey of the progress of mankind in national and social life, civil government, religion, literature, science and art... Chicago, The Werner Company, (1893) p.244. In 4 editions
  32. ↑ Yustinian (Filippin və Pompey Troqun Tarixinin şərhi Arxivləşdirilib 2011-06-07 at the Wayback Machine) I, 6
  33. ↑ Athenaeus – Deipnosophistae, 1.14 (633e) 6:419
  34. ↑ Fischer, W.B., Ilya Gershevitch, and Ehsan Yarshster, The Cambridge History of Iran, Cambridge University Press (1993) p. 146-147. In 1 volume
  35. ↑ Fischer, W.B., Ilya Gershevitch, and Ehsan Yarshster, The Cambridge History of Iran, Cambridge University Press (1993) p. 149.5. In 1 volume
  36. ↑ Fischer, W.B., Ilya Gershevitch, and Ehsan Yarshster, The Cambridge History of Iran, Cambridge University Press (1993) p. 150. In 1 volume
  37. ↑ Bütün istinadların siyahısı

Qaynaqlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Nabonidin Sippardan tapılmış təqvimi
  • Fischer, W.B., Ilya Gershevitch, and Ehsan Yarshster, The Cambridge History of Iran, Cambridge University Press (1993). In 1 volume. ISBN 0521200911
  • Max Duncker, The History of Antiquity, tr. Evelyn Abbott. London, Richard Bentley * Son (1881). ISBN 2792979279
  • Chisholm, Hugh, The Encyclopædia Britannica: A Dictionary of Arts, Sciences, Literature and General Information, Cambridge, England; New York: At the University Press, (1910). ISBN 5727739257
  • Laymon, Charles M., The Interpreter's One Volume Commentary on the Bible: Introduction and Commentary, Abingdon Press, (1971). ISBN 0687192994
  • Herodotus, Godley A. D., Herodotus, London, W. Heinemann; New York, G.P. Putnam's Sons, (1921–24). In 481 Editions. ISBN 1610641161
  • James Ussher, Larry Pierce, Marion Pierce, The Annals of the World, Green Forest, AR : Master Books, (2006). In 13 editions. ISBN 0890515107
  • Herodotus, The History of Herodotus, tr. G. C. Macaulay, S.l.: Kessinger Publications, (1890), 200-? In 479 editions. ISBN 1082779510
  • Clare, Smith, Israel, The unrivaled history of the world, containing a full and complete record of the human race from the earliest historical period to the present time, embracing a general survey of the progress of mankind in national and social life, civil government, religion, literature, science and art... Chicago, The Werner Company, (1893). In 4 editions. ISBN 2791262279

Biblioqrafiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Klassik mənbələr

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Müasir mənbələr

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Rawlinson, George (1885). The Seven Great Monarchies of the Eastern World, New York, John B. Eldan Press, reprint (2007) p. 120-121. In 4 volumes. ISBN 9781428647
  • Fischer, W.B., Ilya Gershevitch, and Ehsan Yarshster, The Cambridge History of Iran, Cambridge University Press (1993) p. 145. In 1 volume. ISBN 0521200911
  • Stearns, Peter N., and Langer, William L. (2004). The Encyclopedia of World History: Ancient, Medieval, and Modern, Chronologically Arranged, Boston, Houghton Mifflin Press, (2001) p. 40. In 6 editions. ISBN 0395652375
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Hirbə_döyüşü&oldid=7173186"