Klaas Steytler

Klaas Steytler (*20 April 1922, Ladybrand – † 27 Augustus 1998) was 'n Suid-Afrikaanse skrywer, wat veral misdaad- en speurverhale geskryf het. Hy debuteer onder die naam N.G. Steytler, maar verskeie van sy werke verskyn onder die skuilnaam Jan Harmse. Steytler was getroud met die bekende skryfster Elsa Joubert.

Lewe en werk

Nicolaas Georg (Klaas) Steytler is op 20 April 1922 in Ladybrand in die Oos-Vrystaat gebore as die seun van 'n skoolinspekteur, Frederick Albert Steytler. Sy ma is Henriette Sanders en hy word vernoem na sy oom, die bekende politikus Klasie Havenga, minister van finansies in die Hertzog-kabinet. Hy word groot en gaan skool op Harrismith, waar hy in 1939 aan die Hoërskool Harrismith matrikuleer. Dan studeer hy aan die Universiteit van die Witwatersrand waar hy 'n  B.Com.-graad in die regte verwerf, maar daarna besluit om nie aan te gaan met sy LL.B.-graad nie. Vir twee jaar werk hy dan in Johannesburg om geld te spaar om terug te gaan universiteit toe. Hy gaan dan na die Universiteit van Kaapstad, waar hy in 1945 'n  B.A.-graad verwerf. Hier ontmoet hy die bekende skryfster Elsa Joubert, met wie hy later trou. In 1946 word hy joernalis in Johannesburg by Die Vaderland en werk dan vanaf 1947 twee jaar lank in Montreal in Kanada in die personeel van die Internasionale Lugvervoergenootskap. In 1949 sluit hy by Elsa Joubert in Europa aan en reis vir etlike maande saam met haar met rugsakke deur Europa. Hy is in 1950 met Elsa getroud en hulle het twee dogters, Elsabé en Henriette, en 'n seun, Nico. By sy terugkeer na Suid-Afrika vestig hy hom weer in Johannesburg as joernalis tot 1956 by Die Vaderland en daarna by Die Transvaler. Vir hierdie koerant skryf hy die daaglikse rubriek Panorama, wat gewild word onder die lesers. In 1963 word hy aangestel as Transvaalse redakteur van Die Huisgenoot en in 1965 word hy aangestel as die hoofredakteur van hierdie tydskrif in Kaapstad. Hier vestig die gesin hulle in Oranjezicht. Hierna neem hy in 1971 'n  betrekking aan as uitgewer en redakteur van nie-fiksie by Tafelberg-Uitgewers en hy word dan in 1973 vryskut. Sy belangstellings is letterkunde, die teater, musiek en mitologie.

In die vyftigerjare bestudeer hy al die prosedures van telepatie en gedagte-projeksie en kwalifiseer as hipnotiseur. In 1967 word hy en Elsa uitgenooi na Duitsland en bly in Berlyn vanwaar hulle van plan was om Oos-Europa te besoek, maar 'n dringende telegram van Suid-Afrika waarsku hulle daarteen. Die Russiese spioen Juri Loginof is pas in Suid-Afrika gearresteer en enige verhandelbare Suid-Afrikaners agter die Ystergordyn kon gevange geneem word met die oog op 'n ruilooreenkoms. In Johannesburg begin hy en Elsa saam met Jan Rabie, Abraham de Vries en Rita Elferink die Excelsior Groep, waarmee hulle oor die rassegrense heen kultuuraande hou. Vir 'n  rukkie in die sewentigerjare is hy lid van die Sensuurraad onder Jannie Kruger, maar bedank dan. Vanaf die stigting van die Afrikaanse Skrywersgilde in 1975 is hy en sy vrou lede daarvan.

Wanneer dit in die vroeë tagtigerjare bekend word dat die Kaaplandse Biblioteekdiens gereeld groot getalle boeke laat verpulp, reël hy saam met Jan Rabie dat hierdie boeke eerder aan bruin en swart skole geskenk word, tesame met onverkoopte ou tydskrifte, waardeur Afrikaans op hierdie wyse bevorder kon word. Nadat hy vryskut word, vergesel hy somtyds vir Elsa op haar vele reise, onder andere na Mosambiek (weergegee in haar reisboek “Die staf van Monomotapa”) en Indonesië op die voetspore van Leipoldt, wat sy in “Gordel van smarag” beskryf. Benewens die huis in Oranjezicht het hulle ook 'n vakansiehuis in Onrus, waar onder andere Uys Krige en Jan Rabie woon en vele ander skrywers strandhuise besit. Hy is op 27 Augustus 1998 in sy huis in Oranjezicht aan kanker oorlede.

Skryfwerk

In sy tyd by Die Vaderland skryf Klaas 'n vervolgverhaal wat daagliks in hierdie koerant verskyn.

Sy eerste boek is die speurverhaal Man in die spieël (onder die naam N.G. Steytler). Die verhaal speel af in 'n klein Karoodorpie in die winter. Daar is verskillende soorte mense in die hotel tuis, met almal van hulle wat onder verdenking kom wanneer daar 'n moord plaasvind. Speurder Grové probeer om deur al die botsende leidrade te sif om die moordenaar vas te trek. Na publikasie van hierdie speurverhaal skryf hy vir 'n lang ruk nie ernstig nie.

Later begin hy meer ernstig skryf onder die skrywersnaam Jan Harmse en lewer die misdaad komedie Zap zap – in Seepunt gaan dit pienk en plesierig wat satiries kyk na Suid-Afrikaners se leefwyse en gewoontes. Die oujongnooi skryfster Miss Breggie Venter en die uitgewersklerk Zoutendorst raak betrokke by 'n bende rowers wanneer haar kardoes geld vir die uitgee van haar boek deurmekaar raak met die buit van die rowers. Hulle word gevang en aangehou, maar ontsnap en probeer die geld terugkry. Hiervandaan word die leser op dolle vaart deur verskeie hoofsaaklik onwaarskynlike gebeure geneem, waardeur met allerhande tipes Afrikaners die gek geskeer en geen heilige koei onaangeraak gelaat word nie.

Die wonderwerke van Judas Iskariot (ook onder die skuilnaam Jan Harmse) wend Bybelse materiaal allegories aan. Die boek bevat drie kort novelles gebaseer op Christus se wondergenesings, waardeur menslike swakhede in die algemeen ontbloot word en veral die mens se onvermoë om God te dien en op die regte manier te reageer na 'n Goddelike ingryping. Die eerste verhaal gaan oor die uitdrywing van bose geeste uit 'n  waansinnige man en die invaar van hierdie geeste in 'n trop varke wat daarna verdrink, waar die verteller Zerwan, 'n priester van Mithras, hierdie gebeurtenis betreur weens die verlies wat die varkboere gely het. Die tweede verhaal behandel die genesing van die verlamde man wat deur die dak neergelaat is sodat Jesus hom kan genees. Die geneesde, Oom Jakob, verkry hiermee genesing vir sy liggaam maar verloor sy siel. Die derde verhaal is gebaseer op 'n brief wat Judas Iskariot voor sy verraad aan Thomas skryf. Hierin vertel hy van Jesus se genesing van 'n seun wat deur 'n bose gees besete was, nadat Judas self geen sukses kon behaal nie.

Die eerste roman onder sy eie naam, Die Leeukuil, vertel die verhaal van 'n pa (Sakkie Morgan) wat pas na ses jaar uit die tronk vrygelaat is. Hy neem sonder sy gewese vrou se medewete sy dertienjarige diabetiese seun Daniël op dié se verjaarsdag op 'n nagtelike uitstappie na Hillbrow, onbewus van Daniël se siektetoestand en die noodsaaklikheid van medisyne. In hul gesprekke met mekaar vorder vader en seun van gemeenplase tot selfopenbaring en word dit 'n nag van verantwoording, selfondersoek en insig. Die noodlot en die gevolge van dade kan egter nie ontduik word nie. Die seun sterf, die hof verwerp Sakkie se weergawe van gebeure en hy word opnuut gevonnis, hierdie keer vir drie jaar. In die slothoofstuk ontmoet vader en moeder 'n paar jare later by die kind se graf, steeds wêrelde van mekaar verwyder. Die titel van die boek is simbolies van die hellevaart wat vader en seun saam onderneem en die eensaamheid en onbegrip wat die mens in sy verhoudings met ander kenmerk. Hierdie boek word ook aan skole voorgeskryf.

Die walvisman is 'n moderne aanpassing van die Jona-verhaal in die Bybel, waar die profeet Jona ben-Amittai (wat beteken “waarheidliewende duif”) in die hawe van die hedendaagse Tel-Aviv aan boord 'n Cipriotiese skip gaan op reis na Spanje. Hy word in 'n storm oorboord gegooi, kom deur sy hellevaart tot selfkennis en spoel op 'n strand uit. Hiervandaan gaan hy na die moderne groot stad Ninevé en sy waarskuwings noop die koning-president om 'n noodtoestand uit te roep. Terselfdertyd speel die onbekende outeur van die Bybelverhaal in Babilonië 'n belangrike rol deur sy ervaring van 'n God wat genade ook aan die vyand wil bewys. Steytler maak veral vernuftige gebruik van die Jungiaanse sielkunde met die individuasie proses van Jona en die uitpluis van bonatuurlike gegewens. In die proses word Ninevé 'n simbool van eietydse Suid-Afrika. Hierdie boek word in 1991 benoem vir die Ou Mutual-prys en is ook op die kortlys vir die Rapport-prys.

In die somer van '36 vertel van die wedervaringe van die nuweling Dewwie Dykstra op die Vrystaatse dorp K, waar die totale dorp se leefwyse en gewoontes omgekeer word deur haar teenwoordigheid. Die dryfvere van die dorp en sy mense, naamlik geld, status, sosiale norme en altyd teenwoordige maar bedekte seksualiteit word op satiriese wyse geskets teen die politieke en maatskaplike toestande van die dertigerjare. Dewwie Dykstra word as assistent in die apteker Sinclair se apteek aangestel. Sinclair is 'n verlangse aangetroude familielid van haar. Die mans op die dorp voel erg aangetrokke tot haar en sy is nie heeltemal onwillig om haar die aandag te laat welgeval nie. Sy raak betrokke by verskeie mans, waaronder Sinclair self, die plaaslike dokter Jannie Brand, die nutswerker Adderjaan Kruger, advokaat S.P. Crous van Bloemfontein en die ouderling Thys Dippenaar. So lei die een ding tot die ander en daar is 'n  paar klappe, vloeke en vuishoue, 'n geskinder en sensuur, egskeiding en die dood wat die dorpie skud. Eers nadat sy vertrek kan die dorp weer tot rus kom. Veral goed gedoen is die uitbeelding van die dorp en sy mense as 'n stereotipiese Afrikaner gemeenskap van sy tyd, wat die armoede en agterlikheid van baie Boeremense, die status bewustheid van die hooggeplaastes en die mitologisering van die Swart Gevaar insluit. Hierdie roman is aanvanklik ingeskryf vir die Tafelberg-Sanlam Groot Romanwedstryd, waar dit die kortlys gehaal het. In 1992 is die boek 'n  finalis vir beide die M-Net-prys en die C.N.A.-prys en dit word ook eervol vermeld tydens die toekenning van die ATKV-prys vir goeie gewilde prosa, nadat dit in 1991 genomineer is vir die Rapportprys.

Die goue kalf word aangebied as “‘n sepie in dertien spele”, waarin die skrywer met die woord suggereer wat die visuele aspek van 'n  televisiesepie vir die kyker gee. Hierin gee Steytler 'n soort opvolg op “Zap zap”, met die oujongnooi Miss Breggie Venter en die uitgewersklerk Zoutendorst wat weer hulle verskyning maak. Die premier van die Wes-Kaap, Sy edele S. Paul Dawonder, se skelmpie, die tikster Flaffie, pers hom af met ‘n rol film waarop hy net sokkies aanhet. Die premier gee sy perssekretaris Koos van der Merwe opdrag om vir Flaffie te “fieks” en die film terug te kry. Flaffie is 'n veraf familielid van Miss Breggie en so raak hulle betrokke. Die sentrale karakter is Zoutendorst se Fries-kalf, Madelief, wat hulle orals vergesel. Die kalf het nie veel met die karakters se sondes uit te waai nie, maar word byna 'n sondebok en verwys op simboliese vlak kennelik na die goue kalf wat die Israeliete in die woestyn gemaak het, dus 'n valse god. Die absurde storie, bevolk met ewe absurde karakters, sorg vir prettige leesvermaak hoewel die geniepsige satire nie uitbly nie.

Die roman Ons oorlog is onvoltooi met sy dood, maar word deur sy vrou Elsa Joubert en seun Nico versorg en gepubliseer. Hierin gee die skrywer sy ma se uitgebreide familie se verhaal oor die Anglo-Boereoorlog, met 'n perspektief wat veel wyer strek as slegs die familie en 'n  afgeronde beeld gee van karakters aan albei kante van die konflik. Die boek begin en eindig met 'n reis deur die Doderyk, met die middelste gedeelte wat bestaan uit memoires oor die oorlog. Afwisselend word verskillende karakters se oorlog-belewenisse verhaal, sodat daar voorbeelde is van diegene wat na die konsentrasiekampe toe geneem is en dié wat dit vrygespring het, die burgers in die Republieke en dié wat tot diep in die Kaapkolonie inbeweeg het. Die vertelwyse word ook afgewissel sodat daar byvoorbeeld in die geval van Magdalena Sanders uit die vyftigerjare van die twintigste eeu 'n agterna-perspektief op gebeure gegee word, teenoor die oorwegend onmiddellike belewenis van meeste karakters in die oorlogstyd. Die oorlog woed nie net tussen die volke nie, maar ook binne die gesin en duur voort in konflikte na die sluiting van vrede. Die deurlopende motief is dat alle betrokkenes by oorlogvoering ook die slagoffers daarvan word. Navorsing vir die boek is baie deeglik gedoen met die agtergrond-gebeure wat strook met geskiedkundige feite.

Die doodkis-spesjel, later omgewerk en uitgebrei in Toe die wêreld nog anders en ek nog jonk was, gee jeug herinneringe met die wysheid van nabetragting. Hierdie werk het in die vroeë vyftigerjare as kortverhaal in die blad Ons lewe verskyn, waarna Steytler dit grondig verwerk en uitbrei. Die verhaal speel grootliks af in die dertigerjare, met droogte en depressie toestande wat die mense knel. Die kinderverteller Gertjie se pa, Jan de Lange, besluit om groot geld te maak deur doodskiste te verkoop. Hierdie kiste word op die solder gebêre. Die spruit kom af na die groot reën en Gertjie en sy broer, Lewies, “leen” toe 'n doodskis om daarmee op die water te vaar. Die doodkis-spesjel keer egter teen 'n klip om en Gertjie beland in die water terwyl sy “skip” stroom-af vaar. Hierdie voorval sorg vir verskeie lewenslesse vir Gertjie, sy ouers en die gemeenskap. Daar is 'n verdieping aan die einde, wanneer Jan se bruin kindervriend tot sterwe kom en hy sy laaste doodskis gratis aan hom afstaan. Só gaan Jan se drome om ryk te word aan doodskiste ook dood, maar die menslikheid wat die gesin saamneem is 'n figuurlike fortuin werd.

Klaas Steytler se kortverhaal Die storie van die bont koei word opgeneem in 'n Rooie met ratte, Pa onder redaksie van Temple Hauptfleisch en Ulla Schüler en die skets Berlyn verskyn in Stad en stedelig, 'n versamelbundel met sketse en vertellings oor wêreldstede. Verskeie van sy werke word ook as reekse op televisie uitgesaai, onder andere Zap zap en Dirk Hoffmann. Laasgenoemde is 'n televisie-advokaat en amateurspeurder wat betrokke raak by verskeie opsienbarende hofsake, wat Klaas almal gebaseer het op werklike sake, hoewel die karakters fiktief was. Dit was die eerste televisiereeks waar een van die hoofrolle spesifiek vir 'n gekleurde persoon geskryf is. Sy televisiedramas Die broers Swart en Die tweede moord (albei episodes uit die Dirk Hoffmann-televisiereeks) word deur P.J. du Toit opgeneem in onderskeidelik die versamelbundels Drie…twee…een en Fasette, terwyl die kortspel Die gyselaar deur George Weideman opgeneem word in die versamelbundel Alles op die spel.Die gyselaar is eweneens 'n episode uit die Dirk Hoffmann televisiereeks. Hierin onthul Dirk Hoffman en sy klerk Johnny 'n komplot waarin die aktrise Vera Kemp baie geld sou verloor het.

Die radiodrama Oom Jacob staan op (aangepas vir die radio uit 'n verhaal in Die wonderwerke van Judas Iskariot) is 'n Paasdrama uit Jesus se tyd. Die verlamde Oom Jakob lê sy lewe lank onder die prieel waar sy nefie Awram hom versorg. Hy was al by die bad van Siloam vir genesing. Toe die rabbi sê hy moet ingaan wou hy egter nie, want hy kon nie die engel sien wat die water roer nie. Nou het hy gehoor van die profeet by die meer van Gennesaret en hy bou al sy hoop op hierdie man. Hy gee sy kosbaarste besitting, goud van sy moeder, sodat Awram hom na Kapernaüm by die meer kan neem. Hier laat die mense hom deur die dak sak sodat Jesus hom kan genees, waarna Jakob sy bed opneem en loop. Hierna verander sy persoonlikheid egter sodanig dat die goeie verhouding tussen hom en Awram versuur word deur sy trots, buierigheid, selfsug en gierigheid. Hoewel hy genesing vir sy liggaam gekry het, verloor hy dus sy siel. Tuis word hy deur rowers aangeval, waarna hy uitvind dat hy weer verlam is.

Hy vertaal Elsa Joubert se roman Ons wag op die kaptein in Engels as To die at sunset.

Eerbewyse

Om sy sewentigste verjaarsdag te herdenk laat sy drie kinders 'n bundel set en bind, bestaande uit briewe wat hy oor die jare aan hulle geskryf het. Die titel is Hier is alles wel, Pa ½ – Familiebriewe van Klaas Steytler. Die “½” in die titel is te wyte aan sy ou Olimpia-tikmasjien waarop hy die briewe getik het. Wanneer hy die punt aan die einde van die brief wou tik om dit af te sluit, het hy menigmaal die toets daarna, naamlik die ½, getref. In 1993 word in Bloemfontein 'n huldigingsplegtigheid by die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum vir hom en Elsa Joubert gehou, waar sy toespraak handel oor die wanbalans in die Afrikaanse boekewêreld.

Publikasies

1954     Die man in die spieël (N.G. Steytler)

1975     Zapzap – in Seepunt gaan dit pienk en plesierig (Jan Harmse)

1977     Die wonderwerke van Judas Iskariot (Jan Harmse)

1982     Die leeukuil en Die doodkis-spesjel

1986     Die walvisman

1991     In die somer van '36

1993     Toe die wêreld nog anders en ek nog jonk was

1995     Die goue kalf

2000     Ons oorlog

Vertalings

1982     To die at sunset – Elsa Joubert

Bronne

• Van Coller, H.P. (red.) “Perspektief en Profiel Deel 3” Van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 2006
• Van Coller, H.P. (red.) “Perspektief en Profiel Deel I” J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1998
• Barnard, Chris “'n Minder geswinde Klaas” “Rapport” 28 Desember 1986
• Botha, Johann “Klaas Steytler en die Lotus van die Nawel” “Die Burger” 7 September 1991
• De Jager, Frederik “Vaar sag, vaar wel, wyse man Klaas” “Rapport” 30 Augustus 1998
• De Vries, Abraham H. “Sy taak as mens het hy ‘met groot eer voltooi’” “Boekewêreld” 18 November 1998
• De Vries, Abraham “Die man met die laphoed” “Boekewêreld” November 2000
• Erasmus, Elfra “Vind uit waar volk se lam beentjie vandaan kom” “Beeld” 30 September 1993
• Fryer, Charles “Laaste besoek” “Insig” Oktober 1998
• Korrespondent “Gevierde Kaapse skrywer aan kanker oorlede” “Die Volksblad” 28 Augustus 1998
• Prins, M.J. “Die tema van ‘Die leeukuil’” “Tydskrif vir Letterkunde” Jaargang 30 no.4, November 1992
• Smith, Marieta “In die somer van ‘36” “Kaapse Bibliotekaris” Julie/Augustus 2003
• Steytler, Klaas “Oor die roman" “Tydskrif vir Letterkunde” Jaargang 24 no. 3, Augustus 1986
• Wasserman, Herman “Hulde aan skerp satirikus wat dinge wou regmaak” “Plus” 1 September 1998
• Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/1998/11/18/7/8.html^{[dooie skakel]}
• De Jager, Frederik Rapport: http://152.111.1.87/argief/berigte/rapport/1998/08/30/6/12.html
• De Vries, Abraham H. Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/2000/11/22/8/1.html
• LitNet ATKV-Skrywersalbum 23 Maart 2010: www.litnet.co.za
• NB-Uitgewers: http://www.nb.co.za/Authors/1177 Geargiveer 17 Maart 2015 op Wayback Machine
• Springbokboeke: http://www.springbokboeke.co.za/html/klaas_steytler_boeke.html
• Wasserman, Herman Beeld: http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/1998/09/1/4/14.html