Gürcüstan azərbaycanlıları

Gürcüstan Azərbaycanlıları — Gürcüstan Respublikası ərazisində yaşayan türkəsilli etnik azərbaycanlılar. Hazırda azərbaycanlılar əsasən Gürcüstanın Borçalı (Kvemo Kartli), Kaxeti və Msxeta-Mtianeti bölgələrində, Acarıstan MR-da, həmçinin Tbilisi və Rustavi şəhərlərində tarixən kompakt şəkildə yaşayırlar. 2014-cü ilədə keçirilmiş əhali siyahıyaalmasının nəticələrinə əsasən 233 000 nəfərdir .

Gürcüstan Azərbaycanlıları

Həsən bəy Ağalarov Nigar Şıxlinskaya Nəriman Nərimanov Qeysər Kaşıyeva Şövkət Məmmədova Əlimərdan bəy Topçubaşov Xədicə Qayıbova Abdulla Şaiq
Ümumi sayı
233 024 nəfər (2014)
Yaşadığı ərazilər
Kvemo Kartli 177 032 (2014 sa.) Kaxeti 32 354 (2014 sa.) Tbilisi 15 187 (2014 sa.) Şida Kartli 5 501 (2014 sa.) Msxeta-Mtianeti 2 316 (2014 sa.)
Dili
Azərbaycan dili
Dini
İslam
Mənşəyi
Oğuz (Türk)
Qohum xalqlar
Türk xalqları

Tarix

Tiflis şəhərində Azərbaycanlılar və Tatarlar tərəfindən idarə olunan tarixi bazar (1870)

Hələ eramızdan əvvəl Gürcüstanın cənub və cənub-şərq ərzisində türkdilli tayfaların yaşaması haqqında çoxsaylı mənbələr, o cümlədən gürcü mənşəli tarixçilərin və etnoqrafların da etirafları mövcuddur. XV–XVI əsrlərdə Qafqazda türk faktorunun güclənməsi ilə əlaqədar olaraq Gürcüstana da etnik Azərbaycanlıların kütləvi köç etməsi müşahidə olunmuşdur. Borçalının dağətəyi və dağlıq bölgələrində hazırda mövcud olan kəndlərin bir çoxu məhz bu dövrdə meydana gəlmiş və ya böyümüşdür. XVII əsrin ilk yarısında İran şahları, xüsusilə I Şah Abbas tərəfindən Kartli və Kaxeti çarlığı ərazisinə Azərbaycanlıların, İranın Fereydan əyalətinə isə gürcülərin köçürülməsi və ya köçünün stimullaşdırılması bəzi tarixçilər tərəfindən dini-etnik ayrı-seçkilik kimi xarakterizə edilsə də, şahlığın ərazisində yaşayan xalqların coğrafi diversifikasiya edilməsi yolu ilə idarə edilməsinin asanlaşdırılması kimi tarixi mühakimələr daha inandırıcı görünür.

Siyasi tarixi

Gürcüstanda yaşayan azərbaycanlılar Qamsaxurdiya zamanında ciddi təzyiqlərə məruz qalmış, dövlət qurumlarında, yerli idarələrdəki azərbaycanlıların əksəriyyəti vəzifələrdən kənarlaşdırılmış, yaşayış məntəqələrinin adları sürətlə gürcüləşdirilmişdir.

Mövcud olmuş milli dövlətlər və dövlət qurumları

• Borçalı xanlığı
• Borçalı Qarapapaq Türk Cümhuriyyəti

Gürcüstanın azərbaycanlılar yaşayan əraziləri

Bu gün Gürcüstanın bir çox bölgəsində və iri yaşayış məntəqələrində azərbaycanlılar kompakt şəkildə məskunlaşıblar. Azərbaycanlılar əsasən Borçalı (Kvemo-Kartli) və Kaxeti regionlarında cəmləşiblər. Hazırda Tiflisin Meydan, Ortaçala, Vera, Vaşlıcuvar, Saburtalo, Sanzona və Varketili massivlərində kompakt şəkildə yerləşməkdədirlər.

Gürcüstanda azərbaycanlıların yaşadığı rayonlar

Tiflis şəhərində xalça satışı ilə məşğul olan Azərbaycanlılar. (1900)

• Marneuli (Sarvan),
• Bolnisi (Bolus),
• Qardabani (Qarayazı),
• Dmanisi (Başkeçid),
• salka (Barmaqsız),
• Tetritskaro (Ağbulaq),
• Saqareco (Qaraçöp),
• Kaspi (Xəzəryurdu),
• Kareli (Qara El),
• Telavi (Telav),
• Qori (Səfiabad),
• Laqodexi (Qaval)
• Siqnaxi (Sığnaq)
• Xaşuri (Bəytaxtı)

Gürcüstanda azərbaycanlıların yaşadığı şəhərlər

• Tbilisi (Tiflis)
• Rustavi (Bostandərə)
• Kutaisi
• Batumi

Demoqrafik dəyişikliklər

2014-cü ildə keçirilmiş əhali siyahıyaalmasının nəticələrinə əsasən Gürcüstan azərbaycanlılarının sayı 233 min nəfərdir. 90-cı illərin əvvəllərindən etibarən sosial vəziyyətin çətinliyi üzündən yüksək emiqrasiya və doğum səviyyəsinin aşağı düşməsi ilə əlaqədar olaraq əhalinin sayında azalma müşahidə edilir. Belə ki, 1989–2002-ci illə aralığında Gürcüstan azərbaycanlılarının sayı 7,4%, 2002–2014-cü illər aralığında isə 18,2% azalmışdır. Bununla belə azərbaycanlıların emiqrasiyası digər etnik azlıqlarla müqayisədə daha kiçikmiqyaslı olduğundan ölkə əhalisinin cəmi sayında onların xüsusi çəkisi 5,7%-dən 6,3%-dək artmışdır.

İllər	Gürcüstanın azərbaycanlı əhalisi	Cəmi ölkə əhalisinə nəzərən
1939	188058	5,3%
1959	153600	3,8%
1970	217758	4,6%
1979	255678	5,1%
1989	307556	5,7%
2002	284761	6,5%
2014	233024	6.3%

Gürcüstanda rəyi soruşulan azərbaycanlı respondentlərin 68%-i özünü işsiz hesab edir. Bu barədə ABŞ-nin Milli Demokratiya İnstitutunun (NDI) Gürcüstan ofisinin ölkədə keçirdiyi sorğunun nəticələrində bildirilib. NDI sorğunu 2019-cu ilin 28 mart — 15 aprel tarixlərində aparıb.

Əhalinin regional strukturu

Saçxere, Kazbek və Ambrolaur və Mestia və Aspindza rayonları istisna olunmaqla Gürcüstanın bütün rayon və respublika tabeli şəhərlərində azərbaycanlılar yaşayırlar. Onlar 3 rayonda – Marneuli (83%), Dmanisi (67%) və Bolnisi (66%) rayonlarında əhalinin mütləq əksəriyyətini, Qardabani (44%) və Saqareco (36%) rayonlarında isə əhəmiyyətli hissəsini təşkil edirlər. Onların mxarelər (quberniyalar) üzrə paylanması aşağıdakı kimidir:

Gürcüstanda Azərbaycanlıların yaşadığı ərazilər.

I dərəcəli inzibati-ərazi vahidi	Sayı, nəfər	Müvafiq regionun cəmi əhalisinə nəzərən, %	Azərbaycanlıların cəmi sayına nəzərən, %
Toplam	233 024	6.3	100.0
Kvemo Kartli (Borçalı)	177 032	41.8	76.0
Kaxeti	32 354	10.2	13.9
Tiflis bələdiyyəsi	15 187	1.4	6.5
Daxili Kartli	5 501	2.1	2.4
Mtsxeta-Mtianeti	2 316	2.4	1.0
Acarıstan MR	340	0.1	0.1
İmereti	106	0.0	0.0
Sameqrelo-Yuxarı Svaneti	64	0.0	0.0
Quriya	34	0.0	0.0
Samtsxe-Cavaxeti	89	0.1	0.0
Raça-Leçxumi və Aşağı Svaneti	1	0.0	0.0

2012-ci ildə keçirilmiş əvvəlki siyahıyaalmanın nəticələrinə görə Gürcüstanın 171 kənd yaşayış məntəqəsində etnik azərbaycanlılar üstünlük təşkil edir. Bu kəndlərin 147-si tarixi Borçalı əyalətində (həmçinin bax: Borçalı kəndləri) cəmləşmişdir.

Sayı

17–24 yanvar 2002-ci il Ümumumgürcüstan əhali siyahıyaalınmasının yekunlarına əsasən:

• Gürcüstanda yaşayan etnik azərbaycanlıların sayı 284.761 nəfər olmuşdur. Onlardan:

  0–9 yaşlarında olanların sayı: 46.821 nəfər

  10–19 yaşlarında olanların sayı: 60.867 nəfər

  20–29 yaşlarında olanların sayı: 45.517 nəfər

  30–39 yaşlarında olanların sayı: 42.744 nəfər

  40–49 yaşlarında olanların sayı: 38.073 nəfər

  50–59 yaşlarında olanların sayı: 17.672 nəfər

  60–69 yaşlarında olanların sayı: 20.396 nəfər

  70 və daha yuxarı yaşlarda olanların sayı: 12.667 nəfər

Dil

2014-cü ildə keçirilmiş əhali siyahıyaalmasının nəticələrinə görə Gürcüstanda yaşayan əhalinin 231436 nəfəri (6.2%-i) ana dili kimi Azərbaycan dilini göstərmişdir. Müqayisə nəticələrində aydın olur ki, ölkə üzrə etnik mənsubiyyətini azərbaycanlı göstərənlərin sayı ana dilinin Azərbaycan dili göstərənlərin sayından 0,7% çoxdur. Bu fərq Acarıstan, İmereti, Samsxe-Cavaxeti və Tiflis ərazisində müvafiq olaraq 47%, 25%, 20% və 3,7% təşkil etməklə özünü daha qabarıq göstərir və həmin bölgələrdə linqvistik assimilyasiyanı göstəricisidir.

Siyahıyaalmanın zamanı ana dilini Azərbaycan dili kimi səciyyələndirmiş 231436 nəfərdən 43579 nəfəri (18.8%-i) gürcü dilində səlis danışdığını, 172134 nəfəri (74.3%) isə gürcü dilini müəyyən dərəcədə bildiyini açıqlamışdır. Gürcü dilində səlis danışma səviyyəsi Daxili Kartli (79.6%), Msxeta-Mtianeti (79.1%) və Tiflis (69.1%) bölgələrində yaşayan azərbaycanlılar arasında daha yüksəkdir. Kvemo Kartli bölgəsində yaşayan və ana dilini Azərbaycan dilini kimi göstərən 176417 nəfərdən yalnız 10,8%-i gürcü dilində sərbəst danışdığını açıqlamışdır.

Gürcüstan azərbaycanlıları Azərbaycan dilinin qərb ləhcəsində, Gəncə-Qazax bölgəsi üçün xarakterik olan şivədə danışırlar. Ləhcə incə saitlərin qalın saitlərə transformasiyası ilə xarakterizə olunur. Yaxın keçmişdə İran, Osmalı və Azərbaycanın müxtəlif bölgələrindən gəlmələr zəngin lüğət tərkibinə malik dialektin formalaşmasında mühüm rol oynamışlar.

Ana dilində təhsil

Gürcüstandakı azərbaycanlıların təhsil aldığı milli məktəblərin və həmin məktəblərdə çalışan müəllimlərin statistikası belədir:

milli məktəblər

• 1989-cu ildə — 183 məktəb.
• 1999-cu ildə — 167 məktəb.
• 2009-cu ildə — 124 məktəb.
• 2014-cü ildə — 117 məktəb.
• 2018-ci ildə — 80 məktəb.

milli məktəblərdə çalışan müəllimlər

• 1989-cu ildə — 6922 nəfər.
• 1999-cu ildə — 4481 nəfər.
• 2009-cu ildə — 3777 nəfər.
• 2018-ci ildə — 3628 nəfər.

2018-ci ilin göstəricisinə əsasən milli məktəblərdə çalışan müəllimlərin 80 %-i təqaüdçüdür. Ona görə də bu sahədə ciddi şəkildə kadr çatışmazlığı var.

Din

Gürcüstan azərbaycanlılarının 98 faizi islam dininə etiqad edirlər. Təqribi qiymətləndirmələrə görə dindar əhalinin 80 faizi islamın şiə təriqətinə, 20 faizi sünni təriqətinə mənsubdurlar. Həmçinin 12 əsrdən başlayaraq Gürcüstanın azərbaycanlılar yaşayan bölgələrində sufilik və onun nəqşbəndilik qolu yayılmışdır.^{[mənbə göstərin]} Cəfərilik və zeydilik tərəfdarları da var.^{[mənbə göstərin]} Bundan başqa cüzi sayda pravoslav azərbaycanlılara da rast gəlmək mümkündür.^{[mənbə göstərin]}

Dövri mətbuat

• "Tiflis əxbarı" qəzeti (1832)
• "Qafqazın bu tərəfinin xəbəri" qəzeti (1845)
• "Ziya" qəzeti (1879–1880)
• "Ziyayi-Qafqaziyyə" qəzeti (1880–1884)
• "Kəşkül" qəzeti (1880–1891)
• "Gürcüstan" qəzeti (1921-h.h.)

Məşhur Gürcüstan azərbaycanlıları

İctimai-siyasi və dövlət xadimləri

• Kutlu Arslan — 12 əsrin sonu 13 əsrin əvvələrində hərbi sərkərdə, dövlət xadimi, 1184-cü ildə Gürcüstanda ilk parlamentin banisi;
• Nəriman Nərimanov — SSRİ və Azərbaycan SSR-in məşhur dövlət xadimi, maarifpərvər, yazıçı-dramaturq və həkim;
• Əlimərdan bəy Topçubaşov — Azərbaycan Demokratik Respublikası Parlamentinin sədri (1918–1920);
• Əhməd bəy Pepinov — Azərbaycan Demokratik Respublikası Parlamentinin katibi 1918–1920), Nazirlər Kabinetinin üzvü, nazir;
• Şeyx Məhəmmədəli Hüseyinoğlu — Zaqafqaziya Müsəlmanları Ali Ruhani İdarəsinin Sədri (1930–1935), görkəmli din xadimi və ilahiyyatçı;
• Emin ağa Acalov — Cənub-Qərbi Qafqaz Türk Respublikası Milli Məclisinin Sədri (1919);
• Ömər Faiq Nemanzadə — Cənub-Qərbi Qafqaz Türk Respublikasının Baş naziri (1918), yazıçı, publisist;
• Həsən Seyidov — Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin Sədri (1981–1988), Azərbaycan SSR görkəmli dövlət xadimi;
• Həsən Həsənov — Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin Sədri (1990–1991), Azərbaycan Respublikasının ilk Baş naziri (1991–1992), Azərbaycan dövlət xadimi;
• Allahverdi Alı oğlu Hümbətov- (6 oktyabr 1944, Tbilisi – 5 fevral 2008, Marneuli, Kvemo-Kartli) — Gürcüstan Respublikasının ictimai-siyasi xadimi. 2004–2008-ci illərdə Gürcüstan parlamentinin deputatı.

Hərbi xadimlər

• İsrafil bəy Yadigarov — General-leytenant, Rusiya imperiyası hərbi xadimi;
• Əsədulla bəy Yadigarov — General-mayor, Rusiya imperiyası hərbi xadimi;
• Davud bəy Yadigarov — General-mayor, Rusiya imperiyası hərbi xadimi;
• Axund Yusif Talıbzadə — General-mayor, Azərbaycan SSR hərbi xadimi;
• Hacırəhim Məmmədov — General-mayor, Azərbaycan Respublkası hərbi xadimi;
• Zakir Qaralov — General-polkovnik, Azərbaycan Respublikasının Baş Prokuroru;
• Cavanşir Məmmədov — General-mayor, Azərbaycan Respublikasının Daxili İşlər Nazirliyinin Baş İctimai Təhlükəsizlik İdarəsinin rəisi.

İncəsənət mədəniyyət xadimləri

• Rəşid Behbudov — məşhur Azərbaycan müğənnisi;
• Rəşid Yusifov — Dünya şöhrətli pəhləvan;
• Möhsün Sənani — tanınmış Azərbaycan aktyoru, teatr xadimi;
• İbrahim İsfahanlı — Azərbaycan aktyoru, teatr xadimi.

Məşhur alimlər

• Hamlet İsaxanlı — riyaziyyatçı alim, şair, humanitar elmlər üzrə tədqiqatçı, Xəzər Universitetinin təsisçisi;
• Zahid Xəlilov — Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Prezidenti, akademik, riyaziyyatçı-alim;
• Aslan İsmayılov — Fəlsəfə elmləri doktoru, Hüquqşünas.
• Kamal Talıbzadə — Akademik, elm, mədəniyyət, ədəbiyyət və maarif xadimi;
• Abbas Hacıyev — filoloq alim, ədəbiyyatşünas, tənqidçi, Tiflis ədəbi mühitinin və Tiflis Azərbaycan teatrının tədqiqatçısı;
• Mədəd Çobanov — Türkiyə Dil Qurumunun üzvü, Nyu-York Elmlər Akademiyasının akademiki, filologiya elmləri doktoru, professor, Prezident təqaüdçüsü
• Hüsniyyə Çobanova — filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent.

Şair və yazıçılar

• Abdulla Şaiq — məşhur Azərbaycan yazıçısı, şair və pedaqoq;
• Zəlimxan Yaqub — Azərbaycan xalq şairi, ictimai xadim;

İdmançılar

• Kamandar Məcidov — Yunan-Roma güləşi üzrə 1988 Yay Olimpiya Oyunlarının qızıl mükafatçısı
• Fərid Mansurov — Sərbəst güləş üzrə 2004 Yay Olimpiya Oyunlarının qızıl mükafatçısı
• Sərvət Tazəgül — Taekvondo üzrə 2008 Yay Olimpiya Oyunlarının bürünc mükafatçısı, 2012 Yay Olimpiya Oyunlarının qızıl mükafatçısı
• Rza Qayaalp — Yunan-Roma güləşçisi: 2008-ci və 2009-cu illərdə gənclər arasında Dünya birincisi, 2010-cu ildə böyüklər arasında Avropa birincisi, 2011-ci ildə böyüklər arasında Dünya birincisi, 2012-ci ildə Avropa birincisi, 2012 Yay Olimpiya Oyunlarının bürünc mükafatçısı
• Zabit Səmədov — K-1 King of Kings versiyası üzrə 2010-cu il dünya birinciliyinin qızıl mükafatçısı
• Zaur Cavadov — K-1 versiyası üzrə 2009-cu il Avropa birinciliyinin qızıl mükafatçısı
• Anatoli Məsimov — bodibilder: həvəskarlar arasında Avropa birinciliynin 2002-ci ildə bürünc, 2005-ci ildə gümüş mükafatçısı

Digərləri

• Dilarə Əliyeva — Azərbaycan alimi və qadın hüquq müdafiəçisi;

Siyasi və ictimai təşkilatlar

• Borçalı İctimai Cəmiyyəti