Paoay A Makapaway

PAOAY A
MAKAPAWAY:
Narativa ti
Panagwayawaya
iti Maysa a Lokal a
Komunidad
LEONARDO D. TEJANO
PAOAY A MAKAPAWAY: Narativa ti Panagwayawaya iti Maysa a Lokal a Komunidad
KONTEXTO TI SUKISOK:
“Dika kadi pay laeng makapaway, barok?”
sungbat a saludsod ni nanangko idi sinaludsodko no kuyogennak pay laeng nga

agenrol. Addaak idin iti maikadua a tawen iti sekundaria.
“Makapawayak met, a!”
kuna ti lilangko idi pawpawilanmin nga agpaili gapu ta panawen idin ti

panagkabawnan.
“Apay a Paoay, ‘nang?”

“Wen, a, ta makapaway, barok!”sungbatna kaniak.
ti balikas a nagan dagiti banag ket adda

pakainaiganna iti proseso a pagpaspasaran
wenno pakausaran daytoy mismo a banag; ti
pinakbet ket pinakebbet a natnateng, ti paksiw
ket pinakissiw iti suka a tilapia wenno sisiaw, ti
pagablan ket pagaramidan iti inabel, ti
mallukong wenno malukong ket naglukong a
pagikabilan iti sidaen
Ditoy a mabalintayo a mabukel ti maysa a

prinsipio: ti balikas ken ti realidad, fisikal man wenno
mental, ket konektado. Wenno iti sabali a panarita, ket
evidensia ti realidad, evidensia ti existensia ti balikas.
Ngem ti adatna, kas iti baglan, ti mangngagas nga Ilokano,

a no di nalipatanen ket addaanen iti negativo a kaipapanan ti
paway ket maysan kadagiti ibagbaga dagiti awanan-nakem a di
makaut-utang iti pagsasao a nauneg a balikas—balikas a dida
matukoden iti agdama gapu iti iti nadumaduma a faktor kas iti
(mis)historia, geografia, misinformasion, ken madi a tradision
iti popular a kultura a mangitunda iti lobootomisasion ken
pananglipat.
Naliplipatanen dagiti taga-Paoay ti balikas a

paway. Napukpukawen iti utob-nakem dagiti taga-
Paoay ti idea ti panagpaway. Maiyaw-awanton iti
pakasaritaan ti Paoay. Iti udina, mapukawton daytoy a
lagip ken kinasanut kadagiti sumaruno a generasion.
Umuna, ti tendensia iti panagsurat iti historia nga agbalin a

Manilasentriko wenno nakasentro laeng iti Kamaynilaan ken
kadagiti provinsia a Tagalog. Dagiti adayo a provinsia ket
ipagpagaraup a rural, tradisional, ken istatiko ken addaan iti
panagdur-as a nabaybayag wenno paspasurot laeng iti
Maynila, ti kolonial a sentro, ken iti Tagalog, ti region (Larkin,
1982).
Segun iti panagadal ni Reynaldo Ileto kadagiti popular a tignay (1989) ken
Contracting Colonialism: Translation and Christian Conversion in Tagalog Society
under Spanish Rule (1989), intensivo ken extensivo ti panagserrek dagiti Kastila
kadagiti provinsia a Tagalog gapu iti kinaasideg daytoy iti Maynila. Dagiti adayo a
provinsia ken pueblo, segun ken Ileto (1997), ket adda iti kontrol dagiti bandido ken
dagiti elemento a di mambigbigbig iti paglintegan. Mailinia daytoy iti konsepto a
mandala a gimong iti Abagatan-a-Daya nga Asia a dagiti otoridad ket nabilbileg iti
sentro ken kumapkapsot iti ruar ti sentro (Wolters, 1999) ti existensia dagiti tignay ti
panagkitakit ken panagaklas ken maikadua, ngem konektado met laeng iti umuna,
ti pannakabuangay ti provinsia ti Ilokos Makinamianan gapu iti revolusion
kontra kadagiti mannakup.
Dakkel daytoy nga evidensia ti posibilidad a ti Paoay, kas maysa kadagiti

kauunaan nga encomienda, visita, cabesera, ken pueblo (Mateo, 2002) ket ti paway
met laeng a nagan ti aktitud a makapagwaywayas wenno makapagmaymaysa. Iti
panangilista da Guillermo ken Juanico (2012) kadagiti toponimo iti Filipinas,
nadakamatda nga adda dagiti toponimo a naibatay iti kultural-historikal.
Ti adatna, saan a kastoy ti maitantandudo a pakasaritaan.

Ibagbaga dagiti adu a referensia (Adaza, 1986 ken Aurelio, 2016) a
naggapu ti Paoay iti Bombay, India ket gapu kadagiti tradisional a
teoria ti migrasion, ninaganan dagiti dayo ti disso.
TI PROBLEMA
Aramat ti indigeno a teoria a pakabaliksan, ken purok ti isip,

sungbatan daytoy nga obra dagiti kangrunaan a saludsod daytoy a
sukisok:
1. Kasano a makatakder ti balikas a paway kas semilia ti maysa a
Pakasaritaan ti panagwayawaya?
2. Kasano a nabuangay ti Paoay kas maysa a purok ti isip?
TI IMPORTANSIA TI SUKISOK
 Kadagiti manursuro tapno maitukitda kadagiti estudianteda ti

makapnek nga interpretasion ti pakasaritaan ti Paoay nga addaan iti
fundamental a pangipateg iti panagpaway ken panagwaya;
 Iti lokal a gobierno tapno magutigotda a mangiyusuat kadagiti
programa a mangpadayaw iti nasayaat a pakasaritaan;
 Kadagiti mangmangged iti kultura tapno kitaenda pay dagiti
signifikasion a konektado iti daytoy a pakasaritaan;
 Kadagiti agente ti turismo tapno maipromoverda kadagiti turista nga
umumay iti Paoay saan laeng dagiti napintas a lugar no di ket
agraman payen ti pakasaritaan; ken
 Kadagiti historiador, tapno paneknekan-diskualifikarenda daytoy
nga interpretasion ken iramanda iti obrada ti panagmennamenna
kadagiti material nga ad-adalenda.
SAKUP ken LIMITASION
Aramat ti indigeno a teoria a pakabaliksan, ti panangsukain kadagiti sabali ken

naun-uneg pay a kaipapanan, ken purok ti isip, ti idea a dagiti komunidad ni Ilokano,
dagiti purok, ket nabuangay manipud iti kolektivo a tagainep wenno imaginasion, ti
panagmennamenna kas gameng-pangsukisok wenno panangamiris, ken ti
panangisarsarita kas wagas ti presentasion—padapada nga indigeno a metodologia a
kinarit ti agdama a mannukisok nga ikkan iti teknikal ken sientifiko a kaipapanan iti
benneg ti riserts, kangrunaan a kalat daytoy a sukisok a sukainen ken ilugar ti
konsepto a paway ken ti idea ti panagpaway iti utob-nakem dagiti Ilokano ken dagiti
Taga-Paoay tapno makaisingasing iti tentativo a panagmennamenna, iti wagas ti
panagsasarita, a ti puon, rugi, ken semilia ket ti balikas a paway.
Umuna kadagiti addang nga insayangkat iti daytoy nga obra ket ti panangamiris
iti papel nga inakem ti Paoay iti pakasaritaan ken panagkitakit iti tiempo ti
kolonisasion dagiti Kastila ken Amerikano. Daytoy ket gapu iti kinaawan unay ti
masindadaan a referensia maipanggep iti tiempo sakbay ti maika-15 a siglo. Agpaay
pay daytoy kas historiografikal a kontexto iti pananganalisar iti balikas a paway kas
panangisilpo ti historiko ken prehistoriko a paset ken naisurat ken di naisurat a
pakasaritaan. Iti daytoy a panangilugar ti analisis iti realidad, maikkan iti definision ti
obra manipud iti aktual ken praktikal a situasion. Kamaudiananna, iti kastoy a wagas,
makaitedtayo iti sibubukel a buya ti Pakasaritaan manipud iti naannayas nga ayus ti
nainkagimongan nga utob-nakem.
Iti pay kastoy a wagas ti panangpadayaw iti pakasaritaan ken iti padas-Ilokano,
mangituktukittayo iti aktitud a masapul ken nasken unay iti narikut nga universo ti
informasion—ti nainwayawayaan a panagpampanunot a mangrugrugi iti bukod-a-
bagi, iti lokal a kapanunotan.
Saan a kalat daytoy nga obra ti agbalin a referensia para iti pakasaritaan ketdi,
gannuat daytoy a tesis ti mangipakita iti makapnek ken mamagwayawaya nga
interpretasion ti pakasaritaan.
Saan a kalat daytoy nga obra ti agbalin a referensia para iti pakasaritaan ketdi,
gannuat daytoy a tesis ti mangipakita iti makapnek ken mamagwayawaya nga
interpretasion ti pakasaritaan.
DEFINISION DAGITI TERMINO
Narativa-panagabel iti estoria tapno makabukel iti maysa a naayus ken

naannayas a Pakasaritaan maipanggep iti banag a sarsaritaen (Smith, 1999). Daytoy
nga istilo iti panages-estoria ti masansan a maus-usar nga estilo iti panagsurat iti
pakasaritaan kas kadagiti obra da De los Reyes (Historia de Ilocos, 1890) ken Scott
(Ilocano Responses to American Aggression, 1986). Iti agdama a sukisok daytoy a
Pakasararitaan ket iti Paoay kas naisierto iti balikas a paway.
Pakabaliksan-indigeno a metodologia a kinarit nga ikkan iti teknikal a konsepto
iti benneg ti panagsuksukisok iti agdama nga obra. Daytoy a metodologia, a maysa
pay a teoria, ket panangsukain ken panangsapul iti sabali pay a ken naun-uneg a
kaipapanan ti maysa a balikas. Iti agdama nga obra, ti panagsapul ti naun-uneg ken
sabali pay a pakabaliksan ket agwayat iti historikal, antropologikal, ken aktual a
situasion.

Panangamiris-Panaganalisar. Iti agdama nga obra, daytoy ket ti
panagmennamenna.
Panangisarsarita-Panangiyes-estoria wenno pagkukuwento iti Tagalog. Daytoy
ket kas iti inusar ni Arboleda (2003) iti tesisna iti Universidad ti De la Salle iti
panangidokumentona kadagiti oral a liteeratura dagiti Ifiallig ti Mountain Provinces.
Daytoy ti indigeno a metodologia nga inusar ti agdama a sukisok kas wagas ti
presentasion.

Pakasaritaan-maitutop iti balikas nga historia wenno ti panagadal kadagiti
napasamak iti naglabas. Iti agdama nga obra, maar-aramat daytoy iti dua a wagas: (1)
ti pakasaritaan a naisurat iti bassit a “p” ipasimudaag daytoy ti pakasaritaan nga
insurat dagiti historiador ken iti popular nga adal maipanggep iti gapu ken naggapuan
segun kadagiti naipablaaken a referensia, ken (2) ti Pakasaritaan a naisurat iti
dakkel a “P” a mangipasimudaag iti estoria a naggapu mismo kadagiti tao, iti
sientiiko a panagadal kadagiti realidadna, padas ken pagsasao wenno balikas iti
agdama nga obra. Mabalin nga inaig ditoy ti teoria ni Agcaoili (1996) a nabukel iti
doctoral a disertasion iti Universidad ti Filipinas-Diliman.
Panagmennamenna-panagamiris wenno nauneg a panagpampanunot
maipanggep iti maysa a banag. Iti agdama nga obra, aramaten daytoy kas indigeno a
wagas ti panangamiris a maitutop iti semantikal ken hermeneutikal a panagamiris
wenno panaganalisar—agapada a filosopikal a gameng. Iti panagusar daytoy a
termino, ilugar daytoy ti isip, ti personal ken kolektivo nga isip, kas kangrunaan a
sors iti panangimapa ti lokal a kapanunotan ti Ilokano a gimong nga addaan iti
nasken unay a papel iti panangisural iti Pakasaritaan nga Ilokano.
REPASO DAGITI LITERATURA KEN DADUMA PAY A SUKISOK
Mabasa iti daytoy a paset dagiti literatura kasta pay dagiti immuna-
una a sukisok ken panagadal nga adda pakainaiganna idi agdama nga
obra. Nabinsabinsa daytoy iti sumaganad: (1) Ti Toponimo ken ti
Toponimia, (2) Semiotiks kas Wagas ti Panaganalisar, ken (3)
Panangrakisa ti Historiografia iti Filipinas.
TEORETIKAL A BALABALA
Maidasig kadagiti daduma a sukisok, daytoy nga obra, kas maysa a

sukisok manipud iti indigeno a saripatpat, ket mangisingasing—
mangpalnuad ken mangbusbos—kadagiti teoria a mammigbigbig iti
Ilokano a sirpat-lubong. Umuna, ti pakabaliksan, ti panangsukain ken
panangsapul iti sabali pay a ken naun-uneg a kaipapanan ti maysa a
balikas; iti agdama nga obra, ti panagsapul ti naun-uneg ken sabali pay
a pakabaliksan ket agwayat iti historikal, antropologikal, ken aktual a
situasion, ken maikadua ti purok ti isip, ti idea a dagiti komunidad ni
Ilokano, dagiti purok, ket nabuangay manipud iti kolektivo a tagainep
wenno imaginasion.
KONSEPTUAL A BALABALA
Ilustrasion 1. Konseptual a balabala ti Paway a Makapaway: Narativa ti Panagwaya

iti Maysa a Lokal a Komunidad.
DESENIO TI SUKISOK
Suroten daytoy nga obra ti prinsipio ti kualitativo a wagas ti
panagsuksukisok usar ti nadumaduma ng addangen iti panagummong ken
panagamiris iti gannuat a makapartuat iti bagi ti adal iti Ilokano. Naikugnal
semiotioks ken hermenutika kas gameng iti panagamiris a filosopikal, usaren daytoy
ti pakabaliksan ken purok ti isip kas basar a teoria tapno iti kasta makaisingasing iti
maysa a tentativo a panagmennamenna, iti wagas ti narativa, a ti puon, rugi, ken
semilia ket maysa a balikas: paway.
Iti panagamiris iti kaipapanan ken panagsirig iti padron ti panagwayawaya a
naisierto iti paway, usaren a kontexto daytoy a sukisok dagiti historikal a referensia.
Ngarud ti panagusar iti wagas a panaganalisar kadagiti dokumento.
SITIO TI SUKISOK
Naisayangkat ti panagadal iti Paoay, Ilokos Makinamianan, iti laud a kosta iti isla a
Luzon. Sakbay ti division ti provinsia tapno agbalin a dua a provinsia ti amianan ken
abagatan, idi 1818, paset pay ti provinsia ti Abra ken La Union. Immuna a nagbalin a
visita ti San Agustin de Batak, nagbalin a kabisera idi 1593. Segun iti historia de
Ilocos ni Isabel de los Reyes (1980), tiempo pay daytoy a nagbalin a maysa nga ili.
Maysa ti Paoay iti innem a kauunaan a kabisera iti Ilocos Norte karaman ti Laoag,
Dingras, Bacarra, Batac, ken San Nicolas (1985). Bigbigen kas fundador ken
kauunaan a kapitan bosar ti munisipio ni Don Martin Guiang (1701-1704) babaen iti
maysa a dekrito manipud iti España (Adaza, 1986).
PAGGAPUAN DAGITI DATOS
Dagiti kangrunaan a dokumento a mausar kas historikal a referensia iti daytoy nga
obra ket dagiti sumaganad: Historia de Ilocos (1890) Ilocano Responses to American
Aggression 1900 to 1901 (Scott, 1986), Ilocos in the Shadow of Revolution
(Apilado, 1989), ken A History of Ilocos: The Story of Regionalization of Spanish
Colonization (Mateo, 2004).
ADDANGEN ITI
PANAGUMMONG
KEN
PANAGAMIRIS
DAGITI DATOS
PRESENTASION DAGITI DATOS: Historiografikal a
Kontexto
Pannakatakuat iti Ilocos
• Kas kadagiti sabali a paset ti arkipelago, ti panagsakup dagiti Kastila iti
Ilocos ket dimmalan met kadagiti ispesifiko nga episodo: umuna, ti entrada
wenno ti panagserrek kadagiti komunidad ken maikadua, ti reduccion wenno
ti pannakaiyakar dagiti tao manipud kadagiti komunidad nga ag-iinnadayo
iti maymaysa a komunidad babaen iti pannakaallukoy wenno iti fuersa.
• Ti pannakatakuat iti Ilocos ket bigbigbigen a gapu ken Kapitan Juan de
Salcedo, apoko ni Miguel Lopez de Legazpi, ti umuna a gobernador-general
iti Filipinas.
• Dardarepdepen ti grupo ni Salcedo a makontrol ti minas ti balitok iti region.
Dida ammo a dagiti balitok ti Ilokos ket naibaba laeng manipud iti
Cordillera dagiti Igorot (Daytoy ket segun ken Gaspar de San Agustin iti
Conquistas de las Islas Filipinas, ti nangsurat maipanggep iti explorasion ni
Salcedo iti Ilocos ken nagpaay met a referensia ni De los Reyes iti Historia
de Ilocos).
Kontexto
• Linayagda iti kosta ti Pampanga, Zambales ken Pangasinan nga agtunda iti Ilocos.
Manipud iti Agoo, napan ti grupo ni Salcedo iti kostal a komunidad ti Atuley
wenno ti agdama a Bauang. Nakasarita dagiti Kastila ti dua a lokal ket imbaga
dagitoy nga adda pay komunidad iti naun-uneg a paset ti disso. Binaon dagiti
Kastila dagiti lokal nga ipakammoda kadagiti tao ti maysa a negosasion iti kappia
babaen kadagiti Tagalog a mangipatpatarus para kadagiti Kastila. Naaw-awatan
met dagitoy dagiti lokal gapu iti padron dagiti balikas a naus-usar iti komersio
dagitoy nga etniko a grupo. Adda simmungbat a datu iti imbitasion ni Salcedo ket
imbagana nga agsubli daytoy a kadua dagiti daduma pay a datu ngem saan daytoy
a nagsubsubli. Basar iti nadakamattayo a sors iti ngato, impato dagiti Kastila kas
pannakapaay ti imbitasion daytoy kadagiti daduma pay a datu nga indikasion nga
adda maysa a supra-purok (ti termino ket manipud iti obra ni Mateo, 2002) nga
aliansa. No man pay kasta, awanan pay daytoy iti umdas nga evidensia iti
agdama.
Kontexto
• Intultuloy ti grupo ti panaggalugad iti Ilokos ket nadanonda ti Karayan Purao ken ti
komunidad ti Purao wenno ti agdama a Balaoan. Ammon dagiti lokal ti darnas dagiti
Kastila iti baybay ti Ilokos ket ngarud, nagsagana dagitoy a protektaran ti
komunidadda. Naginsasangaili dagitoy kadagiti Kastila ket idi naaladan ti rikna
dagiti Kastila, inatakeda dagiti barkoda. Adu dagiti natay a lokal iti daytoy a
panagatake.
• Manipud iti Purao, nagtuloy ti expedision iti amianan ket nakadanon iti Dumaguake
wenno ti Agdama a Santa Lucia. Saan a kas kadagiti Ilokano iti Purao, inawat dagiti
lokal a nasayaat dagiti Kastila. Imbaon ni Salcedo ni Alferez Antonio de Hurtado a
serreken dagiti komunidad iti naun-uneg a paset ti disso. Gapu iti violente ti
panagserrek ti Hurtado kadagiti komunidad, plinano dagiti Ilokano ti panampapatay
kenni Hurtado idi agsubli dagitoyen iti barkoda iti kosta. Ngem gapu iti napigpigsa
nga armas dagiti Kastila, nalapdanda ti atake ket natiliwda ni Datu Silata. Impakita
met ni Salcedo ti panggepna a nainkappian a negosasion, pinaruk-atanna ti datu ket
kas pangsupapak, nangted met ti datu iti 100 nga onsa ti balitok.
Kontexto
• Iti 12 Junio 1572, nakadanon ti grupo ni Salcedo iti Caoayan asideg iti Karayan Abra.
Naglayag dagitoy a mapan iti Vigan no sadinno a nakitada ti dua a bangka a sigud nga
immadayo iti nakitada dagiti Kastila. Nagofresir ni Salcedo iti kappia ngem saan nga
inawat dagiti lokal. Usar dagiti arkebus a paltogda, nakipaglablaban dagitoy
aginggana a napagtalnada ti resistensia. Nainballigianda a nastrek ti Vigan nga addaan
idi iti 1500 a balay. Nagtaray met dagiti lokal iti kabangibang a komunidad a Bantay a
pagsinsinaen idi karayan. Segun iti interpretasion ni Mateo (2002) makita ditoyen nga
adda kooperasion iti baet ti dua a komunidad nga Ilokano. Idi nakita dagiti lokal nga
awan panggep dagiti Kastila a tumalaw iti komunidadda, nagsubli dagitoy iti Vigann
ket nakipaggayyem kadagitoy.
• Kalpasan ti mano nga aldaw intuloy ti grupo ni Salcedo ti naglayag iti norte ket
nakadanonda iti Laoag no sadinno a sinangailida dagiti pana. Saan a nagpaatiw kaditi
paltog nga arkebus dagiti Kastila ket nainballiagianda a nastrek ti Laoag nga addaan
idin iti 4000 a balay.
Kontexto
Umuna a Panangpakita iti Panagpaway
• Kas kostal a lugar, ita ken uray pay idi paset pay laeng daytoy ti Badoc, Currimao, ken
Pinili, nagbalin a dalan ti Paoay iti pannakatakuat dagiti Kastila kadagiti naun-uneg pay
a paset ti makinamianan nga Ilokos. Iti Historia de Ilocos ni Isabelo de los Reyes
(1890), mabasa nga immuna a nagpakita iti pigsa ken panagkitakit dgiti taga-Paoay idi
1572.
• Walo nga aldaw idin nga agur-uray ti grupo ni Salcedo iti bassit a puro a posible a ti
Kurimao (paset idi ti Paoay ti Kurimao) a kumapsot ti angin idi napanunotan dagitoy a
sursoren ti naun-uneg a paset ti disso manipud iti baybay. Tallo a kilometro manipud
ditoy, maysa a bunggoy dagiti Ilokano ti kellaat nga umatake kadagiti Kastila kalpasan
ti napigsa a putok manipud iti arkebuses. Nagsanud a nagsubli kadagiti bangka ti grupo
ni Salcedo. Damdama, adda dakdakkel a bunggoy dagiti Ilokano ni nagtipontipon iti
igid ti baybay. Iggem ti maysa a gayang, pimmasango ti dadauloda. Kinarkaritna dagiti
Kastila.
• Saan a nagbuteng ni Salcedo ket pinatganna ti karit. Bimmaba daytoy iti bangka nga
addaan iti espada ken kalasag. Binagaanna a di sumursurot dagiti kakaduana kenkuana.
Kontexto
Umuna a Panangpakita iti Panagpaway
• Apagaddak pay laeng ni Salcedo iti baybay, sigud nga ingiang ti
dadaulo dagiti Ilokano ti gayangna a sigud met a nasiasi ni Salcedo
babaen iti kalasagna.
• Nagtaray ti Ilokano nga agturong iti kabambantayan. Sinursurot met
daytoy ni Salcedo nga awanan iti ammo nga addan plano dagitoy a
mangtambang kaniana. Nakitana laengen ti bagbagina a
palpalikawkawan ti agarup 300 nga Ilokano nga agpulpulikaaw iti gura
ken ayat a mampapatay kaniana.
Kontexto
Paoay kas Maysa kadagiti Kadadakkelan nga Encomienda
Adda pay mensaje a maalatayo iti balikas paway. Daytoy ket mabalin a
mailawlawag iti kastoy a wagas: no makapawayka, wenno ibagbagam a
kabaelam ti agpaway, makatakder nga agmaymaysa ken iti bukbukodmo,
adda ipanpannakkelmo. Mabalin daytoy a makita iti Relasion dagiti Isla ti
Filipinas ni Loarca (1582) ken iti Akawnt dagiti Encomienda iti Filipinas
ni Gomez Perez de Dasmariñas (1591). Segun iti daytoy a report, maysa
ti Paoay kadagiti dadakkel nga encomienda saan laeng nga iti
makinamianan nga Ilokos no di ket iti entire a provinsia. Lalagipentayo a
dagitoy nga encomienda ket naiyestablisar segun iti populasion sakbay
idi dimmateng dagiti Kastila, iti kinabaknang ti disso gapu ta dagitoy ket
tapno mangipaay iti baknang ken finansial iti Korona ti Espana ken ti
konkistador, ken tapno agbalin a sentro ti panggedan wenno komersio
(Mateo, 2002).
Kontexto
Ti Paoay iti Reduksion ken Konversion
• Adda kaitutopan nga temporal espasial nga organisasion ti encomienda
iti reorganisasion nga spiritual: ti reduksion (Mateo, 2002). Kalat ti
reduksion nga ukkonen dagiti tao iti kaprapraktikalan a lokasion tapno
iti kasta maisursuro dagiti frayle dagiti prinsipio ti Krisianismo ket
ngarud, al-alisto a conversion dagitoy. Gapu ta ti reduksion ken
conversion ket maisaysayangkat kadagiti lugar nga addaan iti dakkel a
populasion, dagiti encomienda ket nagbalin met a sentro a misionario.
Manipud kadagitoy, napili dagiti kabisera. Gagangay a bukbuklen
dagiti pre-Hispaniko a purok, dagiti kabisera ket addaan iti simbaan
ken agbalin a sentro dagiti religioso nga aktividad. Gapu ta adu
kadagiti Ilokano ti di unay mangayat nga umakar iti pagtaengan, dagiti
purok iti ruar dagiti kabisera ket nagbali a visita nga addaan iti kapilia.
Kontexto
• Adu a sentro a misionario ti naifundar kalpasanna a naiyestablisar ti Vigan kas
kaunaan a kabisera ti Ilokos idi 1575 (Foronda, 1971). Iti maudi a paset ti maika-
16 a siglo, nabuangay dagiti sumanganad a kabisera: Santa ken Santa Lucia idi
1576, Tagudin ken Laoag idi 1586, Balaon, Narvacan, ken Batac idi 1587, Bauan
ken Bacarra idi 1590, Bantay, Sinait, ken Candon idi 1591, Paoay idi 1593, Agoo
ken Dingras 1598, ken Bagnotan idi 1599. Naikabit kadagitoy a kabisera ti
nadumaduma a visita. Gapu iti bassit a bilang dagiti misionario, dagiti daduma a
kabisera ket nagbalbalin a visita. Kasta met nga iti panagdakkel ti populasion ti
maysa a visita, agbalin daytoy a kabisera. Kastoy ti napasamak iti Paoay.
Immuna-una daytoy a nagbalin a visita ti San Agustin de Batak a nabuangay iti
Tanap Kakabayan uray pay ti simbaan daytoy ket naidedikar iti Nuesta Senora de
la Concepcion. Ti Visita ti Paoay ket naidedikar iti San Agustin. Iti Mapas wenno
Estados Generales dagiti Agustino (de los Reyes, 1890), ti 1593 ket tiempo a
nagbalin a maysa nga ili ti Paoay.
Kontexto
• Iti Patterns of Settlement in Ilocos Norte ni William Thomas idi 1985,
maysa a komparativo a panagdal kadagiti kabisera, binigbigna kas
maysa kadagiti kauunaan a kabisera ti Paoay kadua ti lima pay a
kabisera: Laoag, Dingras, Bacarra, Batac, ken San Nicolas. Nakita ni
Thomas (1985) nga dagiti kabisera ket: (1) addaan iti asideg a karayan a
pagalan iti danum para iti ania man a domestiko a pakausaran, (2) di
nababbaba ngem lima aginggana innem a kilometro ti kinaadayo
manipud iti sabali pay a kabisera tapno di makiinnagaw iti sabali a
populasion kasta met kadagiti natural a pagalan, (3) addaan iti
mannalon a populasion nga asideg iti kataltalonan tapno iti kasta saan
nga umad-adayon dagiti tao iti pagobraanda, ken (4) nasken a dagiti
kabisera ket addaan iti nangato a bank of rivers kas proteksion iti layus.
Kontexto
Ti Panagaklas dagiti Silang
• Awan sabali a a revolusion iti Ilokos, ken posible nga iti entiro nga
arkipelago, ti nangipaay iti nakaro a buteng kadagiti Kastila no saan a ti
panagaklas a dinauluan ti agasawa a Silang (Mateo, 2002). No idasig daytoy
iti Rebelion Ilokos (1660-1662) ken Rebelion ni Almazan (1662) a
napasamak maysa a siglo a nasapsapa, amang a dakdakkel ken naramramram
ti panagaklas dagiti Silang.
• Nangrugi ti panagaklas idi 1762. Sakup idi dagiti Briton ti Maynila ket segun
iti Mateo (2002), naluomen ti Ilokos para iti maysa a rebelion. Agsasakit idi
dagiti Ilokano ken adda ti nakaro a panagbisin. Dagiti agricultural nga obra
ket saanen a naasasikaso dagiti mannalon gapu iti polo y servicios. Sakbay
daytoy, segun iti Libro de Entierros de Vigan (1752), adda napasamak nga
epidemia ti tuko a pimmunas iti dakkel a populasion ti amianan a Luzon.
Ngem iti laksid dagitoy a napasamak, awan inobobra dagiti opisial ti kolonia.
Insensitivo dagitoy kadagiti mapaspasamak.
Kontexto
• Dua banag ti mabalintayo a pagmennamennaan no apay nga adu dagiti naallukoy
dagiti Silang a nangted iti panagaklasda iti napigsa a fuersa. Umuna, gapu iti etniko a
suporta. Naiyanak ni Diego Baltazar Silang y Andaya iti Vigan idi 16 Disiembre 1730.
Panggasinense ti amana manipud iti Caba, barrio ita ti Aringay ti Agdama a La Union.
Nativo met iti Vigan ti nanangna (Vivar, 1762). Dimmakel daytoy iti ili ni tatangna
ngem nagsubli iti Vigan tapno agobra kas personal a servidor ti maysa a frayle. Adu
dagiti sinerrekna a trabaho ket adu met ti nakalangenlangenna a tattao. Iti maysa a
report adda pasamak iti pagobraan a nakaduana dagiti Negrito.
• Naiyasawa ni Diego ken Maria Josefa de Gabriela, ubing a balo a nabaknang.
Naiyanak daytoy iti Santa. Manipud iti familia a Kastila ti amana ket maysa a
Tingguian manipud iti Pidigan, Abra ti inana.
• Makita ditoy ti nabaknang nga etniko a suporta dagiti Silang ket naallukoyda dagiti
Ilokano, Panggasinense, Tingguian, ken uray pay dagiti Ita (Mateo, 2002) a padapada
nga addaan iti sakit ti nakem kadagiti Kastila ken kadagiti principalia.
Kontexto
• Maikadua, ti atraksion daytoy kadagiti babaknang.
• Iti Historia de Ilocos ni Isabel de los Reyes (1890), inladawanna ti panagaklas a Silang
kas kontra babaknang ket mangituntunda gerra dagiti social a klase, kakailian kontra
babaknang. Akusaran ni Silang dagiti babaknang iti extorsion ken disepsion tapno
maprotektaran dagitoy dagiti bagida ken sanikuada.
• Problematiko daytoy nga interpretasion ni de los Reyes ta ti agasawa a Silang mismo
ket babaknang. Kasta pay, kas makitatayo iti maud-udi, a dagit pagtaltalkan a dadaulo
ti panagaklas ket babaknang. Iti Relacion de los Alzamientos ni Fray Pedro Vivar, ni
San Agustin de Batak, insuratna a ti panagaklas ket gapu kadagiti miembro ti elit
wenno nangangato a tattao a di met miembro ti prinicipales. Segun ken Vivar dagitoy
ket agsinsinan abogado ken mangibagbagi kadagiti gagangay a tao iti tunggal ili
(indios abogadillos y apoderados de la gente comun de cada pueblo). Saan ngarud a
dagiti babaknang ti akakusaran dagiti Silang no di ket dagiti principalia nga abusado
ken korap nga ofisial ti kolonia.
Kontexto
• Gapu kadagitoy, naawis met a simmurot iti panagaklas dagiti baknang ti Paoay. Iti
Relaccion de los Alzamientos, maysa kadagit lider ti panagaklas a Silang ni Jose
Cristobal ti Paoay ken kabagian ti maysa met a baknang ken lider ti panagaklas ni
Almazan. Dinauluanni Cristobal, kadua dagiti prominente a babaknang kas kada
Tomas Corcuera ti Laoag ken Bacarra (timmalaw iti panagaklas ket nagtraidor), ken
Antonio de la Cruz, wenno Botarga, nga influensial iti Batac, San Nicolas, Sarrat, ken
Dingras, dagiti miembro ti panagaklas manipud iti Laoag ken Paoay.
• Iti Silang and the Origin of Philippine Nationalism ni David Routledge, imbagana a
maysa kadagiti rason no pay a di nagballigi ti panagaklas dagiti Silang ket ti
panangtagtagibassit dagitoy iti influensia ken posible nga aramiden dagiti frayle. Iti
Historia de Filipinas (Montero y Vidal) pinalagipan ni Diego dagiti miembro nga
agtultuloy latta a dumngeg iti misa ken kadagiti religioso nga aktividad ket agbalin a
napudno iti pammati a Katoliko. Di napakadaan dagiti Silang ti inot-inot a
panagbuangay dagiti kura ti parokia ti Batac, Dingras, ken Piddig iti militia a lumaban
kontra kadakuada.
Kontexto
• Nabitay ni Botarga iti plaza ti Paoay tapno agservi a kas ballaag kadagiti sabali pay a
miembro ti panagaklas ken kadagiti sabali pay nga agplanpalano iti rebelion.
• Iti met Vigan, no sadinno a nalpas ti revolusion, 46 ti nailista a natay iti Libro de
Entierros idi 12 Julio 1972 gapu iti agtultuloy a pannakilablaban ti babae a Silang.
Dagiti natay ket miembro dagiti prominente a familia nga Clemente ken Espejo.
Dagitoy a familia ket addaan iti tugot iti Paoay segun kadagiti listaan ti nagbalbalin
nga ofisial ti ili. Kasta pay, iti met laeng Libro de Entierros, natay ti maysa a baknang
manipud iti Paoay idi 17 Oktubre.
Kontexto
Ti Paoay ken ti Katipunan
• Maysa kadagiti selselebraran a bannuar ti Paoay ni Valentin Diaz. Saan laeng a
miembro no di ket maysa kadagiti fundador ti Katipunan nga indauluan ni Andres
Bonifacio ni Diaz. Ngem laksid iti daytoy, saan a popular nga ammo a pinaggian met
ti Paoay ti Katipunan iti sidongna. Segun iti obra ni Scott (1986) ti maysa a kapitan ti
fuersa dagiti Amerikano, Peter W. Davison, ket “nangisayangkat iti nakaro a
panangatake iti Paoay tapno iti kasta maala ti sentro ti Katipunan” ditoy.
• Paset pay ti panagpawpaway saan laeng a ti Paoay, no di ket ti pay Batac ken Badoc
ni Gregorio Aglipay kas nadakamat iti report ni General Samuel Young. Dinauluan ni
Aglipay ti pannakasaluad dagiti barrio ti Paoay, Batac, ken Badoc iti militarisasion
dagiti Amerikano. Segun pay iti report ni General Elwell Otis iti Departamento ti
Giera ti Estados Unidos (1900) pinaneknekan ni Aglipay iti daytoy nga inobrana a
nalalaing daytoy a soldado ngem kas maysa nga Obispo ti Iglesia. Maipalagip nga
adda simbaan ti Iglesia Filipina Independiente iti Paoay, iti likod ti simbaan a dakkel.
ANALISIS KEN INTERPRETASION
Ti Paway kas Semilia ti Pakasaritaan
• Iti obra ni Jose Llanes (1983 kas insita iti Adaza, 1986) imbagana nga
adda idin komunidad iti naun-uneg a paset ti disso ket sakbay ti
tiempo ti panagakar dagiti taga-Callaguip iti agdama a lokasion ti
poblasion ti Paoay ita, inawis idan dagiti nativo manipud iti uneg,
dagiti taga-Batac ita, tapno iti kasta makipagnaed kadakuada para iti
proteksionda kontra kadagiti Muslim a tirong a naruay nga umat-atake
iti komunidadda. Nagkitakit dagiti taga-Callaguip ket imbagada a
“makapawaykami.”
• Bigbigentayo ti posibilidad daytoy a pasamak segun iti obra ni Mas
(1963) a masansan ti panagatake dagiti tirong a Moro, Inchik, Japon,
ken Dutch kadagiti kolonial a komunidad iti Luzon gapu ta patien
dagitoy nga adda kadagitoy a komunidad ti bulto ti kinabaknang
dagiti nativo.
• Iti obra ni Jose Llanes (1983 kas insita iti Adaza, 1986) imbagana nga
adda idin komunidad iti naun-uneg a paset ti disso ket sakbay ti
tiempo ti panagakar dagiti taga-Callaguip iti agdama a lokasion ti
poblasion ti Paoay ita, inawis idan dagiti nativo manipud iti uneg,
dagiti taga-Batac ita, tapno iti kasta makipagnaed kadakuada para iti
proteksionda kontra kadagiti Muslim a tirong a naruay nga umat-atake
iti komunidadda. Nagkitakit dagiti taga-Callaguip ket imbagada a
“makapawaykami.”
• Bigbigentayo ti posibilidad daytoy a pasamak segun iti obra ni Mas
(1963) a masansan ti panagatake dagiti tirong a Moro, Inchik, Japon,
ken Dutch kadagiti kolonial a komunidad iti Luzon gapu ta patien
dagitoy nga adda kadagitoy a komunidad ti bulto ti kinabaknang
dagiti nativo.
Ngem kasano a nagbalin a paoay ti paway?
• Iti fonologikal a tradision a Kastila, mangngeg ti diptonggo manipud
iti dua nga agsaruno a pauni iti maysa silaba (kas iti coágulo/coágulo
de sangre, viaje, ken bueno). Daytoy a padron ti sinursurot dagiti
frayle idi dinengngeg ken dinokumentoda dagiti pagsasaotayo.
Ngarud ti linguistiko a rendision ti paoay ket: pa+oa+y. Ti /oa/ nga uni
iti Español ket /wa/ iti Ilokano, pa+wa+y. Kastoy a fenomenon ti
napasamak iti Laoag (la+oa+g/la+wa+g), Brgy Oaig ti Paoay
(oa+ig/waig), indigeno nga apiliedo nga Oasay (oa+say manipud iti
wa+say), Jacinto Caoili (1935) autor ti Ti Tao ken ti Lubong
(ca+oi+li/ka+wi+li), ken Pannacaal-lilao, daniw ni Isabelo de los
Reyes, 1926.
• Nakitatayo iti immun-una a paset daytoy a bensa no kasano a ti
aktitud a makapaway, ket aktivo nga inikkan iti biag dagiti taga-
Paoay. Iti panagalsa, iti panagkitakit dagiti Ilokano, adda dagiti taga-
Paoay nga agpawpaway ken makipagpawpaway.
• Ngem iti panagsuksukimattayo kadagiti sabali pay a posible a
kaipapanan, nakasarsaritatayo da Ariel S. Tabag, tubo ti Cagayan, ken
May Ann P. Idnay, manipud iti Badoc, Ilokos Makinamianan ken
kinunada nga ay-ayaam ti paway kadagiti lugarda: baragem ti ismagel
wenno tsinelas dagiti kaay-ayammo tapno iti kasta agpawayka ket
mangabakka. Kasta met nga ay-ayam ti definision ti paway a
nadakamat iti ababa a sarita ni Roselyn Campano a napauluan iti
Paway. Uray iti lugarmi a Paoay mismo, paway-paway, iti kasomi ket
nagpasar iti reduplikasion, daytoy nga ay-ayaam ket kasdiay met
dagiti addangen.
Apay nga adda ay-ayam a kontexto ti paway a lengguahe ti
panagwaywayas a lengguahe met ti panagkitakit ken
pannakidangadang?
• Gapu ta ti panagay-ayam ket maysa a pannakisalisal, pannakilaban ket
addaan iti pakanaigan ti panagkitakit ken pannakidangadang?
Agkitakitka a maatiw, makidangadangka. Makipawayka. Ipawaymo.
• Ngem sakbay ti panagkitakit ket ti panagpuot. Iti ay-ayam, pudno nga
ay-ayam pay laeng iti un-unana. Ngem inton makitamon a maatiwka,
agkitakitkan, makidangadangkan.
• Ti ngarud paway ket mangibalbalikas iti naun-uneg wenno sabali pay
a mensahe. Umuna ti pannakapuot. Maikadua ti panagkitakit.
Maikatlo ti tagainep para iti wayawaya ken panagwaya kontra
kadagiti mannanakup wenno iti pannakaatiw.
• Iti morfofonemiko a panaganalisartayo kadagiti toponimo ti Paoay idi 2016 kas
rikisito iti maysa a kurso iti Adal-Ilokano, nakitatayo ti uppat a tradision iti
pananginagan. Umuna, biblikal. Gapu daytoy iti reduccion wenno iti sabali a
referensia ket concentraccion nga istilo dagiti Kastila iti panangiyestablisarda
kadagiti pueblo ken komunidad iti lawlaw ti simbaan. Dagiti barangay a
nanaganan iti kastoy a wagas ket adda ita iti poblasion nga ayan ti Dakkel a
Simbaan ti Paoay. Dagitoy a barangay ket ti sumaganad: San Juan, San Roque,
Sta. Rita, San Agustin, San Pedro, San Blas, Dolores, ken Veronica. Maikadua,
basar kadagiti flora ken fauna a naruay kadagiti lugarda kas koma iti Cabagoan
ken Cabangaran. Maikatlo, geografia wenno basar iti geografikal a
karakteristiko ti disso kas iti Lawa, Nalasin, Suba, Bacsil, Oaig-Upay, Monte.
Maikapat, dagiti posible a napasamak kadagitoy a lugar kas iti Nangguyudan,
Sungadan, Sangladan, Mumulaan, ken Pambaran.
No ibataytayo iti kaiyulogan ti paway iti diksionario ni Agcaoili (2015)
nga aktitud wenno ugali a makapagmaymaysa, makapagwaywayas, ken
makatakder iti bukbukodna, awan pakaitutopanna daytoy kadagiti uppat
a tradision a nadakamattayo iti ngato. Ngem no bennatentayo dagiti
posibilidad ket ipakattayo dagiti linguistiko nga elemento a natural nga
agtigtignay iti pagsasao nga Ilokano kas iti morfologia, makitatayo ti
panagbalin daytoy a paratignay ket ngarud, ti posible a pasamak:
manipud iti paway, posible ti ipaway a ti kayatna a saw-en ket ti
panangipaway wenno panangilaban tapno iti kasta makapagmaymaysa
ken makapagwaywayas. Wenno ti aktivo a panangiyebkas: ti
panagpaway.
• Daytoy nga aktivo a panangiyebkas, ket suportaran ni Dr. Vicente C.
Villan, professor ti historia iti Universidad ti Filipinas-Diliman. Iti
panagpatangmi iti Facebook chat (naipalubos kaniana ti
panangibingayko iti daytoy nga informasion), imbagana ti panekket-
sango a maka+ ket popular kadagiti Austronesiano a pagsasao kas iti
Ilokano ken Tagalog. Iti bukodna a disso ken pagsasao, kas iti
panangilawlawagna, adda kuta dagiti Katipunan iti Panay a
nanaganan iti Macawili/Makawili. Iti pagsasaoda, ti kayatna saw-en
daytoy ket panagbalin a naragsak wenno nagin-awa. Iti extensivo a
panaganalisar, mabalin daytoy nga inaig iti konsepto ti ginhawa
wenno gin-awa ti Sikolohiyang Pilipino, tignay nga indauluan ni
Marquez ken lente nga us-usaren dagiti daduma nga historiador iti
historiografia.
• Iti Ilokano, segun iti Gramatika ti Kontemporaneo nga Ilokano ni
Agcaoili (2013), ti panekket-sango a maka+ ket mangipaspasimudaag
iti dua a kaipapanan: (1) mangipaspasimudaag iti transitivo a
potensia; ipeksa daytoy ti maysa a kabaelan, wenno pannakapasamak
ti adda iti punget-a-ramut a balikas iti wagas a di ginandat, di
inggagara, wenno di plinano kas koma iti pagsasao a: ti makaturog,
makamukat ken ti laeng makabalin a mamagsina kadata ket ni patay,
ken (2) mangipakita iti kasapulan nga aramiden iti bukod-a-bagi,
dagiti karirikna, dagiti natural a kasapulan iti normal a panagbiag kas
koma iti: makasugelak gapu ta napuyatanak idi rabii, wenno
makaisboda unay ket dandani didan san materredan isu nga
isardengmon ti lugan.
Ti makapaway wenno makapawaykami ket ad-adda a
nakalinia iti maikadua a kaipapanan: makapawaykami isu a
dimi kasapulan ti tulongyon, wenno makapawaykami ket
dikam’ mabutbuteng kadakayo.
• Saan a kas iti panagilinia ti makawili iti konsepto ti ginhawa ti
Sikolohiyang Pilipino kas Kangrunaan a motivasion iti tignay dagiti
Filipino, makita a nakadas-il ti makapaway iti definision ni Apilado (1987)
iti panagwayawaya kas: konsepsion ti kinaindependiente wenno
panagwayawaya ket mangipaspasimudaag iti waya manipud iti
panaglapped ken panangkontrol ken ti implikasion ti nakem: bukod a
determinasion iti bukod met laeng a gasat ken napintas a biag a nawaya
manipud kadagiti mangidadanes.
• Ti nakem, segun iti Balabala ti Filosopia nga Ilokano (Aurelio, 2016), ket
kugnal a termino iti biag ni Ilokano ket ngarud, mangipaspasimudaag ti
lokal a version ti panagkitakit a ti motivasion ket manipud mismo iti uneg
ken iti kinatao: personal nga agtunda iti kolektivo.
Nalawag a makatakder ti balikas a paway kas puon,
semilia, ken rugi ti maysa a Pakasaritaan. Addaan iti
kontexto ken lingguistik a suporta. Kontraen ngarud ti
agdama nga obra a ti Paoay ket gapu iti Bombay.
Paoay kas Purok ti Isip
Iti pagsasao nga Ilokano, addaan iti dua a definision ti balikas
a purok. Umuna, komunidad. Maikadua, ti panagtitipon tapno
iti kasta agtutongtong dagiti panglakayen, dagiti nataengan,
dagiti tao maipanggep iti kolektivo a pakaseknanda. Ngem no
an-anagen, maymaysa daytoy, wenno mapagmaymaysa gapu
ta ti imuna a definision, addaan iti tema a mainaig iti
maikadua: ti panagtitipon. Agtitipon dagiti tao tapno iti kasta
pagsasaritaanda ti maysa a banag a pakaseknanda amin, ket
daytoy a pakaseknan ket ti pannakabuangay iti purok. Iti
panagpupurok, nabuangay dagiti purok.
Iti Seton-Watson (1977):
“adda existensia ti nasion no adda nasayaat a bilang ti tattao nga
agmenmennamenna iti pannakabuangay iti nasion, wenno agtigtignay a
kas nakabuangaydan”
• Nalawag ngarud a dagiti purok, dagiti komunidadtayo ket nainaw iti panagis-
isiptayo, iti kolektivo a panagtignaytayo.
• Nalawag pay daytoy iti relasion nga etniko dagiti Silang saan laeng a kadagiti
Ilokano no di ket kadagiti Tingguian, Itneg Ita, ken daduma pay tapno iti kasta
iyebkasda ti kolektivoda a kapadasan kontra iti mannanakup.
• Uray pay ti nagan ken ti provinsia nga Ilokos ket maysa a purok ti isip. Saan
laeng nga Ilokano wenno Ilokano ti pagsasao dagiti tao iti daytoy a disso. Adda
pay babassit ken sabasabali a grupo nga addaan iti bukodda a komunidad ken
kapadasan ngem gapu iti maysa a kondision a dumawdawat iti
panagtitinnulong ken panagsasaranay, nagkammaysa dagitoy tapno ipakitada ti
fuersada, ti panagkitakitda a makontrol dagiti dayo, ti panagpawayda kadagiti
kolonisador.
• Suportaran met ti mapa ket dagiti historikal a datos a ti Paoay idi ken saan laeng a
kas iti Paoay ita. Paset daytoy ti Currimao, ti Pinili, ti daduma a paset ti Batac. Ti
panagserrek dagiti kolonisador iti baybay ti Currimao a paset ti Paoay idi ket makita
a dakkel ti papel ti Paoay iti pannakatakuat kadagiti naun-uneg pay a paset ti disso
ket ngarud, agraman iti dayta a papel iti pannakatakuat ket ti papel met iti
panagkitakit.
• Ngarud, maibagatayo a saan a bukbukodan ti Paoay ti panagpaway.
• Iti umun-una a paset daytoy a tesis a saan a maymaysa ti Paoay iti panagtignay.
Makitatayo ti maysa a padron a kadagiti panagalsa, kanayon nga agkakadua wenno
adda a makidangdangadang kadua ti Paoay ti Batac ken Laoag. Gapu iti influensia
dagitoy a dadakkel a pueblo, inawagan dagitoy dagiti frayle nga Agustino kas sentro
ti resistensia. Nangitunda pay daytoy iti adu a debate ken proposision idi
balbalabalaen ti gobierno ti kolonia ti pannakagudua ti dakkel a provinsia ti Ilocos ta
dagitoy nga ili ket agkakabangibang ket di latta mapagsina (Informe del fiscal de
SM sobre la propuesta para dividir la provinsia de Ilocos en dos partes, Ereccion de
Pueblos).
• No pagmennamennaan ti nagan dagitoy nga ili, maammuantayo nga
agpadpada dagitoy a naggapu iti Ilokano a balikas. Ti Paoay manipud iti
paway, ti Batac manipud iti batak, ken Laoag iti lawag.
• Saan a limed kadatayo ti maysa nga istoria maipanggep iti etimologia ti
toponimo a Laoag: Idi un-unana, dinalusan dagiti nativo daytoy a paset ti
daga ket idi nakawaknitdan, minatmatanda ti aglawlaw ket kunada, “ay,
naglawag!”
• Ti met Batac, segun iti maysa a sariugma a nadakamat iti obra ni Aurelio
(2016) ket naggapu iti batakennak.
• Mabalintayo a pagtalkan dagiti nadakamat ngem no tagaimpen dagitoy iti
kontexto ti panagwaya, panagwaya a masapul unay iti kontemporaneo a
panawen, mabalintayo nga ipato nga: “Adda pannakapuot ta nalawlawagan,
naglawag ta palawag ket ita, addan pannakapuot” ken “saan nga usto
dagiti ar-aramidendan, masapul a makipagbinnataktayon iti fuersa”
• Nakitatayo ti papel nga inakem dagiti taga-Paoay a makapaway kadagiti
historikal a pasamak iti Ilocos. No pay kasta, saan a bukbukodan ti Paoay ti
aktitud a panagpaway. Iti ngato, nadakamattayo nga adda panagpaway iti Batac
ken Laoag. Iti geografikal a wagas, ti Paoay a dakdakamaten iti umun-una a
paset daytoy a bensa ket ti pay laeng dakkel a Paoay a pakairamanan ti
Currimao ken Pinili ket dagitoy ket nakipagpawpaway met kontra kadagiti
kolonisador. Dagitoy a tignay ket addaan iti maymaysa a kalat: ti panagwaya.
Saan laeng a geografikal a komunidad wenno purok ti Paoay. Nabuangay
daytoy gapu iti panagis-isip iti idea, ideologia, ken aktitud a paway ket ngarud,
maysa a transgeografiko a lugar, maysa a purok ti isip.
• Saan laeng nga iti Paoay ti adda makapaway. Adda makapaway iti Batac. Adda
makapaway iti Laoag. Adda makapaway iti Currimao. Adda makapaway iti
Pinili. Adda makapaway iti ruar ti Paoay. Maysa nga idea, ideologia, isip, ken
aktitud ti paway. Saan a mabalin nga ikarsel ta makapaway ngarud. Natural a
mamagwayawaya.
• Ditay’ ibaga a daytoy ti sierto a gapu ken naggapuan dagiti nadakamat a toponimo
ta iti agdama, awan pagpampamuspusak nga adu nga evidensia maipanggep
kadagitoy. Ngem maisiertok nga awan sabali a mabalinyo pagpamuspusan, a diyo
paikarselan iti kolonial a diskurso, no dikayo mangrugi iti mismo a balikas,
kadagiti linguistiko a pagpamuspusan, a mapagtalkan nga evidensia ti amin a
panagibtur-Ilokano nga isu met laeng a balabala nga inusartatyo met iti agdama a
sukisok.
• Daytoy a panaganalisartayo kadagiti linguistiko a simbolo, panangawat kadagiti
kaipapanan ken signifikasion, panagpampamuspusan kadagiti posible a
pakabaliksan dagitoy a balikas, makitatayo a daytoy a panagmennamenna ket saan
a mitologia wenno maysa a fiksion wenno panagteoria laeng. Addaan daytoy iti
konkreto a kugnal manipud kadagiti historikal a panagaklas dagiti tao—dagiti tao a
saan a nadakdakamat iti general a historia ket naliplipatanen iti espasiotemporal—
ket ngarud, maysa a praktikal nga interpretasion, nainwayawayaan,
makapagpawpaway kadagiti posible a kolonial a faktor, ken mangibumbunagnag
iti dakkel a paset ti realidad.
Ti Paway iti Labes ti Pulitikal nga Ilokos
Naisierto ti pakasaritaan iti ngato, umuna iti ili a Paoay. Ngem iti di maliklikan
a situasion, ket karaman ti panaganalisar dagiti kabangibang nga ili no di ti entiro nga
Ilocos—norte ken sur. Iti daytoy a seksion, bigbigentayo ti existensia ti paway iti sabali
a pagsasao wenno, iti filosopikal a diskurso, universo. Ta posible a dagitoy nga
universo ket mangbukbukel met laeng iti maymaysa nga multiverse nga dagiti elemento
nga agek-existir ket agsisinniglot ken agsisinnaknap. Umunatayo a kitaen ti definision
ti Paoay iti Vocabulario de la lengua Ilocana trabajado por varios religiosos del orden
de N.P.S Agustin (1849) ni Fr. Andres Carro.
• Umuna, campo raso, wenno lugar, provinsia a silulukat
para iti amin kas koma iti No tardamos en hallarnos en
campo raso wenno iti Ilokano Agbalintayto a silulukat nga
ili. Maikadua, fuera del pueblo wenno iti ruar ti ili kas iti
panarita a Mi abuelo se crió en una granja fuera del pueblo
wenno ti lilongko ket dimmakkel iti bengkag iti ruar ti ili.
Maikatlo, soledad, wenno agmaymaysa.
• Maiyannatup dagitoy a definision ti paway iti konsepto ti
purok ti isip ta agpada a dagiti umuna a definision kas
nadakat iti ngato ket mangisingsingasing iti kinaawan
limitasion wenno saan a panambigbig iti geografikal a
limitasion. Ti met soledad a ti kayatna a saw-en ket
agmaymaysa wenno kinaagmaymaysa ket addaan iti
pakainagan iti panagpaway wenno panagwaywayas.
• Ti sacar ket mabalin nga itutop iti ikkaten wenno ikkatan, wenno
umikkat, ket ti met salir ket umalis wenno tumalaw—agpadpada
a mangisingsingasing ti panagpaway.
• Daytoy a koneksion ket pabilegen pay ti pakasaritaan ti Burgos,
Pangasinan (http://pangasinan.gov.ph/the-province/cities-and-
municipalities/burgos/) a mambigbigbig iti Don Matias Guiang
manipud iti Paoay, Ilocos Norte kas fundador ti munisipio.
Laglagipen nga iti obra ni Adaza (1986) kasta met nga iti website
dagiti Guiang (http://www.guiang.info/familytree) a maysa met a
Guiang, Don Martin Guiang ti fundador iti munisipio babaen iti
maysa a dekrito manipud iti Ari ti España ket nagservi iti ili
manipud idi 1701 aginggana 1704. 1830 met a nabuangay ti
Burgos, Pangasinan.
• Iti agdama a panagsuksukisoktayo, awan nakitatayo a papel
wenno dokumento mailaksid iti obra ni Adaza a mangpaneknek a
ni Don Martin Guiang ti pudno a fundador ti pulitikal a
komunidad a Paoay sipud ta segun iti obra ni De los Reyes
(1890) ket ilin ti Paoay idi 1593. Ngem ti apiliedo a Guiang ket
manipud iti Ilokano a balikas a giang a mabalin nga itutop iti ruk-
at kas koma igiangmo ti pana. Aktitud met a mangibalbalikas iti
panagkitakit ket ngarud ti determinasion para iti panagwayawaya.
GUPUGOP
Manipud iti personal a panagtagtagainep, tinurong ket tinagainep daytoy nga
obra dagiti daduma pay a tagainep—tagainep dagiti tao, tagainep dagiti tattao, uray pay
dagiti tagainep kadagiti nadumaduma a realidad, ita ken idi, adda pay laeng ken
awanen—tapno iti kasta makaisingasing iti maysa a tentativo a panagmennamenna, iti
wagas ti narativa, a ti puon, rugi, ken semilia ket maysa a balikas: paway.
Aramat ti indigeno a teoria a pakabaliksan, ken purok ti isip, sungbatan daytoy nga obra
dagiti kangrunaan a saludsod daytoy a sukisok: (1) Kasano a makatakder ti balikas a
paway kas semilia ti pakasaritaan? (2) Kasano a nabuangay ti Paoay kas purok ti isip?
Nakitatayo ti papel nga inakem dagiti taga-Paoay a makapaway kadagiti
historikal a pasamak iti Ilocos. No pay kasta, saan a bukbukodan ti Paoay ti aktitud a
panagpaway. Iti ngato, nadakamattayo nga adda panagpaway iti Batac ken Laoag. Iti
geografikal a wagas, ti Paoay a dakdakamaten iti umun-una a paset daytoy a bensa ket ti
pay laeng dakkel a Paoay a pakairamanan ti Currimao ken Pinili ket dagitoy ket
nakipagpawpaway met kontra kadagiti kolonisador. Dagitoy a tignay ket addaan iti
maymaysa a kalat: ti panagwaya. Saan laeng a geografikal a komunidad wenno purok ti
Paoay. Nabuangay daytoy gapu iti panagis-isip iti idea, ideologia, ken aktitud a paway
ket ngarud, maysa a transgeografiko a lugar, maysa a purok ti isip.
GUPUGOP
Saan laeng nga iti Paoay ti adda makapaway. Adda makapaway iti Batac.
Adda makapaway iti Laoag. Adda makapaway iti Currimao. Adda
makapaway iti Pinili. Adda makapaway iti ruar ti Paoay. Maysa nga idea,
ideologia, isip, ken aktitud ti paway. Saan a mabalin nga ikarsel ta
makapaway ngarud. Natural a mamagwayawaya.
GUPUGOP
Dua a banag a napaneknekan daytoy a papel kas maiyataday kadagiti
kangrunaan a saludsod daytoy nga obra:
Umuna, a ti balikas a paway ket makatakder kas semilia ti maysa a
Pakasaritaan—klase ti Pakasaritaan a naibatay kadagiti timek a di mabigbigbig
iti popular a sursuro maipanggep iti pakasaritaan, klase ti Pakasaritaan nga adda
iti panagsapsapul iti sabali pay, naun-uneg, ken nabugbugas a Pakabaliksan.
Daytoy ti Pakasaritaan, ti narativa ti panagwayawaya.
Maikadua, daytoy a Paoay ket maysa a purok ti isip, purok a nabuangay
iti panagpupurok dagiti tattao no kasanoda a makapaway kontra kadagiti
mannanakup. Daytoy a purok ket saan a pulitikal kas kuna ni Benedict Anderson
(1983). Ti komunidad a produkto ti imaginasion ket makapagwaywayas. Saan
daytoy a naggapu iti divino a panagari dagiti otoridad wenno dagiti adda iti
poder. Addaan daytoy iti bukodna nga otoridad, naiyestablisar iti bukodna a
nagan, ken mangpalnuad iti bukodna a tattao nga agbalin a kas siudadanona. Ti
sibubukel nga Ilocos. Ilocos a maymaysa ken saan a nagudua—Ilocos nga
addaan iti maymaysa a determinasion.
GUPUGOP
Ti paway ket balikas a mamagkammaysa iti kolektivo a panagsarsarak ni
Ilokano iti bukodna a dana, ket gapu ta bukodna a dana, bukodna ngarud met nga isip ti
masurot. Daytoy ti version ni Ilokano ti konsepsion ti wayawaya kas kuna ni Apilado
(1987): konsepsion ti kinaindependiente wenno panagwayawaya ket
mangipaspasimudaag iti waya manipud iti panaglapped ken panangkontrol ken ti
implikasion ti nakem: bukod a determinasion iti bukod met laeng a gasat ken napintas a
biag a nawaya manipud kadagiti mangidadanes.
Sarming daytoy a konsepsion, a panagpampanunot ti nakem kas kugnal a
konsepto ti kinailokano (Agcaoili, 2016). Nakem nga insingasing met ni Lam-ang iti
panagbalikasna a sigud ken panangpanaganna iti bukodna-a-bagi iti labes ti fisikal a
limitasionna kas maysa a maladaga. “Didak nagnaganan ta kabaelak a naganan ti
bukodko-a-bagi. Makapawayak.”
Saan laeng a metafisikal daytoy a panangamiris wenno iti laeng nivel ti teoria
nga awanan iti paxis: nakitatayo ti dakdakkel a ladawan ti panagkitakit ken
panagwayawaya.
“Makapawaykami!” kunada. Kolektivo ken plural. Aktitud, tignay nga inakem
dagiti tattao iti panawen a masapulda la unay ti panagwayawaya, ti pannakasurot ti
bukodda a nakem iti bukodda a disso.
GUPUGOP
“Makipawaykami!” kunada ket insiertotayo ti tungtongan iti Paoay—ili a
naipanagan mismo iti aktitud a paway. Ngem ti Paoay idi ket saan laeng a ti Paoay ita. Ti
Paoay idi ket addaan iti kangrunaan a papel iti Ilokano a panagkitakit kas kadagiti sabali
pay nga ili wenno komunidad. Kas iti Sinait a posible a naggapu iti sait—apa wenno
bassit a giera—ken ti partial a reduplikasion—sinnait—ket gapu iti fosilasion, nagbalin a
sinait. Isingsingasing daytoy a formulasion ti panagkitakit, ti revolusion kontra kadagiti
maikanniwas ti aramidna.
Ti kontexto daytoy ket ti mismo Ilokano a padas kontra kadagiti kolonisador a
Kastila aginggana kadagiti Amerikano—ket posible nga aginggana ita no kitkitaen ti
islogan a “Solid North” wenno “One Ilocos Norte.” Wenno ti mismo padastayo kas
nadakamat iti umuna a bensa: sika pay a kailianmi ti adda ganana a mangkritikar
kadakami!
GUPUGOP
Ngarud, saan a mabalin a maisina ti Paoay iti sabali ta ti
“makapawaykami!” ket kolektivo a pangiyebkas iti panagkitakit ken
panagwayawaya manipud iti nakapuoten ken sisasaganan a bumaringkuas
nga Ilokano. Uray iti fisikal ken geografikal a lente, karaman ti Paoay idi
ti Currimao, Pinili, ken daduma a paset ti Batac. Kasta pay a daytoy a
paway ket evidensial iti vokabulario nga Panggasinense.
Ti pulitikal a pannakaiyestablisar dagiti ilitayo ita, malaksid a para
iti al-alisto a pannakamaneher, ket tapno al-alisto ti pannakalapped
kadagiti adu a tignay ti panagkitakit. Ngem ti paway, kas maysa a balikas
nga adda iti vokabulario ni Ilokano, ket mangiparparipirip kadatayo nga
adda kolektivo a panag-is-isip kadagitoy a lugar, kas panait a naabel iti
maysa a desenio, ket daytoy a desenio ket ti narativa ti panagwayawaya-ti
kolektivo a panagpaway dagiti Ilokano.
GUPUGOP
Iti agdama, no revolusion iti Ilocos Norte kunatayo, Piddig ken Basi
Revolt laeng ti kangrunaan a malaglagiptayo no saan pay laeng nga awan a
talaga. Saan a logikal ken di balanse dagitoy no an-anagen ti napaut a
kolonisasion ti pagilian. Masapul—nasken unay ken responsibilidadtayo—nga
idokumento dagiti sabali pay a panagkitakit dagiti Ilokano para iti
panagwayawaya.
Iti argumentotayo, ilawlawagtayo a saan nga umanay dagitoy ket
ipaiyawattayo a paset daytoy ti dakkel a pakasaritaan iti panagwayawaya.
Nakitatayo ti maysa a padron a kadagiti panagalsa, kanayon nga agkakadua
wenno adda a makidangdangadang kadua ti Paoay ti Batac ken Laoag. Gapu iti
influensia dagitoy a dadakkel a pueblo, inawagan dagitoy dagiti frayle nga
Agustino kas sentro ti resistensia. Nangitunda pay daytoy iti adu a debate ken
proposision idi balbalabalaen ti gobierno ti kolonia ti pannakagudua ti dakkel a
provinsia ti Ilocos ta dagitoy nga ili ket agkakabangibang ket di latta mapagsina
(Informe del fiscal de SM sobre la propuesta para dividir la provinsia de Ilocos
en dos partes, Ereccion de Pueblos).
GUPUGOP
Daytoy a sentro ti resistensia, ket agwaras ket agsarak iti disso a
makaited iti resistensia iti ad-adu a potensia tapno itultuloyna ti
panagkitakit. Dagitoy ket dagiti remontado a napan iti pidpideg dagiti
bantay—iti Piddig kas maiyannutop iti filosopia a makita iti praktis dagiti
nabambannog a mannalon nga agsarak nga agsarak iti panaginana
kadagiti sidong ti kaykayo ket inton makainana, ituloyna manen ti
makidangadang.
Ngarud, adda pay napaneknekan daytoy a tesis iti labes dagiti
kangrunaan a parikut ti agdama nga obra. Umuna, adda pakasaritaan iti
mismo a nagan ti disso. Maikadua, saan daytoy nga asi-asi a banag ket ti
panangipato a daytoy ket naggapu laeng iti sabali wenno estranghero a
sursuro ket panambastardo iti pagsasao a naggapuan ti nagan. Maikatlo, ti
panagadal kadagitoy ket panagadal iti nagsasanga a parikut ti biag nga
agungto iti nalawlawag ken nawaywaya a panagpampanunot.
REKOMENDASION
Manipud iti amin nga argumento iti ngato isingsingasing ti agdama a
mannukisok iti sumaganad:
• Ti panangrakisa kadagiti agdama a popular a kontemporaneo a referensia iti
pakasaritaan ti Filipinas, tapno maipakita ti aktivo a pannakipaset ti Ilocos
kasta met dagiti daduma pay a provinsia iti panagwaknit iti konsepsion ti
pagilian;
• Ti panangrakisa kadagiti masindadaan a referensia maipanggep iti Paoay
tapno iti kasta mairaman dagiti panangipateg a nadakamat iti daytoy a papel:
ti panagwayawaya ken ti nakem iti panagiyes-estoriatayo maipanggep iti
kinaasinno ken kinailitayo;
• Ti panangiraman dagitoy iti pakasaritaan nga ad-adalen kadagiti eskuela;
• Ti pannakaselebrar daytoy a balligi iti Pakasaritaan. Posible a mairaman
dagitoy iti agdama a selselebraran a fiesta kas iti Gulingguling;
• Ti panangisayangkat iti sabali pay a sukisok maipanggep iti Paoay a
pakairamanan ti pulitikal a pannakabuangay daytoy.
DAGITI REFERENSIA
Anderson, B. (2006) Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism. Verso. United Kingdom
Anzaludua, G.(Editor) (1998). Making Face, Making Soul. San Francisco Aunt Lute.
Arboleda, P. (2003). Siblaw Taraw and other stories: The Intertwining of Tale and Reality in Ifialig Ub-ofok. (Duktoral a disertasion, Universidad ti De La Salle)
Agcaoili. A.S (1996). Bannuar, Ang Libing ng Araw: Isang Etnograpik na Pag-aaral sa Pilosopiya ng Buhay ng mga Ilokano 1971-1999. (Duktoral a disertasion,
Kolegio ti Sosial a Siensia ken Filosopia, Universidad ti Filipinas)
Adaza, N. A (1986). Antologia dagiti Salaysay maipanggep iti Paoay. Naala ti mannukisok manipud iti daan a biblioteka ti munisipio
Agcaoili A.S. 2015. (2016). Balabala ti Filopia nga Ilokano. Undertow Books. Honolulu.
Agcaoili, A.S. ken Calinawagan, E. A. (Dagiti Editor) (2015). Aro ken Sirmata: Language, Culture, Education, and the Pursuit of Diversity. Nakem Conferences
Philippines ken Undertow Books
Agcaoili, A.S. (2012). Kontemporaneo a Diksionario nga Ingles Ilokano Ilokano-Ingles. Undertow Books. Estados Unidos
Alderman, D.H. (2006) Naming Streets for Martin Luther King, Jr.: No Easy Road. iti R.Schein (Ed.) Landscape and Race in the United States. New York: Routledge.
Chandler, D. (2002) ‘Semiotics for Beginners’ Accessed [online] via www.
http://www.aber.ac.uk/media/Documents/S4B/semiotic.html
Constantino, R. (1974). The Philippines: A Past Revisited. Quezon City
De los Reyes, Isabelo. (1980). Historia de Ilocos. La Opinion Printing. Manila. Impatarus ni Imson, M.E. (2014). Prensa ti Universidad ti Filipinas. Diliman
Foronda, M. (1971) The Establishment of the First Missionary Center in Ilocos. The Ilocos Review
Mateo, G. (2004). A History of Ilocos Norte: A Story of Regionalization of Spanish Colonialism. Disertasion iti doktorado. Universidad ti Hawaii.
McCoy, A. ken de Jesus, E. (1982). Philippine Social History: Global Trade and Social Transformations. Prensa ti Universidad ti Ateneo de Manila.
May, G. 1997. Writing a General History of the Philippines. International Institute of Asian Studies Newsletter.
Pe-Pua. (2006). From Decolonizing Psychology to the Development of Cross-Indigenous Perspective in Mthodology: The Philippines Experience. Springer
Science/Business Media Inc. New York
Ileto, R. (1979) Pasyon at Rebolusyon: Popular Movements in the Philippines 1840-1910. Prensa ti Universidad ti Ateneo de Manila. Siudad ti Quezon
Irvine, M. (2005) ‘Media and Semiotic Theory – Key Terms and Concepts’ [online] via www.
http://www9.georgetown.edu/faculty/irvinem/theory/TheoryKeyTerms.html
Kress, G. (2010) Multimodality – A Social Semiotic Approach to Contemporary Communication. New York: Routledge
Moriarty, S. (1995) ‘Visual Semiotics and the Production of Meaning in Advertising’[online] via www. http://spot.colorado.edu/~moriarts/vissemiotics.html
Salazar. Z. (2000). Pantayong Pananaw: Isang Pagpapaliwanag. Manipud iti Atoy Navarro, Mary Jane Rodriguez at Vicente Villan, eds.
Pantayong Pananaw: Ugat at Kabuluhan,Pambungad sa Pag-aaral ng Bagong Kasaysayan
. Lungsod Quezon: Palimbagan ng Lahi
Saussure, F. (1983:67, 78); and (1974:67, 78) cited by Chandler, D. (2002) ‘Semiotics for Beginners’ [online] via www.
http://www.aber.ac.uk/media/Documents/S4B/semiotic.html
Soria, J. (2012) Paka(sarita)an: On Ilokano Language, Identity, and heritage Education. Disertasion ti duktorado. Universidad ti Hawaii iti Manoa
Smith, L. T. (1999). Decolonizing Methodologies: Research and Indigenous Peoples. Prensa ti Universidad ti Otago. Dunedin

Paoay A Makapaway

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Paoay A Makapaway

Uploaded by

Document Information

Original Description:

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Paoay A Makapaway

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

PAOAY A

“Dika kadi pay laeng makapaway, barok?”

sungbat a saludsod ni nanangko idi sinaludsodko no kuyogennak pay laeng nga

“Makapawayak met, a!”

kuna ti lilangko idi pawpawilanmin nga agpaili gapu ta panawen idin ti

“Apay a Paoay, ‘nang?”

ti balikas a nagan dagiti banag ket adda

Ditoy a mabalintayo a mabukel ti maysa a

Ngem ti adatna, kas iti baglan, ti mangngagas nga Ilokano,

Naliplipatanen dagiti taga-Paoay ti balikas a

Umuna, ti tendensia iti panagsurat iti historia nga agbalin a

Dakkel daytoy nga evidensia ti posibilidad a ti Paoay, kas maysa kadagiti

Ti adatna, saan a kastoy ti maitantandudo a pakasaritaan.

Aramat ti indigeno a teoria a pakabaliksan, ken purok ti isip,

 Kadagiti manursuro tapno maitukitda kadagiti estudianteda ti

SAKUP ken LIMITASION

Aramat ti indigeno a teoria a pakabaliksan, ti panangsukain kadagiti sabali ken

SAKUP ken LIMITASION

SAKUP ken LIMITASION

SAKUP ken LIMITASION

gannuat daytoy a tesis ti mangipakita iti makapnek ken mamagwayawaya nga

DEFINISION DAGITI TERMINO

Narativa-panagabel iti estoria tapno makabukel iti maysa a naayus ken

DEFINISION DAGITI TERMINO

DEFINISION DAGITI TERMINO

REPASO DAGITI LITERATURA KEN DADUMA PAY A SUKISOK

Maidasig kadagiti daduma a sukisok, daytoy nga obra, kas maysa a

Ilustrasion 1. Konseptual a balabala ti Paway a Makapaway: Narativa ti Panagwaya

You might also like