Ido

Ido
Gepraat in:
Gebied:
Totale sprekers:
Taalfamilie:	Indo-Europees; Kunsmatige taal; Ido
Skrifstelsel:	Latynse alfabet
Taalkodes
ISO 639-1:	io
ISO 639-2:	ido
ISO 639-3:	ido
	Nota: Hierdie bladsy kan IFA fonetiese simbole in Unicode bevat.

Ido is 'n kunstaal wat daarop gemik is om kommunikasie tussen mense van verskillende taalgroepe te bevorder. Dit is ontstaan in 1907 as 'n hersiene of hervormde weergawe van Esperanto. Die voornaamste ontwerpers was Louis Beaufront en Louis Couturat. Andere vroeë aanhangers was Wilhelm Ostwald en Otto Jespersen. Dit is in die vroeë 1900's ontwikkel en het steeds 'n klein aantal aanhangers, veral in Europa.

Die makers van Ido het 'n sisteem van ses brontale, Duits, Engels, Frans, Italiaans, Russies en Spaans, gebruik om die woordeskat van Esperanto aan te pas en meer internasionaal te maak. Ido lyk hierdeur baie veel op 'n Romaanse taal.

Klankleer

Klinkers van Ido
	Voor	Sentraal	Agter
Hoog	i		u
Middel	ɛ, e		ɔ, o
Laag		a

Medeklinkers van Ido
	Labiaal		Alveolaar		Postalveolaar		Palataal	Velaar		Glottaal
Plofklank	p	b	t	d				k	g
Affrikatief			ts		tʃ
Frikatief	f	v	s	z	ʃ	(d)ʒ				h
Nasaal	m		n
Approksimant	w		l				j	w
Tap of flap			r

Die klankleer van Ido lyk baie op die van Esperanto en die van Romaanse tale. Ido het vyf klinkers, net soos Spaans en Italiaans. Daar is twee tweeklanke, /au/ en /eu/.

Die klemtoon is meestal op die voorlaaste lettergreep, tensy dit 'n i of u in 'n woord van drie of meer lettergrepe is voor die eindklinker (dan word die derde laaste lettergreep beklemtoon) of die woord 'n infinitief is (dan word die laaste lettergreep beklemtoon).

Spelling

Ido gebruik alle letters van die Latynse alfabet en die digrawe ch, sh, qu, en au en eu. Die spelling is amper fonemies.

Letters van Ido
Letter	IFA
a	a
b	b
c	ts
d	d
e	ɛ, e
f	f
g	g
h	h
i	i
j	ʒ, dʒ
k	k
l	l
m	m

Letter	IFA
n	n
o	o, ɔ
p	p
q	k ( alleen in qu)
r	r
s	s
t	t
u	u
v	v
w	w
x	ks
y	j
z	z

Digrawe van Ido
Digraaf	IFA
ch	tʃ
sh	ʃ
qu	kw

Digraaf	IFA
au	au
eu	ɛu, eu

Grammatika

Woordsoorte

Ido het selfstandige naamwoorde, eiename, voornaamwoorde, byvoeglike naamwoorde, lidwoorde, determinators, telwoorde, bywoorde, werkwoorde, voorsetsels en voegwoorde.

Lidwoorde

Ido het drie lidwoorde, wat verskillend gebruik word. Die lidwoord la word gebruik voor gewone selfstandige naamwoorde: la hundo, "die hond". Hy word ook gebruik vir taalname: la Franciana, "Frans". Lo word gebruik voor selfstandig gebruikte byvoeglike naamworde, maar nie voor tale nie: lo bela, "die mooie". Le word voor woorde sonder uitgang, soos telwoorde, gebruik om dit meervoud te maak: le ok, "die agte".

Mens mag la afkort tot l' voor klinkers: la Afrikansa of l'Afrikansa, "Afrikaans".

Selfstandige naamwoorde en eiename

Selfstandige naamwoorde het die uitgang -o in die enkelvoud, telbare selfstandige naamwoorde het -i in die meervoud. Die meeste selfstandige naamwoorde kan die lidwoord la kry, maar voor baie abstrakte begrippe is dit standaard weggelaat: cienco, "die wetenskap".

Eiename lyk baie veel op selfstandige naamwoorde, maar hoef geen naamwoordsuitgang te hê nie. Die eindletter dui dus nie die woordsoort aan nie: Usa, "Verenigde State van Amerika", Irlando, "Ierland", Kazakstan, "Kasakstan". Hulle het vaak geen lidwoord nie, maar kan dit kry by spesifikasie: la Paris dil 19-ma yarcento, "die Parys van die negentiende eeu", la honesta Anna, "die eerlike Anna".

Selfstandige naamwoorde en eiename kan die akkusatiefuitgang -n wanneer hulle lydende voorwerpe is en voor die onderwerp staan.

Selfstandige naamwoord
Enkelvoud	Meervoud
-o, floro	-i, flori

Byvoeglike naamwoorde en bywoorde

Alle byvoeglike naamwoorde eindig in hulle standaardvorm op -a, maar dit kan weggelaat word voor 'n klinker of aan die einde van 'n sin of bysin: la cher(a) automobilo, "die duur motor", La vivo esas bel(a), "Die lewe is mooi". Mens maak bywoorde van byvoeglike naamwoorde door die -a te vervang door -e: mala > male, "sleg". Alleen byvoeglike naamwoorde kan predikaat of attribuut wees, bywoorde kan dit nie (nie soos in Esperanto nie).

Daar is geen aparte meervoudsvorm of akkusatiefvorm vir byvoeglike naamwoorde nie.

Byvoeglike naamwoorde en bywoorde
Byvoeglike naamwoord	-a, bona
Bywoord	-e, bone

Daar is ook 'n grote klasse bywoorde wat geen aparte uitgang het nie.

Voornaamwoorde

Daar is verskillende voornaamwoorde in Ido. Hulle kan voorkom ooral waar selfstandige naamwoorde kan voorkom.

Persoonlike voornaamwoorde funksioneer ongeveer soos in baie Europese tale. Hulle is gebaseer op die van Esperanto, maar is gesistematiseer. In die meervoud eindig hulle altyd op i, in die enkelvoud vaak op u. Die persoonlike voornaamwoorde van die derde persoon is gebaseer op lu of li, maar kry daarvoor e (Frans elle), i (Frans il) of o vir spesifiek vroulike, manlike of onsydige antesedente en in die enkelvoud mag die u in elu, ilu en olu wegbly. Om die geslag nie te spesifiseer nie gebruik mens lu of li. Net soos in Engels word die natuurlike geslag gebruik.

Persoonlike voornaamwoorde
Enkelvoud							Meervoud						Refleksief	Onbepaald
1	2		3				1	2	3				3
1	informeel	formeel	manlik	vroulik	onsydig	geen geslag	1	2	manlik	vroulik	onsydig	geen geslag	3
me	tu	vu	ilu, il	elu, el	olu, ol	lu	ni	vi	ili	eli	oli	li	su	onu
ek	jy	u	hy	sy	dit		ons	julle, u	hulle				hom, haar	mens

Besitlike persoonlike voornaamwoorde word van die gewone persoonlike voornaamwoorde gemaak door daar -a agter te voeg.

Voornaamwoorde kan die akkusatiefuitgang -n kry wanneer hulle lydende voorwerpe is en voor die onderwerp staan.

Werkwoorde

Alle werkwoorde in Ido is morfologies regelmatig, die enige opsionele uitsondering is dat esas "is" die newevorm es het. Daar is drie hoofwerkwoordtyde, teenwoordige tyd met -as, verlede tyd met -is en toekomende tyd met -os, 'n voltooide tyd met -abis en 'n voltooid toekomende tyd met -abos, 'n gebiedende wys met -ez en 'n kondisionele wys met -us. Daar is drie infinitiewe, vir teenwoordige tyd met -ar, verlede tyd met -ir en toekomende tyd met -or.

La hundi promenas. "Die honde loop."

Li voyajis ad Arabia per treno. "Hulle reis toe/het Arabië toe gereis met die trein." (soos die verlede vertelty in Afrikaans)

Kande ni destruktabos l'anciena domo, ni konstruktos nova domi. "Wanneer ons die ou huis gesloop sal hê, sal ons nuwe huise bou."

Donez la glaso a me. "Gee vir my die glas."

Werkwoorde kan ook deelwoorde vorm, soos in Esperanto is daar 'n aktiewe en 'n passiewe vorm met elkeen drie tyde/aspekte.

Daar is 'n agtervoegsel -es- vir passiewe vorme: uzas "gebruik", uzesas "word gebruik".

Verbuiging van *esar*
		Aktief
Indikatief	teenwoordige	esas, es
	verlede	esis
	toekomende	esos
	voltooide	esabis
	voltooid toekomende	esabos
Gebiedende wys		esez
Kondisionele wys		esus
Infinitief	teenwoordige	esar
	verlede	esir
	toekomende	esor
Deelwoord	teenwoordige	esanta, esante
	verlede	esinta, esinte
	toekomende	esonta, esonte

Verbuiging van *vidar*
		Aktief	Passief
Indikatief	teenwoordige	vidas	videsas
	verlede	vidis	videsis
	toekomende	vidos	videsos
	voltooide	vidabis	videsabis
	voltooid toekomende	vidabos	videsabos
Gebiedende wys		videz	videsez
Kondisionele wys		vidus	videsus
Infinitief	teenwoordige	vidar	videsar
	verlede	vidir	videsir
	toekomende	vidor	videsor
Deelwoord	teenwoordige	vidanta, vidante	vidata, vidate
	verlede	vidinta, vidinte	vidita, vidite
	toekomende	vidonta, vidonte	vidota, vidote

Telwoorde

Getalle van 0 tot 10
0	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
zero	un	du	tri	quar	kin	sis	sep	ok	non	dek

Die telwoorde van Ido kan as determinators en selfstandige naamwoorde gebruik word. Meertalle van tien word gevorm door + -a- + dek: duadek, "twintig". Kleinere nommers kom na grotere nommers, met gebruik van e ("en"): dek e quar of dek-e-quar, "veertien". Voor klinkers mag ed gebruik word: sisadek ed ok of sisadek e ok of sisadek-ed-ok of sisadek-e-ok, 68.

Grotere getalle
100	1000	1000000	1000000000	1000000000000
cent	mil	miliono	miliardo	biliono

Sinsbou

Die normale woordvolgorde is SVO, maar andere volgordes is moontlik. Tweeledige vraagsinne het dieselfde woordvolgorde maar kry die vraagpartikel ka of kad. In ope vraagsinne staan die vraagwoord (of vraend sinsdeel) aan die begin. As die lydende voorwerp vir die onderwerp staan, kry dit die uitgang -n.

Verskille met Esperanto

Baie van die kenmerke van Esperanto kom ook in Ido voor. Selfstandige naamwoorde het in die enkelvoud die uitgang -o en byvoeglike naamwoorde het -a, maar die meervoudsvorm vir die selfstandige naamwoord is -i (Esperanto -oj). Ook deklineer die byvoeglike naamwoorde nie en word hulle uitgang vaak weggelaat voor 'n klinker of aan die einde van 'n sin. Die akkusatiefuitgang -n kom alleen voor as die lydende voorwerp voor die onderwerp staan. Die uitgange vir die hoofwerkwoordstyde en die kondisionele wys is dieselfde (teenwoordige tyd -as, verlede tyd -is, toekomende tyd -os), maar Ido gebruik -ez voor die gebiedende wys (Esperanto -u) en het nog twee tyde, voltooide tyd (-abis) en voltooid toekomende tyd (-abos). 'n Ander verskil is dat Ido meer persoonlike voornaamwoorde het, naamlik geslagsneutraal enkelvoud lu en die geslagspesifieke meervoude eli (vroulik), ili (manlik) en oli (onsydig), en dat die taal 'n aantal aparte woorde vir vroulike persone het (muliero "vrou", Esperanto virino, matro "moeder", Esperanto patrino).

Ido: La muliero lektis du libri dum la semano.

Esperanto: La virino legis du librojn dum la semajno.

Eksterne skakels

Wikipedia

Ido uitgawe van Wikipedia

Hierdie artikel is ’n saadjie. Voel vry om Wikipedia te help deur dit uit te brei.