Somerset-Oos (kiesafdeling)

Somerset-Oos was 'n kiesafdeling vir die Suid-Afrikaanse Volksraad vanaf die eerste verkiesing ná Uniewording op 15 September 1910 tot die laaste verkiesing op 6 September 1989. Dit het vir die eerste agt verkiesings bekendgestaan as Somerset en daarna van 1938 vir die daaropvolgende 13 algemene verkiesings tot 1989 as Somerset-Oos. Die Nasionale Party (N.P.) het die kiesafdeling keer op keer van 1920 af gewen, aanvanklik met klein meerderhede bo die Suid-Afrikaanse Party (S.A.P.), maar was van 1943 af, toe die Verenigde Party (V.P.) die N.P. teengestaan het, 'n veilige Nasionale setel.

Die Gesuiwerde Nasionaliste van 1934 wat nie wou saamsmelt met die Suid-Afrikaanse Party in die Verenigde Party nie. L.J. Vosloo se foto is in die tweede ry van agter, links.

A.P.J. Fourie, L.V. vir Somerset van 1925 tot 1926, toe hy aangestel is as administrateur van Kaapland. Hy keer in 1929 terug tot die politiek toe genl. J.B.M. Hertzog hom aanstel as minister van myne. Hy bly in die kabinet tot die skeuring in die Verenigde Party in 1939 oor deelname aan die Tweede Wêreldoorlog.

Andries Heydenrich Vosloo, Volksraadslid vir Somerset-Oos van 1953 tot 1970 en die seun van sy voorganger se neef, Lodewyk Johannes Vosloo, L.V. van 1926 tot 1953, wie se broer Johannes Arnoldus, L.V. vir Somerset was van 1910 tot 1914.

Die middelpunt van die kiesafdeling was die Oos-Kaapse dorp Somerset-Oos. Ander vername dorpe was met die jare, na gelang van die afbakening, Bedford, Jansenville, Pearston en Steytlerville.

Agtergrond

Gedurende die tyd van die Afrikanerbond is die kiesafdeling in die Kaapse Parlement deur die eerste eerste minister van die Kaapkolonie verteenwoordig en ná hom deur Johannes Arnoldus Vosloo (1867), die ouer broer van Lodewyk Johannes Vosloo (1873) en 'n neef van die latere Volksraadslid A.H. Vosloo, se vader, Jan Ernst Vosloo (1883).

Eerste verkiesings ná Uniewording

J.A. Vosloo is tydens die eerste verkiesing in September 1910 onbestrede vir die Regerende Party, die voorloper van die S.A.P., verkies. In 1915 het Andries Stockenström Somerset naelskraaps vir die S.A.P. gewen toe hy 1 353 op hom verenig vergeleke met die 1 270 stemme van die N.P. se H.J. Moolman vir 'n meerderheid van slegs 120 stemme. Dit was nadat die N.P. nie eenstemmigheid met die nominasie van sy kandidaat kon bereik nie. Ds. Reynecke van Cradock en Jan van Aardt was die twee voornemende kandidate. Hans Moolman (oom Hans Prospek omdat hy op Prospect gewoon het), wat in 1910 ook verloor het, is uiteindelik benoem.

In die daaropvolgende provinsiale verkiesing het die Nasionaliste die setel ingepalm met 'n jong prokureur, A.P.J. Fourie, as hul kandidaat. Met die algemene verkiesing in 1920 verower Fourie, wat later 'n kabinetsminister sou word, die setel vir die N.P. met 'n meerderheid van 380 stemme bo die S.A.P. se Stockenström. Omdat genl. Jan Smuts se S.A.P. in die verkiesing van 1920 net 41 uit die 134 setels kon wen vergeleke met die N.P. se 44 en die Arbeidersparty se 21, is hy gedwing om met die Unionisteparty saam te werk. Dié samewerking lei tot 'n samesmelting in 1920 van Smuts se party met dié van sir Thomas Smartt.

Teen die einde van 1920 was Smuts gereed om weer stembus toe te gaan en is die datum vir die opvolgverkiesing bepaal vir 8 Februarie 1921. Danksy die samesmelting van die twee partye, kon Smuts baie van die driehoekige gevegte van die vorige verkiesing uitskakel en so wen die S.A.P. dan 79 van die 132 setels vir 'n volstrekte meerderheid bo die N.P. se 43 en die Arbeiders se nege. Die Konstitusionele Demokrate het een setel verower. In Somerset wen Fourie die setel met 280 bo P.J.J. Coetzee van die S.A.P.

In 1924 staan Fourie vir oulaas as N.P.-kandidaat in Somerset en wen met 1 930 stemme vergeleke met die S.A.P. se T.W. Bell se 1 234 vir 'n meerderheid van 696. In 1926 word hy administrateur van Kaapland vir die Pakt-regering van genl. J.B.M. Hertzog en die Arebiders. Fourie was later jare minister van mynwese. Fourie se aanstelling noodsaak 'n tussenverkiesing op 4 Februarie 196, waartydens L.J. Vosloo, 'n voormalige lid van die provinsiale raad en broer van die Volksraadslid van 1910 tot 1914, J.A. Vosloo (die L.V. van 1910 tot 1914), onbestrede verkies word.

1929 tot 1943

In 1929 behou L.J. Vosloo die setel teen die S.A.P. se A.B. Hobson met 'n meerderheid van 609. Tydens die sogenaamde Smelter-verkiesing van 1933, so genoem omdat dit in die aanloop was tot die samesmelting van die N.P. en die S.A.P. in Desember 1934 om die Verenigde Party te vorm, word Volsoo onbestrede as 'n N.P.-koalisiekandidaat verkies. Vosloo bly egter getrou aan die gesuiwerde Nasionale Party onder leiding van dr. D.F. Malan en neem sy sitplek in die opposisiebanke in toe dié party op 10 Januarie 1935 die amptelike opposisie in die Volksraad word met net 19 verteenwoordigers, vergeleke met die 75 voor die samesmelting. L.J. Vosloo, ook bekend as oom Lood, was jare lank die voorsitter van die N.P.-koukus in die Volksraad en is in elke verkiesing van die tussenverkiesing van 1926 af eers vir Somerset en toe Somerset-Oos herverkies tot hy voor die verkiesing van 1953, toe hy reeds 80 jaar oud was, besluit om vir 'n jonger kandidaat plek te maak.

Voor die afbakeing vir die verkiesing van 1938 word die kiesafdeling Somerset-Oos. Dit is weer 'n redelik gelykop stryd toe Volsoo die V.P. se G.H.I. Rood met 567 stemme verslaan en amper 55% van die stemme op hom verenig. Dit moes 'n besonder taai stryd gewees het, want van die 6 452 geregistreerde kiesers het 90% gaan stem.

Op die vooraand van die Tweede Wêreldoorlog verlaat genl. Hertzog en sy volgelinge die V.P. nadat sy mosie van neutraliteit verslaan is. Die oorlogsgesinde V.P. wen 89 setels, die N.P. 43, die Dominiumparty, gestig deur hoofsaaklik Engelsprekendes wat hulle nie tydens samesmelting met die Nasionalistiese en dus Afrikaner-element in die V.P. kon vereenselwig nie, sewe en die Arbeiders nege. Somerset-Oos bly Nasionaal, want nou wen Vosloo met die grootste meerderheid van enige kandidaat sedert Uniewording: 1 149 stemme meer as die V.P. se H.G. Nash se 2 923.

1948 tot Republiekwording

Tydens die N.P. se skokoorwinning oor die V.P. in 1948 se verkiesing, verdubbel Lodewyk Johannes Vosloo byna sy meerderheid en kry amper twee derdes van die stemme: 4 807 vergeleke met H.H.J. Sieberhagen van die V.P. se 2 615. Vosloo tree uit voor die 1953-verkiesing en in daardie jaar wen sy neef se seun Andries H. Vosloo Somerset-Oos met 'n meerderheid van 2 849 stemme en, nes Lood Vosloo in 1943, amper twee derdes van die totaal. Die V.P. se W.H. Greeff het 2 925 stemme op hom verenig. Andries H. Vosloo behou Somerset-Oos in 1958 met 'n meerderheid van 2 772 stemme bo S.B. Fitzhenny van die V.P. Net meer as 92% van die 8 841 geregistreerde kiesers het gestem.

In 1960 hou die regering 'n referendum om kiesers se mening oor 'n republiek binne die Statebond te toets. Landwyd stem 52,3% van die totaal van 1 800 426 kiesers vir 'n republiek. In Kaapland is die ja-stem se meerderheid 'n skamele 1 634 uit die totale uitgebragte stemme van 554 083, saam met Natal die enigste provinsie waar die republiekgesindes nie 'n meerderheid van 50 plus een kon behaal nie. (Die verskil tussen Kaapland se ja- en nee-stem van onderskeidelik 49 en 48,7% is opgemaak deur 2 881 bedorwe stembriefies.) In Somerset-Oos stem 94,4% van die 9 375 kiesers, van wie 68% hul kruisie ten gunste van die republiek trek.

1961 en later

Weens dié beslissende meerderheid in Somerset-Oos tydens die volkstemming van 1960, stel die V.P. nie 'n kandidaat vir die verkiesing van 1961 nie sodat A.H. Vosloo onbestrede verkies word, een van 18 onbestrede setels uit die N.P. se 34 in Kaapland. In 1966 stel die Verenigde party weer 'n kandidaat en kry H. van Z. Cillié 2 826 stemme vergeleke met A.H. Vosloo se 5 949. Laasgenoemde word in 1966 aangestel as 'n adjunkminister en beklee dié amp tot 1970 toe hy, soos A.P.J. Fourie in Januarie 1926, aangestel word as administrateur van Kaapland.

S.J.H. van der Spuy word in die 1970-verkiesing die nuwe L.V. vir Somerset-Oos, maar kry net 5 476 stemme vir 'n verskraalde N.P. meerderheid van 2 521 (dit was 3 123 in 1966) bo die V.P.-kandidaat, P. Botha. Ook landwyd was dit die eerste keer sedert 1948 dat die N.P. se aandeel aan die stemme afgeneem het vergeleke met die vorige verkiesing. Die N.P.-oorwinning was nietemin oortuigende genoeg om die V.P. daarvan te laat afsien om 'n kandidaat in die 1974-verkiesing te stel, want toe is Van der Spuy onbestrede herkies.

Die setel het voortbestaan vir die verkiesings van 1977, 1981, 1987 en 1989. Dit is afgeskaf toe die Westminsterstelsel in 1994 plek maak vir proporsionele verteenwoordiging.

Bronne

• Goosen, D.P. (red.). 1953. Die triomf van Nasionalisme in Suid-Afrika (1910-1953). Johannesburg: Impala Opvoedkundige Diens (Edms.) Bpk.
• Potgieter, D.J. (ed.) 1972. Standard Encyclopaedia of Southern Africa. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery (Nasou).
• Schoeman, B.M. 1977. Parlementêre verkiesings in Suid-Afrika 1910-1976. Pretoria: Aktuele Publikasies.
• Smith, John (red.). 1974. Somerset-Oos 150. 1825 - 1975. Somerset-Oos: Sentrale Feesreëlingskomitee.
• Van Rooyen, Jan J. 1956. Die Nasionale Party. Sy opkoms en oorwinning - Kaapland se aandeel. Kaapstad: Hoofraad van die Kaaplandse Nasionale Party.