Gallië
Die term Gallië (Latyns: Gallia) verwys na die geografiese gebied tussen die Ryn in die ooste, die Alpe en die Middellandse See in die suide, die Pireneë en die Atlantiese Oseaan in die weste en noorde, wat sedert die 7de en 6de eeu v.C. deur Kelte (Latyns: Galli) bewoon is. Die sowat sestig Galliese stamme in hierdie gebied, wat ongeveer die huidige Frankryk, België, westelike Switserland en Noord-Italië beslaan, moet eerder as 'n kulturele en waarskynlik ook ekonomiese eenheid beskou word. Voor die Romeinse verowering het hierdie stamme nooit in 'n gemeenskaplike ryk verenig nie.
Geografiese ligging
wysigDie Romeine het ook die Noord-Italiaanse Po-vlakte met sy Keltiese bevolking by Gallië gereken en daarna as Gallia Cisalpina (of Cisalpynse Gallië) verwys. Die huidige gebruik beperk Gallië meesal op die Romeinse Gallia transalpina (of Transalpynse Gallië), die Galliese gebiede oorkant die Alpe.
Geskiedenis
wysigDie Keltiese tydperk
wysigArgeologiese opgrawings staaf die teorie dat die Galliese gebiede van die huidige Frankryk reeds voor die aankoms van die eerste Keltiese setlaars deur 'n aantal verskillende volkere bewoon is. Die immigrasie van Keltiese stamme het tussen 700 en 600 v.C. begin. Hierdie setlaars het 'n aantal Gallies-Keltiese dialekte gepraat. Die nie-Keltiese bevolking, veral die Iberiërs noord van die Pireneë en die Liguriërs in die kusgebiede van die Middellandse See is aanvanklik nie deur die vestiging van Keltiese stamme geraak nie en kon hulle onafhanklikheid handhaaf.
Teen die jaar 600 v.C. het Griekse setlaars uit Ionië naby die monding van die Rhône die kolonie Massilia (die huidige Marseille) gestig wat mettertyd 'n groot kulturele en ekonomiese invloed op sy omgewing begin uitoefen het.
Die gebied van die Po-vlakte, wat deur die Gallies-Keltiese stamme van die Cenomane, Insubriërs en Boiërs bewoon is, het omtrent 200 v.C. onder Romeinse heerskappy gekom en is as provinsie Gallia cisalpina by die Romeinse Ryk ingelyf.
Die Romeinse verowering
wysig.jpg)
Vanaf 125 v.C. het die Romeine met die verowering van die kusgebiede langs die Middellandse See en die Rhônevallei begin. Die stad Aquae Sextiae (die huidige Aix-en-Provence) is in 122 v.C. as 'n Romeinse kolonie gestig. Een jaar later is die suidoostelike Gallië as 'n provinsie onder die naam Gallia Narbonensis by die Romeinse Ryk ingelyf. Narbo (die huidige Narbonne) het in 118 v.C. as sy administratiewe sentrum ontstaan.
Die inval van die Kimbers en Teutone in Suid-Gallië en Noord-Italië is in die jaar 113 v.C. blykbaar as 'n ernstige bedreiging vir Rome beskou. Die twee Germaanse volkere is moontlik deur 'n springvloed in hul Skandinawiese tuisland (vermoedelik die huidige Jutland in Denemarke) gedwing om na ander geweste te verhuis. Later het ook ander Germaanse stamme by hulle trek aangesluit. Die Germane het verskeie kere groot Romeinse leërs verslaan, onder meer naby Noreia in die huidige Oostenryk en in 105 v.C. naby Arausio (die huidige Orange) in Suid-Gallië. Twee Romeinse leërs het in 105 v.C. daarin geslaag om die twee Germaanse stamme na die Rhône terug te dryf. Die Romeinse veldheer Gaius Marius het in 102 v.C. naby Aquae Sextiae 'n oorwinning oor die Teutone behaal en een jaar later ook die Kimbers naby Vercellae in Noord-Italië verslaan. Die oorlewende vroue het in hul laers saam met hulle kinders selfmoord gepleeg om nie die Romeinse slawerny te moet verduur nie.
Historiese Romeinse berigte wat die getalle van die Germaanse stamme van die Kimbers en Teutone op meer as 300 000 beraam het, was vermoedelik oordrewe. Danksy hulle vreemde en skrikwekkende voorkoms, byvoorbeeld hulle blonde hare en blou oë, en hulle barbaarse godsdiens, waarin vroulike priesters met grys hare en wit tabberds 'n groot gespeel het (hulle het volgens oorlewerings die ingewande van menslike slagoffers, veral oorlogsgevangenes, gebruik om die toekoms te voorspel), het die nuus van hulle invalle tot groot paniek in Rome gelei.
Die herinnering aan hierdie barbaarse krygers uit die onbekende noordelike geweste het in Rome dekades lank lewendig gebly. Met sy slim verwysings na hierdie moontlike gevaar uit die noorde het Julius Caesar later op 'n hoogs geskikte manier sy veldtog teen die Keltiese stamme geregverdig.
In die tydperk tussen 58 v.C. en 51 v.C. het Gaius Julius Caesar die res van Gallië verower en in sy beroemde boek De bello Gallico uitvoerige persoonlike waarnemings en kommentaar rondom dié veldtog neergeskryf. Die gemeenskaplike opstand onder die leiding van die Galliese hoof Vercingetorix in 52 v.C. was die laaste vergeefse poging van die inheemse stamme om die Romeine uit Gallië te verdryf. Met sy oorwinning naby Alesië in dieselfde jaar het Caesar daarin geslaag om alle verset teen die Romeine plat te vee.
Die Romanisering
wysig
As deel van die Romanisering van die nuwe provinsies is die Romeinse administratiewe en regstelsel ook in Gallië ingevoer, met Latyn as amptelike taal. As Vulgêrlatyn het die taal van die Romeine ook die basis vir die ontwikkeling van die moderne Franse taal gevorm. Ondanks hulle nederlaag het baie Galliërs die Romeinse heerskappy, wat ook die gesofistikeerde Mediterreense leefwyse na hulle geweste gebring het, as 'n verbetering van hulle lewensomstandighede ervaar. Geen ander Barbaarse volk het in die antieke tydperk beter by die Romeinse kultuur aangepas as die Galliërs nie.
Daarnaas het die Romeine ook 'n einde aan die voortgesette stamgevegte gemaak en Gallië geleidelik tot een van die welvarendste gebiede in die Romeinse Ryk ontwikkel. Die Provincia (die huidige Provence) het danksy 'n golf van Romeinse immigrante, veral veterane van die Romeinse leër, een van die mees geromaniseerde gebiede geword, wat ook vandag oor die rykste Romeinse erfenis in Frankryk beskik, met die antieke Nemausus (die huidige Nîmes) en Arles as sentrums van die Romeinse boukuns.
Die inwoners van dié Galliese provinsie het sedert 50 v.C. (volgens ander bronne sedert 69 n.C.) in aanmerking gekom vir Romeinse burgerskap, mits hulle aan bepaalde voorwaardes kon voldoen. Beheersing van die Latynse taal was gewoonlik 'n voorvereiste vir die verlening van die ius Latinum, wat byna dieselfde burgerregte behels het as die burgerskap van die stad Rome. Die beleid om die Romanisering op 'n vrywillige manier te bevorder, het in die geval van Gallië geblyk om hoogs suksesvol te wees. Onder die heerskappy van keiser Claudius is byvoorbeeld die stamhoofde van die Aedui as lede van die Romeinse senaat aanvaar. Gallië het tot by die verval van die Romeinse Ryk in die 5de eeu 'n belangrike steunpilaar van die Romeinse heerskappy in Wes-Europa gevorm en ná die Germaanse verowering van groot dele van die Wes-Romeinse Ryk 'n beduidende rol by die bewaring van die Romeins-Christelike kultuur gespeel.
Die laat antieke tydperk
wysigDie kerstening van Gallië het teen die einde van die 2de eeu 'n aanvang geneem. Die opgradering van baie versterkings omtrent die jaar 300 verwys reeds na die bedreiging deur Germaanse stamme. Die Romeinse keisers het egter die belangrikheid van die Galliese provinsies beklemtoon en van Lutetia, die huidige Parys, 'n keiserlike residensie gemaak.
Die volksverhuising, wat teen die einde van die 4de eeu begin het, het 'n einde aan Gallië se vreedsame ontwikkeling en welvaart as 'n deel van die Romeinse Ryk gemaak. Germaanse stamme (Vandale, Alemanne, Wes-Gote, Boergondiërs en Franke het in Gallië ingeval. Ná die jaar 410 het groot dele van Armorica en Sentraal-Gallië onder die heerskappy van opstandelinge gekom, die sogenaamde Bacaudae, en plaaslike barbaarse heersers.
Gedurende die 5de eeu het die Franke, Boergondiërs en Wes-Gote hulle heerskappy oor groot Galliese gebiede gevestig, aanvanklik as Romeinse bondgenote, later as selfstandige heersers. Die vestiging van barbaarse setlaars in Gallië, veral in die gebied van die provinsie Aquitania secunda, het ingevolge die ius hospitalitatis ("Reg van Gasvryheid") plaasgevind wat die verdeling van land tussen die Romeinse landeienaars en die Germaanse "gaste" gereël het.
Die Gallies-Romeinse adel en veral die kerk het 'n tyd lank daarin geslaag om die Romeinse kultuur te bewaar, met Gregorius van Tours en Sidonius Apollinaris as die invloedrykste van die Gallies-Romeinse persoonlikhede in hierdie oorgangstydperk. 'n Aantal briewe, wat Sidonius Apollinaris tydens die tweede helfte van die 5de eeu geskryf het, het bewaar gebly en getuig van die gereelde onderlinge kontak tussen lede van die Gallies-Romeinse adel. Mense soos Pontius Leontius, 'n adellike burger uit die gebied van Burdigala (Bordeaux), het op hulle landgoedere en in hulle villas steeds die tradisionele Romeinse leefwyse gehandhaaf. Sidonius se versterkte landgoed, wat hy burgus ("burg") genoem het, was 'n tipiese voorbeeld van hierdie soort Christelik-Galliese argitektuur, met kenmerkende torings, mure, kolonnades met Christelike muurskilderye, magasyne en 'n kapel.
Ook die Frankiese en Wes-Gotiese koninkryke het by die Romeinse tradisies aangesluit. Nogtans het mense met die ondergang van die Romeinse keiserlike hof min belang in 'n klassieke opleiding gestel wat vroeër 'n voorvereiste vir 'n loopbaan as beampte was. Die onderwysinstellings, wat in die Romeinse tyd onder meer deur die stedelike administrasies aangebied is, is gesluit, en slegs die kerk het in hierdie tydperk nog 'n basiese opleiding verskaf. Uiteindelik het in die laat antieke tydperk die onvermydelike agteruitgang van die Gallies-Romeinse kultuur begin, en met die middel van die 6de eeu het die vroeë middeleeuse tydperk 'n aanvang geneem.
Administrasie
wysig
Die gebiede noord van die ou Provincia Narbonensis, wat deur Caesar verower is, is in drie administratiewe gebiede verdeel: Aquitania in die suidweste; Lugdunensis met die Sentraal-Galliese gebiede tussen die Loire en die Seine en die huidige Bretagne; en Belgica in die noorde. Lugdunum (die huidige Lyon) het as 'n soort federale hoofstad gedien en het ook die Galliese munt gehuisves wat in die keisertydperk goue geldstukke van eersterangse gehalte geslaan het.
Gallia Narbonensis as die oudste Galliese provinsie oorkant die Alpe het in baie opsigte van die drie ander gebiede verskil. Gaius Julius Caesar het die stigting van 'n aantal Romeinse stede saam met die Romeinse volksplanting in hierdie suidoostelike gewes bevorder. Die Italiese stelsel van stedelike gemeenskappe het hier gou die ou kantonale stelsel van die Kelte vervang. Die huidige Franse plekname weerspieël nog steeds die unieke karakter van Narbonensis. Terwyl die plekname hier die ou name van die plaaslike stamme verdring het en name soos Arlete (die huidige Arles) en Vienna (die huidige Vienne) bewaar is, het die plekname in die noorde in vergetelheid geraak en is uiteindelik deur die name van die plaaslike stamme vervang: Lutetia Parisiorum ("Lutetia van die Parysers") staan dus vandag nie as *Lutèce bekend nie, maar as Paris (Parys).
Godsdiens en maatskappy
wysig
Die Galliese stede was die belangrikste smeltkroes van die Gallies-Romeinse maatskappy, en vanuit hierdie sentrums het die Romanisering en die gebruik van die Latynse taal ook geleidelik na die plattelandse gebiede begin uitbrei. Die Romeine het nie die oorheersende rol van die landelike Galliese adel aangetas nie wat as een van die mees betroubare bondgenote by die vestiging van die Romeinse heerskappy beskou is. Adellike seuns is in die Latynse skole van die stede opgelei en het sodoende in noue aanraking met die Mediterreense kultuur en leefwyse gekom.
Op godsdienstige gebied kon daar - in teenstelling met die Romeinse praktyk in ander geweste - geen sprake van verdraagsaamheid teenoor die Keltiese tradisies wees nie. Alhoewel die Keltiese godsdiens aanvanklik nog geduld is, het die Romeinse beleid onder die heerskappy van keiser Claudius drasties verander. Vanweë hulle oorheersende stelling in die Keltiese maatskappy is die Galliese priestersklas, die Druïdes, as 'n moontlike bedreiging vir Rome beskou en gevolglik genadeloos uitgeroei.
Daarenteen is die aanbidding van plaaslike Keltiese godhede soms bevorder, en keiser Augustus het selfs 'n altaar vir 'n aantal Galliese godhede opgerig. Tegelykertyd is die vergoddeliking van Rome en sy heersers ingevoer om sodoende die Romeinse heerskappy te vestig. Veral in stedelike gebiede van Gallië het die Romeinse owerhede die aanbidding van die Romeinse godhede en keisers bevorder. Ook hier was dit veral adellike Galliërs wat die voortou geneem het by die aanvaarding van die nuwe godsdiens.
Die bevolking van Gallië het geleidelik 'n gemengde Gallies-Romeinse kultuur ontwikkel waarin die Romeinse elemente weliswaar oorheers het, maar geleidelik begin afneem het in die ver afgeleë geweste van Noord- en Wes-Gallië waar baie van die Keltiese tradisies steeds bewaar is.
Ekonomie
wysigGallië het in demografiese en ekonomiese opsig rofweg uit drie heeltemal verskillende gebiede bestaan:
- Die verstedelikte suide van Gallia Narbonensis, wat al vroeg met die Griekse en Romeinse beskawing in aanraking gekom en oor hoogs ontwikkelde sentrums soos Massilia (Marseille) en Antipolis (Antibes) beskik het;
- die gebiede van Sentraal-Gallië, wat as Gallia comata (letterlik die "langharige", dit wil sê barbaarse Gallië) bekend gestaan het en uiters geskik was vir grootskaalse landbou, maar in plaas van groot stede eerder deur sogenaamde villae, ekonomies outarke landgoedere, gekenmerk is; en
- die militêre sone teen die Ryn wat oor 'n groter Romeinse bevolking van veral voormalige soldate beskik het en sodoende sterk geromaniseer is.
Danksy die Pax Romana, die Romeinse vrede, het met die Romeinse heerskappy 'n ongestoorde ekonomiese opbloei van die Galliese stede en hulle onmiddellike omgewing begin. Plaaslike nywerhede soos die tekstiel-, glas- en keramiekvervaardiging was hoogs ontwikkeld en het hulle produkte na ander gebiede van die Romeinse Ryk en na Germanië uitgevoer waar hulle die plaaslike markte vinnig begin oorheers het.
In Gallië is onder meer wynbou en veeteelt bevorder, en Galliese uitvoere van landbouprodukte het onder meer ganse, ham en kaas ingesluit. Die landbou het voordeel uit die toepassing van nuwe tegnologie en kundigheid getrek, onder meer op die gebied van hidrotegnologie (waterkrag). Veral in die groot vlaktes van Noord-Gallië is eenvoudige, maar doeltreffende landboumasjiene ontwikkel. Volgens argeologiese navorsing was hierdie gebied deur 'n buitengewoon groot bevolkingsdigtheid gekenmerk.
In hoeverre die uitbou van die infrastruktuur, veral die Romeinse grootpaaie dwarsdeur die land, 'n rol by die ontwikkeling van die Galliese ekonomie gespeel het, het aanvanklik onder geskiedkundiges hoogs omstrede gebly. In sy grondleggende publikasie oor die antieke ekonomie1 het die Amerikaanse navorser Moses I. Finley beweer dat die Romeinse straatbou veral uit militêre en politieke oorwegings bevorder is en nie om ekonomiese redes nie. Desondanks het onlangse navorsing oor die Romeinse vervoerstelsel die stelling gesteun dat die plaaslike ekonomieë wél voordeel uit die landpaaie getrek het en nie beperk was tot die waterweë nie, soos deur Finley aangedui is.
Die Galliese kar- en wamakery byvoorbeeld was hoogs ontwikkeld, en selfs die Latynse woord carrus is oorspronklik uit die Gallies-Keltiese taal ontleen. Die Galliërs het die tegnologie van hulle waens voortdurend verbeter, en Romeinse reliëfs dui aan dat daar wél grootskaalse vervoer op die Romeinse paaie plaasgevind het. Lugdunum, wat aanvanklik net as 'n klein Galliese dorpie bestaan het, is 'n belangrike voorbeeld vir die snelle ekonomiese vooruitgang in Gallië. Dit het tot 'n administratiewe sentrum ontwikkel en danksy sy handelmaatskappye, wat graan, hout, wyn en olie net soos plaaslik vervaardigde verbruiksgoedere na ander dele van die land, Germanië en Brittanje begin uitvoer het, ook tot die grootste en welvarendste stad in Gallië.
Bronne
wysig- Tim Cornell en John Matthews: Rome. Oxford: Andromeda Ltd., 1991
- 1 Moses I. Finley: The Ancient Economy. Berkeley en Los Angeles: University of California Press, 1973
- Meraviglie dell'Archeologia: Gli Etruschi e i Romani. Uitgegee deur die redaksie van Grandi Opere dell'Istituto Geografico DeAgostini. Novara: Istituto Geografico DeAgostini S.p.A., 1998
- Hellmuth Schneider: Einführung in die antike Technikgeschichte. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1992
