Skeppingsmite

Die Skepping (omstreeks 1896-1902), deur James Tissot.

'n Skeppingsmite is 'n simboliese vertelling van hoe die wêreld begin het en hoe die eerste mense dit begin bewoon het. Hoewel die algemene term "mite" dikwels na valse of denkbeeldige stories verwys, heg lede van kulture dikwels in verskillende mates waarheid aan hulle skeppingsmite. In die gemeenskap waarin dit vertel word, word 'n skeppingsmite gewoonlik beskou as 'n oordrag van die grondige waarheid – metafories, godsdienstig en histories, of as letterlik. Hulle word gewoonlik, maar nie altyd nie, beskou as kosmogoniese mites: dus dat hulle die skepping van orde in die kosmos uit 'n toestand van chaos beskryf.

Skeppingsmites het gewoonlik 'n paar eienskappe gemeen. Hulle word dikwels as heilige verhale beskou en word in feitlik alle bekende godsdienstradisies aangetref. Hulle het almal 'n storielyn en karakters wat óf gode óf mense of mensagtige figure óf diere is wat praat en maklik van vorm verander. Hulle speel dikwels af in 'n vae of niespesifieke verlede wat die godsdienshistorikus Mircea Eliade noem in illo tempore ("in daardie tyd").

Skeppingsmites raak vraagstukke aan wat baie belangrik is vir die gemeenskap wat hulle deel, en onthul hulle sentrale wêreldbeskouing en die raamwerk vir die selfidentiteit van die kultuur en individu in 'n universele verband.

Skeppingsverhale word aanvanklik mondelings oorgedra en het dus gewoonlik baie weergawes. Hulle is die algemeenste vorm van mites en kom in alle kulture voor.

Definisies

Die struktuur van die wêreld volgens die Finse mitologie.

Definisies van skeppingsmites uit moderne bronne:

• 'n "Simboliese vertelling van die begin van die wêreld soos dit verstaan word in 'n spesifieke tradisie en gemeenskap. Skeppingsmites is van sentrale belang vir die opsomming van die wêreld, vir die oriëntasie van mense in die heelal en vir die basiese patrone van lewe en kultuur."
• "Skeppingsmites vertel ons hoe dinge begin het. Alle kulture het skeppingsmites; hulle is ons primêre mites, die eerste stadium in wat genoem kan word die fisieke lewe van die spesie. As kulture identifiseer ons ons deur die kollektiewe drome wat ons skeppingsmites noem … Skeppingsmites verduidelik in metaforiese terme ons begrip van wie ons is in die konteks van die wêreld, en so onthul hulle ons werklike prioriteite, sowel as ons werklike vooroordele. Ons idees van die skepping sê baie oor wie ons is."
• 'n "Filosofiese en teologiese verwerking van die oermite van die skepping binne 'n godsdienstige gemeenskap. Die term mite verwys hier na die denkbeeldige uitdrukking in vertelvorm van wat as basiese realiteit ondervind of verstaan word … Die term skepping verwys na die begin van dinge, óf deur die wil en handeling van 'n niewaarneembare wese óf deur die uitvloeisel uit 'n primêre bron óf op enige ander manier."

Eliade definieer die woord "mite" so wat die skepping betref:

Mites vertel 'n heilige geskiedenis; dit gee 'n gebeurtenis weer wat plaasgevind het in die oertyd, die legendariese tyd van die "begin". Met ander woorde, mites vertel hoe 'n werklikheid deur die dade van bonatuurlike wesens begin het, of dit die hele werklikheid, die kosmos of net 'n deel van die werklikheid is – 'n eiland, 'n plantspesies, 'n sekere soort menslike gedra, 'n instelling.

Klassifikasie

In die godsdiens van die Maja was die dwerg 'n beliggaming van die Mieliegod se helpers tydens die skepping.

Mitoloë gebruik verskeie skemas om skeppingsmites te klassifiseer. Eliade en sy kollega Charles Long het 'n klassifikasiestelsel ontwikkel wat gebaseer is op 'n paar algemene motiewe wat in stories van oor die wêreld voorkom. Vyf basiese soorte word geïdentifiseer:

Brahma, die Hindoe-deva van die skepping, kom uit 'n lotus wat opstyg uit die naeltjie van Vishnu, wat saam met Lakshmi op die slang Ananta Shesha lê.

• Ex nihilo-skeppings, waarin die skepping deur die gedagtes, woord, droom of liggaamafskeiding van 'n goddelike wese plaasvind.
• Aardduikerskeppings, waarin 'n duiker, gewoonlik 'n voël of amfibie wat deur die skepper gestuur word, na die bodem van 'n oeroseaan duik, en sand en modder opskop wat in 'n aardwêreld ontwikkel.
• Voortkomingskeppings, waarin voorsate deur 'n reeks wêrelde en metamorfoses gaan totdat hulle die huidige wêreld bereik.
• Skeppings deur die verdeling van 'n oerwese.
• Skeppings deur die breek van 'n oereenheid, soos die kraak van 'n kosmiese eier, of die bring van orde uit chaos.

Verskeie ander klassifikasies word ook aangetref.

Ex nihilo

Die skepping op die buitepanele van Jheronimus Bosch se triptiek Tuin van Wellus (omstreeks 1490-1510).

Die mite dat God die wêreld uit niks – ex nihilo – geskep het, staan vandag sentraal in Judaïsme, die Christendom en Islam en die Middeleeuse Joodse filosoof Maimonides het gevoel dit is die enigste begrip wat die drie gelowe deel. Die begrip word egter nie in die hele Hebreeuse Bybel aangetref nie. Die skrywers van Genesis 1 was nie bekommerd oor die oorsprong van die materie waaruit God die bewoonbare kosmos geskep het nie, maar oor die toekenning van rolle sodat die kosmos kon funksioneer. In die vroeë 2de eeu het vroeë Christelike geleerdes 'n spanning begin sien tussen die idee van wêreldvorming en die almagtigheid van God, en teen die begin van die 3de eeu het die skepping ex nihilo 'n basiese leerstelling van die Christelike teologie geword.

'n Ex nihilo-skepping word aangetref in die skeppingsverhale van antieke Egipte, die Rig Veda en baie animistiese kulture in Afrika, Asië, Oseanië en Noord-Amerika. In die meeste van dié verhale word die wêreld geskep deur die woorde, droom, asem of blote denke van 'n skepper, maar 'n skepping ex nihilo kan ook plaasvind deur die liggaamafskeidings van die skepper.

Die letterlike vertaling van ex nihilo is "uit niks", maar in baie skeppingsmites is daar min onderskeid tussen 'n skepping ex nihilo of 'n skepping uit chaos. In 'n skepping ex nihilo kom die moontlikheid en stof van die skepping van binne die skepper. So 'n skepper bestaan in 'n fisieke omgewing soos duisternis of water, of nie. Hy skep in elk geval nie die wêreld daaruit nie, terwyl in 'n skepping uit chaos die stof vir die skepping vooraf in die ongevormde vakuum bestaan.

Skepping uit chaos

In 'n skepping uit chaos is daar aanvanklik niks buiten 'n vormlose uitgestrektheid nie. "Chaos" beteken in dié stories "wanorde", en dié vormlose uitgestrektheid wat soms 'n leemte of kolk genoem word, bevat die materiaal waarmee die wêreld gemaak sal word. Chaos kan beskryf word as met die digtheid van stoom of water, dimensieloos en soms sout of modderig. Dié mites verbind chaos met boosheid en vergetelheid, in teenstelling met "orde" ("kosmos"), wat goed is. Die handeling van skepping is die tot stand bring van orde uit wanorde. In baie van dié kulture word geglo die een of ander tyd sal die magte wat die orde handhaaf en vorm, verswak en die wêreld sal dan weer deur die kolk verswelg word. 'n Voorbeeld is die Skeppingsverhaal uit die eerste Bybelboek, Genesis.

Wêreldouer

In een Maori-skeppingsmite is die oerpaar Rangi en Papa, wat mekaar hier styf vashou.

Daar is twee vorme van wêreldouermites. Albei beskryf die skeiding van die oer-entiteit, die wêreldouer of -ouers. Een vorm beskryf die oertoestand as 'n ewige vereniging van die twee ouers, en die skepping vind plaas wanneer die twee geskei word. Die ouers is gewoonlik Lug (meestal manlik) en Aarde (meestal vroulik), wat in hulle oertoestand so styf aan mekaar vasgebind is dat hulle geen kinders kan hê nie. Dié mites beeld die skepping dikwels uit as 'n seksuele verbintenis en dien as genealogiese rekord van die gode wat daaruit gebore word.

In die tweede vorm ontstaan die skepping uit die verdeelde liggaamsdele van die oerwese. In dié stories word die ledemate, hare, bloed, bene of organe van die oerwese op 'n manier afgeskeur, afgesny of geoffer om te verander in die lug, aarde, diere, plante en ander dinge. In dié mites word die skeppingsmagte as animisties van aard uitgebeeld eerder as seksueel, en die heiliges as die elementele en integrale komponent van die natuurlike wêreld. 'n Voorbeeld hiervan is die Noorse skeppingsmite wat beskryf word in Völuspá, die eerste gedig van Gylfaginning.

Voortkoming

In voortkomingsmites verskyn die mensdom uit 'n ander wêreld in die een wat hulle tans bewoon. Die vorige wêreld word dikwels as die baarmoeder van die aardmoeder beskou en die proses van voortkoming word vergelyk met die proses van geboorte. Die rol van vroedvrou word gewoonlik gespeel deur 'n godin, soos die spinnekopvrou van verskeie mitologieë van inheemse volke van die Amerikas. Manlike karakters kom selde in sulke stories voor, en geleerdes beskou hulle as die teenvoeters van skeppingsmites met net mans, soos dié van die ex nihilo-soort.

Dié soort mites beskryf die skepping gewoonlik van mense of bonatuurlike wesens as 'n tevoorskynkoming in stadiums of in 'n metamorfose om hulle opwagting op die regte plek en in die regte vorm te maak. Dikwels word die beweging van een wêreld of stadium na die volgende aangedryf deur innerlike magte, 'n proses van ontkieming vanuit vroeëre, embrionale vorms. Die genre word meestal aangetref in inheemse Amerikaanse kulture waar die mites dikwels die finale tevoorskynkoming van die mens uit 'n gat na die onderwêreld verbind met stories oor hulle daaropvolgende migrasies en eindelike vestiging in hulle huidige tuislande.

Aardduiker

Die aardduiker is 'n algemene karakter in verskeie tradisionele skeppingsmites. In dié stories stuur 'n opperwese gewoonlik 'n dier (veral 'n soort voël, maar ook skaaldiere, insekte en visse in sommige vertellings) die oerwaters in om stukkies sand of modder te vind waarmee bewoonbare land gebou kan word. Sommige geleerdes ontleed dié stories sielkundig, terwyl ander dit kosmogonies ontleed. In albei gevalle word die klem geplaas op 'n begin wat uit die dieptes ontstaan.

Verwysings

Bibliografie

• Eliade, Mircea (1963). Patterns in comparative religion. The New American Library-Meridian Books. ISBN 978-0-529-01915-8.
• Eliade, Mircea (1964). Myth and Reality. Allen & Unwin. ISBN 978-0-04-291001-7.
• Honko, Lauri (1984). "The Problem of Defining Myth". In Alan Dundes (red.). Sacred Narrative: Readings in the Theory of Myth. University of California Press. ISBN 978-0-520-05192-8.
• Johnston, Susan A. (2009). Religion, Myth, and Magic: The Anthropology of Religion-a Course Guide. Recorded Books, LLC. ISBN 978-1-4407-2603-3.
• Kimball, Charles (2008). "Creation Myths and Sacred Stories". Comparative Religion. The Teaching Company. ISBN 978-1-59803-452-3.
• Leeming, David Adams; Leeming, Margaret Adams (2009). A Dictionary of Creation Myths (Oxford Reference Online uitg.). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-510275-8.
• Leeming, David A. (2010). Creation Myths of the World (2de uitg.). ABC-CLIO. ISBN 978-1-59884-174-9.
• Leeming, David A. (2011a). "Creation". The Oxford companion to world mythology (online uitg.). Oxford University Press. ISBN 978-0195156690. Besoek op 13 Oktober 2011.
• Leonard, Scott A; McClure, Michael (2004). Myth and Knowing (illustrated uitg.). McGraw-Hill. ISBN 978-0-7674-1957-4.
• Long, Charles H. (1963). Alpha: The Myths of Creation. New York: George Braziller.
• McMullin, Ernan (2010). "Creation ex nihilo: early history". In Burrell, David B.; Cogliati, Carlo; Soskice, Janet M.; Stoeger, William R. (reds.). Creation and the God of Abraham. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-1139490788.
• May, Gerhard (2004). Creatio ex nihilo (Engelse vert. van 1994 uitg.). T&T Clarke International. ISBN 978-0567083562.
• Nebe, Gottfried (2002). "Creation in Paul's Theology". In Hoffman, Yair; Reventlow, Henning Graf (reds.). Creation in Jewish and Christian Tradition. Sheffield Academic Press. ISBN 978-0567573933.
• Walton, John H. (2006). Ancient Near Eastern Thought and the Old Testament: Introducing the Conceptual World of the Hebrew Bible. Baker Academic. ISBN 978-0-8010-2750-5.
• Wheeler-Voegelin, Erminie; Moore, Remedios W. (1957). "The Emergence Myth in Native North America". In W. Edson Richmond (red.). Studies in Folklore, in Honor of Distinguished Service Professor Stith Thompson. Indiana University Press. ISBN 978-0-8371-6208-9.
• Weigle, Marta (1987). "Creation and Procreation, Cosmogony and Childbirth: Reflections on Ex Nihilo Earth Diver, and Emergence Mythology". Journal of American Folklore. 100 (398): 426–35. doi:10.2307/540902. JSTOR 540902.
• Womack, Mari (2005). Symbols and Meaning: A Concise Introduction. AltaMira Press. ISBN 978-0-7591-0322-1.

Skakels

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Skeppingsmite.

• Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik uit die Engelse Wikipedia vertaal.