52°31′ şm. e. 13°23′ ş. u.HGYO

Berlin: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
Redaktənin izahı yoxdur
(21 istifadəçi tərəfindən edilmiş 37 dəyişiklik göstərilmir)
Sətir 1: Sətir 1:
{{YM
{{YM}}
'''Berlin''' ({{Dil-de|Berlin}} {{IPA|[bɛɐ̯ˈliːn]}}, {{audio|De-Berlin.ogg|oxunuşu}}) — [[Almaniya]]nın paytaxtı və ən böyük şəhəridir. Berlin həm də Almaniyanın 16 federal əyalətindən biridir. Əhalisi təqribən 3400000 nəfər, ərazisi isə 891,85 km²-dir. Şəhərin şimalındandan cənubuna doğru olan məsafə 38 km-ə, şərqindən qərbinə qədər olan məsafə isə 45 km-ə bərabərdir.
| status = Şəhər
| azərbaycan dilində adı = Berlin
| orijinal adı = {{lang-de|Berlin}}
| şəkil = Berlin Montage 4.jpg
| ölkə = Almaniya
| gerb = Coat of arms of Berlin.svg
| bayraq = Flag of Berlin.svg
|gerb yazısı = Berlinin gerbi
|bayraq yazısı = Berlinin byrağı
| lat_deg = 52 |lat_min = 31 |lat_sec =
| lon_deg = 13 |lon_min = 23 |lon_sec =
| CoordAddon = type:city
| CoordScale =
| ölkə xəritəsinin miqyası = 200
| region xəritəsinin miqyası = 0
| rayon xəritəsinin miqyası =
| regionun növü =
| region = Berlin
| cədvəldə region = Berlin
| daxili bölgüsü = 12 dairə, 96 rayon
| başçı növü= Mer
| icra başçısı = [[Mixail Müller]]
|yaranma tarixi = [[1237]]
| ilk məlumat = [[1170]]
| statuslu = [[1280]]
| sahəsi = 891,85<ref>Statistische Ämter des Bundes und der Länder: [http://www.statistik-portal.de/Statistik-Portal/de_jb01_jahrtab1.asp Gebiet und Bevölkerung – Fläche und Bevölkerung], Stand: 2.&nbsp;April 2012. Abgerufen am 7.&nbsp;Januar 2013.</ref>
| hündürlük növü= высота НУМ
| YM mərkəzinin hündürlüyü = 34—115<ref>{{cite web|title=Teufelsberg (Abandoned spy station)|url=http://www.abandonedberlin.com/2010/06/teufelsberg-abandoned-spy-station.html|work=Abandoned Berlin|publisher=Google, Inc|accessdate=4 December 2012|author=DER IRISCHE BERLINER|date=1|month=June|year=2010}}</ref>
| rəsmi dil = alman
| əhalisi = {{Artma}} 3 490 105<ref>Amtes für Statistik Berlin-Brandenburg.
Bevölkerungsstand in Berlin am 30. November 2013.
[https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/Publikationen/OTab/2014/OT_A01-10-00_124_201311_BE.pdf]
</ref>
| siyahıyaalma ili = 2015
| sıxlığı = 3834
| aqlomerasiya = 4 416 123
| saat qurşağı = +1
| DST = var
| telefon kodu = +49 30
| poçt indeksləri = 10001—14199
| nəqliyyat kodu = B
| sayt = http://berlin.de/
}}


Öz tarixi dövründə Berlin bir neçə dəfə alman dövlətlərinin ([[Brandenburq kürfürstlüyü]], [[Prussiya krallığı]], [[Almaniya İmperiyası]], [[Veymar Respublikası]], [[Üçüncü reyx]]) paytaxtı olmuşdur. 1990-cı ildən, Almaniyanın birləşməsindən sonra Berlin [[AFR]]-in paytaxıdır.
'''Berlin''' ({{lang-de|Berlin}} {{IPA|[bɛɐ̯ˈliːn]}}, {{audio|De-Berlin.ogg|oxunuşu}}) — [[Almaniya]]nın paytaxtı və ən böyük şəhəridir. Berlin həm də Almaniyanın 16 federal əyalətindən biridir. Əhalisi təqribən 3400000 nəfər, ərazisi isə 891,85&nbsp;km²-dir. Şəhərin şimalındandan cənubuna doğru olan məsafə 38&nbsp;km-ə, şərqindən qərbinə qədər olan məsafə isə 45&nbsp;km-ə bərabərdir.

Öz tarixi dövründə Berlin bir neçə dəfə alman dövlətlərinin ([[Brandenburg kürfürstlüyü]], [[Prussiya krallığı]], [[Almaniya İmperiyası]], [[Veymar Respublikası]], [[Üçüncü reyx]]) paytaxtı olmuşdur. [[1990]]-cu ildən, Almaniyanın birləşməsindən sonra Berlin AFR-in paytaxıdır.


== Ümumi məlumat ==
== Ümumi məlumat ==
Berlin [[Avropa]]da ən mühüm siyasət, media, mədəniyyət və elm mərkəzidir. Metropol Avropada ən mühüm nəqliyyat düyümü sayılır və qitənin ən çox səyyah gələn şəhərdir. Burada yerləşən ali məktəblər, elmi idarələr, teatr və muzeylər beynəlxalq aləmdə tanınmışdılar. Bütün dünyadan incəsənət və mədəniyyət sahəsi ilə məşğul olanlar üçün Berlin çox cazibədardır. Berlinin tarixi, gecə həyatı və çoxsaylı arxitektur tikililəri hər yanda məşhurdur.
Berlin [[Avropa]]da ən mühüm siyasət, media, mədəniyyət və elm mərkəzidir. Metropol Avropada ən mühüm nəqliyyat düyümü sayılır və qitənin ən çox səyyah gələn şəhərdir. Burada yerləşən ali məktəblər, elmi idarələr, teatr və muzeylər beynəlxalq aləmdə tanınmışdılar. Bütün dünyadan incəsənət və mədəniyyət sahəsi ilə məşğul olanlar üçün Berlin çox cazibədardır. Berlinin tarixi, gecə həyatı və çoxsaylı arxitektur tikililəri hər yanda məşhurdur.


Təxminən 1200-cü ildən indiki Berlinin ərazisində [[Köln]] və Berlin adlanan iki ticarət mərkəzi mövcud idi. Onların şəhər ststusu almalarının dəqiq tarixi məlum deyil. Kölnün şəhər olması ilk dəfə [[1237]]-ci ildə, Berlininki isə [[1244]]-cü ildə qeyd edilmişdir. [[1307]]-ci ildə hər iki şəhər birləşir və ümumi şəhər idarəsini təşkil edir. [[1400]]-cü ildə birləşmiş Berlinin əhalisi 8000 nəfər idi.
Təxminən 1200-cü ildən indiki Berlinin ərazisində [[Köln]] və Berlin adlanan iki ticarət mərkəzi mövcud idi. Onların şəhər ststusu almalarının dəqiq tarixi məlum deyil. Kölnün şəhər olması ilk dəfə 1237-ci ildə, Berlininki isə 1244-cü ildə qeyd edilmişdir. 1307-ci ildə hər iki şəhər birləşir və ümumi şəhər idarəsini təşkil edir. 1400-cü ildə birləşmiş Berlinin əhalisi 8000 nəfər idi.

Berlin [[Prussiya]]nın paytaxtı idi və [[Almaniya imperiyası]]nın yaranmasından sonra da onun paytaxtı olur.

[[İkinci dünya müharibəsi]]ndən sonra [[Yalta kofransı]]nın qərarına əsasən Berlinin SSRİ-nin zəbt etdiyi ərazidə yerləşməsinə baxmayaraq dörd qalib ölkə arasında dörd sektora bölündü. Sonralar üç sektor birləşərək Qərbi Berlini təşkil edərək ona xüsusi dövlət statusu verildi. Qərbi Berlin vaxtilə AFR ilə sıx əlaqədə olmuşdu. Berlinin sektorları arasında gediş-gəliş ilk vaxtlarda sərbəst olsa da, sonralar [[Almaniya Demokratik Respublikası]]nın qərarı ilə əhali axınının qarşısını almaq məqəsədilə 13 avqust 1961-ci ildə [[Berlin divarı]] tikildi. [[Soyuq müharibə]]nin rəmzi olan Berlin divarı 1989-cu ilə qədər mövcud olub. Divar dağıdıldıqdan sonra Şərqi və Qərbi Almaniya birləşərək vahid dövləti əmələ gətirir.


== Coğrafiya ==
Berlin Prussiyanın paytaxtı idi və Almaniya imperiyasının yaranmasından sonra da onun paytaxtı olur.


=== İqlim ===
[[İkinci dünya müharibəsi]]ndən sonra [[Yalta kofransı]]nın qərarına əsasən Berlinin SSRİ-nin zəbt etdiyi ərazidə yerləşməsinə baxmayaraq dörd qalib ölkə arasında dörd sektora bölündü. Sonralar üç sektor birləşərək Qərbi Berlini təşkil edərək ona xüsusi dövlət statusu verildi. Qərbi Berlin vaxtilə AFR ilə sıx əlaqədə olmuşdu. Berlinin sektorları arasında gediş-gəliş ilk vaxtlarda sərbəst olsa da, sonralar [[Almaniya Demokratik Respublikası]]nın qərarı ilə əhali axınının qarşısını almaq məqəsədilə 13 avqust 1961-ci ildə [[Berlin divarı]] tikildi. [[Soyuq müharibə]]nin rəmzi olan Berlin divarı 1989-cu ilə qədər mövcud olub..
<div style="max-width:75%">{{Şəhərin iqlimi
|Şəhər_yiyəlik = Berlin (1991-2020)
|Mənbə = [https://wetterlabs.de/klima/berlin/ Berlin Wetter und Klima / wetterlabs.de]
|Yan_müt_maks = 15.5
|Fev_müt_maks = 18.7
|Mar_müt_maks = 24.8
|Apr_müt_maks = 31.3
|May_müt_maks = 32.6
|İyn_müt_maks = 38.5
|İyl_müt_maks = 38.1
|Avq_müt_maks = 38.0
|Sen_müt_maks = 32.7
|Okt_müt_maks = 28.1
|Noy_müt_maks = 21.0
|Dek_müt_maks = 16.0
|İl_müt_maks = 38.5
|Yan_müt_min = -20.7
|Fev_müt_min = -22.5
|Mar_müt_min = -14.4
|Apr_müt_min = -8.1
|May_müt_min = -1.6
|İyn_müt_min = 3.0
|İyl_müt_min = 6.9
|Avq_müt_min = 6.4
|Sen_müt_min = 1.8
|Okt_müt_min = -4.9
|Noy_müt_min = -16.0
|Dek_müt_min = -20.5
|İl_müt_min = -22.5
|Yan_maks_orta = 3.6
|Fev_maks_orta = 5.1
|Mar_maks_orta = 9.0
|Apr_maks_orta = 15.1
|May_maks_orta = 19.6
|İyn_maks_orta = 23.1
|İyl_maks_orta = 25.2
|Avq_maks_orta = 24.9
|Sen_maks_orta = 19.9
|Okt_maks_orta = 14.0
|Noy_maks_orta = 8.0
|Dek_maks_orta = 4.4
|İl_maks_orta = 14.3
|Yan_min_orta = -1.4
|Fev_min_orta = -0.8
|Mar_min_orta = 1.4
|Apr_min_orta = 5.2
|May_min_orta = 9.3
|İyn_min_orta = 12.8
|İyl_min_orta = 15.1
|Avq_min_orta = 14.7
|Sen_min_orta = 10.9
|Okt_min_orta = 6.6
|Noy_min_orta = 2.7
|Dek_min_orta = -0.1
|İl_min_orta = 6.4
|Yan_orta = 1.2
|Fev_orta = 2.1
|Mar_orta = 5.2
|Apr_orta = 10.3
|May_orta = 14.7
|İyn_orta = 18.0
|İyl_orta = 20.2
|Avq_orta = 19.7
|Sen_orta = 15.2
|Okt_orta = 10.2
|Noy_orta = 5.4
|Dek_orta = 2.3
|İl_orta = 10.4
|Yan_orta_yağ = 48.0
|Fev_orta_yağ = 36.0
|Mar_orta_yağ = 40.0
|Apr_orta_yağ = 29.0
|May_orta_yağ = 51.0
|İyn_orta_yağ = 58.0
|İyl_orta_yağ = 72.0
|Avq_orta_yağ = 58.0
|Sen_orta_yağ = 47.0
|Okt_orta_yağ = 44.0
|Noy_orta_yağ = 42.0
|Dek_orta_yağ = 44.0
|İl_orta_yağ = 569.0
|}}
</div>


== Tarixi haqqında ==
== Tarixi haqqında ==


=== İlk məskunlaşma ===
=== İlk məskunlaşma ===
Berlinin ərazisində ilk insan tayfaları 9 min il əvvəl mövcud olmuşdur. Germanofil nəzəriyyəsinə görə bizim eradan 700 il əvvəlburada qədim German tayfaları məskunlaşıblar. VI-VII əsrlərdə germanlar bu ərazini tərk etdidən sonra burada qərbi slavyan əhalisi meydana gəlib. Ancaq başqa mənbələrə görə Berlin və Polb əyalətlərində slavyanlar indoavropa xalqlarından formalaşıb və həmin torpaqların çevik insanlarından sayılıblar.
Berlinin ərazisində ilk insan tayfaları 9 min il əvvəl mövcud olmuşdur. Germanofil nəzəriyyəsinə görə bizim eradan 700 il əvvəlburada qədim German tayfaları məskunlaşıblar. VI–VII əsrlərdə germanlar bu ərazini tərk etdidən sonra burada qərbi slavyan əhalisi meydana gəlib. Ancaq başqa mənbələrə görə Berlin və Polb əyalətlərində slavyanlar indoavropa xalqlarından formalaşıb və həmin torpaqların çevik insanlarından sayılıblar.


Berlin şəhəri Berlin-Köln şəhərlərinin birləşməsindən yaranmışdır. Köln Şpree çayınında yerləşən adada mövcud idi. Onun əks tərəfində isə şərq sahilində Berlin dururdu. 1307-ci ildə hər iki şəhər birləşirlər. Berlin adı almanca ''Bär''-yəni ayı sözündən əmələ gəlmişdir.
Berlin şəhəri Berlin-Köln şəhərlərinin birləşməsindən yaranmışdır. Köln [[Şpree]] çayınında yerləşən adada mövcud idi. Onun əks tərəfində isə şərq sahilində Berlin dururdu. 1307-ci ildə hər iki şəhər birləşirlər. Berlin adı almanca ''Bär''-yəni ayı sözündən əmələ gəlmişdir.


1415-ci ildə kürfürst I Fridrix Barndenburq kürfürstlüyünü yaratdı və onu 1440-cı ilə qədər idarə etdi. Bu vaxtdan etibarən Hogenzollerlər sülaləsi 1918-ci ilə qədər, əvvəlcə Brandenburq kürfürstü, sonra isə Prussiya kralı və imperatoru kimi Berlinin idarəsini əllərində saxlaya biliblər.
1415-ci ildə kürfürst I Fridrix Barndenburq kürfürstlüyünü yaratdı və onu 1440-cı ilə qədər idarə etdi. Bu vaxtdan etibarən Hogenzollerlər sülaləsi 1918-ci ilə qədər, əvvəlcə Brandenburq kürfürstü, sonra isə Prussiya kralı və imperatoru kimi Berlinin idarəsini əllərində saxlaya biliblər.


Berlin şəhərinin əhalisi hakimiyyət dəyişiklərini heç də həmişə alqışlamamışlar. Məsələn 1448-ci ildə İİ Fridrix tərəfindən qəsrin tikilməsinə qarşı şəhərdə həyacanlanma baş verdi. Bu hərəkat uğurla nəticələnmədi. Şəhər əhalisi bir çox iqtisadi və siyasi azadlıqdan məhrum oldu. 1451-ci ildə Berlin Brandenburq markqraflarının, kürfürstlərinin paytaxtına çevrildi və sərbəst ticarət şəhəri statusunu itirdi.
Berlin şəhərinin əhalisi hakimiyyət dəyişiklərini heç də həmişə alqışlamamışlar. Məsələn 1448-ci ildə İİ Fridrix tərəfindən qəsrin tikilməsinə qarşı şəhərdə həyacanlanma baş verdi. Bu hərəkat uğurla nəticələnmədi. Şəhər əhalisi bir çox iqtisadi və siyasi azadlıqdan məhrum oldu. 1451-ci ildə Berlin Brandenburq markqraflarının, kürfürstlərinin paytaxtına çevrildi və sərbəst ticarət şəhəri statusunu itirdi.
[[Şəkil:Berlin Stadtschloss.jpg|250px|thumb|left|Berlin şəhər sarayı]]
[[Fayl:Berlin Stadtschloss.jpg|250px|thumb|left|Berlin şəhər sarayı]]
1618-1648-ci illərdə gedən otuz illik müharibə şəhərə ciddi ziyan vurdu. Evlərin üçdə biri uçmuş, əhalinin yarısı məhv olmuşdur. 1640-cı ildə Brandenburqun kürfürstu olan Fridrix Vilhelm şəhərin idarəsini atasından vərəsəliyi ilə əldə etdi. Onun siyasəti imiqrasiyanın stimullaşdırlması və yüksək dərəcədə dini tolerantlılıqla səciyyələnirdi. Hakimiyyətinin ikinci ili o artıq Fridrixsverder, Doroteştadt və Fridrixştadtı yaratmış idi(Ştadt alman dilində orfoqrafiyası "stadt" kimi yazılır ki, mənası "şəhər" deməkdir).
1618–1648-ci illərdə gedən otuz illik müharibə şəhərə ciddi ziyan vurdu. Evlərin üçdə biri uçmuş, əhalinin yarısı məhv olmuşdur. 1640-cı ildə Brandenburqun kürfürstu olan Fridrix Vilhelm şəhərin idarəsini atasından vərəsəliyi ilə əldə etdi. Onun siyasəti imiqrasiyanın stimullaşdırlması və yüksək dərəcədə dini tolerantlılıqla səciyyələnirdi. Hakimiyyətinin ikinci ili o artıq Fridrixsverder, Doroteştadt və Fridrixştadtı yaratmış idi(Ştadt alman dilində orfoqrafiyası "stadt" kimi yazılır ki, mənası "şəhər" deməkdir).


[[1671]]-ci ildə Fridrix Vilhelm 50 [[yəhudi]] ailəsinə sığınacaq verdi. [[Potdstam]] ediktası əsasında o 1685-ci ildə Brandenburqa fransız qubernatorlarını dəvət etdi. Həmin vaxt Berlinə gələn 15000 fransızdan 6000-i Berlində qaldı və orada məskunlaşdılar. 1700-ci ildə şəhər əhalisinin 20 faizini fransızlar təşkil edirdilər və [[Fransa]]nın bu şəhərə mədəni təsiri böyük idi. Həmçinin şəhərdə Boqem, [[Polşa]], [[Avstriya]] və [[Zaltsburq]]dan gələn immiqrantlar çox idi.
1671-ci ildə Fridrix Vilhelm 50 [[yəhudi]] ailəsinə sığınacaq verdi. [[Potdstam]] ediktası əsasında o 1685-ci ildə Brandenburqa fransız qubernatorlarını dəvət etdi. Həmin vaxt Berlinə gələn 15000 fransızdan 6000-i Berlində qaldı və orada məskunlaşdılar. 1700-cü ildə şəhər əhalisinin 20 faizini fransızlar təşkil edirdilər və [[Fransa]]nın bu şəhərə mədəni təsiri böyük idi. Həmçinin şəhərdə Boqem, [[Polşa]], [[Avstriya]] və [[Zaltsburq]]dan gələn immiqrantlar çox idi.


[[1701]]-ci ildə I Fridrixin hökmranlığı ələ alması ilə Berlin Prussiyanın paytaxtına çevrildi.
1701-ci ildə I Fridrixin hökmranlığı ələ alması ilə Berlin Prussiyanın paytaxtına çevrildi.
1790-cı ildə Berlin ərazisində yerləşən Köln, Fridrixsver Doroteştadt və Fridrixştadt şəhərlərin birləşməsi baş verdi.
1790-cı ildə Berlin ərazisində yerləşən Köln, Fridrixsver Doroteştadt və Fridrixştadt şəhərlərin birləşməsi baş verdi.


9 oktyabr [[1760]]-cı ildə general Çernışevin komandanlığı altında ruslara qarşı aparılan yeddi illik müharibədən Berlin məğlubiyyətlə çıxdı. 4500 əsgər əsir düşdü. Ruslar qənimət kimi 143 top, 18000 tüfəng və 2 milyon talerə qədər pul ələ keçirdilər. Rəmzi olaraq rus generalına verilən şəhərin açarı hal-hazırda Sankt Peterburqda yerləşən Kazan kilsəsində saxlanılır. Dörd gün şəhərdə olduqdan sonra xaricdən gələn güclü qoşun xəbərini eşidən general Çernişev qoşunları qış otaqlarına çəkdi.
9 oktyabr 1760-cı ildə general Çernışevin komandanlığı altında ruslara qarşı aparılan yeddi illik müharibədən Berlin məğlubiyyətlə çıxdı. 4500 əsgər əsir düşdü. Ruslar qənimət kimi 143 top, 18000 tüfəng və 2 milyon talerə qədər pul ələ keçirdilər. Rəmzi olaraq rus generalına verilən şəhərin açarı hal-hazırda Sankt Peterburqda yerləşən Kazan kilsəsində saxlanılır. Dörd gün şəhərdə olduqdan sonra xaricdən gələn güclü qoşun xəbərini eşidən general Çernişev qoşunları qış otaqlarına çəkdi.


[[1806]]-cı ilin 14 oktyabrında Yena və Auerştadt ətrafında Napoleonun qoşunlarına qarşı döyüşlərdə Prussiya məşlubiyyətə düçar oldu. Bu Prussiya dövlətinin gələciyini müəyyənləşdirən reformaların aparılmasının başlanmasına səbəb oldu. Ölkədə həyat keçirilən reformlar iqtisadiyyata və elmin inkişafına güclü təkan verdi. 1806-cı ilin noyabrında fransız əsgərləri Berlinə daxil oldular. 21 noyabr 1806-cı ildə [[Napoleon]] Berlində İngiltərənin mühasirəsini elan etdi. 1813-cü ildə rus əsgərləri Berlini yenidən zəbt etdilər.
1806-cı ilin 14 oktyabrında Yena və Auerştadt ətrafında Napoleonun qoşunlarına qarşı döyüşlərdə Prussiya məşlubiyyətə düçar oldu. Bu Prussiya dövlətinin gələciyini müəyyənləşdirən reformaların aparılmasının başlanmasına səbəb oldu. Ölkədə həyat keçirilən reformlar iqtisadiyyata və elmin inkişafına güclü təkan verdi. 1806-cı ilin noyabrında fransız əsgərləri Berlinə daxil oldular. 21 noyabr 1806-cı ildə [[Napoleon]] Berlində İngiltərənin mühasirəsini elan etdi. 1813-cü ildə rus əsgərləri Berlini yenidən zəbt etdilər.


[[1861]]-ci ildə Berlinə daha bir neçə şəhər, o cümlədən Veddinq, Moabit, Tempelhof, Şöneberq də daxil oldular.
1861-ci ildə Berlinə daha bir neçə şəhər, o cümlədən Veddinq, Moabit, Tempelhof, Şöneberq də daxil oldular.


=== İmperiyanın paytaxtı ===
=== İmperiyanın paytaxtı ===
[[1871]]-ci ildə Berlin yeni yaradılmış Almaniya imperiyasının paytaxtı oldu.
1871-ci ildə Berlin yeni yaradılmış Almaniya imperiyasının paytaxtı oldu.


Birinci dünya müharibəsi qurtardıqdan sonra 1918-ci ildə Berlində Almaniya(Veymar) Respublikası yaradıldı. 1920-ci ildə ətrafdakı şəhərləri özündə cəmləşdirən Böyük Berlinin yaradılması haqqında qərar qəbul edildi. Bundan sonra Berlinin əhalisinin sayı 4 milyona çatdı.
Birinci dünya müharibəsi qurtardıqdan sonra 1918-ci ildə Berlində Almaniya(Veymar) Respublikası yaradıldı. 1920-ci ildə ətrafdakı şəhərləri özündə cəmləşdirən Böyük Berlinin yaradılması haqqında qərar qəbul edildi. Bundan sonra Berlinin əhalisinin sayı 4 milyona çatdı.


[[1933]]-cü ildə hakimiyyətə "nasional sosialistlər" gəldikdən sonra Berlin Üçüncü reyxin paytaxtına çevrildi. [[1936]]-cı ildə Berlində Beynəlxalq olimpiyada oyunları keçirildi. Şpeerin rəhbərliyi altında "Miniilik reyxin" paytaxtı Berlinin yenidən qurulması planı işləndi. Ancaq bu plan İkinci dünya müharibəsi nəticəsində darmadağın edildi.
1933-cü ildə hakimiyyətə "nasional sosialistlər" gəldikdən sonra Berlin Üçüncü reyxin paytaxtına çevrildi. 1936-cı ildə Berlində Beynəlxalq olimpiyada oyunları keçirildi. Şpeerin rəhbərliyi altında "Miniilik reyxin" paytaxtı Berlinin yenidən qurulması planı işləndi. Ancaq bu plan İkinci dünya müharibəsi nəticəsində darmadağın edildi.


=== Berlinin parçalanması və birləşməsi ===
=== Berlinin parçalanması və birləşməsi ===
[[Şəkil:Occupied Berlin.svg|200px|thumb|Berlinin işğal zonaları]]
[[Fayl:Occupied Berlin.svg|200px|thumb|Berlinin işğal zonaları]]
İkinci dünya müharibəsi və ondan sonra Berlinin böyük hissəsi bombardmanlar və küçə döyüşləri nəticəsində dağıdılmışdı. Şəhərin Qırmızı ordu tərəfindən tutulmasından sonra və Almaniyanın şərtsiz təslimindən sonra bütün Almaniya kimi Berlində öncə 4 hissəyə bölünərək xarici dövlətlərin idarəsinə verildi. Qərb müttəfiqlərinin (ABŞ, Fransa və İngiltərə) ərazilərində sonra qərbi Berlin təşkil olundu. Sovet hissəsində isə şərqi Berlin fəaliyyət göstərməyə başladı.
İkinci dünya müharibəsi və ondan sonra Berlinin böyük hissəsi bombardmanlar və küçə döyüşləri nəticəsində dağıdılmışdı. Şəhərin Qırmızı ordu tərəfindən tutulmasından sonra və Almaniyanın şərtsiz təslimindən sonra bütün Almaniya kimi Berlində öncə 4 hissəyə bölünərək xarici dövlətlərin idarəsinə verildi. Qərb müttəfiqlərinin (ABŞ, Fransa və İngiltərə) ərazilərində sonra qərbi Berlin təşkil olundu. Sovet hissəsində isə şərqi Berlin fəaliyyət göstərməyə başladı.


Qərb dövlətləri və Sovet ölkəsi arasında yaranan qarşıdurma ona gətirib çıxartmışdı ki, 1948-[[1949]]-cu illərdə Qərbi Berlinin blokadası baş verdi. Bunun üçün qərb dövlətləri tərəfindən Berlinə "hava körpüsü" təşkil olundu. Bu qarşıdurma eyni zamanda işğal olunmuş ərazilərdə 1949-cu ildə iki dövlətin yaranmasına səbəb oldu: əvvəlcə AFR sonra ADR.
Qərb dövlətləri və Sovet ölkəsi arasında yaranan qarşıdurma ona gətirib çıxartmışdı ki, 1948–1949-cu illərdə Qərbi Berlinin blokadası baş verdi. Bunun üçün qərb dövlətləri tərəfindən Berlinə "hava körpüsü" təşkil olundu. Bu qarşıdurma eyni zamanda işğal olunmuş ərazilərdə 1949-cu ildə iki dövlətin yaranmasına səbəb oldu: əvvəlcə AFR sonra ADR.


Qərb və Şərq arasında güclənən konflikt 1961-ci ildə yüksək həddə çatır və bu şəhəri iki hissəsə ayıran Berlin divarının tikilməsi ilə nəticələndi. Vətəndaşların bir ərazidən digərinə keçid xüsusi buraxılış vərəqələrinin köməyi ilə aparılırdı.
Qərb və Şərq arasında güclənən konflikt 1961-ci ildə yüksək həddə çatır və bu şəhəri iki hissəsə ayıran Berlin divarının tikilməsi ilə nəticələndi. Vətəndaşların bir ərazidən digərinə keçid xüsusi buraxılış vərəqələrinin köməyi ilə aparılırdı.


Berlin divarı yalnız [[1989]]-cu ildə ADR əhalisinin təzyiqi nəticəsində uçuruldu, bu SSRİ-nin zəifləməsi fonunda baş verirdi. 3 oktyabr [[1990]]-cı ildə ADR AFR-in əsas qanunlarının fəaliyyət göstərdiyi zonaya daxil oldu. Almaniya bundan sonra vahid dövlət olur. [[1991]]-ci ildə Bundestaq Berlinin paytaxt olması haqqında qərar qəbul etdi. [[1 sentyabr]] [[1998]]-ci ildə hökumət və parlament Berlinə köçür.
Berlin divarı yalnız 1989-cu ildə ADR əhalisinin təzyiqi nəticəsində uçuruldu, bu SSRİ-nin zəifləməsi fonunda baş verirdi. 3 oktyabr 1990-cı ildə ADR AFR-in əsas qanunlarının fəaliyyət göstərdiyi zonaya daxil oldu. Almaniya bundan sonra vahid dövlət olur. 1991-ci ildə Bundestaq Berlinin paytaxt olması haqqında qərar qəbul etdi. 1 sentyabr 1998-ci ildə hökumət və parlament Berlinə köçür.


Berlində 147 dövlətin, o cümlədən [[Azərbaycan]]ın səfirliyi yerləşir.
Berlində 147 dövlətin, o cümlədən [[Azərbaycan]]ın səfirliyi yerləşir.


== Əhalisi ==
== Əhalisi ==
[[Şəkil:SonyCenterAtNight.jpg|160px|thumb|right|Sony Center]]
[[Fayl:SonyCenterAtNight.jpg|160px|thumb|right|Sony Center]]
;Berlinin əhalisi<ref>[http://web.archive.org/web/20071001015350/world-gazetteer.com/wg.php?x=&men=gpro&lng=en&dat=32&geo=-4&srt=npan&col=aohdq&pt=c&va=&geo=513091338]</ref>
;Berlinin əhalisi<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://world-gazetteer.com/wg.php?x=&men=gpro&lng=en&dat=32&geo=-4&srt=npan&col=aohdq&pt=c&va=&geo=513091338 |access-date=2007-10-01 |archive-date=2007-10-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20071001015350/http://world-gazetteer.com/wg.php?x=&men=gpro&lng=en&dat=32&geo=-4&srt=npan&col=aohdq&pt=c&va=&geo=513091338 |url-status=live }}</ref>
* [[1650]] — 6 500
* 1650–6 500
* [[1750]] — 90 000
* 1750–90 000
* [[1800]] — 172 000
* 1800–172 000
* [[1850]] — 420 000
* 1850–420 000
* [[1900]] — 1 890 000
* 1900–1 890 000
* [[1950]] — 3 340 000
* 1950–3 340 000
* [[1987]] — 3 250 000
* 1987–3 250 000
* [[1997]] — 3 425 000
* 1997–3 425 000
* [[2007]] — 3 370 000
* 2007–3 370 000
[[Şəkil:Buddy Bear One-World Bär.JPG|thumb|100px|left|[[Buddy Bear]]]]
[[Fayl:Buddy Bear One-World Bär.JPG|thumb|100px|right|[[Buddy Bear]]]]
Berlin metropoliyasında 3950887 adam yaşayır. Bir kvadrata metrə düşən əhalinin sıxlığı 736-dır. Orta yaş həddi 2004-cü ildə 41,7 idi.
Berlin metropoliyasında 3950887 adam yaşayır. Bir kvadrata metrə düşən əhalinin sıxlığı 736-dır. Orta yaş həddi 2004-cü ildə 41,7 idi.


Sətir 118: Sətir 161:


Statistik idarənin məlumatına görə Berlinin əhalisinin 60%-i heç bir dini icmaya daxil deyillər. Onlardan 22%-i evangeliya, 9%-i katolik və 6%-i islam dininə itaət eidirlər.
Statistik idarənin məlumatına görə Berlinin əhalisinin 60%-i heç bir dini icmaya daxil deyillər. Onlardan 22%-i evangeliya, 9%-i katolik və 6%-i islam dininə itaət eidirlər.
{|class="wikitable"
| style="text-align:center;" colspan="2" | Vətəndaşlığına görə Rezidentlər''' <small>(31.12.2018)</small><ref name="pop-detail">{{cite web|url=https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/publikationen/stat_berichte/2019/SB_A01-05-00_2018h02_BE.pdf|format=PDF|title=Statistischer Bericht: Einwohnerinnen und Einwohner im Land Berlin am 31. Dezember 2018|trans-title=Statistical Report: Residents in the state of Berlin on 31 December 2018|pages=4, 13, 18–22|website=[[Amt für Statistik Berlin-Brandenburg]]|accessdate=23 February 2019|language=German|archive-date=23 February 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190223190613/https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/publikationen/stat_berichte/2019/SB_A01-05-00_2018h02_BE.pdf|url-status=live}}</ref>
|-
! Ölkə|| Əhali
|-
| Cəmi || 3,748,148
|-
| {{DEU}} || 2,999,676
|-
| {{TUR}} || 98,502
|-
| {{POL}} || 58,020
|-
| {{SYR}} ||36,225
|-
| {{ITA}} ||30,846
|-
| {{BUL}} ||30,282
|-
| {{RUS}} || 25,035
|-
| {{ROM}} || 23,291
|-
| {{USA}} ||21,499
|-
| {{FRA}} || 20,281
|-
| {{SRB}} || 19,868
|-
| {{VNM}} || 17,834
|-
| {{GBR}} || 16,210
|-
| {{ESP}} || 14,994
|-
| {{GRC}} ||14,656
|-
| {{HRV}} ||13,784
|-
| {{UKR}} || 12,686
|-
| {{AFG}} ||12,478
|-
| {{CHN}} || 12,232
|-
| {{AUT}} || 11,926
|-
| {{BIH}} || 11,883
|-
| Digər Yaxın Şərq və Asiya || 80,604
|-
| Digər Avropa || 78,613
|-
| Afrika || 33,362
|-
| Digər Amerika || 24,696
|-
| Okeania və Antarktida || 5,326
|-
| Vətəndaşlığı olmayan || 23,399
|-
|}


== İqtisadiyyatı ==
== İqtisadiyyatı ==
2006-ci ildə Berlin əyaləti nin Ümumi daxili məhzulu 80,62 milyard Avrodur. Brandenburg əyalətində isə bu rəqəm 49,49 milyard Avrodur. Bu Berlin əyaləti üçün 2,2 faiz artış qeyd edir, amma bunu Almaniyanın ümumi göstəricisi ilə müqayisə edilərsə, Federal Respublikanın inkişafı üç faizdir. Berlin əyalət iqtisadiyyatının 80 faizi xidmət sənayesində var. Xidmət sektoru şəhər üçün ən əhəmiyyətli xidmətlərdən biridir, çünki əhalinin 41 faizi (591.000 işləyənlər) bu sektorda çalışır. Berlinin gələcəyi üçün elm, texniki, texnoloji və kompüter kimi sahələrin inkişafı üçün çalışılacaq. Əyalətin o biri Almaniyanın əyalətlərinə görə çox yüksək bir işsizlik sayı var. 2008-ci ilin avqust ayında işsizlik dərəcəsi faizi 13,7 idi. 2007 ilinə nəzərən bu rəqəm 2 faiz düşdü bu amma yenə də Berlin əyaləti üçün çox yüksəkdir.
2006-cı ildə Berlin əyaləti nin Ümumi daxili məhsulu 80,62 milyard Avrodur. Brandenburg əyalətində isə bu rəqəm 49,49 milyard Avrodur. Bu Berlin əyaləti üçün 2,2 faiz artım qeyd edir, amma bunu Almaniyanın ümumi göstəricisi ilə müqayisə edilərsə, Federal Respublikanın inkişafı üç faizdir. Berlin əyalət iqtisadiyyatının 80 faizi xidmət sənayesində var. Xidmət sektoru şəhər üçün ən əhəmiyyətli xidmətlərdən biridir, çünki əhalinin 41 faizi (591.000 işləyənlər) bu sektorda çalışır. Berlinin gələcəyi üçün elm, texniki, texnoloji və kompüter kimi sahələrin inkişafı üçün çalışılacaq. Əyalətin o biri Almaniyanın əyalətlərinə görə çox yüksək bir işsizlik sayı var. 2008-ci ilin avqust ayında işsizlik dərəcəsi faizi 13,7 idi. 2007 ilinə nəzərən bu rəqəm 2 faiz düşdü bu amma yenə də Berlin əyaləti üçün çox yüksəkdir.


== Berlin ayıları ==
== Berlin ayıları ==
Qədim zamanlardan Berlində ayılara müsbət münasibət göstərilir. Ayı şəhərin bayraq və herbindədir. Berlin ayıları həmçinin 5 qitələrində keçirilmiş [[United Buddy Bears]] sərgilərinə görə də məhşuluq qazanmışdılar. Lakin söhbət səbir, xalqlar və mədəniyyətlər arasında dostluq və sülh təbliğ edən sərgidən gedir.
Qədim zamanlardan Berlində ayılara müsbət münasibət göstərilir. Ayı şəhərin bayraq və gerbindədir. Berlin ayıları həmçinin 5 qitələrində keçirilmiş [[United Buddy Bears]] sərgilərinə görə də məhşuluq qazanmışdılar. Lakin söhbət səbir, xalqlar və mədəniyyətlər arasında dostluq və sülh təbliğ edən sərgidən gedir.


== Görməli yerləri ==
== Görməli yerləri ==
[[Şəkil:2005-10-26 Brandenburger-Tor.JPG|thumb|230px|Brandenburq qapıları]]
[[Fayl:2005-10-26 Brandenburger-Tor.JPG|thumb|230px|Brandenburq qapıları]]
[[Şəkil:AlteNationalgalerie 1a.jpg|thumb|230px|Qədim milli qalereya]]
[[Fayl:AlteNationalgalerie 1a.jpg|thumb|230px|Qədim milli qalereya]]
[[Şəkil:2006 Berliner Dom Front.jpg|thumb|230px|Berlin soboru]]
[[Fayl:2006 Berliner Dom Front.jpg|thumb|230px|Berlin soboru]]
[[Şəkil:Berlin night.jpg|thumb|Berlin gecə görünüşü]]
[[Fayl:Berlin night.jpg|thumb|Berlin gecə görünüşü]]
[[Şəkil:Neue nationalgalerie treppen.jpg|thumb|right|The [[Neue Milli qalereyası]]]]
[[Fayl:Neue nationalgalerie treppen.jpg|thumb|right|The [[Neue Milli qalereyası]]]]
[[Şəkil:Brandenburger Tor Nachts.JPG|thumb|right|The [[Brandenburq qapıları gecə görüntüsü]].]]
[[Fayl:Brandenburger Tor Nachts.JPG|thumb|right|The [[Brandenburq qapıları gecə görüntüsü]].]]
[[Şəkil:Potsdamer Platz with Site of Potsdamer Bahnhof 2005.jpg|thumb|right|[[Potsdam meydanı]] .]]
[[Fayl:Potsdamer Platz with Site of Potsdamer Bahnhof 2005.jpg|thumb|right|[[Potsdam meydanı]] .]]
* Berlin zooparkı;
* Berlin zooparkı;
* İmperator Vilhelmin memorial kilsəsi;;
* İmperator Vilhelmin memorial kilsəsi;;
Sətir 170: Sətir 275:
* Çekpoyn-Çrli muzeyi.
* Çekpoyn-Çrli muzeyi.


Hər həftənin dördüncü günləri, saat 16.00-20.00 arasında dövlət muzeylərinə giriş pulsuzdur.
Hər həftənin dördüncü günləri, saat 16.00–20.00 arasında dövlət muzeylərinə giriş pulsuzdur.


== Ali məktəblər ==
== Ali məktəblər ==
[[Şəkil:Humboldt Universitaet Berlin.jpg|thumb|230px|Humbolt adına Universitet]]
[[Fayl:Humboldt Universitaet Berlin.jpg|thumb|230px|Humbolt adına Universitet]]
Berlində 4 universitet və 17 ali məktəb yerləşir.
Berlində 4 universitet və 17 ali məktəb yerləşir.


Sətir 185: Sətir 290:


== Hazırda ==
== Hazırda ==
Son zamanlarda Almaniyada çoxlu gənc rəssam yetişib, burada yeni-yeni cərayanlar formalaşır. O cümlədən, Almaniya bir çoxlarını müasir incəsənət ölkələrindən biri kimi özünə cəlb edir. Rəqəmlərin özü hər şeyi deyir: Berlində 3 opera teatrı, 150-dən çox teatr, 175-dən çox muzey və kolleksiya mərkəzi, 300 qalareya, 250-dən çox ictimai kitabxana, 130 kinoteatr və başqa mədəniyyət mərkəzləri fəaliyyət göstərir<ref>[http://ann.az/az/index.php?option=com_k2&view=item&id=5278:%C9%99n-m%C9%99%C5%9Fhur-m%C9%99d%C9%99niyy%C9%99t-m%C9%99rk%C9%99zl%C9%99ri&Itemid=576 ''Ən məşhur mədəniyyət mərkəzləri''. '''ann.az''']</ref>.
Son zamanlarda Almaniyada çoxlu gənc rəssam yetişib, burada yeni-yeni cərayanlar formalaşır. O cümlədən, Almaniya bir çoxlarını müasir incəsənət ölkələrindən biri kimi özünə cəlb edir. Rəqəmlərin özü hər şeyi deyir: Berlində 3 opera teatrı, 150-dən çox teatr, 175-dən çox muzey və kolleksiya mərkəzi, 300 qalareya, 250-dən çox ictimai kitabxana, 130 kinoteatr və başqa mədəniyyət mərkəzləri fəaliyyət göstərir.<ref>{{Cite web |title=''Ən məşhur mədəniyyət mərkəzləri''. '''ann.az''' |url=http://ann.az/az/index.php?option=com_k2&view=item&id=5278:%C9%99n-m%C9%99%C5%9Fhur-m%C9%99d%C9%99niyy%C9%99t-m%C9%99rk%C9%99zl%C9%99ri&Itemid=576 |access-date=2011-04-09 |archive-date=2011-04-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110405190616/http://ann.az/az/index.php?option=com_k2&view=item&id=5278:%C9%99n-m%C9%99%C5%9Fhur-m%C9%99d%C9%99niyy%C9%99t-m%C9%99rk%C9%99zl%C9%99ri&Itemid=576 |url-status=live }}</ref>


== Xarici keçidlər ==
== Həmçinin bax ==
* [[36 Boys]]
* [http://www.berlin.de Berlin əyalətinin rəsmi səhifəsi]
* [http://www.3d-stadtmodell-berlin.de/ Berlinin 3D-Modeli]


== İstinadlar ==
== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}
{{İstinad siyahısı}}


== Xarici keçidlər ==
== Xarici keçidlər ==
* [http://www.berlin.de Berlin əyalətinin rəsmi səhifəsi]
https://www.youtube.com/watch?v=XSGYRtWW6Pw
* [http://www.3d-stadtmodell-berlin.de/ Berlinin 3D-Modeli]
{{commonscat|Berlin}}
{{Xarici keçidlər}}

{{Avropa paytaxtları}}
{{Avropa paytaxtları}}
{{Vilayətlər (Almaniya)}}
{{Vilayətlər (Almaniya)}}

05:30, 13 dekabr 2023 tarixinə olan versiya

Berlin
Berlin
Bayraq[d] Gerb[d]
Bayraq[d] Gerb[d]
52°31′ şm. e. 13°23′ ş. u.HGYO
Ölkə
Başçı Kai Wegner[d]
Tarixi və coğrafiyası
Əsası qoyulub 1244[1]
İlk məlumat 1237, 1244
Sahəsi
  • 891,12 km² (2016, 31 dekabr 2017)[4][5]
Mərkəzin hündürlüyü 34 ± 1 m
Saat qurşağı
  • Mərkəzi Avropa Standart Vaxtı (GMT +1)[d]
Əhalisi
Əhalisi
  • 3.755.251 nəf. (31 dekabr 2022)[6]
Rəsmi dili
Rəqəmsal identifikatorlar
Telefon kodu +49 30
Poçt indeksi 10115–14199
Nəqliyyat kodu B[7]
Digər
berlin.de/politik-verwal…
Berlin xəritədə
Berlin
Berlin
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Berlin (alm. Berlin‎ [bɛɐ̯ˈliːn], oxunuşuⓘ) — Almaniyanın paytaxtı və ən böyük şəhəridir. Berlin həm də Almaniyanın 16 federal əyalətindən biridir. Əhalisi təqribən 3400000 nəfər, ərazisi isə 891,85 km²-dir. Şəhərin şimalındandan cənubuna doğru olan məsafə 38 km-ə, şərqindən qərbinə qədər olan məsafə isə 45 km-ə bərabərdir.

Öz tarixi dövründə Berlin bir neçə dəfə alman dövlətlərinin (Brandenburq kürfürstlüyü, Prussiya krallığı, Almaniya İmperiyası, Veymar Respublikası, Üçüncü reyx) paytaxtı olmuşdur. 1990-cı ildən, Almaniyanın birləşməsindən sonra Berlin AFR-in paytaxıdır.

Ümumi məlumat

Berlin Avropada ən mühüm siyasət, media, mədəniyyət və elm mərkəzidir. Metropol Avropada ən mühüm nəqliyyat düyümü sayılır və qitənin ən çox səyyah gələn şəhərdir. Burada yerləşən ali məktəblər, elmi idarələr, teatr və muzeylər beynəlxalq aləmdə tanınmışdılar. Bütün dünyadan incəsənət və mədəniyyət sahəsi ilə məşğul olanlar üçün Berlin çox cazibədardır. Berlinin tarixi, gecə həyatı və çoxsaylı arxitektur tikililəri hər yanda məşhurdur.

Təxminən 1200-cü ildən indiki Berlinin ərazisində Köln və Berlin adlanan iki ticarət mərkəzi mövcud idi. Onların şəhər ststusu almalarının dəqiq tarixi məlum deyil. Kölnün şəhər olması ilk dəfə 1237-ci ildə, Berlininki isə 1244-cü ildə qeyd edilmişdir. 1307-ci ildə hər iki şəhər birləşir və ümumi şəhər idarəsini təşkil edir. 1400-cü ildə birləşmiş Berlinin əhalisi 8000 nəfər idi.

Berlin Prussiyanın paytaxtı idi və Almaniya imperiyasının yaranmasından sonra da onun paytaxtı olur.

İkinci dünya müharibəsindən sonra Yalta kofransının qərarına əsasən Berlinin SSRİ-nin zəbt etdiyi ərazidə yerləşməsinə baxmayaraq dörd qalib ölkə arasında dörd sektora bölündü. Sonralar üç sektor birləşərək Qərbi Berlini təşkil edərək ona xüsusi dövlət statusu verildi. Qərbi Berlin vaxtilə AFR ilə sıx əlaqədə olmuşdu. Berlinin sektorları arasında gediş-gəliş ilk vaxtlarda sərbəst olsa da, sonralar Almaniya Demokratik Respublikasının qərarı ilə əhali axınının qarşısını almaq məqəsədilə 13 avqust 1961-ci ildə Berlin divarı tikildi. Soyuq müharibənin rəmzi olan Berlin divarı 1989-cu ilə qədər mövcud olub. Divar dağıdıldıqdan sonra Şərqi və Qərbi Almaniya birləşərək vahid dövləti əmələ gətirir.

Coğrafiya

İqlim

Berlin (1991-2020) iqlimi
Göstərici Yan Fev Mar Apr May İyn İyl Avq Sen Okt Noy Dek İl
Mütləq maksimum, °C 15,5 18,7 24,8 31,3 32,6 38,5 38,1 38,0 32,7 28,1 21,0 16,0 38,5
Maksimum orta, °C 3,6 5,1 9,0 15,1 19,6 23,1 25,2 24,9 19,9 14,0 8,0 4,4 14,3
Orta temperatur, °C 1,2 2,1 5,2 10,3 14,7 18,0 20,2 19,7 15,2 10,2 5,4 2,3 10,4
Minimum orta, °C −1,4 −0,8 1,4 5,2 9,3 12,8 15,1 14,7 10,9 6,6 2,7 −0,1 6,4
Mütləq minimum, °C −20,7 −22,5 −14,4 −8,1 −1,6 3,0 6,9 6,4 1,8 −4,9 −16 −20,5 −22,5
Yağıntı norması, mm 48,0 36,0 40,0 29,0 51,0 58,0 72,0 58,0 47,0 44,0 42,0 44,0 569,0
Mənbə: Berlin Wetter und Klima / wetterlabs.de

Tarixi haqqında

İlk məskunlaşma

Berlinin ərazisində ilk insan tayfaları 9 min il əvvəl mövcud olmuşdur. Germanofil nəzəriyyəsinə görə bizim eradan 700 il əvvəlburada qədim German tayfaları məskunlaşıblar. VI–VII əsrlərdə germanlar bu ərazini tərk etdidən sonra burada qərbi slavyan əhalisi meydana gəlib. Ancaq başqa mənbələrə görə Berlin və Polb əyalətlərində slavyanlar indoavropa xalqlarından formalaşıb və həmin torpaqların çevik insanlarından sayılıblar.

Berlin şəhəri Berlin-Köln şəhərlərinin birləşməsindən yaranmışdır. Köln Şpree çayınında yerləşən adada mövcud idi. Onun əks tərəfində isə şərq sahilində Berlin dururdu. 1307-ci ildə hər iki şəhər birləşirlər. Berlin adı almanca Bär-yəni ayı sözündən əmələ gəlmişdir.

1415-ci ildə kürfürst I Fridrix Barndenburq kürfürstlüyünü yaratdı və onu 1440-cı ilə qədər idarə etdi. Bu vaxtdan etibarən Hogenzollerlər sülaləsi 1918-ci ilə qədər, əvvəlcə Brandenburq kürfürstü, sonra isə Prussiya kralı və imperatoru kimi Berlinin idarəsini əllərində saxlaya biliblər.

Berlin şəhərinin əhalisi hakimiyyət dəyişiklərini heç də həmişə alqışlamamışlar. Məsələn 1448-ci ildə İİ Fridrix tərəfindən qəsrin tikilməsinə qarşı şəhərdə həyacanlanma baş verdi. Bu hərəkat uğurla nəticələnmədi. Şəhər əhalisi bir çox iqtisadi və siyasi azadlıqdan məhrum oldu. 1451-ci ildə Berlin Brandenburq markqraflarının, kürfürstlərinin paytaxtına çevrildi və sərbəst ticarət şəhəri statusunu itirdi.

Berlin şəhər sarayı

1618–1648-ci illərdə gedən otuz illik müharibə şəhərə ciddi ziyan vurdu. Evlərin üçdə biri uçmuş, əhalinin yarısı məhv olmuşdur. 1640-cı ildə Brandenburqun kürfürstu olan Fridrix Vilhelm şəhərin idarəsini atasından vərəsəliyi ilə əldə etdi. Onun siyasəti imiqrasiyanın stimullaşdırlması və yüksək dərəcədə dini tolerantlılıqla səciyyələnirdi. Hakimiyyətinin ikinci ili o artıq Fridrixsverder, Doroteştadt və Fridrixştadtı yaratmış idi(Ştadt alman dilində orfoqrafiyası "stadt" kimi yazılır ki, mənası "şəhər" deməkdir).

1671-ci ildə Fridrix Vilhelm 50 yəhudi ailəsinə sığınacaq verdi. Potdstam ediktası əsasında o 1685-ci ildə Brandenburqa fransız qubernatorlarını dəvət etdi. Həmin vaxt Berlinə gələn 15000 fransızdan 6000-i Berlində qaldı və orada məskunlaşdılar. 1700-cü ildə şəhər əhalisinin 20 faizini fransızlar təşkil edirdilər və Fransanın bu şəhərə mədəni təsiri böyük idi. Həmçinin şəhərdə Boqem, Polşa, Avstriya və Zaltsburqdan gələn immiqrantlar çox idi.

1701-ci ildə I Fridrixin hökmranlığı ələ alması ilə Berlin Prussiyanın paytaxtına çevrildi. 1790-cı ildə Berlin ərazisində yerləşən Köln, Fridrixsver Doroteştadt və Fridrixştadt şəhərlərin birləşməsi baş verdi.

9 oktyabr 1760-cı ildə general Çernışevin komandanlığı altında ruslara qarşı aparılan yeddi illik müharibədən Berlin məğlubiyyətlə çıxdı. 4500 əsgər əsir düşdü. Ruslar qənimət kimi 143 top, 18000 tüfəng və 2 milyon talerə qədər pul ələ keçirdilər. Rəmzi olaraq rus generalına verilən şəhərin açarı hal-hazırda Sankt Peterburqda yerləşən Kazan kilsəsində saxlanılır. Dörd gün şəhərdə olduqdan sonra xaricdən gələn güclü qoşun xəbərini eşidən general Çernişev qoşunları qış otaqlarına çəkdi.

1806-cı ilin 14 oktyabrında Yena və Auerştadt ətrafında Napoleonun qoşunlarına qarşı döyüşlərdə Prussiya məşlubiyyətə düçar oldu. Bu Prussiya dövlətinin gələciyini müəyyənləşdirən reformaların aparılmasının başlanmasına səbəb oldu. Ölkədə həyat keçirilən reformlar iqtisadiyyata və elmin inkişafına güclü təkan verdi. 1806-cı ilin noyabrında fransız əsgərləri Berlinə daxil oldular. 21 noyabr 1806-cı ildə Napoleon Berlində İngiltərənin mühasirəsini elan etdi. 1813-cü ildə rus əsgərləri Berlini yenidən zəbt etdilər.

1861-ci ildə Berlinə daha bir neçə şəhər, o cümlədən Veddinq, Moabit, Tempelhof, Şöneberq də daxil oldular.

İmperiyanın paytaxtı

1871-ci ildə Berlin yeni yaradılmış Almaniya imperiyasının paytaxtı oldu.

Birinci dünya müharibəsi qurtardıqdan sonra 1918-ci ildə Berlində Almaniya(Veymar) Respublikası yaradıldı. 1920-ci ildə ətrafdakı şəhərləri özündə cəmləşdirən Böyük Berlinin yaradılması haqqında qərar qəbul edildi. Bundan sonra Berlinin əhalisinin sayı 4 milyona çatdı.

1933-cü ildə hakimiyyətə "nasional sosialistlər" gəldikdən sonra Berlin Üçüncü reyxin paytaxtına çevrildi. 1936-cı ildə Berlində Beynəlxalq olimpiyada oyunları keçirildi. Şpeerin rəhbərliyi altında "Miniilik reyxin" paytaxtı Berlinin yenidən qurulması planı işləndi. Ancaq bu plan İkinci dünya müharibəsi nəticəsində darmadağın edildi.

Berlinin parçalanması və birləşməsi

Berlinin işğal zonaları

İkinci dünya müharibəsi və ondan sonra Berlinin böyük hissəsi bombardmanlar və küçə döyüşləri nəticəsində dağıdılmışdı. Şəhərin Qırmızı ordu tərəfindən tutulmasından sonra və Almaniyanın şərtsiz təslimindən sonra bütün Almaniya kimi Berlində öncə 4 hissəyə bölünərək xarici dövlətlərin idarəsinə verildi. Qərb müttəfiqlərinin (ABŞ, Fransa və İngiltərə) ərazilərində sonra qərbi Berlin təşkil olundu. Sovet hissəsində isə şərqi Berlin fəaliyyət göstərməyə başladı.

Qərb dövlətləri və Sovet ölkəsi arasında yaranan qarşıdurma ona gətirib çıxartmışdı ki, 1948–1949-cu illərdə Qərbi Berlinin blokadası baş verdi. Bunun üçün qərb dövlətləri tərəfindən Berlinə "hava körpüsü" təşkil olundu. Bu qarşıdurma eyni zamanda işğal olunmuş ərazilərdə 1949-cu ildə iki dövlətin yaranmasına səbəb oldu: əvvəlcə AFR sonra ADR.

Qərb və Şərq arasında güclənən konflikt 1961-ci ildə yüksək həddə çatır və bu şəhəri iki hissəsə ayıran Berlin divarının tikilməsi ilə nəticələndi. Vətəndaşların bir ərazidən digərinə keçid xüsusi buraxılış vərəqələrinin köməyi ilə aparılırdı.

Berlin divarı yalnız 1989-cu ildə ADR əhalisinin təzyiqi nəticəsində uçuruldu, bu SSRİ-nin zəifləməsi fonunda baş verirdi. 3 oktyabr 1990-cı ildə ADR AFR-in əsas qanunlarının fəaliyyət göstərdiyi zonaya daxil oldu. Almaniya bundan sonra vahid dövlət olur. 1991-ci ildə Bundestaq Berlinin paytaxt olması haqqında qərar qəbul etdi. 1 sentyabr 1998-ci ildə hökumət və parlament Berlinə köçür.

Berlində 147 dövlətin, o cümlədən Azərbaycanın səfirliyi yerləşir.

Əhalisi

Sony Center
Berlinin əhalisi[8]
  • 1650–6 500
  • 1750–90 000
  • 1800–172 000
  • 1850–420 000
  • 1900–1 890 000
  • 1950–3 340 000
  • 1987–3 250 000
  • 1997–3 425 000
  • 2007–3 370 000
Buddy Bear

Berlin metropoliyasında 3950887 adam yaşayır. Bir kvadrata metrə düşən əhalinin sıxlığı 736-dır. Orta yaş həddi 2004-cü ildə 41,7 idi.

2004-cü ilin dekabrında Berlində 185 ölkədən gəlmiş 450900 xarici vətəndaş yaşayırdı. Bu əhalinin 14%-ni təşkil edir. Bunlardan 36000-i Polşa, 119000-i isə Türkiyə vətəndaşıdır. Türkiyədən sonra Avropada ən böyük türk icması Berlində yerləşir.

Statistik idarənin məlumatına görə Berlinin əhalisinin 60%-i heç bir dini icmaya daxil deyillər. Onlardan 22%-i evangeliya, 9%-i katolik və 6%-i islam dininə itaət eidirlər.

Vətəndaşlığına görə Rezidentlər (31.12.2018)[9]
Ölkə Əhali
Cəmi 3,748,148
Almaniya Almaniya 2,999,676
Türkiyə Türkiyə 98,502
Polşa Polşa 58,020
Suriya Suriya 36,225
İtaliya İtaliya 30,846
Bolqarıstan Bolqarıstan 30,282
Rusiya Rusiya 25,035
Rumıniya Rumıniya 23,291
ABŞ ABŞ 21,499
Fransa Fransa 20,281
Serbiya Serbiya 19,868
Vyetnam Vyetnam 17,834
{{ {{{1}}} alias = Böyük Britaniya flag alias = Flag of the United Kingdom.svg flag alias-1707 = Union flag 1606 (Kings Colors).svg flag alias-1658 = Flag of the Commonwealth (1658-1660).svg flag alias-1651 = Flag of The Commonwealth.svg flag alias-1649 = Flag of the Commonwealth (1649-1651).svg flag alias-1606 = Union flag 1606 (Kings Colors).svg flag alias-HDQ = Naval Ensign of the United Kingdom.svg flag alias-ticarət = Civil Ensign of the United Kingdom.svg flag alias-HHQ = Air Force Ensign of the United Kingdom.svg flag alias-diplomatik = Government Ensign of the United Kingdom.svg flag alias-ordu = Flag of the British Army.svg variant = altlink = miqyas =

}} || 16,210

İspaniya İspaniya 14,994
Yunanıstan Yunanıstan 14,656
Xorvatiya Xorvatiya 13,784
Ukrayna Ukrayna 12,686
Əfqanıstan Əfqanıstan 12,478
Çin ÇXR 12,232
Avstriya Avstriya 11,926
Bosniya və Herseqovina Bosniya və Herseqovina 11,883
Digər Yaxın Şərq və Asiya 80,604
Digər Avropa 78,613
Afrika 33,362
Digər Amerika 24,696
Okeania və Antarktida 5,326
Vətəndaşlığı olmayan 23,399

İqtisadiyyatı

2006-cı ildə Berlin əyaləti nin Ümumi daxili məhsulu 80,62 milyard Avrodur. Brandenburg əyalətində isə bu rəqəm 49,49 milyard Avrodur. Bu Berlin əyaləti üçün 2,2 faiz artım qeyd edir, amma bunu Almaniyanın ümumi göstəricisi ilə müqayisə edilərsə, Federal Respublikanın inkişafı üç faizdir. Berlin əyalət iqtisadiyyatının 80 faizi xidmət sənayesində var. Xidmət sektoru şəhər üçün ən əhəmiyyətli xidmətlərdən biridir, çünki əhalinin 41 faizi (591.000 işləyənlər) bu sektorda çalışır. Berlinin gələcəyi üçün elm, texniki, texnoloji və kompüter kimi sahələrin inkişafı üçün çalışılacaq. Əyalətin o biri Almaniyanın əyalətlərinə görə çox yüksək bir işsizlik sayı var. 2008-ci ilin avqust ayında işsizlik dərəcəsi faizi 13,7 idi. 2007 ilinə nəzərən bu rəqəm 2 faiz düşdü bu amma yenə də Berlin əyaləti üçün çox yüksəkdir.

Berlin ayıları

Qədim zamanlardan Berlində ayılara müsbət münasibət göstərilir. Ayı şəhərin bayraq və gerbindədir. Berlin ayıları həmçinin 5 qitələrində keçirilmiş United Buddy Bears sərgilərinə görə də məhşuluq qazanmışdılar. Lakin söhbət səbir, xalqlar və mədəniyyətlər arasında dostluq və sülh təbliğ edən sərgidən gedir.

Görməli yerləri

Brandenburq qapıları
Qədim milli qalereya
Berlin soboru
Berlin gecə görünüşü
The Neue Milli qalereyası
The Brandenburq qapıları gecə görüntüsü.
Potsdam meydanı .
  • Berlin zooparkı;
  • İmperator Vilhelmin memorial kilsəsi;;
  • potsdam meydanı;
  • Reyxstaq;
  • Brandeburq qapıları;
  • Unter den Linden;
  • Aleksandr meydanı;
  • Berlin soboru;
  • Kansler idarəsi;
  • Qırmısı sovetlər evi;
  • Holoksot qurbanalarına xatirə abidəsi;
  • Qələbə sütunu;
  • Şarllotenbuqr qəsri;
  • Berlin Dövlət konsert zalı;
  • Qərbi Kaufhaus univermağı;
  • Olimpiya stadionu;
  • Şapandau qəsri;.

Şəhərin tanınmış muzeyləri

  • Perqamon;
  • Bode muzeyi;
  • Eqipet muzeyi;
  • Qədim muzey;
  • Qədim milli qalereya;
  • Yeni milli qalereya;
  • Berlin rəsm qalereyası;
  • Dalem muzey mərkəzi;
  • Yəhudi muzeyi;
  • Alman tarix muzeyi;
  • Rus-Alman muzeyi;
  • Alman texniki muzeyi;
  • Təbiətşünaslıq muzeyi;
  • Kino muzeyi;
  • Qənd muzeyi;
  • Etnoqrafiya muzeyi.
  • Çekpoyn-Çrli muzeyi.

Hər həftənin dördüncü günləri, saat 16.00–20.00 arasında dövlət muzeylərinə giriş pulsuzdur.

Ali məktəblər

Humbolt adına Universitet

Berlində 4 universitet və 17 ali məktəb yerləşir.

Berlin universitetləri bunlardır:

Berlində təhsil alan tələbələrin ümumi sayı 140 mindir.

Hazırda

Son zamanlarda Almaniyada çoxlu gənc rəssam yetişib, burada yeni-yeni cərayanlar formalaşır. O cümlədən, Almaniya bir çoxlarını müasir incəsənət ölkələrindən biri kimi özünə cəlb edir. Rəqəmlərin özü hər şeyi deyir: Berlində 3 opera teatrı, 150-dən çox teatr, 175-dən çox muzey və kolleksiya mərkəzi, 300 qalareya, 250-dən çox ictimai kitabxana, 130 kinoteatr və başqa mədəniyyət mərkəzləri fəaliyyət göstərir.[10]

Həmçinin bax

İstinadlar

  1. ↑ https://www.berlin.de/berlin-im-ueberblick/geschichte/die-mittelalterliche-handelsstadt/.
  2. ↑ 1 2 ArchINFORM (alm.). 1994.
  3. ↑ 1 2 Global LEI index.
  4. ↑ https://www.destatis.de/DE/ZahlenFakten/LaenderRegionen/Regionales/Gemeindeverzeichnis/Administrativ/Aktuell/05Staedte.html.
  5. ↑ Alle politisch selbständigen Gemeinden mit ausgewählten Merkmalen am 31.12.2018 (4. Quartal). Federal Statistical Office.
  6. ↑ Alle politisch selbständigen Gemeinden mit ausgewählten Merkmalen am 31.12.2022 (alm.). DESTATIS, 2023.
  7. ↑ http://www.europeanplates.com/information/german-city-codes.html.
  8. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2007-10-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2007-10-01.
  9. ↑ "Statistischer Bericht: Einwohnerinnen und Einwohner im Land Berlin am 31. Dezember 2018" [Statistical Report: Residents in the state of Berlin on 31 December 2018] (PDF). Amt für Statistik Berlin-Brandenburg (German). 4, 13, 18–22. 23 February 2019 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 23 February 2019.
  10. ↑ "Ən məşhur mədəniyyət mərkəzləri. ann.az". 2011-04-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-04-09.

Xarici keçidlər

Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Berlin&oldid=7360309"