William G. Moulton

Dialäkt: Züritüütsch

De William G. Moulton bi Uufnaame für der SDS im Meerze 1954 z Bosco/Gurin.

De William G. Moulton ([ˈwɪɫjəm ˈdʒiː ˈmoʊɫtən] – s G. staat für Gamwell, de Mäitliname vo de Mueter; * 15. Februaar 1914 z Providence, Rhode Island; † 2. Juni 2000 z Exeter, New Hampshire) isch en US-amerikaanische gërmanistische Spraachwüsseschafter gsy. Er hät Wichtigs zum Frömdspraachenunterricht byträit, am liebschten aber hät er si mit em Schwyzertüütsch abggëë.

Sys Läbe

De Moulton hät scho as Puurscht Fröid a Spraach ghaa. 1935 hät er a der Uniwërsitëët Princeton afa Französisch, Tüütsch und Internazionaali Bezieige studiere. Nach em Bachelor, won er mit Beschtnooten abgschlosse hät, hät er es Stipändium vo der Uniwërsitëët Berlyn überchoo. Deet hät er dänn syni spööter Frau, d Jenni Karding, gchänegleert (ghüraate händ s im 38i). 1936 hät er si für s Master-Stuudium a der Uniwëritëët Yale ygschribe. Die isch doozmaal es Zäntrum für Filology und Spraachwüsseschaft gsy, und de Moulton hät by so groosse Korifëëe gstudiert wie em Eduard Prokosch, em Edward Sapir, em Edgar H. Sturtevant, em Hans Kurath und em Leonard Bloomfield. Syni Dissertazioon, won er bym Prokosch aagfange hät, isch über de walisertüütsch Ändsilbewokalismus gsy, wo vil wie dëë im Althoochtüütsch isch. Nach em Umfalltood vom Prokosch hät de Bloomfield d Bitröiig vo de Dissertazioon übernaa.

Nachane hät de Moulton z Yale as Assischtänzprofässer gwürkt. De Zwäit Wältchrieg hät gwüetet, Amërika hät gäge Tüütschland gchämpft – und de Moulton hät den Amerikaaner Tüütsch bypraacht. Us dëre praktischen Erfaarig use hät er mit syre Frau dänn 1944 s Buech «Spoken German» useggëë. Im glyche Jaar hät en di amerikaanisch Bundesregierig uf Washington, D.C. gholt, won er as Language Supervisor de Japaanischunterricht für di amerikaanische Weermane überprüeft hät. Spööter hät er der Änglischunterricht für die tüütsche Chriegsgfangenen überwachet. Wo de Chrieg dure gsy isch, hät er de Militëërdienscht im Rang vomene Hauptme verlaa und isch für churzi Zyt uf Yale zrugg.

1947 hät en de J. Milton Cowan a d Cornell-Uniwërsitëët gholt; dëë hät deet d Abtäilig für modërni Spraache gründt (Division of Modern Languages, DML). Die isch es Resultaat vom militëërische Frömdspraachunterricht im Zwäite Wältchrieg gsy: Me hät sich ganz uf s Leere vo modërne Spraache konzäntriert, hät ales Altspraachlich und di ganz Literatuurwüsseschaft uusgchlameret, defüür aber di kontraschtyv Linguischtik gförderet, und hät die spraachlich Underwysig i äineren äinzige adminischtratyven Äinhäit underpraacht, nüme wie früener i verschidene filoloogische Seminaar. Deet aso hät de Moulton zeerscht as usseroordentlichen und ab em 49i as oordentliche Profässer gschaffet.

1960 händ s de Moulton zrugg uf Princeton grüeft mit em Wuntsch, das er deet en interdepartemäntaals Toktorandeprogramm für Linguischtik uusschaffi. Im 62i isch das Programm eso wyt gsy, und de Moulton hät bis zu synere Pänsionierig 1979 as dëm syn Läiter gwürkt.

De Moulton hät as tipische Nöiängländer ggulte: füürnëëm, aber glychzytig au bischäiden und vole Humoor, und er isch mit vil Charisma gsägnet gsy. Syni Voorläsige hät er mit Anekdoote gwürzt, und d Studänte händ en hööch gschetzt. Ussert synere Mueterspraach Änglisch hät er akzäntfrei Tüütsch chöne und rächt guet Französisch, Italiänisch, Niderländisch und – uf daas isch er am mäischte stolz gsy – Schwyzertüütsch. An ere Tagig heb de Moulton Byspiil us em Züri- und em Bëërntüüsch prësentiert, und zwee Linguischte, en Bëërner und en Zürcher, heged nachane gwëërwäisset, öb dëë Voorträäger ächt us Züri oder us Bëërn chëm …

Syni Forschig

De Moulton isch i zwoo verschidene Forschigsrichtige tëëtig gsy: i de Fonology und im Frömdspraachenunterricht. Für s Zwäit hät er si äigetli gaar nöd rächt intressiert, daa isch er mee inegrutscht, und es isch dänn halt das gsy, won er si am mäischte demit abggëë hät – aber wänn-scho-dänn-scho eso linguistisch wie nu mügli. Was d Fonology aagaat, händ en ganz bsunders d Tialäkt fasziniert, und daa drunder wider hauptsächli s Alemanisch vo de Schwyz, s Schwyzertüütsch. A dëm händs em, wien er sälber emaal gschribe hät, zum Eerschte d Vilfalt und d Läbigkäit und zum Zwäite die guet sinchroonisch und diachroonisch Dokumäntiertig aataa, dezue chunt zum Dritte, das er scho für syni Disserazioon zum Schwyzertüütsch gforschet ghaa hät, zum Vierte, das en die rych Wokaalstruktuur vo de schwyzertüütsche Tialäkt fasziniert hät (bis zu 41 verschideni Wokääl!) – und dänn halt zum Föiften au die tolle Bëërglandschafte. Er isch mit em Ruedolf Hotzeköherli guet Fründ gsy und mit im zäme im Meerze 1954 uf Bosco/Gurin gräist, zum Uufnaame für de Spraachatlas vo de tüütsche Schwyz mache.

Em Moulton syn Zuegang zur Spraachwüsseschaft isch de Strukturalismus gsy – dëë hät er, as Schüeler vom Bloomfield, as en Optimierig vo de tradizionelle hischtoorische Spraachwüsseschaft gsee: Di hischtoorisch Spraachwüsseschaft erchlëërt, vo woo d Äinzelluut chömed, de Strukturalismus erchlëërt, wie d Äinzelluut im Gsamtsischteem zunenand stönd. Er hät aber au für d Soziolinguischtik, wo i de Sächzgerjaar uufchoo isch, Simpatye ghaa und hät em William Labov sy Aarbete gloobt, und au für früe generatyvi Ideeen isch er offe gsy.

Fonology

Im Zäntrum vom Moulton sym linguistischen Inträsse sind d Luutsischteem vo de gredte Spraach gstande. Er hät d Luut foneemisch (fonoloogisch), aso im Gsamtsischteem, analisiert und hät vor ere z starch foneetische, aso d Luut isolierende Sichtwys gwarnet. E Räie vo Aarbete zum Alemanisch segid daa churz voorgstelt.

«Swiss German Dialect and Romance Patois» (1941)

S Titelblatt vo de Dissertazioon vom William G. Moulton (Supplement to Language 17.4, 1941)

De Prokosch hät d Idee ghaa, de Moulton sell doch öppis über di althoochtüütsche Wokaal im Uusluut mache, und asewääg isch de Moulton uf s Walisertüütsch choo. De Wilhelm Braune hät 1876 imenen Uufsatz gschribe, weli althoochtüütsche Wokaal im Uusluut lang gsy sind, und hät sich daadeby uf die Quälen abgstützt, wo d Lengi i de Schrybig zum Uusdruck praacht händ. Scho bald sind aber Aarbeten über hööchschtalemanischi und süüdbairischi Tialäkt usechoo – e paar wenig häts au scho vorane ggëë –, wo e ganzi Räie vo Wokaal im Uusluut prësëntiert händ, wo nach de Luutgsetz vo de Junggramatiker gaar nüme hetted tërffe daa sy, wän s vo churzen althoochtüütsche Wokaal abstamed. Vil vo dëne Filolooge wie de Peter Schild, de Rudolf Kögel, de Primus Lessiak, de Josef Schatz, de Karl Bohnenberger und der Otto Behaghel händ drum die Uusluut wele vo althoochtüütsche Lengenen abläite – und vo dëne hetts iez also plötzli vil mee ggëë, weder as de Braune 1876 gsäit hät. Nu der Albert Schott – wo fryli scho vil vorane über d Süüdwalser publiziert ghaa hät und drum na ekän Junggramatiker gsy isch –, der Eduard Hoffmann-Krayer i synere Bisprächig vom Giovanni Giordani syren Aarbet über s Alagnatüütsch, d Elise Wipf i irer Dissertazioon über di walisertüütsch Mundaart vo Täärbinu und der Albert Baachme (woo scho wider?) händ nöd welen i dëë Choor ystime. Und au de Moulton hät i synere Dissertazioon d Gägeposizioon bizoge.

Er hät zeerscht s Luutsischteem vom Frankoprowänzaalisch im wältsche Mittelwalis voorgstelt, nachane s Luutsischteem im alemanischen Oberwalis (und au echli vo de Süüdwalser und Pündnerwalser) und hät dänn all unbitoonten althoochtüütsche Wokaal mit dëne vom tüütschspraachigen Oberwalis vergliche. Er hät esoo zäiget, das di unbitoonten althoochtüütschte lange /a:/, /e:/, /i:/, /o:/, /u:/ im Walisertüütsch as churzi /a/, /e/, /i/, /o/ und /u/ (di letschte bäide vil zämegfale) und der umbitoont althoochtüütsch Diftong /iu/ as /i/ all na daa sind – das hät scho de Braune gwüsst –, das vo de churzen unbitoonten althoochtüütsche Wokaal s /a/ und s /o/ as /a/ und /o/ oder mee /u/ na daa sind, nöd aber di churzen unbitoonte /e/, /i/ und /u/, wo au im Walisertüütsch abgfale sind (schynbaars Wyterläbe vo söttige Wokaal laat sich liecht mit Analogy erchlëëre).

Byspiil:

	Althoochtüütsch	Walisertüütsch
1.	taga «Tage (Nom. Pl.)»	Taga
2.	tagā «Tage (Akk. Pl.)»	Taga (wänn nöd mit em Nom. Pl. zämegfale)
3.	guote «gute (Nom. Pl.)»	güot
4.	guotēr «guter (Nom. Sg.)»	güote
5.	hirti «Hirt»	Hirt
6.	hōhī [hø:hi:] «Höhe»	Heeji
7.	hano «Hahn»	Hano
8.	machōn «machen», gimachōt «gemacht»	machu, gmachot
9.	sunu «Sohn» aber i teckter Silbe: tagum «den Tagen (Dat. Pl.)»	Sũ Tagu
10.	chatzūn «der, die Katze (Gen., Dat., Akk. Sg.)»	Chatzu (i täil Tialäkt Gen. und Dat. Sg., i täil Tialäkt ganze Sg.)
11.	stucchiu «die Stücke»	Stucki

Das die Wokääl im Walisertüütsch na äxischtiered, füert er uf de wenig uusprëëgt Akzänt im Walisertüütsch zrugg, aber andersch as d Elise Wipf: Die hät gmäint, die Wokääl segid na daa, wil di relatyv starch Bitoonig vo de Näbesilbe, wo s Althoochtüütsch na ghaa hät, im Walisertüütsch überläbt heb; de Moulton degäge hät vermuetet, s Walisertüütsch heb s frankoprowänzaalisch Bitoonigssischteem, wo nöd uf di eerscht Silbe fokussiert isch, übernaa, und drum segid di unbitoonte Wokääl, wo zur Zyt vo der alemanische Bisidlig vom Oberwalis na äxischtiert händ, erhalte pliben und nöd wie im grööschte Täil vo de Tüütschschwyz abgfale.

Er hät drüberuse feschtgstelt, as s Luutsischteem vo de frankoprowänzaalische Mundaarten im Walis und daas vo den alemanische Mundaarte im Walis ganz paralel sind – nöd nu, was byspilswys d Entrundig vo /ø/, /y/, /yə/ (öppe Chepf «Chöpf», Figgsch «Füchs», Biecher «Büecher»), d Palatalisierig vo /u:/ zu /y:/ (öppe Hüüs «Huus»), täilwys vo /s/ zu /ʃ/ (öppe schi «sii») und vo /l/ zu /j/ (öppe Sichja «Sichle») und s Voorchoo vom wäichen «ich»-Luut [ç] (öppen i Bircha [bɪrça] «Birch») aagaat, sondern au de Wokalismus im unbitoonten Uusluut:

	frankoprowänzaalisch	walisertüütsch
1.	[i boro] «die Butter»	[dr aixo] «die Butter»
2.	[li rɪtso] «der Reiche»	[dr ri:xo] «der Reiche»
3.	[lɪ lɪŋwa] «die Zunge»	[di tsuŋŋa] «die Zunge»
4.	[l a:tra] «die andere»	[di andra] «die andere»
5.	[l e:wɪ] «das Wasser»	[d he:ji] «die Höhe»
6.	[l ɛ rɪtsɪ] «sie ist reich»	[ʃi iʃt ri:xi] «sie ist reich»

De Nominatyv und Akkusatyv Pluraal vo de schwache Feminyna hät er äntli ganz frankoprowänzaalisch erchlëërt, wil me vomenen althoochtüütsche zungūn «(die) Zungen» äifach ummügli zumene walisertüütsche [tsuŋŋe] oder, mit Hebig vo /e/ zu /i/, zumene bëërnderoberländische und seislertüütsche [tsuŋŋi] chunt; im frankoprowänzaalischen Under- und Mittelwalis aber isch [alpa] «Alp», Pluraal [alpe] «Alpen» ganz normaal. Er verwyst daadeby au uf vil, vil jüngeri Entwickligen im süüdbairische («zimbrische») Luserna, wo zum glyche Resultaat gfüert händ. – Imene letschte Kapitel hät er dänn na s Bëërneroberländisch und fryburgisch Seislertüütsch aaglueget. D Verheltnis deet sind dëne vom Oberwalis rächt nëëch, ganz bsunders z Saanen und z Jaun. Vo de churzen unbitoonte Wokaal isch deet aber nu s althoochtüütsch /a/ erhalte plibe, nöd au wien im Wallisertüütsch s althoochtüütsch /o/.

Ales i alem füert er daademit die schynbaar althoochtüütsche Verheltnis im Oberwalis zumene gute Täil uf altfrankoprowänzaalischi Yflüüs zrugg: Wo d Alemanen i s Seiseland, i s Bëërner Oberland und i s Oberwalis choo sind, sind s uf Romaane gstoosse, wo deete schon lang gläbt gha händ. Dënen iri Wortbitoonig und dënen iri Luutverheltnis, ja sogaar dënen iri Ändige händ dänn uf s Alemanisch vo de Nöisidler ygwürkt. Hüt redt mer i so Fäll vo Subschtraat- und Adschtraatwürkige.

Die Aarbet hät bi de Schwyzer Tialäktolooge en groossen Ydruck hinderlaa und em Moulton en Anerchänig verschaffet, wo bis hütt anehebet. Me mues scho säge: Me cha nu stuune, wie dëë amerikaanisch Toktorand, wo doozmaal na nie i de Schwyz gsy isch, suwerëën di ganz doozmaalig Tialäktliteratuur zum Waliser Frankoprowänzaalisch und zum Waliser, Fryburger und Bëërner Alemanisch gfunde, uusgwärtet und analisiert hät. Sy wichtigscht Daategrundlaag isch d Räie Byträäg zur Schwyzertüütsche Gramatik gsy – en äigetli unverzichtbaari Räie, wo aber hüt chuum me en Schwyzer Gërmanischt gchänt, vo bruuche gaar nöd z rede. Fürs Bëërntüütsch hät er i eerschter Linien em Emanuel Friedli syni «Bärndütsch»-Bänd byzoge; wil die aber ekäi Gramatike sind, sondern populëërwüsseschaftlichi Landeskunde, hät er deet use zeerscht emaal müesen all Luut und Forme zämestele.

The Short Vowel Systems of Northern Switzerland. A Study in Structural Dialectology (1960)

De Moulton hät tank eme Stipändium vo der American Council of Learned Societies 1958/1959 chönen i de Schwyz forsche, und z Züri hät em de Ruedolf Hotzeköherli erlaubt, d Daate vom doozmaal nanig publizierte Spraachatlas vo de tüütsche Schwyz aazluegen und uuszwärte. Andersch als de Hotzeköherli, wo syn Spraachatlas wie na zu lengscht vergangene junggramatische Zyte nach Äinzelluut uufpoue hät, hät de Moulton, wo en Strukturalischt gsy isch, di schwyzertüütsche Luut i irem Gsamtsischteem gsee. S Gibiet, won er für dëë Uufsatz im Fokus hät, sind d Kantön Aargau, Züri, Zuug, Schafuuse und Tuurgau gsy, dezue ane der öschtlichscht Täil vom obere Baselpiet und vom Kanton Soleturn, di nördlich Helfti vom Kanton Luzëërn, de nördlich Kanton Schwyz, di weschtlich Helfti vom Kanton Sanggale, s Appizäller Hinderland und na e chlyses Stückli vom Glaarnerland. All syni Erkäntnis hät er 1960 in eren unglaublich dichte, konzäntrierten Abhandlig daargläit; e paar vo den äinzelne Theeme hät er dänn spööter au na i separaaten Uufsätz namaal bräiter abghandlet.

Zeerscht (§ 2) lueget de Moulton aa, wie sich di drei Vorderzungewokaal /e/, /ɛ/ und /æ/ reschpäktyv hischtoorisch gsee de Primëërumluut vo althoochtüütsch /a/, s gërmaanisch /e/ und de Sekundëërumluut vo althoochtüütsch /a/ gägensytig verhaltet. Byspilwöörter für s eerscht sind (hoochtüütsch) «Vetter, Bett, Beck, fest, gestern» (ali klassisch mittelhoochtüütsch mit eme gschlossene /e/), für s zwäit «Wetter, Speck, Fest, Nest, Rechen» (ali klassisch mittelhoochtüütsch mit emen offene /ɛ/) und für s dritt «Wespe, Pächter, Bäsi, (ein)tägig, färben» (ali klassisch mittelhoochtüütsch mit emen überoffene /æ/). Di schwyzertüütsche Tialäkt vo dëm Ruum, wo de Moulton aalueget, händ die drei churze Vorderzungewokaal wie folgt entwicklet: Im Obertuurgi (Bezirk Aarbe und früenerige Bezirk Bischefzël), im (öschtliche) Fürschteland, im Appizällerland und im Toggeburg gilt s dreistuuffig Sischteem vom klassische Mittelhoochtüütsch hütt na: /fettər/, /wɛttər/, /wæʃpı/. Im Schafuusische, im nördlichschte Züripiet und im gröössere Täil vom Tuurgi isch s Sischteem reduziert woorde: /fettər/, /wɛttər/, /wɛʃpı/, das ghäisst, de Sekundëërumluut isch vo /æ/ zu /ɛ/ glupft woorde. Im groosse Räschte vom Gibiet isch es uf en andere Wääg veräifacht woorde, deet nämli säit me äitwäders /fettər/, /wættər/, /wæʃpı/ (öppe z Züri, im Badepiet oder z Schwyz) oder aber /fɛttər/, /wættər/, /wæʃpı/ (öppen im süüdlichen Aargöi oder im Luzëërnische), mit andere Woort: s alt gërmaanisch /ɛ/ isch zu /æ/ gsänkt woorde. (S viert Sischteem gseet mer im Gibietsuusschnitt vom Moulton nööd, nämli s glaarnerisch /fettər/, /wettər/, /wæʃpı/ mit Hebig vom gërmaanische /ɛ/ zu /e/.) Das isch aber ales na nüüt Nöis, das gseet me scho us de junggramatisch uufpouenen Oortsgramatike vo de Räie Byträäg zur Schwyzertüütsche Gramatik. Zum die Nöioornig chöne düüte, mues me nämli zeerscht na d Hinderzungewokaal aaluege (§ 3). Bi dëne hät s klassisch Mittelhoochtüütsch es /o/ und es /a/ gchänt, hoochtüütschi Byspilwöörter sind «Ofen», «Hosen», «Wasen»: Daa iez zäiged s ganz hüttig Oschtschwyzertüütsch vo Schafuuse und vom nördlichschte Züripiet über s ganz Tuurgi, s Fürschteland, s Toggeburg, s Appizällerland (und s Pündner Rytaal, wo men uf de Chaarte nöd gseet) drei Wokääl, nämli /ofə/ mit eme gschlossene /o/, /hɔsə/ mit emen offene /ɔ/ und /wasə/ mit eme /a/. Im groosse Räschte vom Gibiet gilt e zwäistuuffigs Sischteem mit äitwäders /ofə/, /hosə/, /wasə/ (öppe z Züri, im Badepiet oder z Schwyz) oder mit /ɔfə/, /hɔsə/, /wasə/ (öppen im süüdlichen Aargöi oder im Luzëërnische). Au daas wäiss me scho us den alten Oortsgramatike. De Strukturalischt Moulton gaat iez aber en Schritt wyter und läit s Sischteem vo de Vorder- und vo de Hinderzungewokaal überand (§ 7) – und cha daademit nöd nu säge, wie s hüttig Wokaalsischteem uusgseet, näi, er chan au erchlëëre, wurum s eso uugseet – und das isch nöi gsy i de Dialäktology. Mee daadezue säged mer i dëm Wikipedia-Artikel unen im Kapitel über die «oschtschwyerisch Wokaalspaltig».

Mer übergumped a dëre Stell em Moulton sy Überleggige (§ 5), öb und wie wyt de Luut /ɛ/ im Züritüütsch en äiges Foneem sei oder nu es Alofoon (aso öb er en Luut isch, wo für s Luutsischteem e Role spilt, oder ob er nu e Warianten isch vom /e/), und lueged na aa, was er zu de Hoochtzungewokaal säit (§ 6). Im Nordoschte gits nu gschlosseni /i/, /y/ und /u/, suscht aber überall gschlosseni /i/, /y/, /u/ näbed offene /ɪ/, /ʏ/, /ʊ/. Di gschlossene churze Hoochzungewokaal gönd uf gchürzti alt- bzw. mittelhoochtüütschi Lengene zrugg (öppe züritüütsch schwige /ʃwigə/ uf mittelhoochtüütsch swîgen /swi:gən/) oder aber chömed zum äinten i Leenwöörter voor (öppe züritüütsch /ækskysi/ vo französisch excusez /ekskyze/) und zum anderen i Woort, wo uf Luutimitazioon zrugggönd (öppe Gitzi, bi-bi, Bibeli, güggerüggüü, Güggel, bus-bus, Busle und so wyter). Di offene churze Hoochzungewokaal gönd uf alt- bzw. mittelhoochtüütschi Chürzene zrugg (öppen i sitze /sɪtsə/, Zügel /tsʏgəl/, Rugge /rʊkkə/). S Züritüütsch isch bi de Hoochzungewokaal rächt verschiden und gwagglig. Im Zürioberland isch der Underschiid zwüsched offenen und churze Hochzungewokaal vorhande; de Moulton erchlëërt das daademit, das deet di alte Lengene vor Däntaal gchürzt woorden sind (aber ebe di gschlosse Qualitëët bhalte hät), mer händ da also ryttee /rittə/ näbed Rippe /rɪppə/ usw. und daademit vill Woort, wo gschlosseni Qualitëët i churze Quantitëët voorchunt. Im Tuurgi aber hät s die Chürzig nöd ggëë, Woort mit gschlossene churze Hoochzungewokaal gits aso nu ganz wenig, und wil deeten au der Underschiid zwüsched em /i/, /y/, /u/ und em /ɪ/, /ʏ/, /ʊ/ dëërmaasse chly isch, sind die beede Luuträie schlussamänd i äinere zämegfale. Im Süüdweschte vom Undersuechigsgibiet degäge (Luzëërn, Aargöi), wo s /e/ und s /o/ i Richtig /ɛ/ und /ɔ/ gönd, häts für der Underschiid zwüsched /i/, /y/, /u/ und /ɪ/, /ʏ/, /ʊ/ soozsäge mee Platz, und drum isch er au erhalte plibe. S Züripiet (abgsee vom Oberland) lyt zwüsched dëne beede Zoone und isch dëmentsprächend labyl; de Spraachatlas vo de tüütsche Schwyz zäiget für de Groossruum Wintertuur i synere Charte I 48 Zämefall wie im Tuurgi, aber im Underland und am See Tränig. Das Bild vom Spraachatlas stimt allerdings nöd ganz: I den Äinzeldaate vo den Uufnaame gseet me, das au d Underländer- und d Seemundart ganz labyl sind, und em Moulton syni äigenen Uufnaame, won er mit eme Stadtzürcher gmachet hät, zäiged zum grööschte Täil en Äinhäitsluut, wo nöimets zwüsched /i/ und /ɪ/, zwüsched /y/ und /ʏ/ und zwüsched /u/ und /ʊ/ osziliert.

De Moulton chunt dänn zur Hischtoorie vom hüttige Luutsischteem (§ 7), das ghäisst, er prësentiert zum eerschte Maal syni «Oschtschwyzerisch Wokaalspaltig» und de ganz Ratteschwanz, wo die zur Folg hät – mee daadezue aber i öisem nëëchschte Kapitel. Im § 8 verglycht er dänn verschideni fonoloogischi Sischteem. Er gaat deet vo zwee Uufsätz vom Uriel Weinreich vo 1954 und 1959 uus, öb e «strukturalistischi Dialäktology» mügli sei. D Antwort: Es chunt halt druf aa, wie me die aagattiget. Daadezue bruucht de Moulton au d Dissertazioone vom Ludwig Fischer über s Luzëërntüütsch und vom Jakob Vetsch über s Appizällerüütsch. Wä me iez nu d Luut aalueget und nöd au, i welne Woort die stönd, dänn sind die beede Mundaarte völig idäntisch – was nöd überrascht, si ligged ja chuum füfzg Mäilen usenand und ghööred beed zum Hoochalemanisch. Wä men aber au aalueget, i welne Woort die voorchömed, das ghäisst implizit: me lueget d Luut nöd nu sinchroonisch, sondern au diachroonisch (i hischtoorischer Përschpäktyve) aa, dänn sind die beede Tialäkt rächt verschide – was au dëm entspricht, was d Sprächer sälber empfinded, wil s mërked, dass di äinten es Woort edëëwääg und di andere s glych Woort asewääg uusspräched.

Im letschte, em 8. Abschnitt, poschtuliert de Moulton acht theoreetischi Schlussfolgerige.

• «Geographical complementation»: Me sell Luutsischteem nöd nu linguistisch-fonoloogisch komplemäntëër daarstele, sondern au geograafisch, aso mit Chaarte. Asewääg wëërded linguistischi Ruumbilder tüütli, wo d Interpretazioon eerscht eso richtig mügli mached (de Moulton machts voor).
• «Allophonic range»: S Verheltnis zwüsched Alofoon und Foon isch au für en Strukturalischt nöd uwichtig, wil me daademit Uussaage über d Integrazioon vomene «frömde» Foon im äigene Luutsischteem cha mache (s Byspil vom Moulton sind di veräinzlete /hɛʃ hɛt/ und /heʃ het/ «hast, hat» im Züritüütsch, mer händ dëë Abschitt oben übergumpet).
• «Phonetic interval»: D Gröössi vom Abstand zwüsched zwäi Foneem cha vil dezue uussäge, wie sich die beeden entwickled (gilt zum Byspil für d Entwicklig im Biräich vo de verschidenen E-Luut und I-Luut: s /ɪ/ blybt eener stabyl, wäns im Sischteem näbed eme /ɛ/ und nöd näbed eme /e/ staat).
• «Incidence of a phoneme»: Es langet nööd, äifach Lyschte vo Luut uufzstele, me mues au säge, woo die voorchömed. Eerscht dänn chömed d Underschiid zwüsched dialäktaale Luutsischteem (öppe vom Luzëërntüütsch und vom Appizällertüütsch) zum Voorschy.
• «Alternating phoneme»: Wokääl, wo schwanked, sind nöd äifach Kompromisswokääl, sondern müend i di allgimäin fonoloogisch Theory ygfüert wëërde (es git es Foneem /ɔ:/, wänn d Uusspraach für hoochtüütsch «Mond» cha zwüsched /ma:/, /mɔ:/ und /mo:/ schwanke, aber glychzytig die für «Mann» alewyl und nu /ma:/ isch).
• «Balance of an opposition»: Au wänn Luut nëëch zäme sind, blybed s dänn tränt erhalte, wänns e gnueg e groossi Aazaal Fäll git, wo die au jee voorchömed (drum sind di offenen und di churze Hoochzungewokaal im Zürioberland erhalte plibe). Suscht tändiered s zum Zämefall (wie suscht im Züritüütsch).
• «Functional load»: E liechti funkzionelli Lascht füert nöd umbidingt zur Uufgaab von ere Luutopposizioon, wänn d Luut äinewääg vil voorchömed. Mer mues alewyl glychzytig au d «Balance» (aso de Punkt grad vorane) aaluege.
• «Phonemic indeterminacy»: D Unbistimthäit vo Luut isch zwaar nüüt Nöis, taucht aber glych chuum je uuf i fonoloogische Bischrybige. Deby cha si e konschtitutyvi Realitëët sy, wie mer am züritüütschen Osziliere zwüsched den offenen und gschlossene Hoochzungewokaal gseet.

«Lautwandel durch innere Kausalität: die ostschweizerische Vokalspaltung» (1961)

Scho i dëne Bänd vo de Räie Byträäg zur Schwyzertüütsche Gramatik, wo Oschtschwyzer Tialäkt abghandlet händ, und auch i em Leo Jutz syne Publikazioone zum Alemanisch im Algimäinen und zum Süüdvorarlbëërgischen im Bsundere händ d Uufspaltig vom mittelhoochtüütsche churze, gschlossene /o/ in en offeni Wariante /ɔ/ und e gschlosseni Wariante /o/ daargstelt. De Grund für die Spaltig hät mer aber nöd gwüsst. Für de Strukturalischt Moulton isch klaar gsy: Das cha me nu usefinde, wä me d Luut im Gsamtsischteem aaglueget. I zwee Uufsätz, im änglisch gschribenen us em Jaar 1960 (usechoo i «Word», lueg obe) und vil uusfüerlicher imene tüütsch gschribene vo 1961 (usechoo i de Zytschrift für Mundaartforschig), hät er d Löösig presäntiert.

Au dëë Uufsatz gaat uf em Moulton syn Uufenthalt 1958/1959 i de Schwyz zrugg, won em de Hotzeköherli erlaubt hät, s na untruckt Materiaal vom Spraachatlas tërffen uuswärte. Dezue ane hät er au di yschlegige Byträäg zur Schwyzertüütsche Gramatik byzoge, wo na me Daate scho fërtig zämegstelt bringed. All die Äinzeldaate hät er dänn soozsägen überandgläit und isch asewääg zu Kombinazioons-Chaarte choo, wo uufzäiged, was ales bi dëre Wokaalspaltig zämespilt – und wurums ebe zu dëre choo isch. Der Uufsatz isch didaktisch gschickt uufpoue und zäichnet de ganz Gidankegang und Forschigswääg vom Moulton naa; mir steled daa s Resultaat voor.

As e Folg vo de germaanischen Umluutig, wo zwee nöii e-Luut produziert hät, händ s Althoochtüütsch und s Mittelhoochtüütsch im Biräich vo de Churzwokaal en asimeetrischs Sischteem überchoo, wie me daa gseet:

Ahd./Mhd.	vorne	Mitti	hine
obe	/i/	/y/	/u/
Mitti	/e/	/ø/	/o/
underi Mitti	/ɛ/		–
une	/æ/		/a/

Mit andere Woort: Es hät zwar schöön simeetrisch e gschlosses /i/ und /u/ und e gschlosses /e/ (de soginannt Primëërumluut) und /o/ ggëë, aber nu en offes /ɛ/ (s soginannt gërmaanisch ë), won ekäis offes /ɔ/ als Pendant ghaa hät. Iez wäiss men us vilne Spraachen, das d Spraach en Hang dezue hät, ires Luutsischteem im Glychgwicht z haa, und me wäiss au, das wänn sich im Luutsischteem am äinten Oort öppis biwegt, das dän au anders i Biwegig chunt. Und das isch eben au im Schwyzertüütsch und im Vorarlbëërgisch passiert.

Di grooss Meerhäit vo de schwyzertüütsche Tialäkt hät s Luutsischteem ase wider i s Loot praacht: Es hät s mittelhoochtüütsch offe /ɛ/ (s gërmaanisch ë) gsänkt, das es mit em überoffene /æ/ (em Sekundëërumluut) zämegfalen isch – d Löösig A. En Täil vo de Glaarner Tialäkt händ s mittelhoochtüütsch /ɛ/ (s gërmaanisch ë) glupft, das es mit em gschlossene /e/ (em Primëërumluut) zämegfalen isch – d Löösig B. Beed Wääg hand zum glyche Ziil gfüert: e simeetrischs Sischteem mit ie drei vorderen und drei hindere Luut:

Löösig A = B	vorne	hine
obe	/i/	/u/
Mitti	/e/	/o/
une	/æ/	/a/

En Täil vo de Oschschwyzer Tialäkt händ di drei verschidenen e-Luut bhalte, defüür aber analoog zun e-Luut der alt o-Luut uufgspalte und händ esoo e simeetrischs Sischteem mit vier vordere und vier hindere Luut überchoo – d Löösig C. Die gilt im Toggeburg, im eener weschtliche Fürschteland, im Appizällerland, im Obertuurgi (Bezirk Aarbe und früenerige Bezirk Bischefzël) und im Wëërdebëërg:

Löösig C	vorne	hine
obe	/i/	/u/
Mitti	/e/	/o/
underi Mitti	/ɛ/	/ɔ/
une	/æ/	/a/

Anderi Mundaarten i der Oschschwyz schliessli händ degäge s mittelhoochtüütsch überoffe /æ/ (de Sekundëërumluut) glupft, das es mit em /ɛ/ (em gërmaanische ë) zämegfalen isch, und ebefalls dezue der o-Luut uufgspalte; uf dëë Wääg häts e simeetrischs Sischteem mit ie drei vordere und drei hindere Luut ggëë – d Löösig D. Die chunt im nördlichschte Züripiet (im Rafzerfäld plus Glattfälde, im Wyland und i de Gäged um Elgg), im ganze Kanton Schafuse, im weschtlichen und zäntraale Tuurgi plus zum Täil am Bodesee, im öschtliche und üsserschte weschtliche Sanggaler Fürschteland, im undere Sanggaler Rintel und im Pündner Rytaal voor:

Löösig D	vorne		hine
obe	/i/		/u/
Mitti	e/		/o/
underi Mitti	/ɛ/		/ɔ/
une		/a/

Dëre dritten und vierte Löösig säit me «oschtschwyzerischi Wokaalspaltig». Mit Byspilwoort ghäisst das daas:

• im e-Wokalismus:
  • D Tialäkt vo de Gruppe C underschäidet im e-Wokalismus na wie s Althoochtüütsch zwüsched Vetter (mit eme gschlossene /e/), Wètter (mit emen offene /ɛ/) und Wäschpi (mit emen überoffene /æ/). Di andere Tialäkt händ gnöieret:
  • D Tialäkt vo de Gruppe A gchäned nu na Vetter mit eme /e/ gägenüber Wätter und Wäschpi mit eme /æ/;
  • d Tialäkt vo de Gruppe B gchäned nu Vetter und Wetter mit eme /e/ gägenüber Wäschpi mit eme /æ/,
  • und d Tialäkt vo de Gruppe D gchäned nu Vetter mit eme /e/ gägenüber Wètter und Wèschpi mit eme /ɛ/.
• im o-Wokalismus isch es umgcheert:
  • D Tialäkt vo de Gruppe C und D händ gnöieret, si händ s o uufgspalten und säged iez Holder mit /o/, aber Mòscht mit /ɔ/;
  • d Tialäkt vo de Gruppe A und B sind na wie Althoochtüütsch und gchäned nu äis /o/, mached aso zwüsched Holder und Moscht ekäin Underschiid.

Die Wokaalspaltig isch zwaar uusglööst woorde, wil s althoochtüütsch Luutsischteem im Biräich vo de churzen e- und o-Luut asimeetrisch gsy isch. Si isch aber gstützt woorde, wils im Biräich vo de langen o-Luut scho en Underschäidig zwüsched gschlossenem /o:/ öppen i root (hoochtüütsch «rot») und offenem /ɔ:/ öppen i Ròòt (hoochtüütsch «Rat») ggëë ghaa hät.

Und was isch äigetli mit de Mittelluut passiert? S ö hett sich nöd gspalte – wänns nöd de soginant s Sischteemumluut gëëb: Es git zwaar im Gibiet vo de Wokaalspaltig Tialäkt, wo i der Äizaal Bòck mit offenem /ɔ/, i de Meerzaal aber Böck mit gschlossenem /ø/ gchäned. Im Normaalfall aber ghäissts i der Äizaal Bòck mit offenem /ɔ/ und i de Meerzaal Bö̀ck mit offenem /œ/ – au daa aso en Uusglych im Sischteem, und drum stönd au im Biräich vom ö-Luut öppe plötzli mit gschlossenem /ø/ und Bö̀ck mit offenem /œ/ näbetenand.

D Wokaalspaltig hät e wichtigi Konsequänz ghaa: Wil zum äinten eso vil alti gschlossnigi /o/ zu nöien offnige /ɔ/ woorde sind, isch d Posizioon vom /o/ ganz schwach woorde. Und zum andere sind im Sanggalische vil alti langi /i:/, /y:/ und /u:/ vor /t/ und täilwys au vor andere Luut zu /i/, /y/ und /u/ gchürzt woorde (Zyt /i:/, tüütsch, Huut zu Zyt /i/, tütsch, Hut), sodas d Posizioon vo de churze /i/, /y/, /u/ fascht überquulen isch. Au daa hät s Luutsischteem en Uusglych gfunde: Es hät di überlaschtet Räie /i,/ /y/, /u/ dur Sänkig zu /e/, /ø/ /o/ entlaschtet und im glyche Zuug d /o/-Posizioon, wo iez wäge de Wokaalspaltig underbsetzt gsy isch, wider chönen uuffüle. Drum aso säit mer im Zäntrum vom Gibiet vo de Wokaalspaltig Fochs, Hond, sodle, chorz (für Hund, Fuchs, sudle, churz), Föchs, Flögel, Schlössel, zörne (für Füchs, Flügel, Schlüssel, zürnen) und Frede, Schlette, zettere (für Fride, Schlitte, zittere). Wie bi de Spaltig vom /o/ sind aber au daa nöd all /i/, /y/ und /u/ zu /e/, /ø/ und /o/ woorde, suscht wëër ja die Luuträie plötzli nüme bsetzt gsy; es ghäisst aso alewyl na öppe Gitter, chützle, Chugle mit ungsänktem /i/, /y/ und /u/.

«Phonologie und Dialekteinteilung» (1963)

In dëm Uufsatz, wo für d Fäschtschrift Hotzeköherli gschribe woorden isch, lueget de Moulton s Sischteem vo de lange /e:/, /ɛ:/ und /æ:/ aa, wos i de Tialäkt i de Noordschwyz git, und zwaar imene Ruum vo Lieschtel im Weschte bis Appizäll im Oschte und vo Bargen im Norde bis Walchwyl im Süüde. Er umschlüüsst aso fascht de glych Ruum wie dëë im Uufsatz vo 1960. S isch wider e Publikazioon, wo uf em Moulton syn Bsuech 1958/1959 z Züri zrugggaat.

I dëm Ruum hät de Moulton elf verschideni Sischteem vo de langen /e/-, /ɛ:/- und /æ:/-Luut chönen eruiere. Die Sischteem underschäided sich zum äinte daadrin, wele vo dëne Luut überhaupt voorchunt (aso sinchroonisch), und zum andere hauptsächli daadrin, wie sich die Luut uf weli Woort vertäilet, das ghäisst, wie die Sischteem syt em Mittelhoochtüütsch überhaupt zstand choo sind (aso diachroonisch). Di gröössere Rüüm, wo sich daadeby usescheled, sind die: s Oberbaselpiet mit em weschtliche Fricktaal; s Oberaargöi (öb au mee vom Bëërnpiet, gseet mer uf de Chaarte nööd), Luzëërn mit em Südweschtaargöi und e bitz Soleturn, s zäntraal Aargöi mit em öschtliche Fricktaal, s Züripiet ooni de nördlich und nordöschtlich Rand, aber mit em aargauische Badepiet und em Freiamt, mit em nördliche Zugerland und um s sanggalisch Rapperschwyl ume; Schafuuse, s Zürcher Rafzerfäld plus Glattfälde, s Wyland und d Gäged vo Elgg, di weschtlich Helfti vom Tuurgi plus nachli öppis am Bodesee; di öschtlich Helfti vom Tuurgi, s weschtlich Sanggaler Fürschteland, s Toggeburg (plus grad na an Walesee ane) und s Appizällerland. Vilsytig gseets i de Gäged vo Zuug, Schwyz, de Linthebeni und em Walesee uus, und e chlyses Sondergibiet häts au im Soleturnische.

«Phonetische und phonologische Dialektkarten. Beispiele aus dem Schweizerdeutschen» (1964)

I dëm Uufsatz, wo uf en Voortraag zrugggaat, wo de Moulton 1960 z Belgie ghalte ghaa hät, gaats drum, wie men us foneetische Tialäktchaarte fonoloogischi cha mache. Au daadefüür bruucht er d Daate vom Spraachatlas vo de tüütsche Schwyz (wo iez naadisnaa publiziert woorde sind). Zum eerschte Maal üsseret er sich aber au kritisch zu dëne Daate und zelt i föif Pünkt uuf, was d Probleem sind vo foneetische Tialäktchaarte, aso söttige, wo äifach di äxakte Luut yzäichnet wëërded, ooni aber das mer aagit, wie die im gsamte Luutsischtem überhaupt posizioniert sind: Söttig Chaarte segid (1) äitwäders unvollständig oder aber bilangloos, zäigid (2) ekäi klaari Gränze, segid (3) e rächts Stuck wyt subjektyv und willküürlich, rüerid (4) Erschynige i äin Topf, wo spraachlich tränt segid, und lauffid (5) Gfaar, das gwüssi Underschiid mee mit de verschidenen Exploratoore z tue hebid weder mit de Spraach sälber.

Er lueget dänn di hüttige schwyzertüütsche Luut aa, wo us em althoochtüütsch churzen /a/ (öppen i «gar» und «Arm») und em althoochtüütsch langen /a:/ (öppen i «Haar») entstande sind. Nach ere Chaarte, won er äifach di verschidene Verbräitige vo den äxakte Luut yzäichnet, chan er dänn tank ere Räie vo Luutverglych und Luutkombinazioone drei wyteri Chaarte zäichne. Di eerscht vo dëne Chaarte zäiged zwäi tränti Gibiet, s äint mit Vertumpfig vo althoochtüütsch /a:/ und s ander ooni. Tank dëm, das er d Luut im Sischteem verglycht, chan er byspilswys säge, weli /ɔ:/ ächti Vertumpfige sind (nämli die, wänn sich /ga:r/ und /hɔ:r/ gägenüberstönd) und weli käi söttigi sind (nämli die, wos /gɔ:r/ und /hɔ:r/ ghäisst).

I de nëëchschte Chaarte gaat er en Schritt wyter: As Antwort uf d Fraag, was d Vertumpfig für Folge ghaa hät für s Luutsischteem, lueget er aa, i welem Verheltnis die verschidene Luut stönd. Wo s vertumpft /a:/ vo «Haar» mit eme scho vorhandene /o:/ öppe vo «Ohr» zämefalt, hät sich im Sischteem nüüt ggänderet: /ho:r/ isch wie /o:r/ und staat näbet /ga:r/. Wo s vertumpft /a:/ nöd mit em /o:/ zämefalt, hät sich s Sischteem vo de lange Wokaal um äis Foneem vermeert; es git zum Byspiil näbetenand /ga:r/, /hɔ:r/ und /o:r/. Und dänn isch na mit em althoochtüütsch churze /o/ öppen i «verloren» z rächne, wo i fascht allne Mundaarte (ussert de Glaarner) zu /o:/ oder /ɔ:/ woorden isch: I welem Verheltnis stönd iez die vertumpften alte /a:/ zum teenten alte /o/? D Chaarte, won er all die Warianten yzäichnet, zäiget vier verschidene Rüüm:

• /ga:r a:rm/ < aht. /a/ + /ha:r/ < aht. /a:/ gägenüber /fərlo:rə/ < aht. /o/ + /o:r/ < aht. /o:/, aso Tipus AABB – das gilt i den alpynen und de mäischte vooralpyne Mundaarte, dezue ane i de Meerhäit vom Kanton Züri (im Glarnerland ghäissts aber /fərlorə/).
• /ga:r a:rm/ gägenüber /ho:r/ + /fərlo:rə/ + /o:r/, aso Tipus ABBB – das gilt i de Nordweschtschwyz (s isch e konschtituierends Mërkmaal vom Nordweschtschwyzertüütsch), dezue anen i Täil vom Zürioberland und em Hinderland vo Rapperschwyl. Was der Autoor vo dëm Wikipedia-Artikel nöd rächt verstaat, isch, wurum de Moulton au di usserschwyzerische und sanggaleroberländische Sischteem daa drunder nimt; deby stönd deet doch /ga:r a:rm/ gägenüber /ho:ur/ (oder /ho:ər/) gägenüber /fərlo:rə/, aber wider /o:ur/ (oder /o:ər/) wie /ho:ur/ (oder /ho:ər/), mer händ daa aso en Tipus ABCB.
• /ga:r a:rm/ gägenüber /hɔ:r/ gägenüber /o:r/ + /fərlo:rə/, aso Tipus ABCC – das gilt ime Groosstäil vom Aargöi und em Luzëërnpiet.
• /ga:r a:rm/ gägenüber /hɔ:r/ + /fərlɔ:rə/ gägenüber /o:r/, aso Tipus ABBC – das gilt im Norde vom Züripiet, im Schafuusische, im Tuurgi, im Sanggaler Fürschteland, Rintel und Toggeburg, im Appizällerland und im Chuurer Rytaal (und isch e konschtituierends Mërkmaal vom Oschtschwyzertüütsch).

Im letschte Schritt tuet de Moulton zum äinten au na s /æ:/ oder /ɛ:/ dezuenëë, zum andere iez aber au zwoo foneetischi Fraage stele, nämli di nach de gnöieren Underschäidig vo /o:/ und /ɔ:/ und vo /o:/ und /o:u/ reschp. /o:ə/. Das iez git e Chaarte, wo nachli gnöier isch und zum Eerschte s Oschtschwyzerisch zwäitäilt in e drüüstuuffigs Sischteem mit /æ:/ und äis ooni /æ:/, wo zum Zwäiten a s Nordweschschwyzerisch na e nordbëërnischi Landschaft aaschlüüsst mit offenem /ɔ:/ und wo zum Dritten im süüdliche Tüütschfryburgisch, i Täil vom Bëërneroberländisch, im süüdlichen Urnerisch, im Kanton Schwyz und im Sanggaler Oberland na de Diftong /o:u/ oder /o:ə/ hät.

Bi aler Bigäischterig für s Luutsischteem säit de Moulton i dëm Uufsatz aber au, di fonoloogische Chaarte tëgid di foneetische nöd ersetze; zum fonoloogischi chöne zäichne, mües me zeerscht emaal foneetischi haa. Für in isch de grööscht Voortäil vo de fonoloogische Chaarte, das si «uf de Grundlaag vo objektyve, spraachäigene Faktooren e klaari Tialäktytäilig» mügli mached. Und schlüüsse tuet er der Uufsatz mit de Hoffnig, das d Tialäktolooge i Zuekumpft au fonoloogischi Chaarte as e wärtvoli Ergänzig zun tradizionele foneetische Chaarte bruuchid – die Hoffnig aber hät sich chuum erfült.

«Die schweizerdeutsche Hiatusdiphthongierung in phonologischer Sicht» (1965)

Au i dëm Uufsatz i de Fäschtschrift für de Walter Henzen zäiget de Moulton ahand vom Schwyzertüütsch, wie me foneetischi Daate cha fonoloogisch interpretiere. Bikanntli sind im Nider-, Mittel-, Hooch- und Hööchschtalemanisch di alt- und mittelhoochtüütsche langen /i:/, /u:/ und /y:/ erhalte plibe, aber im Bairisch, im Oschtmitteltüütsch und im grööschte Täil vom Weschtmitteltüütsch und drum au im Schrifttüütsch diftongiert woorde: schwyzertüütsch Ys /i:s/, Müüs /mü:s/, Muus /mu:s/ stönd aso gäge schrifttüütsch Eis /ais/, Mäuse /möisə/, Maus /maus/. So wyt, so rächt. Im Mittelland gits aber glych au öppis wie di hoochtüütsch Diftonierig, aber nu im Hiaat (und sekundëër im Uusluut), nämli Luutige wie schneie /schneiə, schnaiə/, nöie /nöiə, noiə/, boue /bouə, bauə/ gägenüber hööchschtalemanischem und elterem schnye /ʃni:ə/, nüüe /nü:ə/, buue /bu:ə/. Tradizionell hät d Spraachwüsseschaft die Verheltnis äifach foneetisch, aso as Äinzelluut bischribe, nanig aber fonoloogisch, aso i de Gsamthäit vom Luutsischteem.

Im Zäntrum vom Uufsatz staat: Sind di nöie Diftong, wo s im Hiaat ggëë hät, und di alte Diftong, wo us em Alt- und Mittelhochtüütsch ggeerbt sind, zämegfale – oder stönd s näbetenand und händ daademit d Aazaal Diftong (s Foneeminwäntaar) im Verglych zu vorane vermeert (im Extreemfall vertopplet)? Mit andere Woort: Hät d Hiaatusdiftongierig sich uf s Luutsischteem uusgwürkt? Zum daas usefinde, hät de Moulton d Daate vom doozmaal na nöie Spraachatlas vo de tüütsche Schwyz müesen interpretiere. De Wääg isch nöd ganz en äifache gsy, daadezue une mee; s Resultaat aber isch: Jee nach dëm. Im Fall vo «schneien» (mit nöiem Diftong) gägenüber «Eier» (mit altem Diftong) hät er feschtgstellt, as imene südweschtliche Täil (Bëërner Underland, Nordoscht-Luzëërn) und imene nordöschtliche Täil (Schafuuse, Zürcher Wyland, Tuurgi ooni Obertuurgi, Sanggaler Fürschteland, unders Rintel und Appizäll) di alten und di nöie Diftong zämegfale, im Groossruum Solothurn, Basel, Aargöi, Züri und Täil vo Luzëërn und der Oschtschwyz aber tränt plibe sind. Bi «bauen» (mit nöiem Diftong) gägenüber «Frauen» (mit altem Diftong) gseets nu wenig andersch uus: Au daa gits Zämefall im Südweschten und Nordoschte, aber Tränig im Ruum dezwüsched; der Äinhäits-Tipus mit /ou/ oder /au/ bi bäidne Woort nimt aber echli mee Ruum y weder der Äinhäitstipus mit /ei/ oder /ai/ (dezue chömed d Stadt Basel, s under Baselpiet und s südweschtlich Aargöi äinersyts und s Obertuurgi, s Toggeburg, s Sanggaler Wëërdebëërg und täilwys s Bündner Rytaal andersyts). Bi «neue» (mit nöiem Diftong) gägenüber «heuen» (mit altem Diftong) isch de Zämefall i nöie, höie degäge wyt verbräitet, nu daa und deet öppen im Luzëërnischen und i Täil vom Kanton Züri gits en fynen Underschiid zwüschet /nøiə/ und /hœiə/. I der Übersicht gseet das esoo uus:

• Süüdweschte: schneie wie Eier – boue wie Froue – nöie wie höie
• Nordoschte: schnaie wie Aier – baue wie Fraue – nöie wie höie
• mittlere Ruum: schneie, aber Äier – boue, aber Fraue – zmäischt nöie wie höie, denäbed au: nöie, aber hö̀ie

S Sischteem vo de schwyzertüütsche Diftong gseet daademit asen uus:

De mittler Ruum hät

vorne	Mitti	hine
/ei/	øy/	/ou/
	/œy/
/ai/		/au/

De Südweschte hät

vorne	Mitti	hine
/ei/	/øy/	/ou/

De Nordoschte hät

vorne	Mitti	hine
	/œy/
/ai/		/au/

Wurum isch Spaltig vo altem und nöiem Diftong am verbräitetschte bi /ei/–/ai/, echli weniger bi /ou/–/au/ und gaar nöd verbräitet bi /øy/–/œy/? De Moulton erchlëërts mit em Konzäpt vom «fonoloogische Ruum»: Di diftongierten Extreemwariante [ıi] und [ai] stönd am wytischten usenand, [ʊu] und [au] echli weniger, aber [ʏy] und [œy] ganz tüütlich am wenigschte. Drum isch s dritt Luutpaar fascht überall zämegfale, die eerschte bäiden aber vil nööd (verglych daadezue d Uussaage zu de Hoochzungewokaal im Uufsatz vo 1960!). Und wurum tändiered grad de Süüdweschten und de Nordoschte zum Zämefall? Daa cha de Moulton nu röötle: De Südweschten und de Nordoschte händ en Hang zum Monoftongiere; Leitere wird imene groosse Täil vom Bëërnpiet zu Leetere und im Nordoschte zu Laatere, Läätere, Lòòtere, und Boum wird im Süüdweschte zu Boom und im Nordoschte zu Bomm. Vilichts häts aber au ander Gründ.

Wyter obe häts ghäisse, de Moulton heb zimli Müe ghaa, die Daate z tüüte. Er schrybt uf de Syte 122/123, er probieri daa e Fraag z biantwoorte, wo sich d Atlas-Mitarbäiter sälber nie gstelt hebed; si hebed sich nie gfrööget, öb d Diftong i «schneien» und «Eier», vo «neu» und vo «Heu» und vo «bauen» und «Frauen» ie glych oder verschide luutid. Si hebid bloos d Luut äxakt foneetisch uufgschribe. Die Schrybige sind iez aber täilwys rächt schwëër zum interpretiere – sind s alewyl würkli richtig? Und grad d Diftong gchäned ja e groossi Wariazioonsbräiti – sind iez die Underschiid, wo da fürechömed, zuefelig? hiperfoneetisch? oder taatsächli relewant? Scho s Zie vo de Gränze, woo Hiaatusdiftongierig stattgfunde hät und wo nööd, hät vil Interpretazioon pruucht, und au bin äinzelne Diftong isch es nöd ring gsy usezfinde, öb en Underschiid i de Schrybig vom Atlas-Mitarbäiter au foneetisch öppis uussäit oder eener nööd. Me händ di lyslig Kritik am Spraachatlas scho im Uufsatz vo 1964 gsee ghaa, und au im Uufsatz vo 1968 über Structural Dialectology chlagt er, wurums bloos ekäim Exploraator ygfale sei, weder sich sälber na iri Gwëërslüüt z frööge, öb sich die und die Woort ächt rymid (was ghäisse wuur, das d Luut effektyv zämegfale wëëred und sich nöd, wies im Atlas amig schynt, hiperminimaal underschäide tëëted).

«The Mapping of Phonemic Systems» (1968)

I dëm groossen Uufsatz füert de Moulton wyter, was er mit sym Grundlaagenuufsatz vo 1960 aagfange hät. De «hischtoorisch-geograafisch» und de «hischtoorisch-strukturell» Zuegang zur Dialäktology wird daa um en drüüdimänsionaale Zuegang ergänzt – de «hischtoorisch-geograafisch-strukturell». Aafaa tuet er mit em Luutsischteem vo drüü Ort: Tüüffen im Appizällerland, Leerau im Südweschtaargöi und Salgesch im Walis (mit de Daate vom Spraachatlas plus dëne vom Jakob Vetsch, vom Jakob Hunziker und vom Hans Uelrich Rübel), und setzt die i Bezuug zum «klassische» Mittelhoochtüütsch. Für jedes vo dëne drüü verschidene Luutsischstem macht er dän e diachroonischi Analyse. Drufabe gryfft er uf di ganz Tüütschschwyz uus und biziet au d Langwokaal mit y. Es isch namaal e groossi Gsamtschau, wo de Moulton daa macht, quaasi der Abschluss vo den Uufsätz vo 1960, 1961, 1963 und 1964.

«Der morphologische Umlaut im Schweizerdeutschen» (1971)

Für d Gërmanischten isch der Umluut – das ghäisst, das byspilswys es /a/, es /o/, es /u/ oder es /uə/ (es git na vil mee Fäll) imene früene Staadium vom Tüütsch zumene /e/ oder /æ/, /ø/, /y/ oder /yə/ usw. woorde sind, wänn i de Folgesilbe es /i/, /i:/ /j/ oder /iu/ choo isch – lengscht klaar, und das der Umluut zeerscht nu es Alofoon gsy isch, nachane zum Foneem woorden isch und zletscht morfoloogischi Funkzioonen übernaa hät, natüürli au, und das die morfoloogisch Umluutig nachanen analoogisch um sich griffe hät, isch au bikant.

S Probleem, wo de Moulton imenen Uufsatz i de Fäschtschrift für de Paul Zinsli de Finger druf hebet, isch daas: Vill vo dëne schynts analoogischen Umluut-Uuswytige chönd sträng gnaa gaar nöd dur Analogy entstande sy. Er zelt föif Fäll uuf: (1) De morfoloogisch Umluut vom churzen /a/. Luutgsetzlich isch s umgluutet /a/ zmäischt zu /e/ woorde (nöd ganz äifach z erchlëëren übrigens), nu i wenige Fäll zu /æ/, aber morfoloogisch produktyv isch uusgrächnet de sälte /æ/-Fall woorde. (2) De morfoloogisch Umluut vo churzem /o/. Luutgsetzlich gits fascht ekäi Fäll, wo /o/ zu /ø/ woorden isch – de morfoloogisch Umluut /o/ zu /ø/ isch aber starch produktyv gsy. (3) De morfoloogisch Umluut vom altlange /a:/. Daa drususe häts im Schwyzertüütsch vier Wariante ggëë: /o:/ zu /ø:/; /o:/ zu /œ:/; /a:/ zu /œ:/ und /ɔ:/ zu /œ:/. E luutgsetzlichi Grundlaag für en morfoloogischen Umluut isch aber nu di eerscht Wariante. (4) I de Nordoschtschwyz gits as morfoloogischen Umluut vo /o/ und /ɔ/ nöd nu s luutgsetzlich /ø/, sondern au es nöd luutgsetzlichs /œ/. Grad d Wariante /ɔ/ zu /œ/ isch aber di verbräitetscht. (5) Au i de Nordoschtschwyz, wo s althoochtüütsch /ei/ zu /a:/, /æ:/, /ɔ:/ oder /ɔ:ə/ woorden isch, gits dezue morfoloogischi Umluut, wo ekäi luutgsetzlichi Voorlaag händ: (1) /a:/ zu /æ:/ oder /ɛ:/, (2) /ɔ:/ zu /œ:/ und (3) /ɔ:ə/ zu /œ:ə/.

De Moulton chunt zum Schluss, das es gaar ekäi gnaui luutgsetzlichi und frequänti Voorlaag pruucht hät, das der Umluut hät chönen über de Wääg vo der Analogy morfoloogisch funkzionalisiert wëërde. Wichtig isch nu gsy, das di uursprünglich Umluutig i ganz vilne Fäll zur Merkmaalopposizioon [–palataal] gägenüber [+palataal] gfüert hät – und analoogisch überträit woorden isch dänn äifach d Opposizioon «nöd palataal» versus «palataal», völig egaal, wie die uursprünglich äigetli emaal zstand choo gsy isch. Asewääg che me iez mängs besser verstaa: Drum nämli isch de luutgsetzlich Umluut /a/ zu /e/ wie i Gascht – Pluraal Gescht morfoloogisch nöd waansinig attraktyv gsy, sondern es isch di luutgsetzlich äigetli ganz sälten Umluutig /a/ zu /æ/, wo sich i de Pluraalbildig uf analoogischem Wääg ganz bräit duregsetzt hät (öppen Hals – Häls; Chaschte – Chäschte usw.). Und drum nämli gits di morfoloogische Pluraal /ɔ/ zu /œ/ und /ɔ:/ zu /œ:/ (öppen i Bòck – Bö̀ck; Pfòòl – Pfö̀ö̀l), auch wänns das luutgsetzlich gaar nöd chönt gëë. Und drum gits au morfoloogisch umgluuteti Pluraal zum monoftongierten alten /ei/ (öppen i Laatere/Lòòtere/Lòòetere – Läätere/Lö̀ö̀tere/Lö̀ö̀etere).

Ganz unattraktyv isch /a/ zu /e/ aber doch au nöd gsy: Veräinzlet gits das usserhalb vo de Luutgsetzlichkäit im Diminutyv, öppe Blatt – Blettli (luutgsetzlich isch degäge Blatt – Bletter) und ganz bsunders im Komparatyv, Superlatyv und bi Abstrakta: lueg öppe d Stäigerig alt – elter – eltsch und s Subschtantyv Elti «Alter»; oder lang – lenger – lengscht und Lengi; i gwüsse Mundaarten au öppe zaam – zeemer; Zeemi oder blaau/blaaw/blaab – bleejer/bleewer/bleeber; Bleeji/Bleewi/Bleebi. Sogaar späät – speeter, Speeti; zääch – zeecher, Zeechi; gääch – geecher, Geechi und, luutgschichtlich na verrückter, bräät – breeter; Breeti «breit, breiter; Breite» chömed daa und deet voor.

Frömdspraachenunterricht

Em Moulton sy Forschig über de Frömdspraachenunterricht gaat uf syni Tëëtigkäit im Zwäite Wältchrieg zrugg. Drei Monografye hät er zur Theory vom Spraache Leere gschribe, al uf de Grundlaag vo de kontraschtyve Linguischtik: Spoken German (1944, zäme mit syre Frau, de Jenni Karding-Moulton), The sounds of English and German (1962) und A Linguistic Guide to Language Learning (1966, ²1970, deutsch 1972). Wil em Moulton syni Inträssen aber i eerschter Line bi de Fonoloogy und de Tialäktology gläge sind, ischs em bi dëne Wëërch hauptsächli drum ggange z zäige, das me linguistischi Prinzipie au im Frömdspraachenunterricht chan ysetze. Für in isch de Schüeler es Indiwyduum gsy, wo wie ëër sälber analytisch tänkt und am Uufbou vo de Spraach intressiert isch.

Uuszäichnige

De Moulton hät drüü aagseeni Stipändien überchoo: es Fulbright-Stipendium (tank dëm hät er 1953/1954 uf Holand chöne), äis vo der American Council of Learned Societies (tank dëm isch er 1958/1959 i d Schwyz choo), und es Guggenheim-Stipändium (tank dëm isch er 1964/1965 namaal i d Schwyz choo).

1970 hät er vom Goethe-Institut di Goldig Goethe-Medaljen überchoo, 1976 vo de Yale-Uniwërsitëët d Wilbur Cross Medalje und 1982 v de Max Geilinger-Stiftig de Max Geilinger-Prys. De Moulton isch Presidänt gsy vo de Linguistic Society of America und hät Eeretökter überchoo vom Middlebury College (1974) und vo der Uniwërsitëët Münche (1984). 1974 händ s en i d American Academy of Arts and Sciences gwelt.

Publikazioonen i Uuswaal

Autobiografy

• On becoming and being a linguist. I: First person singular: Papers from the Conference on an Oral Archive for the History of American Linguistics, useggëë vom Boyd H. Davis und em Raymond K. O’Cain, Amsterdam 1980, S. 55–65.

Monografye

• Swiss German dialect and Roman patois. Baltimore 1941 (Supplement to Language 17.4, Language dissertation 34).
• [zäme mit de Jenni Karding Moulton:] Spoken German. Ithaka NY 1944.
• The sounds of English and German. Chicago 1962.
• A linguistic guide to language learning. New York 1966, 2., überarbäiteti Uuflaag au daa 1970. Namaal überarbäiteti Uuflaag uf Tüütsch, zäme mit em Reinhold Freudenstein: Wie lernt man fremde Sprachen? Ein linguistischer Ratgeber. Dortmund 1972.

Uufsätz

• Juncture in modern standard German. I: Language 23 (1947) 212–226.
• The short vowel system in Northern Switzerland. I: Word 16 (1960) 155–182.
• Lautwandel durch innere Kausalität: die ostschweizerische Vokalspaltung. I: Zeitschrift für Mundartforschung 28 (1961) 227–251.
• Zur Geschichte des deutschen Vokalsystems. I: Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur 83 (1961 und 1962) 1–35.
• Dialect geography and the concept of phonological space. I: Word 18 (1962) 23–32.
• The vowels of Dutch: Phonetic and distributional classes. I: Lingua 11 (1962) 294–312.
• Phonologie und Dialekteinteilung. I: Sprachleben der Schweiz [= Festschrift für Rudolf Hotzenköcherle], useggëë vom Paul Zinsli und em Oskar Bandle, em Peter Dalcher, em Kurt Meyer, em Rudolf Trüb und em Hans Wanner. Bern 1963, S. 75–86.
• Phonetische und phonologische Dialektkarten. Beispiele aus dem Schweizerdeutschen. I: Communications et rapports du Premier Congrès International de Dialectologie générale, 1960. Useggëë vom Centre international de Dialectologie générale. Louvain 1964, S. 117–128.
• Die schweizerdeutsche Hiatusdiphthongierung in phonologischer Sicht. I: Philologia Deutsch. Festschrift zum 70. Geburtstag von Walter Henzen, useggëë vom Werner Kohlschmidt und em Paul Zinsli, Bern 1965, S. 115–129.
• Structural dialectology. I: Language 44 (1968) 451–466.
• The mapping of phonemic systems. I: Zeitschrift für Mundartforschung. Beihefte Neue Folge Nr. 4: Verhandlungen des zweiten internationalen Dialektologenkongresses II. Steiner, Wiesbaden 1968, S. 574–591.
• Der morphologische Umlaut im Schweizerdeutschen. I: Festgabe für Paul Zinsli, useggëë vo de Maria Bindschedler, em Rudolf Hotzenköcherle und em Werner Kohlschmidt, Bern 1971, S. 15–25.
• Notker’s ‘Anlautgesetz’. I: Irmengard Rauch, Gerald F. Carr (Usegäber): Linguistic method. Essays in honor of Herbert Penzl. The Hague 1979, S. 241–251.
• Sandhi in Swiss German dialects. I: Henning Andersen (Usegäber): Sandhi phenomena in the languages of Europe. Berlin / New York 1986, S. 385–392.

Literatuur

• Mark L. Louden: William G. Moulton. In: Language 84.1 (2008) 161–169.