Eksistensialisme
Eksistensialisme is 'n 20ste-eeuse filosofiese en literêre beweging wat individuele vryheid, verantwoordelikheid en subjektiwiteit vooropstel. Eksistensialisme beskou elke persoon as 'n unieke wese, wat verantwoordelik is vir hul eie dade en hul eie lot. Die uitdaging van elke individuele mens is om sy vryheid - in die afwesigheid van 'n transendente god - binne sy absurde en betekenislose bestaan te gebruik om sy eie etos te bou en sodoende sy bestaan betekenisvol te maak.
Die eksistensialisme word binne die hedendaagse filosofie geplaas, en meer konkreet die kontinentale tradisie. Eksistensialisme, met skrywers soos Jean-Paul Sartre, word ook sterk geïnspireer deur die fenomenologie van Edmund Husserl en Martin Heidegger.
Inleiding
wysigEksistensialisme is 'n filosofiese denkrigting wat 'n aantal onderliggende temas en eienskappe in die menslike bestaan sien, soos angs, vrees, vryheid, 'n doodsbesef en die bewussyn van bestaan. Eksistensialisme is ook 'n lewensbeskouing wat fokus op die betekenis van die sin van die lewe en van bestaan. Hierdie betekenis staan bo alles anders, ook bo ander wetenskaplike en filosofiese aktiwiteite. Dit is 'n beskouing wat nou saam kan val met sekere teologiese beskouings. Dié intellektuele wat bydra tot die vordering van die denkrigting word "Eksistensialiste" genoem.
Die idees en metodes van Eksistentialisme is hoofsaaklik in Europa ontwikkel, veral in Frankryk en Duitsland, en dié word ook sterk met die ontwikkeling van die fenomenologie verbind. Veral in die eerste helfte van die twintigste eeu was eksistensialisme baie belangrik in Europese (kontinentale) filosofie, alhoewel die sentrale leerstellings al te vinde is in die vroeër geskrifte van skrywers soos Søren Kierkegaard en Friedrich Nietzsche. Die hooffigure van eksistensialisme in die twintigste eeu sluit in Jean-Paul Sartre, Simone de Beauvoir, Albert Camus, Maurice Merleau-Ponty, en Gabriel Marcel van Frankryk sowel as Martin Heidegger en Karl Jaspers van Duitsland. Dié intellektuele verskil natuurlik ook baie van mekaar; baie het selfs die aanwysing "eksistentialis" probeer vermy.[1] Een voorbeeld hiervan is die meeningsverskil oor of die bestaan van God nodig, belangrik of moontlik kan wees in 'n eksistensialistiese houding; daar is al Christelike (veral verbind met Kierkegaard en Marcel), ateïstiese (veral verbind met Sartre, Camus en Heidegger), en Joodse (veral verbind met Emmanuel Lévinas) weergawes van die denkrigting voorgestel.[2] Die meeste kenners sonder egter Sartre se werk uit as die beroemdste en invloedrykste in die eksistensialistiese kanon, veral sy werk L'être et le néant.
In die literatuur word die werke van die Oostenrykse skrywer Franz Kafka en die Russiese romanskrywer Fyodor Dostoevsky beskou as verkenning van die temas van eksistensialisme. Dieselfde temas word ook in die kunswêreld in die Teater van die Absurde verken –– b.v. Friedrich Dürrenmatt of Samuel Beckett se tragikomedies. Camus en Sartre het ook teaterstukke geskryf, soos Huis Clos en Les Mouches, sowel as romans soos L'Etranger.
Eksistensialistiese filosofie en kuns het veral ná die Tweede Wêreldoorlog populariteit verwerf as 'n manier om die klem te plaas op menslike vryheid en individualiteit,[3] en om daarmee die gruweldade van die oorlog te probeer verwerk.
Historiese agtergrond
wysigSøren Kierkegaard kan beskou word as die stigter van die eksistensiële filosofie. Die term "eksistensialisme", soos dit later deur Karl Jaspers en Sartre gebruik sal word, kom van hom af. Hy staan dus teen die Middeleeuse skolastiek, wat slegs "bestaan" as 'n toevallige verskyningsvorm teen "essensie" geplaas het. Kierkegaard verbind bestaan met die konkrete, unieke menslike bestaan van die individu.
As 'n ateïs het Friedrich Nietzsche 'n toekoms vir die mens gesien waarin hy/sy, en nie byvoorbeeld God, sy/haar eie waardes bepaal. Hy is oortuig daarvan dat God dood is, maar dat baie nie die gevolge hiervan insien nie. Die mens, vry van alle vrese en een met die natuur, moet die meester van sy eie lot word en is slegs verantwoordelik vir homself/haarself. Dit kan tot 'n Dionisiese benadering, dit is 'n selfsugtige houding wat as gevolg van die onbeperkte vryheid wat hierdie 'nuwe mens' skielik ervaar, voorkom.
Edmund Husserl se metode van fenomenologie sal vir die meeste latere eksistensialiste baie belangrik word. Sartre en Jaspers het in die dertigerjare van die 20ste eeu sy metode van fenomenologiese analise bestudeer en dit in hul filosofiese denke ingesluit.
Martin Heidegger, Husserl se belangrikste student, het "Bestaan" op die voorgrond geplaas en op sy beurt die werk van Sartre en ander eksistensialiste beïnvloed. Sy sienings oor die mensdom as Dasein, as "in-die-Wêreld-wees", "die Niks", vrees en dood resoneer nog in die moderne filosofie.
In die literêre werk van byvoorbeeld Dostojevski en Kafka verskyn karakters wat sukkel met die absurditeit en die nutteloosheid van hul bestaan. Hulle moet die gevolge van hul verkeerde keuses konfronteer en die vervreemding wat daarmee gepaard gaan, ly. Dit is alles tipiese eksistensialistiese motiewe.
Belangrikste konsepte
wysigOor wat eksistensialisme nou presies is, verskil die menings van filosowe wat hulself eksistensialiste noem, baie. Hulle stem gewoonlik saam met die belangrikste begrippe wat verband hou met eksistensialisme.
• Eksistensie gaan oor essensie.
Hierdie stelling kom van Sartre. Omdat 'n mens selfbewus is en op homself/haarself reflekteer, ontaard die ek dikwels in 'n wanvoorstelling van homself/haarself (être-en-soi, 'Synde-in-dit-self', as essensie). Op 'n stadium sal iemand optree in die beeld wat hy/sy van homself/haarself geskep het. Sartre noem dit 'kwade trou', vals, afdwaal van die regte 'ek'. Dit ontneem 'n deel van iemand se vryheid. Eers wanneer 'n persoon homself/haarself kan skei van die idee wat hy/sy van homself/haarself het (of wat ander van hom/haar het) en sy keuses maak in alle vryheid, van die 'niks' sonder doel of opdrag, kan hy bestaan as 'n outentieke persoon ('être-pour-soi').
• Verwerping van rede as 'n verdediging teen vrees.
Deur aksie, vryheid en keuse te beklemtoon, posisioneer eksistensialiste hulself lynreg teenoor rasionalisme, idealisme en die positivisme, veral teen hulle deterministiese aspekte. In situasies van vrees, veral in 'n eksistensiële krisis, bied die rede geen oplossing nie. Dit kom neer op 'n proses om betekenis te gee en dit waag om keuses daar te maak.
• Die absurde.
Eksistensialiste is geneig om die mens as 'n wese in 'n onverskillige en selfs vyandige omgewing te beskou, as vereensaam in 'n absurde heelal. In hierdie heelal vind die mens nie 'n betekenis van 'n hoër natuurorde nie, maar moet hierdie betekenis deur sy/haar eie optrede geskep word, ongeag hoe onstabiel en voorlopig hierdie skepping ook mag wees. Die realiteit rondom die mens is ook nie rasioneel nie, so dit is nutteloos om dit met rasionele middele 'n greep daarop te probeer kry. Albert Camus, wat dikwels met eksistensialisme geassosieerd word, het sy visie dan ook 'absurdisme' genoem.
• Met betrekking tot die bestaan of afwesigheid van God neem eksistensialisme twee moontlike posisies in: die teologiese en die agnostiese visie.
o 'n Vroeë 'eksistensialis' soos Kierkegaard het die verhouding tot God gesien as 'n uitnemende eksistensiële vraag. Nietzsche, daarenteen, het verklaar dat "God dood was" en dat die konsep van 'n God eenvoudig verouderd was. So sou 'teologiese eksistensialiste' soos Paul Tillich, Gabriel Marcel en Martin Buber, heelwat van hulle leerstellings met dié van die eksistensialisme deel.
o Agnostiese eksistensialisme doen hulle nie voor om te weet of alles in 'n breër, metafisiese raamwerk kan plaasvind nie. Dit word slegs vasgestel dat die enigste waarheid waarvan ons seker kan wees, daardie waarheid is waarop ons optree. Om te weet of 'n God bestaan, lê nie binne die moontlikhede van die menslike gees nie. Die bestaan van die mens is dus in die eerste plek subjektief.
Eksistensialisme in die teologie
wysigEksistensialisme speel ook 'n belangrike rol in die teologie. Rudolf Bultmann, het byvoorbeeld, baie aan Heidegger se filosofie ontleen. Nog 'n kenmerk van Bultmann is die onderskeid tussen eksistensiële en eksistensiaal. Eksistensiaal gaan oor die ontleding van die bestaan, terwyl eksistensiël betrekking het op die besluite wat 'n mens maak oor sy eie bestaan.
Invloedryke Christelike of godsdienstige geïnspireerde eksistensialiste (benewens die vroeër genoemde Kierkegaard en Bultmann):
Eksistensialisme in die kuns
wysigIn die kuns word eksistensialisme onder andere uitgedruk in die werk van die Fluxus-beweging deur George Maciunas. In Nederland in die a-dinamiese kuns deur Wim T. Schippers, maar ook in die werk van Willem Frederik Hermans. Laasgenoemde laat die hoofkarakters 'n betekenislose lewe in sy werk, wat vol mislukkings en toevallighede is, lei.
In die rolprentbedryf is eksistensialisme algemeen, onder meer deur regisseurs soos Ingmar Bergman, Andrei Tarkovsky, Terrence Malick en Stanley Kubrick. In Bergman se Die sewende seël lei die hoofrolspeler 'n onverbiddelike bestaan totdat hy eendag met die dood gekonfronteer word. Die bekende rolprent Taxi Driver van Martin Scorsese is ook vol van eksistensialisme.
Invloedryke eksistentialististiese filosowe
wysig- Max Stirner (Johann Caspar Schmidt) (voorloper)
- Augustinus van Hippo (voorloper)
- Blaise Pascal (voorloper)
- Fjodor Dostojevski (voorloper)
- Søren Kierkegaard
- Friedrich Nietzsche
- Martin Heidegger
- Simone de Beauvoir
- Jean-Paul Sartre
- Albert Camus
- Karl Jaspers
- Nikolaj Berdjajev
- Lev Sjestov
- Emmanuel Levinas
Bronnelys
wysig- Flynn, Thomas R. (2006). Existentialism: A Very Short Introduction. New York: Oxford University Press. ISBN 0-19-280428-6.
- Albert Camus: Lyrical and Critical Essays. Edited by Philip Thody (interview with Jeanie Delpech, in Les Nouvelles littéraires, November 15, 1945). p. 345.
- Appignanesi, Richard; Zarate, Oscar (2001). Introducing Existentialism. Cambridge, UK: Icon. ISBN 1-84046-266-3.
- Appignanesi, Richard (2006). Introducing Existentialism (3rd uitg.). Thriplow, Cambridge: Icon Books (UK), Totem Books (USA). ISBN 1-84046-717-7.
- Barrett, William (1958). Irrational Man: A Study in Existential Philosophy (1st uitg.). Doubleday.
- Cattarini, L.S. (2018). Beyond Sartre and Sterility: Surviving Existentialism. Montreal. ISBN 978-0-9739986-1-0.
{{cite book}}: AS1-onderhoud: plek sonder uitgewer (link) - Cooper, David E. (1999). Existentialism: A Reconstruction (2nd uitg.). Oxford, UK: Blackwell. ISBN 0-631-21322-8.