Wstęp do nauki o języku

Katarzyna Doboszyńska-Markiewicz

Semestr zimowy 2024/2025

Wykład 1

Lingwistyka jako nauka.

Różne typy językoznawstwa
 Czym jest język?

Typowe odpowiedzi:
• narzędziem komunikacji międzyludzkiej;
• połączeniem słownika i gramatyki;
• abstrakcyjnym systemem znaków;
• narzędziem tworzenia tekstów;
• częścią kultury danego narodu.
Powyższe stwierdzenia, choć są prawdziwe, nie
opisują w pełni tej skomplikowanej rzeczywistości.
 Definicja języka

Język to system znaków konwencjonalnych,

fonicznych, służących do porozumiewania się o
wszystkim (uniwersalny), charakteryzujący się
tzw. dwuklasowością, tzn. udziałem gramatyki,
umożliwiającej nieograniczone tworzenie
nowych konstrukcji.
Renata Grzegorczykowa
„Wstęp do językoznawstwa”
 Pochodzenie języka
• Współczesny nurt materialistyczny (neodarwinistyczny)
wśród badaczy amerykańskich (W. H. Calvin, D. Bickerton)
zakłada, że język wykształcił się w procesie ewolucji bądź z
ekspresywnych gestów, bądź z pohukiwań szympansów i
orangutanów. W latach 80. N. Chomsky głosił, że język
pojawił się w wyniku ucisku czaszki na powiększający się
mózg praczłowieka. Jak te teorie zweryfikować?
• F. de Saussure: „Błędem jest sądzić, iżby problem
pochodzenia języka miał być czymś innym niż ten, który
dotyczy jego przekształceń”.
 Definicja językoznawstwa

Językoznawstwo
(lingwistyka) – nauka o
języku: jego naturze,
budowie i funkcjonowaniu.
 Jak można badać język?

• językoznawstwo wewnętrzne – bada język

w izolacji jako system, strukturę m.in.
znaczenia wyrazów (semantyka), ich budowę
(morfologia), reguły odmiany (fleksja) i łączenia
w zdania (składnia)
• językoznawstwo zewnętrzne – bada relacje
języka i innych rzeczywistości, np. odniesienie
języka do kultury, społeczeństwa, procesów
psychicznych
 Językoznawstwo a inne nauki

Od starożytności język był przedmiotem zainteresowania

filozofii. Przykłady:
1. Dialog Platona, IV w. przed Chr., pt. Kratylos – czy język jest
dany z góry (wielki słowotwórca), czy ma charakter umowy
społecznej?
2. Filozofia analityczna, początek XX w., np. John Austin.
Analiza języka (kontekstów, sytuacji użycia słów) może nas
doprowadzić do rozwiązania problemów filozoficznych.
3. Filozofia języka Andrzeja Bogusławskiego – język jako
właściwe człowiekowi działanie na szczególnej wiedzy.

Fonetyka ma związek z anatomią (budowa narządów mowy) i

fizyką (fale dźwiękowe).
 Językoznawstwo zewnętrzne

Język bada także socjologia, etnologia,

psychologia. Nauki z pogranicza tych dyscyplin to:
1. socjolingwistyka – bada język różnych
społeczności (dialektologia jako jej część lub
oddzielny dział językoznawstwa)
2. etnolingwistyka – bada zależności między
językiem a kulturą
3. psycholingwistyka – bada zależności między
językiem a rozwojem psychicznym człowieka
 Socjolingwistyka, dialektologia
• Socjolingwistyka daje opis gwar
terytorialnych (ludowych, miejskich
– oddzielny dział: dialektologia) lub
środowiskowych (uczniowskiej,
studenckiej, przestępczej,
bywalców siłowni, graczy w gry
komputerowe, blogerek modowych
itd.)

• Mamy więc język ogólnonarodowy

(polszczyznę ogólną) i odmiany
języka: socjolekty, dialekty,
profesjolekty, idiolekty…
 Proszę dopasować leksykę do podanych
gwar środowiskowych i terytorialnych.
1. gwara warszawska (warsiaska nawijka),
2. socjolekt bywalców siłowni,
3. slang młodzieżowy,
4. dialekt śląski
bicek, XD, rajza, absztyfikant, modry, mundry,
wiosło, badylarz, diax, modlitewnik, ekspić,
bajzel, laufrować, dednąć, szkita, doliniarz,
lyderjaka, dzik, epicki, torta
 Proszę dopasować leksykę do podanych
gwar środowiskowych i terytorialnych.
1. gwara warszawska (warsiaska nawijka),
2. socjolekt bywalców siłowni,
3. slang młodzieżowy,
4. dialekt śląski
bicek, random, rajza, absztyfikant, modry,
mundry, wiosło, badylarz, siemka, modlitewnik,
cringe, bajzel, laufrować, dednąć, szkita,
doliniarz, lyderjaka, dzik, epicki, torta
 Etnolingwistyka, psycholingwistyka –
przykładowe zagadnienia
Etnolingwiści zajmują się np. pojęciem tabu
językowego i związaną z nią eufemizacją języka.
W naszej kulturze tabu językowym objęta jest
sfera intymna, wulgaryzmy, śmierć, niektóre
choroby czy pewne zagadnienia religijne.

Psycholingwiści badają m.in. rozwój mowy u

dzieci (czyli proces tzw. akwizycji mowy) czy
zjawisko dwujęzyczności (bilingwizmu).
 Kultura a język
„Doskonałość języka jest wstępnym warunkiem rozwoju kultury”
(Edward Sapir)

Język jest „najdoskonalszym ze wszystkich przejawów porządku

kulturowego i jeśli chcemy zrozumieć, czym jest sztuka, religia,
prawo, a może nawet i kuchnia lub zasady uprzejmości, należy je
rozumieć jako kody utworzone przez artykulację znaków, według
modelu lingwistycznego porozumiewania się.”
(Claude Lévi-Strauss)

„W języku, w jego gramatyce, zasobie leksykalnym i frazeolo-

gicznym, w znaczeniu słów, systemie gatunków i stylów szuka się
przejawów kultury” (Jerzy Bartmiński)
 Krótka historia językoznawstwa

Do XX w. badano poszczególne języki niczym organizmy

żywe (gramatyki, słowniki), które rodzą się, żyją, umierają
(skamieliny, np. język praindoeuropejski).
W XIX w. pojawił się co prawda termin „językoznawstwo”,
ale badaczy interesowało przede wszystkim wykazanie
pokrewieństwa między językami i poszukiwanie rodzin
języków świata.
Młodogramatycy (lata 70. XIX w.) – grupa językoznawców
niemieckich, którzy traktowali językoznawstwo jako naukę
przyrodniczą, ścisłą. Interesował ich rozwój historyczny
języków.
 Przełom: Ferdynand de Saussure

Ten szwajcarski uczony jako pierwszy zapytał, czym

jest język jako taki i nadał językoznawstwu rangę
odrębnej nauki:
„(. . . ) jedynym prawdziwym przedmiotem językoznawstwa
jest język rozpatrywany sam w sobie i dla siebie samego.”
1916r. Kurs językoznawstwa ogólnego
De Saussure wprowadził podział mowy (langage
czyt. [langaż])na langue [lang] i parole [parol], czyli
na język (abstrakcyjny system znaków) i mówienie
(użycie systemu).
 Rozróżnienie Ferdynanda de Saussure’a:
synchronia a diachronia
• językoznawstwo synchroniczne – bada język w
danym momencie jego rozwoju, np.
gramatyka opisowa języka polskiego,
wulgaryzmy polskie w XVII w.
• językoznawstwo diachroniczne – bada rozwój
języka, procesy, zmiany zachodzące w czasie,
np. gramatyka historyczna języka polskiego,
ewolucja gwary młodzieżowej w ostatnim
dwudziestoleciu.
 Językoznawstwo opisowe i normatywne

• językoznawstwo opisowe – bada i opisuje

system języka i jego podsystemy: fonologiczny,
morfologiczny, leksykalny, składniowy
(gramatyka opisowa)
• językoznawstwo normatywne – bada normy
(zasady) poprawności językowej, piętnuje
błędy (kultura języka)
 Językoznawstwo teoretyczne i stosowane

• językoznawstwo teoretyczne – bada uniwersalne

aspekty języka, opisuje jego funkcjonowanie (np.
teoria aktów mowy, fonetyka, semantyka,
składnia)
• językoznawstwo stosowane – zajmuje się
praktyką (glottodydaktyka – nauczanie języków
obcych, logopedia, leksykografia,
przekładoznawstwo, lingwistyka komputerowa –
tworzenie korpusów tekstów, programów
przetwarzających język naturalny)
Dziękuję za uwagę i polecam motto na najbliższy
tydzień:
Człowiek jest zanurzony w języku jak ryba w wodzie
I. Iredyński