7 Admin Org
7 Admin Org
1. suKivMdr isMG
2. jsivMdr isMG
3. sMdIp kumwr
2022
lVI
ivSw sUcI pyj nM:
nM:
pMjwb srkwr dw kwrjkwrI FMg
1. 1
(Admintration of Punjab Govt.)
ijlHw pRSwsink bxqr (Distt. Administrations set up)
2. 6
1. rwjpwl:-
rwjpwl pMjwb srkwr dw mu`K pRswskI AiDkwrI huMdw hY[ ijs dI inXukqI Bwrq dy
rwStrpqI duAwrw 5 swl leI kIqI jWdI hY[ srkwr dy swry mihkimAW dy kMm Aqy
swSn ivvsQw aus dy nwm pr cldI hY jW clweI jWdI hY[ rwjpwl rwj dw sMivDwink
mu`KI hY[ sMivDwn dy AnuCyd 153 Anuswr rwjpwl dI inXukqI dI ivvsQw kIqI geI hY[
iv. rwjpwl AwpxI pdvI qy inXukq hox ipCoN iksy hor lwBdwiek pdvI qy nhIN rih
skdw[
i. rwjpwl sUby iv`c nvIN srkwr cunx qoN bwAd mu`K mMqrI dI inXukqI krdw hY Aqy
aus dI slwh nwl hor mMqrIAW dI vI inXukqI krdw hY[
ii. rwjpwl ivDwn sBw dw sYNSn bulwauNdw hY Aqy mulqvI vI kr skdw hY[
iii. auh ivDwn mMfl dI pihlI bYTk nUM sMboDn krdw hY[
iv. jykr sUby iv`c sbMDq srkwr v`loN sMivDwn dy Anuswr SwSn nhIN clwieAw jWdw
(ijvyN:- AwriQk sMkt, Amn kwnUMn dI siQqI dw ivgVnw) qW rwjpwl nUM AiDkwr
hY ik auh rwStrpqI nUM sMivDwink SkqIAW dI AsPlqw dy sbMD iv`c sUcnw dyxw
Aqy rwStrpqI auhnW dI irport dy ADwr qy sMivDwn dI Dwrw 356 dy Anuswr rwj
iv`c rwStrpqI rwj lwgU kr skdw hY[
v. sMkt klIn siQqI iv`c auh rwj iv`c rwStrpqI dy pRqIin`D dy rUp iv`c kMm
krdw hY[
vi. rwjpwl rwj dI kwrjpwilkw dw mu`KI hY Aqy aus nUM sMivDwn dy Anuswr kwrjkwrI,
ivDwink, iv`qI Aqy inAwiek SkqIAW id`qIAW geIAW hn[
vii. rwj dy AYfvokyt jnrl, cyArmyn rwj lok sBw kimSn Aqy mYNbrW dI inXukqI
rwjpwl duAwrw kIqI jWdI hY[
viii. rwStrpqI au`c Adwlq dy j`jW dI inXukqI krn smyN rwjpwl dI slwh lYNdw hY[
ix. rwjpwl rwj dy SwSn sbMDI mMqrI pRISd koloN iksy iksm dI sUcnw dI mMg kr
skdw hY[
xi. rwj ivDwn mMfl duAwrw ib`l pws hox mgroN ib`l nUM rwjpwl dI mMnjUrI leI
ByijAw jWdw hY ikauNik koeI vI ib`l rwjpwl dI pRvwngI qoN ibnHw rwj dw kwnUMn
nhIN bx skdw[ rwjpwl ib`l qy pRvwngI dy skdw hY jW sMdyS sihq ivDwn mMfl
nUM vwips Byj skdw hY[
xii. rwjpwl doSI dI szw muAwP kr skdw hY Aqy szw nUM Gtw vI skdw hY[
ii. kYbint mMqrI:- kYbint mMqrI sB qoN au~c p`Dr dy mMqrI huMdy hn[ kYbint mMqrI
iksy nw iksy pRSwSkI ivBwg dy suqMqr mu`KI huMdy hn[ hr qrHw dI nIqI dw inrmwx
krnw Aqy hor mh`qvpUrx inrxy krnw iehnW dw mu`K kMm hY[
iii. rwj mMqrI:- rwj mMqrI kYbint dy mYNbr nhIN huMdy Aqy nw hI kYbint dIAW bYTkW
iv`c Bwg lYNdy hn[ pRMqU iksy ivSyS s`dy qy rwj mMqrI nUM mMqrI mMfl dI bYTk iv`c
bulwieAw jw skdw hY[ Awm krky rwj mMqrI kYbint mMqrI dI shwieqw leI
inXukq kIqy jWdy hn Aqy auhnW nUM suqMqr rUp iv`c iksy ivBwg dw m``uKI vI
bxwieAw jw skdw hY[
iv. au~p mMqrI:- kYbint mMqrI Aqy rwj mMqrI dI shwieqw leI au~p mMqrI
inXukq kIqy jWdy hn[ auhnW dw mu`K audyS rwj ivDwn mMfl iv`c pu`C y gey pRSnw
dw mMqrIAW v`loN au~qr dyxw Aqy srkwrI ib`lW nUM pws krvwaux iv`c auhnW dI
shwieqw krnw hY[ auh Aksr kYbint Aqy rwj mMqrIAW v`loN id`qy gey kMm krdy
hn[
3. sMsdI sk`qr:-
Asl iv`c sMsdI sk`qr mMqrI nhIN huMdy[ sMivDwink qOr qy nw hI auhnW nUM koeI SkqI
pRdwn kIqI geI hY Aqy nw hI auhnW nUM koeI pRSwSkI ijMmyvwrI sONpI jw skdI hY[ auhnW
dI inXukqI mu`K mMqrI hI krdw hY Aqy auh hI auhnW nUM Ahudy dI shuM cukwauNdw hY[ auhnW
dw mu`K kMm mh`qvpUrn ivBwgW dy mMqrIAW dI rwj ivDwn mMfl iv`c shwieqw krnw hY[
pMjwb srkwr dy swry mihkimAW dy kMm kwr nUM shI FMg nwl clwaux leI mu`K s`kqr dy
AiDkwrI dI inXukqI kIqI geI hY jo ik BwrqI pRSwSink syvw dy kyfr dy AiDkwrI huMdy
hn Aqy sInIAr AweI.ey.AYs. APsr huMdw hY[ mu`K sk`qr nUM vI sUbw srkwr v`loN v`K -
v`K ivBwg Alwt kIqy gey hn, ijvyN AfISnl sk`qr pRsonl Aqy gRih ivBwg Awid[
iehnW nUM vI v`K-v`K ivBwg id`qy gey hn ijvyN pwxI dI splweI. sYnItySn ivBwg, gRih
ivBwg, pSU pwlx ivBwg, m`CI pwlx Aqy fwierI ifvYlpmYNt Awid[
6. iv`qI kimSnr:-
mu`K sk`qr dy ADIn v`K-v`K mihkimAW dy iv`q nMU kMtrol krn leI iv`q kimSnr
lgwey jWdy hn ijnHW dI igxqI 3 jW 4 ho skdI hY[ iv`q kimSnr nUM srkwr dy bjt,
krmcwrIAW dIAW qnKwhW Awid dw kMm sONipAw jWdw hY[ ies qoN ielwvw iehnW nUM rUrl
ifvYlpmYNt Aqy pMcwieq, AwbkwrI Aqy kr ivBwg Awid dw kMm vI sONipAw jWdw hY[
kimSnr mwl ivBwg dI Adwlq iv`c mwl muk`dmy iv`c hwrI hoeI pwrtI iv`q kimSnr
kol ApIl dwier kr skdI hY[
8. ipRMsIpl sk`qr:-
iv`q kimSnrW dy ADIn ipRMsIpl sk`qr lgwey jWdy hn ijnHW nUM v`K-v`K ivBwgW dw
cwrj id`qw huMdw hY[ iehnW dI igxqI ie`k qoN v`D vI ho skdI hY[ ienHW nUM skUl is`iKAw
ivBwg, swieMs Aqy qknwlOjI, qknIkI is`iKAw, ishq Aqy BlweI, hwaUisMg Aqy Arbn
ifvYlpmYNt, jylH ivBwg, tUirjm Aqy klcr APyAr, PrIfm PweItr ivBwg Awid id`qy
gey hn[
9. sk`qr:-
ipRMsIpl sk`qr dy hyTW sk`qrW dw drjw AwauNdw hY iehnW nUM vI v`K-v`K ivBwgW dy
cwrj id`qy jWdy hn ijvy ik hom AYjuUkySn, CpweI Aqy StySnrI ivBwg, AwbkwrI Aqy
kr ivBwg id`qy gey hn[
sk`qrW dI shwieqw leI Aqy kMm kwr nUM clwaux leI AfISnl sk`qr dw A`hudw kwiem
kIqw igAw hY[
AfISnl sk`qr dy kMm-kwz iv`c m`dd leI sMXukq sk`qr kMm krdy hn[ Awmqor qy
pMjwb rwj dy v`K-v`K ijilHAW iv`c ijhVy AweI.ey.AYs. kyfr dy AiDkwrI ifptI
kimSnr dI pdvI pr rih cu`ky huMdy hn jW kuJ nvy AweI.ey.AYs. bxy huMdy hn, auhnW nUM
vI ies pdvI pr lgwieAw jw skdw hY[
sMXukq sk`qrW dy ADIn sbMDq ivBwg dw kMm- kwj clwaux leI ifptI sYktrI
pI.sI.AYs. AiDkwrI jW hyToN prmot ho ky Awey lgwey jWdy hn[
ifptI sk`qrW dy ADIn AMfr sYktrI dw Ahudw kwiem kIqw igAw hY jo ik hyTly rYNkw
qoN pRmot ho ky Awey huMNdy hn jW iPr nvyN bxy pI.sI.AYs. APsrW nUM vI ies Ahudy qy
lgwieAw jWdw hY[
pMjwb iv`c ies smyN AweI.ey.AYs. APsr, mu`K dPqr Aqy v`K v`K ijilHAW iv`c
ifptI kimSnr, AYs.fI.AYm. Aqy pMjwb iv`c v`K v`K ivBwgW iv`c qwienwq kIqy gey
hn Aqy keI APsr fYpUtySn qy qwienwq hn[
pMjwb srkwr dy pRSwSn nUM kuSlqw pUrvk clwaux leI v`K- v`K ivBwgW dI sQwpnw
kIqI geI hY[ hryk ivBwg iksy nw iksy mMqrI dy ADIn huMdw hY[ auh Awpxy ivBwg dw
rwjnIiqk mu`KI huMdw hY Aqy ivBwg nUM sMcwrU FMg nwl clwaux leI pMjwb ivDwn sBw dy
spIkr nUM jvwbdyh huMdw hY[
mMqrI dI shwieqw leI iek sk`qr dy Ahudy dy AiDkwrI dI inXukqI kIqI geI
hY[ sk`qr aus sbMDq ivBwg dw pRswSkI mu`KI huMdw hY [ auh sQweI qor pr ivBwg dy
kMm nUM clwaux leI kwrj krdw hY[ sk`qr dy kMm iv`c shwieqw krn leI aus dy ADIn
AfISnl s`kqr, sMXukq sk`qr, a`up sk`qr Aqy ADIn sk`qr Ahudy dy AiDkwrI lgwey
jWdy hn[ sk`qr ienHW AiDkwrIAW dI shwieqw nwl ivBwg leI nIqIAW iqAwr krdw hY
Aqy pRSwskI nIqI dw inrmwx krky aus ivBwg dy mMqrI dI pRDwngI nwl aus nUM lwgU
krvwauNdw hY[
swry ivBwgW dy pRSwsn dI ingrwnI leI mu`K sk`qr pMjwb rwj dw Ahudw kwiem
kIqw igAw jo ik AweI.ey.AYs. kyfr dw sInIAr Aqy qjrbykwr AiDkwrI huMdw hY[
auhnW dy ADIn kuJ kimSnr dy Ahudy dy AiDkwrI lgwey jWdy hn ijvyN ik iv`q kimSnr
mwl iv`q kimSnr ivBwg Awid[ mu`K sk`qr srkwr dw mu`K slwhkwr huMdw hY Aqy sih
mihkimAW qy kMtrol vI krdw hY[ iv`q kimSnrW qoN ielwvw ku`J ivBwgW dy ipRMsIpl
sk`qr vI lgwey jWdy hn ijvyN hom is`iKAw Awid[ ies qoN bwAd hryk ivBwg ie`k
sk`qr dy ADIn huMdw hY ijs dI shwieqw leI AfISnl sk`qr, sMXukq sk`qr, ifptI
sk`qr Aqy ADIn sk`qr huMdy hn[
ADIn vrg iv`c ausy hI ivBwg iv`c sk`qr dI shwieqw leI suprfYNt, sInIAr
AisstYNt, AisstYNt, klrk Aqy cpVwsI Awid qwienwq kIqy jWdy hn[
pMjwb srkwr nUM pRSwsn dy p`KoN v`K-v`K krIb 52 ivBwgW iv`c vMifAw igAw hY
ijnHW iv`co mh`qvpUrn ivBwg hyT ilKy Anuswr hn:-
i. gRih ivBwg
ii. Awm pRSwSn ivBwg
mhwrwjw rxjIq isMG pMjwb puils AkwdmI, iPlOr 4
iii. iv`q ivBwg
iv. Kurwk Aqy KyqI bwVI ivBwg
v. ishq ivBwg
vi. is`iKAw ivBwg
vii. audXog ivBwg
viii. XojnwbMdI ivBwg
ix. isMcweI ivBwg
x. kwnUMn ivBwg
xi. jylH ivBwg
xii. sQwink srkwr ivBwg
xiii. lok sMprk ivBwg
xiv. mwlIAw ivBwg
xv. trWsport ivBwg
xvi. smwj kilAwx ivBwg
xvii. sihkwrqw ivBwg
xviii. AwbkwrI Aqy kr ivBwg
xix. ikrq Aqy rozgwr ivBwg
xx. ivjIlYNs ivBwg
xxi. lok kwrj ivBwg
xxii. vx ivBwg Awid[
***
Bwrq nUM iek KuShwl dyS hox dw mwx pRwpq hY[ pMjwb Bwrq dw iek pRmu`K SkqISwlI
sUbw hY[ rwj dy swry ielwky nUM ipMfw Aqy SihrW iv`c vMifAw igAw hY[ bhuq swry ipMfw
Aqy SihrW nUM imlw ky iek ijlHw bxwieAw igAw hY[
ies ijlHw p`Dr qy pRSwSn nUM clwaux leI hryk ijlHy dw ie``k mu`K pRSwskI
AiDkwrI lgwieAw igAw hY jo ik BwrqI pRSwsink syvw dw AiDkwrI (AweI.ey.AYs) huMdw
hY[ 2 jW 2 qoN v`D ijilHAW nUM imlw ky ie``k fvIzn bxdI hY Aqy hryk fvIzn qy ie``k
mu`K pRSwsink AiDkwrI lgwieAw igAw hY ijs nUM kimSnr ikhw jWdw hY jo ik Awpxy
ADIn pYNdy ijilHAW dy ifptI kimSnr dy pRSwSn aupr ingrwnI krdy hn[ ieh
AweI.ey.AYs. kyfr dy AiDkwrI huMdy hn[
fI.sI:
auh ijlyH dy mu`K pRSwskI AiDkwrI huMdy hn jo ik Bwrq pRSwsink syvwvW dy kyfr iv`coN
huMdy hn ArQwq AweI.ey.A~Ys huMdy hn[ auh rwj srkwr nUM ijlyH dw pRSwsn clwaux sbMDI
au~qrdweI huMdy hn[ rwj srkwr auhnW pwsoN iksy vI mwmly dI ijlHy nwl sbMDq sUcnw
mMg skdI hY[ auhnW dy ADIn auhnW dI shwieqw leI 2 ey.fI.sI. lgwey jWdy hn[
iehnW nUM ey.fI.sI. jnrl Aqy ey.fI.sI. ivkws dw Ahudw id`qw igAw hY[
ijlHw pRSwsn nUM clwaux leI Awm qOr pr hyT ilKy ivBwgW iv`c vMifAw igAw hY:-
2. SYsn j`j v`loN dIvwnI Aqy POjdwrI muk`dimAW dw inptwrw kIqw jWdw hY ijhVy ik
aus dI Adwlq v`loN suxvweI Xog hn[
smu`cy ijlyH dw pRSwsn shI qrIky nwl clwaux leI A`gy ies dI vMf kIqI geI hY[ hryk
ijlHy nUM aup mMflW, qihsIlW Aqy aup qihsIlW iv`c vMifAw igAw hY[ hryk aup mMfl dw
AiDkwrI AYs.fI.E. huMdw hY Aqy ijlHy iv`c 3 jW 4 au~p mMfl huMdy hn[ ijlyH AMdr
qihsIl dy AiDkwrI nUM qihsIldwr ikhw jWdw hY[ au~p mMfl dw mu`K AiDkwrI Awm qOr
qy pI.sI.AYs. APsr huMdw hY[ aus nUM AYs.fI.AYm. au~p mMfl APsr ikhw jWdw hY[
hr ie`k ijlHy dI rYvIinaU sb fvIjn iv`c aup mMfl APsr-km-sb fvIjn mYijstRyt
dI qwienwqI pMjwb rwj v`loN kIqI geI hY[ aup mMfl APsr pI.sI.AYs. kyfr dw
AiDkwrI huMdw hY[ pMjwb srkwr v`loN ies nUM mwl muk`dimAW dw kwnUMn Anuswr inptwrw
krn dI SkqI id`qI geI[ pMjwb srkwr v`loN ies nUM kwrjpwilkw mYijstRyt dIAW
SkqIAW id`qIAW geIAW hn Aqy ies nUM kwrjpwilkw mYijstRyt vI ikhw jWdw hY[ ies
v`loN puils mihkmy duAwrw Byjy gey jurm rokU kwrvweI sbMDI klMdrwq qy kwnUMn Anuswr
inptwrw kIqw jWdw hY Aqy doSIAW dI SnwKq pRyf vI AYs.fI.AYm. dI hwzrI iv`c krvweI
jWdI hY Aqy aus v`loN ies SnwKqI kwrvweI dI irport sIl bMd ilPwPy iv`c bMd krky
sbMDq Adwlq iv`c ByjI jWdI hY[ ies qoN ielwvw 174 sI.Awr.pI.sI ADIn kudrqI mOq
dy sbMD iv`c puils v`loN mrg irport vI ies dPqr nUM ByjI jWdI hY[ jykr ijlHy iv`c
koeI jufISIAl mYijstRyt hwzr nw hovy qW AYs.fI.AYm. nUM bqOr kwrjpwilkw mYijstRyt
doSI dw 7 idn dw puils irmWf dyx dw vI AiDkwr hY[
qihsIldwrW dy kMm:-
1. muFly qOr qy iksy qrHW dI srkwrI PIs iek`TI krnw jW shwieqw dI rkm dy kMm
kwr dI ijMmyvwrI inBwauxI Aqy jmIn dI KrId jW vyc sbMDI rijstrI krnI[
2. qihsIl p`Dr qy KRIdI/vycI jmIn dw ieMqkwl sbMDq ivAkqI dy nwm qy drj
krnw, mwl mihkmy nwl sbMDq Prd jmHwbMdI Aqy Ksrw igrdwvrI Awid dw
irkwrf vI sbMDq hlkw ptvwrI Aqy kwnUMgo dI shwieqw nwl shI qrIky Aqy
kwnUMn dy Anuswr TIk FMg nwl iqAwr krvwaux jW myntyn krvwaux dw ijMmyvwr
mhwrwjw rxjIq isMG pMjwb puils AkwdmI, iPlOr 7
huMdw hY ieh dUjy drjy dw kwrjpwilkw mYijstRyt vI huMdw hY[ ies nUM qihsIldwr vI
ikhw jWdw hY[ ies dI shwieqw leI pMjwb srkwr v`loN nwieb qihsIldwr vI
inXukq kIqw jWdw hY[
ijlHw KyqIbwVI APsr KyqI nwl sbMDq qknIkW Aqy mOsm dy ilhwj nwl pYdw hox
vwlIAW PslW sbMDI hyT ilKy Anuswr ifaUtI inBwauNdw hY:-
1. PslW dIAW nvIAW iksmW sbMDI ijmIdwrW nUM Psl augwaux leI jwxkwrI idMdw hY[
2. mwfl PwrmW dI dyK-ryK krdw hY Aqy ikswnW nUM nvIN iksmW sbMDI pRyirq krdw hY[
3. ijlyH AMdr KyqIbwVI sbMDI sYmInwr krvwauNdw hY[
4. PslW nUM l`gx vwlIAW ibmwrIAW dI rokQwm leI nvIAW-nvIAW dvweIAW bwry
ikswnw nUM jwgrUk krnw[
ijlyH AMdr sVkW dI murMmq krvwauxI jW nvIAW sVkW bxwauxIAW, pulW, srkwrI
iemwrqW, nihrW Awid dI auswrI Aqy murMmq krvwauxI ies dy mu`K kMm hn jo ik srkwr
dIAW hdwieqW Anuswr kwrjW nUM smyN isr krvwaux dw Xqn krdw hY[
rwj srkwr vloN puils syvw nUM sm``ucy rUp iv`c sMcwln krn leI, puils syvw nUM kwbU iv`c
r``Kx leI Aqy puils syvw dI ingrwnI krn leI iek puils dy fI.jI.pI. dI inXukqI
kIqI geI hY[ aus vloN AijhIAW SkqIAW dI vrqoN kIqI jwvygI, Aijhy kMMmW qy PrjW nUM
pUrw kIqw jwvygw Aqy aus dIAW AijhIAW ijMmyvwrIAW hoxgIAW jo ik rwj srkwr vloN
nIXq kIqIAW jwxgIAW[ fI.jI.pI pMjwb puils dw m``uK AiDkwrI hY ijsdw hYf kuAwtr
sYktr-9, cMfIgV ivKy hY[ ienHW dI shwieqw vwsqy pMjwb srkwr vloN ey.fI.jI.pI.
AYfmn, AweI.jI.pI.hYf kuAwtr, fI.AweI.jI.pI hYf kuAwtr, ey.AweI.jI. AYfmn dI
qwienwqI kIqI geI hY[ fI.jI.pI. pMjwb vloN rwj iv`c sm`ucI puils dI ingrwnI kIqI
jWdI hY Aqy aunW nUM srkwrI inrdyS jW hdwieqW puils dy kMm nUM sucwrU FMg nwl clwaux
leI smyN-smyN qy id`qIAW jWdIAW hn[ fI.jI.pI. puils pRbMDW/puils msilAW qy pMj wb
srkwr dw m``uK slwhkwr vI hY[ auh sUby iv`c puils krmcwrIAW dI isKlweI, AnuSwsn,
jurmW nUM rokx leI Aqy Amn kwnUMn nUM kwiem rKvwaux dw vI ijMmyvwr hY [
ryNj lYvl:-
pMjwb iv`c puils dIAW 8 ryNjW pMjwb srkwr vloN bxweIAW geIAW hn dw vyrvw hyT
ilKy Anuswr hY:-
3. jlMDr ryNj
4. luiDAwxw ryNj
5. biTMfw ryNj
6. iProzpur ryNj
7. ropV ryNj
8. PrIdkot ryNj[
AMimRqsr (SihrI), jlMDr (SihrI) Aqy luiDAwxw (SihrI) iv`c puils kimSnr qwienwq
kIqy gey hn jo ik AweI.jI./fI.AweI.jI. rYNk dy AiDkwrI huMdy hn[ ies qoN ielwvw
pMjwb rwj dI puils nUM 23 ijilHAW iv`c qwienwq kIqw igAw hY[ ies qoN ielwvw 02
2. Awpxy ijlHy iv`c hox vwly jurm dI Koj krvwauxw, doSIAW dy ivr`uD muk`dmy sbMDq
QwixAW iv`c drj krvwauxy[ POjdwrI muk`dimAW dI qPqISI APsr vloN kwnUMn dy
Anuswr Fu`kvyN qrIky nwl qPqIS krvwauxI Aqy Adwlq iv`c doSIAW iKlwP clwn dy
ky Adwlq pwsoN szw dvwauxI[
3. ijlyH iv`c Awpxy ADIn swry AiDkwrIAW/krmcwrIAW dy AnuSwSn nUM bxweI r`Kxw Aqy
Awpxy ijlyH dy ifptI kimSnr/ijlHw mYijstryt nwl qwlmyl r`Kxw[
doo jW do qoN v`D QwixAW nUM imlw ky ie`k puils sb-fvIjn bxweI geI hY[ ijs dw
ieMcwrj fI.AYs.pI. jW ey.AYs.pI. rYNk dw AiDkwrI hovygw[ sb-fvIjn dy ieMcwrj Awpxy
ADIn puils QwixAW aupr ingrwnI krdy hn[ AwpxI sb-fvIjn dy AMdr jurmW nUM
rokx, AprwDIAW nUM igRPqwr krn Aqy Adwlq iv`c doSIAW ivru`D kwnUMnI kwrvweI
krvwaux dy ijMmyvwr hoxgy[ sb-fvIjn dw ieMcwrj AYs.AYs.pI. Aqy Qwxy dy AYs.AYc.E.
drimAwn qwlmyl bxweI r`Kx dy leI ijMmv y wr hovygw[
puils QwixAW dI h`d qih krnw sUbw srkwr dI ifaUtI hY[ iek Coty Qwxy dy AMdr G`to-
G`t 30 ipMf, Sihr jW ksby huMdy hn[ m`D vrgI QwixAW iv`c 30 qoN 60 Aqy v`fy QwixAW
iv`c ienHW dI igxqI 100 jW ies qoN v`D ho skdI hY[
puils Qwxy dw mu`KI Awm qOr qy ieMspYktr rYNk dw puils APsr lgwieAw jWdw
hY[ QwixAW nUM A`gy cONkIAW iv`c vMifAw igAw hY[ hryk cONkI dw ieMcwrj sb-ieMspYktr
jW ey.AYs.AweI. lgwieAw jWdw hY[ QwixAW nUM kMMm/jurm dy ADwr qy jYlW Aqy bItW iv`c
vMifAW jWdw hY[ pMjwb dy ies smyN ku`l 417 Qwxy hn[ ijnHW dI igxqI smyN-smyN qy
srkwr v`loN nvyN Qwxy sQwipq krn qy v`DdI rihMdI hY[ Amn kwnMUn nUM kwiem r`Kx Aqy
muljmW nUM igRPqwr krn leI AYs.AYc.E. nUM jYlW muqwbk qPqIS krn leI AYs.AweI.,
ey.AYs.AweI, AYc.sI, kWstybl id`qy jWdy hn[ ijnHW dI igxqI sUbw srkwr vloN inScq
kIqI jWdI hY[ Qwxy dw AYs.AYc.E. Awpxy Qwxy dI h`d iv`c Amn kwnUMn nMU kwiem r`Kx,
jurmW nUM rokx, Qwxy iv`c jurm kwbl dsqAMdwjI drj krn dw, doSIAW nUM igRPqwr
krn, kwnUMn Anuswr qPqIS krn, Aqy doSIAW ivr`uD Adwlq iv`c clwn dy ky doSIAW nUM
sjw krwaux dw ijMmyvwr huMdw hY [
idhwqI puils ivvsQw SihrI puils ivvsQw qoN v`KrI huMdI hY[ kuJ ipMfW nUM imlw ky
idhwqI Qwxw pMjwb srkwr vloN sQwipq kIqw igAw hY[ Awm qOr qy Coty Qwxy iv`c 30
hryk ijlyH iv`c puils dIAW iqMn puils irjrvW hoxgIAW jo ik AweI.jI/fI.AweI.ryNj dy
kMtrol hyT hoxgIAW[ AweI.jI/fI.AweI.jI. swihb ie``k-dUjy izlHy dI kmI pySI nUM pUrw
krngy[ puils lweIn iv`c ieh irjrvW puils lweIn dy irzrv ieMspYktr dy ADIn
hoxgIAW
1. ienW krmcwrIAW dI iPtnYs r`Kx leI sI.fI.AweI. bqOr ieMstrktr irzrvW nwl
lgwey jwxgy [
2. irzrv puils jo ku`l igxqI dw 1/6 ih`sw hovygI Aqy ijlHw hY`f kuAwtr qy r`KI
jwvygI[ irzrv puils Acwnk peI ifaUtI qy qwienwq kIqI jwvygI Aqy iesdI
qwienwqI AweI.jI./fI.AweI.jI. swihb dy hukm Anuswr hI kIqI jwvygI [
pMjwb srkwr v`loN pMjwb dy iqMn ijilHAW AMimRqsr, jlMDr Aqy luiDAwxw ivKy Awpxy
dPqrI gzt iv`c notIiPkySn jwrI kr ky imaUNsIpl ielwikAw jW aunHW dy nwl l`gdy
ielwikAw leI kimSnr pRxwlI lwgU kIqI geI hY jo ik jurm, jnqk ivvsQw Aqy
AMdrUnI sur`iKAw dIAW tyFIAW Aqy guMJldwr sm``isAwvw nwl inptxXog hovygI[ ieh
puils pRxwlI qurMq Aqy ivAwpk kwrvweI leI hovygI qW jo kwnMUn dy dwiery iv``c pUrI
qrHW rihMdy hoey pUrI jvwbdyhI nwl audyS pUrn hdwieqW rwhI, hukmW dI lVI, pySyvrwnw,
Xogqw Aqy kMm krn dI muhwrq nwl ivcwrnXog hovygI[
1. rwj srkwr v`loN puils AYkt dI Dwrw 8 Anuswr ienHW ijilHAW iv`c puils AiDkwrI
dI inXukqI kIqI geI hY jo puils kimSnr hovygw Aqy Aijhw AiDkwrI
fI.AweI.jI. dy rYNk qo hyTly Ahudy vwlw AiDkwrI nhIN hovygw[
2. aukq qrIky nwl inXukq kIqw igAw kimSnr AijhIAW SkqIAW dI vrqo kr
skygw, Aijhy kMm-kwj kr skygw Aqy aus dIAW AijhIAW ijMmyvwrIAW Aqy
AKiqAwrwq ho skxgy, jo ies kwnMUn iv`c vrxn kIqy hoey hoxgy jW rwj srkwr
v`loN Awpxy iksy Awm jw Kws hukm rwhIN aunHW nMU Aijhw krn dI hdwieq jwrI kIqI
hovygI[
iksy vI ielwky iv`c ij`Qy rwj srkwr duAwrw Awpxy dPqrI gzt iv`c notIiPkySn
jwrI krky puils kimSnr dI inXukqI kIqI hoeI hY[ kuJ inSicq kIqIAw SrqW Aqy
sImwvW dy qihq cldy hoey kimSnr vloN istI puils kimSnr nwl sbMDq jwbqw
PojdwrI 1973 (sI.Awr.pI.sI) Aqy hyTW drj kIqy kwnMUn jW notIiPkySn iv`c drj kIqy
gey iksy vI kwnUMn dIAW ivvsQwvw qihq kwrjkwrI mYijstRyt jW ijlHw mYijstRyt
vwlIAW SkqIAW Aqy ijMmyvwrIAW dI vrqNo kIqI jw skdI hY Aqy kMm-kwz inptwey jw
skdy hn, Bwv puils kimSnr vwly kMm vI kIqy jw skdy hn[
1. Bwrq dw DmwkwKyj kwnMUn 1884
ieh vI ivvsQw kIqI geI hY ik jwbqw POjdwrI 1973 dI Dwrw 20 dy Anuswr rwj srkwr
aunHW ivAkqIAW nMU kwrjpwilkw mYijstryt inXukq krygI, ijvyNy auh TIk smJy aunHW
iv``coN ie`k nMU ijlHw mYijstryt inXukq krygI[ puils AYkt 2007 dy Anuswr ifptI
kimSnr puils sI.Awr.pI.sI dIAW DwrwvW 107, 108, 109, 110, 111, 113, 115, 116, 117,
118, 119, 121, 122, 124 Aqy 144 nwl inptx leI bqOr kwrjpwilkw mYijstryt kMm
krygw[
puils AYkt 2007 dI Dwrw 72 dy Anuswr kimSnr puils Aqy ifptI kimSnr
puils nMU puils AYkt dI Dwrw 8 iv`c notIPweI kIqIAW SkqIAW dy muqwibk kimSnr
puils Aqy ifptI kimSnr puils bqOr sInIAr suprfYNt AwP puils dy swry kMm Aqy
ifaUtIAW Awid krn dy ijMmyvwr vI hoxgy[ puils kimSnr pRxwlI ADIn puils dy
sInIAr AiDkwrIAW dy AhuidAW dw vyrvw hyT ilKy Anuswr hY:-
fI.sI.pI = AYs.AYs.pI. rYNk
ey.fI.sI.pI = AYs.pI. rYNk
ey.sI.pI = fI.AYs.pI
puils kimSnryt ADIn AwauNdy puils QixAWy dI vMf SihrI Kyqr dy nwl lgdy ipMfW nUM
QwixAW iv`c Swml krnW rwj srkwr dI ijmyvwrI hY[
puils ryz – pMjwb dy iv`c A`T puils rNyzw sQwipq kIqIAW geIAW hn puils ryz dy
ieMncwrz AweI.jI.pI. Swihb Aqy fI.AweI.jI.pI Swihb rYNk dy puils AiDkwrI hoxgy,
Aqy puils rNyz dy ADIn Awaux vwly iziolAW dy AYs AYs pI swihb nwl rwbqw r`Kxgy
mhwrwjw rxjIq isMG pMjwb puils AkwdmI, iPlOr 12
izilAw iv`c lwA AYNf Awrfr Aqy jurmW nUM rokx sbMDI puKqw pRbMDw dI ingrwnI krnw
Aqy dPqrI stwP dy kMm dI ingrwnI krnw Awid Swml hY[puils ryz dy puils AiDkwrI
dy stwP dw kMm hyT ilKy Anuswr hY[
2 sMgrUr 23
3 brnwlw 11
3. rUpngr ryNj 1 rUpngr 10
2 sihbjwdw AjIq isMG ngr 31
3 PiqhgVH swihb 09
4 jlMDr ryNj 1 jlMDr (idhwqI) 16
2 huisAwrpur 16
3 kpUrQlw 16
5 luiDAwxw ryNj 1 luiDAwxw (idhwqI) 11
2 KMnw 08
3 ShId Bgq isMG ngr 13
6 biTMfw ryNj 1 biTMfw 21
2 mwnsw 13
7 iProjpur ryNj 1 iProjpur 17
2 Pwijlkw 12
3 qrnqwrn 15
3 mogw 13
ku`l 417
ku`l puils stySn = 417
jI.Awr.pI. puils stySn = 11
puils stySn = 428
gOrimMt rylvy puils pMjwb puils dw hI ivMg hY[ iesdy mu`KI ey.fI.jI.pI. rYNk dy APsr
lgwey gey hn[ iehnW dI shwieqw leI v`K-v`K rYNkW dy puils AiDkwrI qwienwq kIqy
gey hn[ gOrimMt rylvy puils pMjwb puils dw hI ivMg hY jo ik pMjwb rwj dy AiDkwr
Kyqr iv`c rylvy ryl g`fIAW rylvy sMp`qI XwqrIAW Aqy auhnW dy smwn dI sur`iKAW leI
ifaUtI krdw hY[ pihlw jI.Awr.pI. pMjwb dw m``uK dPqr AMbwlw ivKy sI[ pr swl 1966
iv`c pMjwb rwj dy punr gTn qoN bwAd iesnMU pitAwly iv`c qbdIl kr id`qw igAw[
jI.Awr.pI. pMjwb dy AiDkwr KyqrPl 2241 iklomItr rylvy tRYk hY ijs nMU iqMn sb
fvIznw pitAwlw, iProzpur Aqy jlMDr iv`c vMifAW igAw hY[ ku`l imlw ky 11 puils
stySn 34 Awautpost Aqy 2 trwizt kYNp hn[ gOrimMt rylvy puils dy jvwnw dI
shwieqw leI rylvy pRt o YkSn Pors dy jvwnW nMU qwienwq kIqw hY[ jo ik jI.Awr.pI. rylvy
puils dy jvwnw nMU auhnW dy sur`iKAw dy kMmW iv`c shwieqw krdy hn[
2. jI.Awr.pI. jlMDr
3. jI.Awr.pI. pTwnkot
4. jI.Awr.pI. luiDAwxw
5. jI.Awr.pI. srihMd
7. jI.Awr.pI. sMgrUr
8. jI.Awr.pI. biTMfw
9. jI.Awr.pI. PrIdkot
10. jI.Awr.pI. iProjpur
***
pMjwb AfISnl puils dI sQwpnw 1941 iv`c kIqI geI ijs iv`c krIb 1000 krmcwrI
sn[ aus smyN ies dw hY`f kuAwtr lwhOr iv`c sI[ 15 Agsq 1947 qoN bwAd ies dw hY`f
kuAwtr lwhOr qoN jlMDr kYNt iv`c qbdIl ho igAw Aqy ies dw nwm pMjwb Awrmf
puils r`iKAw igAw[ AwzwdI qoN bwAd ies Pors nUM Bwrq pwiksqwn srh`d qy qwienwq
kIqw igAw[ 1962 iv`c ies dIAW 37 btwlIAnj sn[ 1966 iv`c ies dIAW 32
btwlIAnj nUM bI.AYs.AYP., sI.Awr.pI.AYP., AYs.AYs.bI., hirAwxw Awrmf puils Aqy
ihmwcl Awrmf btwlIAnj iv`c Swiml kIqw igAw[ 37 iv`coN isrP 05 btwlIAnW hI
pMjwb Awrmf puils iv`c rih geIAW[ ies qoN bwAd iv`c pI.ey.pI. dIAW 03 hor
btwlIAnj iqAwr kIqIAW geIAW[ 1988 iv`c 33 vIN pMjwb Awrmf btwlIAn sQwipq
kIqI geI ijs nUM bwAd iv`c pihlI kmWfo btwlIAn bxwieAw igAw[ies smyN Awrmf
ivMg dIAW 20 btwlIAnz hn ijnHW dw vyrvw hyT ilKy Anuswr hY:-
8.
36 vIN btwlIAn AYs.ey.pI. bhwdrgVH, pitAwlw
ies qoN ielwvw Awr.tI.sI. (irkrUt tryinMg sYNtr), kMtrol rUm AYs.ey.pI. vI jlMDr
kYNt iv`c hY[ AweI.AYs.tI.sI.(ieMn srivs tryinMg sYNtr) kpUrQlw iv`c hY[Awrmf
btwlIAnz dw hYf kuAwtr jlMDr CwauxI iv`c hY[
kmWfo btwlIAnz:-
2. bhwdrgVH, pitAwlw
dUjI kmWfo btwlIAn
ies qoN ielwvw kmWfo btwlIAnz dw hY`fkuAwtr bhwdrgVH, pitAwlw ivKy siQq
hY[ ij`Qy kmWfo tryinMg skUl Aqy kmWfo kMtrol rUm vI hY[
1. styt Awrmf puils ijlHw puils dw hI ih`sw hY ies leI lwA AYNf Awrfr nUM
kwiem r`Kx leI ijlHw puils dI m`dd krdI hY[
2. rylvy pulW dI sur`iKAw krnI[
styt Awrmf puils v`loN ijlHw puils dI shwieqw leI kIqIAW jwx vwlIAW ifaUtIAW:-
ijlHw puils v`loN Awm jnqw dI jwn Aqy mwl dI rwKI krn iv`c loV pYx qy shwieqw
krnw[
jurmW dI rokQwm vjoN pihlW hI auprwlw krnw qW jo jurmW nUM hox qoN roikAw jw sky,
ies iv`c styt Awrmf puils dy jvwnw v`loN sQwink AYs.AYc.E jW cONkI ieMcwrj dI
ingrwnI hyT ivauNqbMdI krnw hY[
rojwnw dIAW lwA Aqy Awrfr ijvyN nwkwbMdI krnw, cYikMg krnw, bIt ifaUt IAW
Awid[
vI.AweI.pI dy Awaux qy ijlHw puils dI shwieqw krnw ijvyN rUt ifaUtI, kwrfn
ifaUtI dI ivauNqbMdI krnw Awid[
myilAW Aqy iqauhwrW dy mOikAW qy ijlHw puils dI shwieqw krnw ijvyN srDwlUAW dy
Awaux jwx dy rsqy dI sur`iKAw[
ielYkSnW vyly ijlHw puils dI shwieqw vjoN voitMg krvwauxw Aqy lokW iv`coN fr dI
Bwvnw nUM Kqm krnw Awid
rozwnw dI tRYiPk nUM cwlU r`Kxw Aqy jwm Awid l`gx qoN bcwA leI auprwly krnw[
***
puils dI BUimkw Aqy kMm m`uK qOr qy hyT ilKy Anuswr hoxgy:-
3. kwnUMn dI inrp`Kqw nUUM kwiem r`Kxw Aqy lwgU krnw, lokW dI ijMdgI, AzwdI,
jwiedwd, mn`uKI AiDkwrW Aqy gOrv dI r`iKAw krnw[
4. ibpqw iv`c iGry hoey lokW dI hr sMBv m`dd krnw[
5. sVkW Aqy v`fIAW sVkW aupr kwnUMn Anuswr AwvwjweI nUM kwbU krnw[
6. puils dy iDAwn iv`c Awaux vwly kwbl dsqAMdwjI jurmW nUM drj krnw, jurmW dI
qPqIS krky doSIAW nUM igRPqwr krnw Aqy auhnW nUM Adwlq iv`c pyS krky szw
idvwauxw[
2. lokW nUM ivSyS krky aunHW lokW nUM ijMnHw nUM shwieqw qy sur`iKAw dI loV hovy aunHW nUM
shwieqw dyxw [
3. jurmW iv`c Aqy sVk hwdisAW dy iSkwr hoey lokW nUM hr sMBv shwieqw muh`eIAw
krvwauxw qy aunHW nUM smyN isr fwktrI shwieqw idvwauxw [
4. JgiVAW dy hwlwqW nwl ivcrdy hoey ivSyS qOr qy kmzor iPrikAW dy mnu`KI AiDkwrW
dy mwmly iv`c inrp`K Aqy siqkwrq qrIky nwl ivcrnw [
5. jnqk sQwnW aupr AOrqW qy b`icAW nUM pyS Awaux vwlIAW pRySwnIAW nUM rokxw
mhwrwjw rxjIq isMG pMjwb puils AkwdmI, iPlOr 19
6. iksy vI ivAkqI jW ivAkqIAW dy sMgTq vloN kIqy jwx vwly mujrmwnw Sosx qoN bcx
leI lokW nUM ivSyS krky AOrqW, b`icAW Aqy grIb lokW nUM shwieqw dyxw[
7. igRPqwr kIqy hoey ivAkqI nUM kwnMUnI qOr qy AwigAw dyx Xog shwieqw qy Srn dyx dw
pRbMD krnw Aqy Aijhy igRPqwr kIqy hoey ivAkqIAW nUM srkwr vloN auplb`D kwnUMnI
shwieqw XojnwvW dIAW ivvsQwvW bwry sUicq krnw qy ies bwry AiDkwrIAW nUM
jwxkwrI ByjxI[
8. niSAW qy mwdw BrUx h`iqAWvW Awid dIAW smwijk burweIAW vwsqy srgrmI nwl kMm
krnw qW jo Aijhy jurmW nUM sKqI nwl roikAw jw sky[
1. igRPqwr doSI qoN pu`Cig`C krdy smyN puils vloN qIjy drjy dw iesqymwl nhIN krnw
cwhIdw Aqy ies qoN ielwvw doSI qoN pu`Cig~C kwnUMn dy dwiery iv`c rih ky ivigAwnk
qrIikAW nwl krn nUM pihl dyxI cwhIdI hY[
2. igRPqwr kIqy doSI ivAkqI dy irSqydwrW jW vwrsW nUM qurMq doSI dI igRPqwrI sbMDI
ieqlwh dyxI cwhIdI hY[
3. bzurgW, b`icAW qy AOrqW nwl vDIAw ivvhwr krnw cwhIdw hY BwvyN auh AprwDI
ikauN nW hox [
4. AMdolnkwrI b`icAW, iesqrIAW Aqy mjdUr vrg nwl vI puils vloN cMgw vrqwau
krnw cwhIdw hY[
2. mOjUdw smyN jnqw Awpxy h`kW pRqI jwgrUk ho cu`kI hY[ ies leI puils APsr nUM
AwpxI vrdI dw rohb iqAwgdy hoey Awpxy g`usy nUM kwbU krnw cwhIdw hY[
3. iesqrIAW dI iSkwieq nUM iDAwn nwl suxnw cwhIdw hY Aqy aun HW dI iSkwieq nUM qurMq
sulJwaux dw Xqn krnw cwhIdw hY[
sI.pI.Awr.sI, sI.pI.AYs.sI. Aqy pI.AYs.E.sI. vloN jnqw nUM id`qIAW jwx vwlIAW
shUlqW sbMDI:-
4. ienHW auprokq BweIcwrk sWJ kyNdrW vloN pMjwb iv`c pMjwb dy vsnIkW nUM k`ul 44
iksm dIAW shUlqW pRdwn krvweIAW jw rhIAW hn[
5. puils vloN ieh shUlqW ibnW iksy Byd-Bwv jW irSvq qoN bgYr Aqy qurMq pRdwn
kIqIAW jw rhIAW hn[ ies kwrn puils Aqy jnqw dy sbMDW iv`c kwPI h``d q``k
suDwr AwieAw hY[
6. iehnW v`K-2 shUlqW sbMDI pMjwb puils hYfkuAwtr fvIzn Aqy izlHw p`Dr qy puils
APsrW vloN ingrwnI vI kIqI jw rhI hY Aqy iehnW shUlqW sbMDI izlHy dy auprokq
sWJ kyNdr AwpxIAW ifaUtIAW sbMDI mu`K dPqr nUM vI jvwbdyh hn[ jykr aunHW
hr ijlHy iv`c ieh brWc spYSl brWc vjoN bxweI geI hY[ ies brWc dw ieMncwrz
iespYktr rYNk dw puils APsr lgwieAw jWdw hY ieh brWc ijlyH dIAW sr`uiKAw
ifaUtIAW nUM suikaurtI brWc nwl iml ky pUrw krdI hY ies brWc dy krmcwrI vrdI
nhIN pihndy ies brWc dy krmcwrI izlHy iv`c hox vwlIAW swrIAW gqIivDIAW au`pr
nzr r`Kdy hn[ ijvyN ik vI. AweI. pI. Aqy vI. vI. AweI. pI. dy Awaux qoN pihlW puKqw
sru`iKAw pRbMD krny Dwrimk jlsy jlUsW sbMDI AgyqrI jwxkwrI iek`TI krnI, ijlyH
iv`c l`gx vwlHy swlnw myly Aqy DrinAW, rwjnIqk msilAw,sbMDI gupq sUcnwvW
iek`TIAW krnW Amn knUMn SWqI ivvsQw bxwey r`KxW Aqy rwj p`Dr qy izilAW iv`c
hox vwlIAW hr pRkwr dIAW coxW sbMDI sru`iKAw ieqjwm krny Awid[
iPMgripRMt ibaUro dI sQwpnw sMn 1897 iv`c iklHw mhwrwjw rxjIq isMG iPlOr ivKy hoeI[
ies brWc iv`c szw k`t rhy AprwDIAW dw irkwrf r`iKAw jWdw hY Aqy igRPqwr kIqy
ivAkqIAW dy src sil`p puils stySn lYvl qy irkwrf leI iPMgripRMt ibaUro nUM Byjy
jWdy hn[ mOkw vwrdwq qoN imly iPMgripRMt dy inSwnW nUM iPMgripRMt ibaUro dy irkwrf nwl
imlw ky dyiKAw jWdw hY[ ies iv`c ieSiqhwrI muzirmW dw irkwrf vI r`iKAw jWdw hY[
iPMgripRMt ibaUro iv`c ijlHw vweIj irkwrf r`iKAw jWdw hY[ iPMgripRMt mwihr Awm qO r
qy sb-ieMspYktr jW aus qoN au`c Ahudy dw AiDkwrI huMdw hY ijs ny ies sMbMDI kors pws
kIqw huMdw hY[
sMcwr Aqy trWsport swDnW iv`c qbdIlI hox dy bwvjUd vI puils Pors iv`c GoiVAW dI
jrUrq smwpq nhIN hoeI[ purwxy smyN iv`c hryk puils Qwxy iv`c GoV svwr puils huMdI
sI pr hux GoV svwr puils Gtw ky tryinMg mksd leI hI isKlweI sMsQwvW iv`c rih
geI hY GoV svwr puils dw mu`K rol pyNfU Aqy jMglI KyqrW iv`c ij`Qy vhIkl AwswnI
nwl nhIN phuMc skdy au`Qy sm`glrW/ qskrW pr kwbU pwauxw Aqy nwjwiej Srwb dI
ivkrI rokx iv`c mh`qvpUrn rol hY[ ies puils dI rwStrI rsmW, myilAW dy mOky ienHW
dI v`KrI Swn huMdI hY[ ies qoN ielwvW mzmW iq`qr-ib`qr krn vyly vI ieh puils
dMgwkwrIAW au`pr mnoivigAwnk pRBwv pwauNdI hY[
AwvwjweI pr kMtrol krn leI trYiPk puils dw gTn kIqw igAw[ v`K v`K rwjW iv`c
v`K v`K ivvsQw ho skdI hY[ Awm qOr pr ienHW dI vrdI v`K-2 iksm dI ijvyN ik nIlI
pYNt, ic`tI kmIj Aqy nIlI pgVI huMdI hY[ ies dw ieMcwrj ieMspYktr huMdw hY[
ijlHw puils dy dPqrW dw ie`k Al`g sYl hY ijs dw ieMcwrj ieMspYktr huMdw hY[ hryk
ijlyH iv`c ie`k brWc sQwipq kIqI jWdI hY[ ies brWc dw stwP vrdI nhIN pihndw
pr jrUrq pvy qW vrdI pwauNdy hn[ ies brWc iv`c stwP dy mYNbr AprwD Aqy
AprwDIAW dI pUrI jwxkwrI r`Kdy hn[
kMm :-
ieh AprwD SwKw koeI A`lg kys drj nhIN krdI, ijlHw puils dy qPqISI APsr
dI muk`dmy iv`c qPqIS krn iv`c mdd krdI hY[
ieh brWc hyT ilKy Anuswr iqMn iksm dw irkwrf r`KdI hY[
1. D.C.R.B. ijlHw lYvl qy krweIm irkwrf
***
ku`l 564
puils irkrUt tRyinMg sYNtr dI sQwpnw sMn 1947 iv`c kIqI geI sI[ ieh tRyinMg sYNtr
huiSAwrpur qoN aUnw rof qy 10 iklomItr dI dUrI qy siQq hY[ ies tRyinMg sYNtr dI
AgvweI kmWfYNt (AYs.pI.rYNk) duAwrw kIqI jWdI hY[ ieh pMjwb puils AkwdmI, iPlOr
dw shwiek isKlweI kyNdr hY[ ieh lgBg 155 eykV zmIn dy Kyqr iv`c PYilAw hoieAw
hY[ ies dw mu`Flw audyS ijlHw puils dy BrqI ispwhIAW nUM Aqy rwj puils dIAW hor
iekweIAW Aqy srkwrI rylvy puils Awid iv`c mu`FlI pySyvr isKlweI pRdwn krnw hY[
au`c kuSl isKlweI stwP pI.Awr.tI.sI. ivKy pySyvr puils isKlweI nUM ie`k sMpUrn Aqy
lwBdwiek AnuBv bxwaux iv`c ie`k lMmw sPr qih krdw hY[ pMjwb puils Aqy hor rwj
puils sMsQwvW dy isvl puils kWstyblrI nUM buinAwdI pySyvr isKlweI dyx qoN ielwvw
l``gBg, 17 buinAwdI Aqy ivsyS isKlweI kors inXmq AwDwr qy krvwey jWdy hn ijvyN
ik irkrUt ispwhI leI byisk isKlweI kors, byisk ibglr kors, ibglr irPrYSr
kors, vYpn AYNf tYkits Aqy PIlf krwPt kors, irkrUts leI kYpsUl kors, AprwD
nwl sbMDq Koz Aqy qPqIS kors, ispwhI leI AYlImYNtrI trYiPk kors, ijlHw puils
Aqy srkwrI rylvy puils leI gMnmYn kors, ispwhI leI lweIP stweIl Aqy strYs
mynYjmYNt kors (40 swl qoN au`pr), krwaUf kMtrol tRyinMg kors Awid krvwey jWdy hn[
ies dy mOjUdw stwP dI igxqI hyT ilKy Anuswr hY[
ku`l 135
ieh srivs tRYinMg sYNtr dI sQwpnw 1991 iv`c kIqI geI[ ieh sYNtr kpUrQlw ivKy
siQq hY[ ies sYNtr iv`c srivs iv`c mOjUd puils mihkmy dy v`K v`K rYNkW dy
krmcwrIAW nUM puils tRyinMg kors krvwey jWdy hn[ ijvyN ik ijlwH puils, AYs ey pI,
kmwNfo AweI. Awr. bnz dIAwN btwlIAnwN iv`c ispwhI qoN ieMspYktr rYNk q`k dy
krmcwrIAwN nUM v`K-v`K iviSAwN sbMDI spYSlweIjf korsW dI isKlweI dyxw hY[ ies
isKlweI kyNdr ivKy sNYtrl Awrmf puils Pors AweI tI bI pI, bI AYs AYP,sI Awr pI
AYP,dy jvwnwN nUM vI tryinMg id`qI jwNdI hY[ ikauNik auh Awpxy gMnmYn Aqy pI. AYs.E dI
isKlweI leI ies sMsQw qy v`fy p`Dr qy Brosw krdy hn[ies qoN ielwvw ies isKlweI
kyNdr ivKy dUsry rwjw dy irkrUtW nUM vI byisk tryinMg id`qI jwNdI hY[ies tryinMg sYNtr
iv`c puils ivBwg dy jvwnwN nUM frweIivMg Aqy mYntInYNs dw kors vI krvwieAw jWdw hY[
AweI.AYs.tI.sI.(kpUrQlw) ivKy AiDkwrI krmcwrIAW dI igxqI hyT ilKy Anuswr hY[
ku`l 129
irkrUt tryinMg sYNtr AYs. ey. pI. jlMDr kYNt iv~c siQq hY spYSl fI.jI.pI.
AYs.ey.pI.dy ADIn kMm kr irhw hY[ ies tryinMg sYNtr dy ieMncwrz (kmwfYNt) AYs.pI
rYNk dy APsr lgwey gey hn[iehnW dI shwieqw leI fI. AYs. pI. Aqy v`K-v`K rYNkw dy
puils APsr lgwey gey hn ijvyN ik sI. AYl. AweI.-sI. fI. AweI. AYm. tI. bRwNc
AwaUt for Aqy ieMnfor stwP inXukq kIqw igAw hY[ies tryinMg sYNtr iv`c ispwhI nUM
byisk kors krvwieAw jwNdw hY[Aqy E Awrj. AYn. jI. E. rYNk dy puils APsrW nUM
SOrt trm kors vI krvwey jNwdy hn[ijvyN ik pltUn kmwNfr kors, sI. Awr. sI.
irPrYSr kors,gwrd iskaurtI kors, E.AYs.AweI. irPrYSr, strweIikMg ifaUtI kors
Awid ies tryinMg sYNtr dI mnjUr Sudw igxqI ies pRkwr hY[
lVI
rYNk nPrI
nMMbr
kmWfYNt 1
1.
fI.AYs.pI
2. 1
ieMspYktr
3. 3
AYs.AweI
4. 4
ey.AYs.AweI
5. 15
AYc.sI
6. 17
ispwhI
7. 23
64
k`ul
ijlwH puils dy Aqy cMfIgVH puils dy ispwhI krmcwrIAW nUM byisk kmWfo kors Aqy
PIlf-krwPt sbMDI jwxkwrI vI id`qI jwNdI hY[
1. kmWfYNt 01
2. fI.AYs.pI. 02
3. ieMspYktr 03
4. AYs.AweI. 08
5. ey.AYs.AweI. 14
6. AYc.sI. 40
7. kWstybl 77
ku`l 145
1. ey.AweI.jI. 01
2. AYs.pI. 06
4. ieMspYktr 54
5. sb-ieMspYktr 90
6. ey.AYs.AweI. 138
8. ispwhI 1396
2087
ku`l
3. ies ivMg dy mu`KI mu`K mMqrI pMjwb (CM Security) dy sur`iKAw ieMcwrj vI hn[ies
sur`iKAw gru`p iv`c 70% puils kRmcwrI ijlHw puils iv`co Aqy 30% pI.ey.pI. iv`coN
qwienwq kIqy gey hn[
4. AYs.AYs.jI. dw tryinMg sYNtr ipMf CVbV njdIk bnUV ijlHw pitAwlw ivKy siQq
hY[
5. ieh Pors is`Dy qor qy fI.jI.pI. ieMtYlIjYNs dy ADIn hY[ swrIAW AYfmn SkqIAW
fI.jI.pI. ieMtYlIjYNs kol hn[
6. ieh puils APsr/kRmcwrI gvrnr pMjwb, mu`K mMqrI pMjwb, aup mu`K mMqrI pMjwb,
fI.jI.pI. pMjwb Aqy swbkw fI.jI.pI. SRI sumyD isMG sYxI (AweI.pI.AYs.)nwl sur`iKAw
ifautI inBw rhy hn[
7. iehnW puils kRmcwrIAW nUM hr ie`k guMJldwr siQqI nwl inptx dI isKlweI
(tryinMg) puils vloN id`qI geI hY Aqy ienHW nUM AwtomYitk vYpn (hiQAwrW) nwl lYs
kIqw igAw hY[
ieh puils APsr/krmcwrI, AfvWs puils pwrtI, sI.pI.tI, AYNtI swbotweIz tIm,
mu`K mMqrI pMjwb dI irhwieS qy vI sQweI qOr pr ifaUtI krdy hn[
01 05 27 33
mhwrwjw rxjIq isMG pMjwb puils AkwdmI, iPlOr 28
1. pMjwb svYt dw mu`K dPqr mohwlI ivKy siQq hY[ pMjwb puils spYSl vYpn AYNf
tYkitks (svYt) dI sQwpnw sMn 2011 iv`c kIqI geI sI[ ies dI vrqo Awm qor qy
sur`iKAw ifaUtI dy sbMD iv`c hI kIqI jWdI hY[ svYt dy puils APsrW/kRmcwrIAW nUM
iesrwiel dyS dy AYn.AYs.jI. tIm v`loN au`c p``Dr dI isKlweI id`qI geI hY[
2. swry puils kmWfo dI aumr 28 swl qoN G`t hY[
3. ies gru`p dI mu`K ifaUtI hY ik jykr pMjwb iv`c koeI A`qvwdI Gtnw vwprdI hY qW
ausdw mukwblw krnw[ iehnW kRmcwrIAW qoN m``uK mMqrI dI sur`iKAw ifaUtI vI
krvweI jWdI hY[
4. svYt tIm nUM hyT ilKy Anuswr swjo swmwn muh`eIAw kIqw igAw hY: -
5. h``iQAwr:
i. glok 17 ipstl
ii. brUjr AYNf Qomt MP-9 sb mSIn gMn
iii. hYklr AYNf koc MP-5 sb mSIn gMn
iv. mtwr (MTAR) 21X95 Aswlt rwiePl
v. AYs AweI jI (SIG) 552 Aswlt rwiePl
vi. AK.47 Assault rifle
vii. styAr (STEYR)SSG-69
viii. kornr Sot (Corner shot)
ix. rwq nUM dyKx vwlw XMqr (Night Vision Device)
***
ibaUro AwP ieMnvYstIgySn qoN nwm bdl ky pMjwb ibaUro AwP ieMnvYstIgySn r`iKAw
igAw hY[ ies dI sQwpnw sMn 2015 iv`c kIqI geI sI[ ies dy m``uKI
fI.jI.pI./ey.fI.jI.pI. rYNk dy AiDkwrI huMdy hn[ sMgTn iv`c 5 AweI.jI. rYNk dy APsr
lgwey gey hn[ ienHW dI shwieqw leI 37 AYs.pI./ey.AweI.jI. rYNk dy APsr lgwey gey
hn, 118 fI.AYs.pI. Aqy 3520 ieMspYktr, 195 klrk, 798 kMipaUtr Aprytr Aqy
tYknIkl shwieqw vjoN krmcwrIAW dI qjvIz kIqI geI hY[ lgBg swry Amly nUM imlw
ky 7772 krmcwrIAW dw sMgTn iqAwr kIqw igAw hY jo ik isvl Aqy POjdwrI AprwiDk
kys-jo ik pMjwb dy v`K-v`K QwixAW iv`c drj kIqy gey hn[ ies iv`c Swiml mobwiel
POrYNisk XUint, KyqrI POrYNisk swieMs lYb., AwDuink sweIbr sYl, AwDuink ieMtrivaU
leI kmry, AwDuink vomYn puils stySn, pMjwb dy swry ijilHAW iv`c iqAwr krnw ivcwr
ADIn hY[ ieh pMjwb rwj iv`c pMjwb ibaUro AwP ieMnvYstIgySn ie`k pihlw qPqIS
krn vwlw Al`g sMgTn bxwieAw igAw hY[ ieh sMgTn pMjwb p`Dr qy 7 swl qoN v`D
AprwDW nwl sbMDq AprwDW dI qPqIS krn leI iqAwr ho cu`kw hY[ ieh styt Awrmf
puils Aqy ijlHw puils dy krmcwrIAW nwl pRqIinXukq sMgTn hY[ pMjwb rwj iv`c v`K -
v`K QwixAW iv`c drj hoey muk`dimAW dI qPqIS Aqy Kws iksm dy AprwDW dI dubwrw
qPqIS irkwrf dy Anuswr krn leI ijMmyvwr hY[ pUry pMjwb iv`c ies dy dPqr bxwaux
dw kMm ivcwr ADIn hY[ Ajoky smyN AMdr ienHW dy dPqr ijlHy dIAW puils lweInW iv`c
v`K-v`K QwvW qy bxwey gey hn[ ies dy pihly fwierYktr sRI pRmod kumwr, ey.fI.jI.pI.
sn[ ies dw hY`fkuAwrtr sYktr 9 cMfIgVH ivKy siQq hY[
ieMtYlIjYNs ivBwg dw mu`K dPqr njdIk sohwxw, mOhwlI ivKy hY[ ies ivBwg iv`c puils
krmcwrIAW qoN ielwvw isvl dy mulwzm/krmcwrI vI ifaUtI krdy hn ijnHW iv`c
suprfYNt, klYrIkl stwP vI huMdw hY[ fI.jI.pI. ieMtYlIjYNs ivMg dy ADIn kwaUNtr
ieMtYlIjYNs ivBwg dy swry au`c sInIAr puils AiDkwrIAW Aqy ijlHw p`Dr qy
sI.AweI.fI/sI.AweI. XUint dy ieMncwrj Awid nUM sUby Aqy dyS dy ih`q iv`c KuPIAw
ieqlwhW iek`TIAW krky Byjx sbMDI smyN smyN isr pMjwb srkwr dy hukm muqwibk
hdwieqW jwrI kIqIAW jWdIAW hn ies qoN ielwvw dyS ivroDI Aqy smwj ivroDI AnsrW
ivru`D KuPIAW qOr qy srvylYNs krn sbMDI smyN smyN isr hdwieqW jwrI kIqIAW jWdIAW
hn[
v. AweI.jI.pI.biTMfw jon
vii. fI.AweI.jI. AYfmn :- vwDU cwrj AYP AweI XU vI id`qw jw skdw hY[
ix. ey.AweI.jI-km-ipRMsIpl
x. ey.AweI.jI/AYs.bI-3
xi. ey.AweI.jI.AYys.bI-1
xii. ey.AweI.jI.ietYlIjYNs
xiii. ey.AweI.jI.AYs.bI-2
2. ies sYNtr iv`c pu`Cig`C dw qrIkw - rwA, AweI.bI, imltrI ieMtYlIjYNs, bI.AYs.AYP
jI brWc, kstm ieMtYlIjYNs iek`ly-2 qOr qy jwAlI krMsI sm`glr-pwik jwsUsW
nSIlIAW dvweIAW dy smglrW Aqy A`qvwdIAW Awid qoN p`uCig`C krky ies dI ilKqI
irport fI.jI.pI ieMtYlIjYNs Aqy Bwrq dy gRih mMqrwly nUM ByjI jWdI hY[
3. ijlHw puils v`loN vI jo pwiksqwn jwsUs, Aslw sm`glr Awid igRPqwrI kIqy jWdy hn
dI pu`C ig`C vI ies kyNdr iv`c v`K v`K eyjMsIAw v`loN kIqI jWdI hY[
jon vweIj :-
ieMtYlIjYNs ivMg nUM Cy jonW iv`c iv`c pMjwb p`Dr qy vMifAw igAw hY ijvyN:- 1. pitAwlw
2. jlMDr 3. luiDAwxw 4. AimRqsr 5. biTMfw 6. iProzpur
hryk jon dw ieMcwrj AYs.pI. rYNk dw AiDkwrI huMdw hY Aqy ies dI shwieqw leI hor
v`K-v`K rYkW dy puils APsr vI lgwey jWdy hn[ jon ieMcwrj nUM ey.AweI.jI. jonl
ikhw jWdw hY[ do jW iqMn ijilAW dIAW sI.AweI.fI XUintW imlw ky ie`k jon bxdw hY[
1. ey.AweI jI jonl v`loN ijlHy dIAW sI.AweI.fI XUintW jo aus dy jon iv`c auhnW XUintW
au`pr AwpxI ingrwnI r`Kxgy Aqy ieMtYlIjYNs hYf kuAwrtr qoN AweIAW hdwieqW
sbMDI sI.AweI.fI dy XUint ieMcwNrj nUM jwxU krvwauxgy[
ijlHw p`Dr qy swry pMjwb iv`c sUbw srkwr v`loN sI.AweI. fI. XUintw dI sQwpnw kIqI
geI hY [ sI.AweI.fI XUint dw ieMcwrj fI.AYs.pI. rYNk dw puils AiDkwrI hovygw[ pRMqU
kMm dI AihmIAq dy Anuswr AYs.pI. rYNk dw AiDkwrI vI XUint ieMcwrj sUbw srkwr
v`loN lgwieAw jw skdw hY[ XUint dy ieMcwrj dI shwieqw leI ieMspYktr, sb
ieMspYktr, ey AYs.AweI, mu`K ispwhI vI XUintW iv`c qwienwq kIqy gey hn[ ies qoN
ielwvw klYrIkl stwP vI loV Anuswr lgwieAw jWdw hY XUintW nUM A`gy sb XiUntW iv`c
vMifAw igAw hY sb XUintW dw ieMcwrj ieMspYktr, sb ieMspYktr jW ey AYs.AweI vI ho
skdw hY[
sI.AweI. ivMg:-
ies dI shwieqW leI ieMspYktr qoN lY ky ispwhI rYNk q`k krmcwrI qwienwq kIqy jWdyy
hn[
ivjIlYNs ibaUro dy kMm nMU suc`jy FMg nwl clwaux leI ies nMU ryNjw iv`c vMifAw igAw hY[
pMjwb iv`c ryNj p`Dr qy ivjIlYNs mihkmy dy Qwxy vI pMjwb srkwr v`loN AYlwn kIqy gey
hn ijnHW dw vyrvw hyT ilKy Anuswr hY:-
pMjwb ivjIlYNs ibauro nMU pMjwb p`Dr qy do jonW iv`c vMifAw igAw hY[ jon dy ieMcwrj
fI.AweI.jI. rYNk dy AiDkwrI huMdy hn[ ryNj lYvl qy AYs.AYs.pI. rYNk dy puils AiDkwrI
lgwey jWdy hn[ ijlHw p`Dr qy hryk ijlHy iv`c ivjIlYNs Xuint pMjwb srkwr v`loN
sQwipq kIqy gey hn[ ijnHW dy mu`KI fI.AYs.pI. rYNk dy AiDkwrI huMdy hn[
3. srkwrI krmcwrIAW v`loN irSvq dy rUp iv`c pYsy lYx qoN rokxw[
4. srkwrI jwiedwd dy gbn nMU rokxw[
5. srkwrI krmcwrIAW v`loN AwpxI hYsIAq qoN v`D rkm iek`TI krn nMU rokxw Aqy ies
dI pVqwl krnw[ pVqwl krn qoN bwAd doSI krmcwrIAW ivru`D kwnMUn Anuswr
kwrvweI krnw
6. irSvq Awid dy kysW iv`c ivjIlYNs ibaUro dy QwixAw iv`c muk`dmw drj krnW, doSI nMU
igRPqwr krnW Aqy doSI dy ivru`D qPqIS krky Adwlq iv`c clwx dy ky doSI nMU szw
krvwauxw[
pMjwb srkwr v`loN iBRStwcwr nMU rokx leI irSvq rokU AYkt 1988 bxwieAw
igAw hY qW jo iBRStwcwr dy doSIAW ivru`D kwnMUnI kwrvweI kIqI jw sky Aqy lokw nMU swP-
suQrw pRSwSn id`qw jwvy[
kyNdr srkwr ny lgBg swry rwjW iv`c homgwrf nUM sQwipq kIqw hY[ ieh sMgTn iek
AYsI dUsrI iekweI hY ijs dI sQwpnw puils dy kMmw iv`c mdd krn leI puils dI
shwieqw leI kIqI geI hY[ ies sMgTn dy mu`KI fI.jI.pI huMdy hn[ homgwrf dw sMgTn
2 pRkwr dw hY jo ik hyT ilKy Anuswr hY:-
i. sQweI homgwrf
ii. AsQweI homgwrf
swry rwjW iv`c homgwrf nUM ijlHw p`Dr qy gTn kIqw igAw hY[ jo ik p`ky qoor qyy puils dy
nwl QwixAW iv`c ifaUtI krdy hn[
AsQweI homgwrf:-
ies sMgTn iv`c BrqI rwj srkwr dy hukm Anuswr smyN smyN isr loV muqwibk k`cy qOr
pr kIqI jWdI hY[ iehnW nUM tryinMg dyx leI p`ky qOr pr stwP lgwieAw jWdw hY[ pYrw
imltrI pYtrn pr ies nUM kMpnIAW Aqy pltUnW iv`c vMifAw jWdw hY[ k`cy BrqI kIqy
homgwrfz nUM idnW dy ihswb nwl qnKwh id`qI jWdI hY ijMny idn ifaUtI kIqI hovy auny
idn dI qnKwh id`qI jWdI sI pRMqU mojUdw smy mwnXog suprImkort dy hukm Anuswr hom
gwrf dy jvwnw dI qnKwh iPks kr id`qI geI hY [
nwgirk sur`iKAw sMgTn svY-ie`Cw sMgTn hn[ jo ik rwj dI puils pRSwsn dI m`dd
krdy hn[ Bwrq dI AwjwdI qoN bwAd Bwrq pwik Xu`D qoN bwAd ieh sMgTn hoNd iv`c
Awey[ ieh sMgTn puils iv`c nhIN AwauNdy iPr vI ieh puils dI shwieqw krdy hn[
iehnW sMgTnw dI m`dd q`d hI leI jWdI hY jdoN ies dI jrUrq pYNdI hY[ srkwr vloN
iehnW sMgTnw nUM koeI qnKwh vgYrw nhIN id`qI jWdI[
***
ieMtYlIjYNs ibaUro dw gTn 1902-03 iv`c BwrqI puils kimSn dI isPwrS qy hoieAw [
aus smyN ies dy mu`KI fwierYktr sn[ ies eyjMsI dw pihlw nwm Criminal Intelligence
Department sI[ ijhVw ik ApRYl 1904 nUM hoNd iv`c AwieAw[ iesnUM mojUdw smyN ieMtYlIjYNs
ibaUro (I.B) dy nwm nwl jwixAw jWdw hY [
pihly mhWXuD smyN ivdySI Aqy bwrfr ieMtYlIjYNs dy kmjor hox kwrn SurU iv`c ies
kyNdrI eyjMsI dw mu`K kMm sI lokl puils dI Kws jurmW sbMDI shwieqw krnI qy hOlI-2
ieh Bwrq srkwr dI mu`K eyjMsI bx geI Aqy ieh rwjnIiqk mwmilAW sbMDI vI
shwieqw krn l`gI[ sMn 1918 iv`c pRSwsink kwrn krky Sbd kirmInl nUM htw id`qw
igAw[
1 nvMbr 1920 iv`c ies ivBwg dw punr gTn krky ies dw nwm Directorate of
Intelligence Bureau r`iKAw igAw qy ies eyjMsI nUM Bwrq dI AMdrUnI qy bwhrI sur`iKAw
sbMDI KuPIAw ieqlwh iek`TI krn dI ijMmyvwrI sONpI geI[
2 sMn 1930 iv`c ies eyjMsI nUM AMqrrwStrI bwrfr dI sur`iKAw sbMDI aus smyN dI
srkwr nUM slwh dyx dI ijMmyvwrI sOpI geI[
3 dUjy mhWXuD smyN Bwrq dI pUrbI srh`d qy duSmx dy eyjMt/jwsUsW dy gYr-kwnMUnI dwKly
nUM rokx dI ijMmyvwrI vI ies eyjMsI nUM soONpI geI [
ieMtYlIjYNs ibaUro dw mu`K dPqr mOjUdw smyN nvIN id`lI iv`c hY[ iesdy muKI spYSl
fwierYktr hn jo ik AweI.pI.AYs. kyfr dy AiDkwrI hn[ ijnHW dI shwieqw leI kuJ
juAwieMt fwierYktr lgwey gey hn[ jo ik AweI.jI. rYNk dy puils AiDkwrI hn[
fwierYktr swihb dI shwieqw leI ifptI fwierYktr, juAwieMt ifptI fwierYktr,
AisstYNt fwierYktr, ieMspYktr, sb ieMspYktr, hvwldwr qy kWstybl rYNk dy
krmcwrI vI qwienwq kIqy gey hn[ hr ie`k styt hYf kuAwtr qy AYs.pI. rYNk dy puils
AiDkwrI lgwey gey hn[ Kws ielwikAW iv`c ifptI fwierYktr (fI.AweI.jI) dy Ahudy
dy APsr dI inXukqI vI sUbw p`Dr qy kIqI geI hY[
a. sUby dI KuPIAw eyjMsI nwl qwlmyl r`Kdy hoey aunW nUM gwiefYNs dyxI[
e. sUby dIAW KuPIAW eyjMsIAW qy puils dy sInIAr AiDkwrIAW nwl qwlmyl r`Kxw[
AprwDW dI qPqIS iv`c ADuink ivigAwink ivDIAW nwl sbMiDq kors:- ies kors dI
imAwd 3 mhIny ArQwq 12 hPqy dI huMdI hY[ ies kors iv`c ieMspYktr, AYs.AweI rYNk
dy puils krmcwrIAW nUM tRyinMg id`qI jWdI hY[ ieh kors qPqISI APsrW nUM ADuink
qknIkw nwl qPqIS krn dy Xog bxwauNdw hY[ies sMsQw iv`c pMjwb,hirAwxw,ihmwcl
pRdyS,jMmU kSmIr, cMfIgVH Aqy nypwl, BUtwn bMglw dyS qoN puils AiDkwrIAW nUM sweIbr
krweIm jurmW sbMDI qPqIS Aqy hor Al``g-Al`g iksm dy Sort trm kors krvwey
jWdy hn[
ies dI sQwpnw 24 AkqUbr 1962 nUM Bwrq cIn Xu`D qoN bwAd hoeI[ ies dy m``uKI
fwierYktr jnrl rYNk dy AiDkwrI hn[ ies dw hY`fkuAwtr nvIN id`lI iv`c hY[ ieh
Pors Bwrq cIn dy srh`d qy qwienwq hY[ ies smyN ies dIAW 60 btwlIAnz hn ijs
iv`coN 02 btwlIAnz NDRF (National Disaster Response Force) dIAW hn[ies iv`c krmcwrI
dI igxqI l`gB`g 89432 dy krIb hY[pRSwSkI AwDwr qy ies nUM PrMtIAr hY`fkuAwtr ijs
dy muKI AweI.jI. rYNk dy AiDkwrI huMdy hn Aqy sYktr hY`fkuAwtr ijs dy m``uKI
fI.AweI.jI. rYNk dy AiDkwrI huMdy hn[ ies dy kmWfYNt AYs.pI. rYNk dy AiDkwrI hn[
ieh Pors ldwK qoN Aruxwcl pRdyS q``k 3488 iklomItr Bwrq-cIn srh`d qy ifaUtI
krdI hY[ ieh Pors smuMdr ql qoN 21000 Pu`t dI aucweI qy phwVIAW qy ifaUtI krdI hY
ij`Qy qwpmwn 0 ifgrI sYlsIAs qoN vI hyTW cly jWdw hY[ ies dy kmWfo XUint AMbYsI dy
slwhkwrW nwl vI ifaUtI krdy hn[ ies dw mu`K isKlweI sYNtr BwnUM (hirAwxw)Aqy
mMsUrI (auqrwKMf) iv`c hY[
ies dI sQwpnw 10 mwrc 1969 nUM hoeI[ surU iv`c ies Pors iv`c isrP 2800
AiDkwrI/krmcwrI sn[ ies Pors dw hY`fkuAwtr nvIN id`lI iv`c hY[ ies dy muKI
fwierYktr jnrl rYNk dy AiDkwrI hn[ ies Pors iv`c krmcwrI dI igxqI 1,63,590 hY
ies au`pr sI.AweI.AYs.AYP. AYkt 1968 lwgU huMdw hY[ ieh Pors lgBg 300
ieMfstrIAW nUM sikaurtI pRdwn krdI hY ijs iv`c pRmwxU plWt, stIl plWt, aupgRih
Aqy sYtylweIt nwl kMtrol krn leI ijhVy aupgRih lgwey hn aunHw dI sur`iKAw Aqy
eyArports dI sur`iKAw, sMvydnSIl qy mh`qvpUrn QwvW dI sur`iKAw Aqy id`lI dI mYtro
tryn dI sru`iKAw ifaUtI vI krdI hY[ ieh Pors dIAW irzrv btwlIAnz rwj puils
iv`c Amn kwnUMn lwgU krn iv`c m`dd krdIAW hn[ ies Pors nUM ifzwstr mYnyjmYNt
(kudrqI AwPqW) leI vI qwienwq kIqw jWdw hY[ ies Pors nUM 9 sYktrW iv`c vMifAw
igAw hY ijs dy ieMcwrj AweI.jI. swihb huMdy hn[ ies iv`c Pwier srivs ivMg vI hY[
ies nUM 5 irjnl sYktr ijs dy ieMcwrj fI.AweI.jI. swihb huMdy hn[ ies dIAW
btwlIAnz dy ieMcwrj AYs.pI. rYNk dy AiDkwrI huMdy hn[
1. kyNdr srkwr dy ADIn v`fy p`Dr dy pRojYkt jW audXog lgwey gey hn dI sur`iKAw
krnw[
2. ielYkSn ifaUtI
3. vI.AweI.pI. sikaurtI ifaUtI
ies dI sQwpnw 28 Agsq 1970 nUM hoeI[ ies dw hY`fkuAwtr nvIN id`lI iv`c hY[ ies dy
muKI fwierYktr jnrl rYNk dy hn[ ies dw audyS puils nUM (Modern) AwDuink bnwauxw
hY[ kMm dy AwDwr qy ies nUM 04 fvIjnW iv`c vMifAw igAw hY:-
1. Koj fvIjn:- krweIm Aqy puils dy kMmW Aqy muSiklW sMbMDI ivSlySn krnw
2. ivkws (Development) fvIjn:-puils duAwrw vrqy jWdy swjo swmwn dw inrIKx krnw
Aqy nvyN swjo swmwn nUM Pors iv`c ilAwauxw ijvyN ik Aslw, dMgw kMtrol leI swmwn,
3. tryinMg fvIjn:- puils dI isKlweI nUM smyN Anuswr ibhqr bnwauxw, ivigAwnk
qrIikAW dI jwxkwrI, lwiebryrI shUlqW Aqy sYmInwr krvwaux[
y
4. pRswSkI suDwr:- smyN smyN qy puils mihkmy dI isKlweI iv`c suDwr krnw[bdldIAW
smwijk siQqIAW nvIAW ivgAwnk qknIkW dI SurUAwq Aqy hor sbMDq pihlUAW nMU
iDAwn iv`c r`Kdy hoey isKlweI pRogrwmW dI smIiKAw krnw[
ies dI sQwpnw 27 julweI 1939 nUM Crown Representative’s Police dy nwm nwl hoeI[ aus
smyN ies Pors dw kMm ibRitS irhwieSIAW dI sur`iKAw krnw sI[ Bwrq dI AwjwdI qoN
bwAd ies Pors dw vrqmwn nwm sI.Awr.pI.AYP. r`iKAw igAw[ ies Pors qy
sI.Awr.pI.AYP. AYkt 1949 lwgU huMdw hY[ ies dw hY`fkuAwtr nvIN id`lI iv`c hY[ ies dy
muKI fwierYktr jnrl rYNk dy AiDkwrI hn[ ieh Pors 1965 qoN pihlW Bwrq pwiksqwn
srh`d qy vI ifaUtI krdI sI[ ies Pors ny 13 dsMbr 2001 nUM ieMfIAn pwrlImYNt qy hoey
A`qvwdI hmly iv`c A`qvwd dw f``t ky mukwblw kIqw[ ies smyN ies dIAW lgBg 246
btwlIAnz hn ijnHW iv`c lgBg 3,25,000 AiDkwrI/ krmcwrI ifaUtI krdy hn[ ies
dIAw btwlIAnz iv`c 15 btwlIAnz RAF (Rapid Action Force) dIAw Aqy 10 btwlIAnz
CoBRA (Commando Battalions for Resolute Action) dIAW hn[ ies dIAW 06 mihlw
btwlIAnz vI hn[ 21 AkqUbr 1959 nUM AYs.AweI. krm isMG Aqy 20 hor ispwhIAW qy
cIn dI sYnw v`loN l`dwK iv``c hot spirMg nwmk jgHw qy Acwnk hmlw kr id`qw igAw
ijs dy is`ty vjoN 10 jvwn ShId ho gey Aqy jo bcyy auh bMDk bxw ley gey[ aus smyN qoN
lY ky Bwrq dy hr rwj iv`c 21 AkqUbr dw idn puils komYmorySn idn vjoN mnwieAw
jWdw hY[ ies nUM pRbMDkI AwDwr qy 08 sYktrW iv`c vMifAw igAw hY ijs dy m``uKI
ieMspYktr jnrl rYNk dy AiDkwrI hn[ AprySnl ryNjw dy ieMcwrj fI.AweI.jI. rYNk dy
AiDkwrI lgwey jWdy hn[ ies dy PweInWs slwhkwr AweI.Awr.AYs. (ieMfIAn rYvIinaU
srivs) kyfr dy AiDkwrI lgwey jWdy hn[ ies dIAW v`K-v`K btwlIAnz dy kmWfYNt
AYs.pI. rYNk dy AiDkwrI huMdy hn[ ies dy 21 isKlweI sYNtr hn[
2. ielYksn ifaUtI
8. loV pYx qy ies pwsoN iksy vI rwj iv`c ifaUtI leI jw skdI hY[
ieh Pors 01 dsMbr 1965 nUM hoNd iv`c AweI[ ies qoN pihlW srh`d dI sur`iKAw ifaUtI
sbMDq rwj srkwr dI Awrmf puils v`loN kIqI jWdI sI[ ies dy muKI fwierYktr jnrl
rYNk dy AiDkwrI hn[ ies dw mu`K hY`f kuAwtr nvIN id`lI iv`c hY[ ies Pors qy bwrfr
sikaurtI AYkt 1968 lwgU huMdw hY[ ieh Pors kyNdrI Awrmf puils Pors ijvyN ik CRPF,
CISF, ITBP, SSB iv`coN ie`k hY[ surU iv`c ies dIAW bhuq G`t btwlIAnz sn jd ik ies
smyN ies dIAW ku`l 186 btwlIAnz hn ijs iv`c lgBg 2,65,000 AiDkwrI/ krmcwrI
hn[ ies Pors ny Bwrq pwiksqwn dI 1971 iv`c hoeI lVweI Aqy krig`l dy Xu`D iv`c
mh`qvpUrn BUimkw inBweI hY[ mihlwvW vI ies Pors iv`c Swiml hn[ ies qoN ielwvw
ies iv`c NDRF (National Disaster Response Force) vI hY jo ik loV pYx qy dyS dy v`K-v`K
ih`isAW iv`c ifaUtI krdI hY[ loV pYx qy ies Pors koloN v`K-v`K rwjW iv`c vI ifaUtI
leI jw skdI hY[ ies dIAW 13 PrMtIArz hn jo ik AweI.jI. rYNk dy AiDkwrI ADIn
hn[PrMtIArz nUM sYktr hY`f kuAwtr iv`c vMifAw igAw hY ijs dy ieMcwrj fI.AweI.jI.
rYNk dy AiDkwrI huMdy hn[ ienHW dy ADIn 04 qoN 05 btwlIAnz ifaUtI krdIAW hn[
3. sm`gilMg nUM rokxw (ijvyN nSIly pdwrQ, golw bwrUd, hiQAwr Awid)
4. srh`d qy hr smyN cOksI r`Kxw
ies sMgTn dI sQwpnw Bwrq cIn Xu`D qoN bwAd 20 dsMbr 1962 nUM hoeI[ ies dw pihlw
nwm spYSl srivs ibaUro (Special Service Bureau) sI[ 2001 qoN ies dw vrqmwn nwm
r`iKAw igAw[ ies Pors qy AYs.AYs.bI. AYkt 2007 lwgU huMdw hY[ ies dy muKI
fwierYktr jnrl rYNk dy hn[ ies dw hY`fkuAwtr nvIN id`lI ivKy hY[ ies sMgTn dw
mu`K kMm rwA (Research and Analysis Wing) jo ik Bwrq dI ivdySI ieMtYlIjYNs eyjMsI hY dI
shwieqw krnw hY[ ies Pors nypwl BUtwn srh`d dy nwl nwl au`qrwKMf, XU.pI., ibhwr,
is`km Aqy vYst bMgwl iv`c qwienwq hY[ ieh pihlI bwrfr puils hY ijs iv`c mihlw
Pors BrqI kIqI geI[ ies smyN ies dIAW 73 btwlIAnz hn[ ies dy 5 PrMtIAr
mhwrwjw rxjIq isMG pMjwb puils AkwdmI, iPlOr 41
hY`fkuAwtr hn ijs dy muKI AweI.jI. rYNk dy AiDkwrI hn[ sYktr hY`f kuAwtr jo ik 15
hn dy ieMcwrj fI.AweI.jI. rYNk dy AiDkwrI hn[ ies dIAW btwlIAnz dy muKI kmWfYNt
jo ik AYs.pI. rYNk dy hn[ ies dy 13 tryinMg sYNtr hn[
1. bwrfr dy njdIk rih rhy lokW iv`c sur`iKAw dI Bwvnw pYdw krnw
2. ielYkSn ifaUtI krnw
ies sMgTn nMU qMg kwrvweI krn vwlw sMgTn ikhw jWdw hY[ ies sMgTn dw gTn
kyNdrI puils Pors sI.Awr.pI.AYP. iv`coN cux ky kIqw igAw[ ieh sMgTn fI.jI.pI
sI.Awr.pI.AYP dy ADIn kMm krdw hY jo ik sI.Awr.pI.AYP. dw hI ie`k ivMg hY[ ijs dw
hYf kuAwtr id`lI iv`c hY[mOjUdw smyN AMdr ies dIAW 15 btwlIAn hn[ ies dI
qienwqI QoVy smNy leI kIqI jWdI hY[ BIV dw mukwblw krn leI mihlw puils
krmcwrIAW dI igxqI nUM inscq kIqw igAw hY[hr ie``k btwlIAn dy iencwrj kmWfYt
rYNk dy APsr lgwey gey hn[ies dy krmcwrIAW dI vrdI dw rMg nIlw huMdw
hY[btwlIAn dI qwienwqI Bwrq dyS iv`c v`K-v`K rwjw iv`c kIqI geI hY[krmcwrIAW
dI tryinMg AkYfmI AwP pbilk Awrfr myrT (au`qr pRdyS) iv`c krvweI jWdI hY[
AYs.pI.jI. Bwrq srkwr dI ie`k eyjMsI hY[ ijs dI ie`ko ie`k ijMmyvwrI Bwrq dy pRDwn
mMqrI dI sur`iKAw krnw hY [ AYs pI jI dw gTn pRDwn mMqrI ieMdrw gWDI dI h`iqAw qoN
bwAd bIrbl nwQ AwXog dI isPwrS qy 8 ApRYl 1985 nUM kIqw igAw sI[ ieh Bwrq
srkwr dy gRih mMqrwly ADIn ifaUtI krdI hY[ ies au~pr spYSl protYkSn gru`p AYkt
1988 lwgU huMdw hY[ ies dy mu`KI fI jI pI rYNk dy AiDkwrI hn ies iv`c srgrm
krmcwrIAW dI igxqI 3000 dy l`gB`g hY[ ies dw mu`K dPqr nvIN id`lI iv`c hY[AYs pI
jI Bwrq dy pRDwn mMqrI dI Bwrq iv`c Aqy ivdySw iv`c hr smyN sru`iKAw krdI hY[Aqy
nwl hI njdIkI pirvwrk mYbrW dI auhnW dI srkwrI irhwieS qy sru`iKAw ifaUtI
krdI hY pihlw AYs pI jI dy AwdyS iv`c pRDwn mMqrI dy mwqw-ipqw Aqy b`icAW nUM Bwrq
iv`c ikqy vI rihx auhnW dy Ahudy dy kwrjkwl dOrwn Aqy dPqr C`fx qoN bwAd pMj
swl dI r`iKAw krnw Swml sI[ spYSl pRotYkSn gru`p soD AYkt 2019 rwhI Aijhy
EprySn- Asl sur`iKAw krq`vw nUM pUrw krdw hY sMcwln SwKw iv~c auup Bwg hn[ijvyN
ik sMcwr ivMg qknIkI ivMg Aqy trwsport ivMg Awid [
is`KlweI- nvyN Aqy mOjUdw krmcwrIAW nUM inrMqr ADwr qy isKlweI idMdw hY BOiqk
kuSlqw inSwnybwjI BMnqoV nUM hor pRBwivq krn vwly juVy hor kwrjkwrI pihlUAW iv`c
is`KlweI idMdw hY[
KuPIAw jwxkwrI-DmkI mulwNkx krmcwrIAwN nwl AdrUnI KuPIAw jwxkwrI cir`qr Aqy
pUrv Anumwnw dI qsdIk Aqy hor shwiek nOkrIAw[
AYs pI jI isDy qOr pr krmcwrIAwN dI BrqI nhIN krdw ies iv`c kyNdrI h`iQAwrbMd
puils blW Aqy rylvy sru`iKAw blW qoN krmcwrIAW nUM sUcIb`D rYNk qoN ilAw jwNdw hY[AYs
pI jI iv`c krmcwrIAW nUM iPjIkl iPtns dy ADwr qy fYpUtySn pMj swl rihMdI hY[ AYs
pI jI dy AiDkwrIAW koL ADuink AwtomYitk AgnI Swsqr Aqy bI AYm fivlXU sIrIz
Aqy ryz rovr iksm dy vwhn hn[
spYSl ryNjr gru`p:- ieQy iqMn spYSl ryNjr gru`p hn[ 11,12,13 [ 11 SRG AwqMkvwdI
bl dy ADIn hY[ Aqy 51 SAG dy nwl A`qvwdI ivroDI kwrvweI leI pUrI qrW iqAwr huMdw
hY[12 Aqy 13 njdIkI su`riKAw bl pRdwn krdy hn Aqy Bwrq dy joKm vwly mMqrIAW leI
ivSyS s`uriKAw syvw pRdwn krdy hn[ SRG dy mYNbr BSF ITBP,SSB, CRPF,CISF Aqy Aswm
rweIPl vrgIAW AMdrUnI s`uriKAw blW vrgy Aqy sr`hdI s`uriKAw blW qoN ley gey hn[
spYSl kMpoizt gru`p (SCG) ny KyqrI qwienwqI dy qihq pMj KyqrI h`b bxwey hn[ SCG
ivc AwpxI ijMmyvwrI dy Kyqr iv`c A`qvwdI ivroDI kwrvweIAW leI POj Aqy CAPF dovW dy
krmcwrI Swiml huMdy hn[ hryk SCG dI AgvweI gru`p kmWfr vjoN BwrqI POj dy krnl
rYNk dy AiDkwrI duAwrw kIqI jWdI hY[ pMj KyqrI h`bW ies pRkwr hn:-
26 SCG muMbeI
27 SCG cyneI
28 SCG hYdrwbwd
29 SCG klk`qw
30 SCG gWDIngr
ielYktRoink sport gr`up (ESG): mnysr ivKy qwienwq ielYktRoink shwieqw smUh sMcwr
Aqy qknIkI shwieqw pRdwn krdw hY[ gr`up dI AgvweI fYputySn dy ie`k gr`up kmWfr
p`Dr dy AiDkwrI kr rhy hn[ ieh krnl rYNk dy APsr hn[
ii. sMn 1946 iv`c aus smyN dI srkwr v`loN Delhi Special Police Act. pws krky ies
sMsQw nUM kwnMUnI mwnqw id`qI geI[ ies AYkt dy Anuswr Bwrq srkwr dy
kRmcwrIAW ivru`D irSvq Awid dI qPqIS krn dw AiDkwr ies eyjMsI nMU id`qw
igAw[
iii. sMn 1963 iv`c mojUdw Bwrq srkwr v`loN ies Agency nUM sI.bI.AweI. dy nwm nwl
irSvq KorI, munwPwKorI, jwmwKorI Awid dy muk`dimAW dI qPqIS krn leI
sQwipq kIqw igAw[ ieh eyjMsI iesy swl iv`c sI.bI.AweI. nMU 97 sYkSnz
AweI.pI.sI., irSvq rokU AYkt Aqy 16 kNydrI kwnMUn sbMDI muk`dimAW dI qPqIS
krn dw AiDkwr id`qw igAw[
iv. iehnW muk`dimAW dI qPqIS qoN ielwvw Bwrq srkwr dy ivBwgw iv`c v`fy-v`fy
DoKwDVI dy muk`dimAW, pbilk juAwieMt stwk kMpnIAW pwsport, jwlswjI,
pySyvr gYNg v`lo sMgTq AprwD Awid dy muk`dimAW dI qPqIS (Additional
Investigation) krn dw AiDkwr vI id`qw igAw hY[
v. ies eyjMsI nMU jurmW dw AMkVw iek`Tw krn Aqy inSicq iksm dy AprwDw dI
ieMtYlIjYNs iek`TI krn dI ijMmyvwrI vI sONpI geI hY[ ieh eyjMsI ieMtrpol leI
nYSnl krweIm ibauro (NCB) dw vI kMm krdI hY[
vi. sI.bI.AweI. dy kMmkwj nMU hyT ilKIAW 9 fvIjnW iv`c vMifAW jWdw hY[
a) AYNtI kurpSn fvIjn (Anti-Corruption Division)
7. sI.bI.AweI nMU muk`dimAW dI qPqIS krn dIAW kwnMUnI SkqIAW Delhi Special Police
Establishment Act 1946 dI Dwrw 3 Anuswr kyNdr dI srkwr v`lo notIPweIf kIqIAW
geIAw hn[ sI.bI.AweI. dy mYNbr AwpxIAW SkqIAw ifaUtIAW ivSyS AiDkwr Aqy
ijMmyvwrIAW ausy qrHw inBwauxgy ijs qrHw notIPweIf AprwDW sbMDI XU.tI. puils dy
kRmcwrI inBwauNdy hn[
8. kyNdr srkwr sI.bI.AweI. dy mYNbrW nUM rylvy eyrIAw smyq auprokq AYkt dI Dwrw 3
qoN ielwvw sUbw srkwr dI sihmqI nwl iksy vI ielwky iv`c qPqIS krn dw
AiDkwr notIiPkySn rwhI dy skdI hY[
9. sMn 1965 iv`c ies eyjMsI nMU kql, fkYqI, A`qvwdI kysW Aqy sMgIn jurmW ijvyN
pySyvr sMgTq AprwD, v`fy-v`fy Gutwly Awid dy mukdimAW dI qPqIS smyq jMmU
kSmIr swry Bwrq iv`c qPqIS krn dw AiDkwr id`qw igAw hY[
b) sI.bI.AweI dIAW Bwrq iv`c 38 KyqrI brWcw id`lI Aqy sUibAW dy hY`f kuAwtr iv`c
siQq hn[ cwr brWcw mhwngr id`lI, muMbeI, mdrws, klk`qw iv`c siQq hn[
ies qo ielwvw hYf kuAwrtr ivKy 13 kyNdrI XUint sQwipq kIqy gey
hn[sI.bI.AweI iv`c krmcwrIAW dI igxqI l`gB`g 7274 dy krIb hY[
d) fwierYktr dI cox kyNdr srkwr v`lo hyT ilKI kmytI dI isPwirS qy kIqI jWdI hY[
iv. sk`qr qwl myl Aqy lok iSkwieq invwrn (Secy Coordination and public
grievance cabinet secretariate)
b) sUbw srkwr dI mMg qy sMgIn jurm Awid dy muk`dimAW dI qPqIS Awpxy h`Q iv`c lY
ky AglyrI kwnMUnI kwrvweI krnI[
d) mwnXog hweIkort Aqy suprIm kort dy hukm Anuswr muk`dimAW dI qPqIS krnI
Aqy doSIAW ivru`D kwnMUnI kwrvweI krnI[
e) sUbw srkwr dI mMg qy muSkl kysw dI qPqIS Awpxy h`Q iv`c lYxI[
ies dw dPqr nvIN id`lI iv`c hY[ ies dI sQwpnw 21 sqMbr 1968 nUM hoeI sI[ies iv`c
vrgIikRq krmcwrI kMm krdy hn Bwrq dy pRDwn mMqrI dy kwrjkwrI ivMg iv`c sYktrI
sur`iKAw slwhkwr vjoN kMm kr rhy hn[ ies dy pihly fwierYktr rmySvr nwQ kwE
sn[ rwA dw muKI kYbint sk`qryq iv`c sk`qr nUM nwmzd kIqw jWdw hY jo pRDwnmMqrI dI
is`DI kmWf nwl kMm krdw hY Aqy pRSwsink qOr qy kOmI sur`iKAw slwhkwr nUM irport
krdw hY[ dUjy dySW dIAW ieMtYlIjYNs syvwvW dI qrW rwA kol AwpxIAW pRwpqIAW dw
irkwrf hY[ Koj Aqy ivSlySx ivMg hoNd iv`c Awaux qoN pihlW ivdySI ieMtYlIjYNs iek`TI
krn dw kMm AweI.bI. kol sI jo ibRitS rwj duAwrw bxweI geI sI[ 1965 dI Bwrq
pwiksqwn dI jMg qoN bwAd cIP AwrmI stwP jnrl joXMqo nwQ cODrI ny hor ieMtYlIjYNsI
iek`TI krn dI mMg kIqI[ 1968 iv`c rwA dw gTn ieMdrw gWDI dy pRswSn dy PYsly
Anuswr kIqw igAw[ rwA nUM inXMqrx ryKw qoN pwr kuJ Kws fUGweIAW q`k rxnIqk AMqr
srh`dI imltrI ieMtYlIjYNsI leI rxnIqk bwhrI KuPIAw mnu`KI Aqy qknIkI Aqy nwl hI
fwierYktooryt jnrl AwP imltrI ieMtYlIjYNsI leI ie`ko smyN dI ijMmyvwrI id`qI geI[
rwA dI kwnUMnI siQqI AswDwrx hY ikauNik ieh eyjMsI nhIN hY blik kYbint sk`qr dw
ie`k ivMg hY[ ies leI rwA iksy vI mu`dy qy Bwrq dI sMsd nUM jvwbdyh nhIN hY[ rwA dw
AMdrUnI FWcw ie`k Al`g hY[ ies dI sMKyp Jlk jnqk Kyqr iv`c vI mojUd hY[ nvIN
id`lI dy loDI rof ivKy rwA dy hY`fkuAwtrW nwl juVy v`K-v`K KyqrI hY`fkuAwtr hn ijnHW dy
ivdySI stySnW nwl is`Dy sbMD hn Aqy ie`k inXMqrx AiDkwrI hn jo ivdySI qwienwq
PIlf AiDkwrIAW nUM inrDwrq kIqy gey v`K-v`K pRjYktW dy irkwrf r`Kdy hn[ KuPIAw
ieqlwh AwmqOr pr PIlf AiDkwrIAW duAwrw keI sROqW qoN iek`qr kIqI jWdI hY[ ieh
jW qW ie`k sInIAr PIlf AiDkwrI jW iPr fYsk AiDkwrI rwhI, fYsk AiDkwrI iPr
jwxkwrI sMXukq sk`qr, sMXukq sk`qr A`gy vDIk sk`qr nUM jwxkwrI idMdw hY[ rwA dy
krmcwrIAW nUM rvwieqI eyjMtW dI bjwey irsrc APsr ikhw jWdw hY[ sMcwln p`Dr qy
vI rwA iv`c bhuq swry APsr kMm krdy hn[ rwA dw mu`K kMm ivdySI jwxkwrI iek`TI
krnw hY Aqy A`qvwd nMU rokxw hY Aqy gupq kwrvweI krnw hY[ iesdy nwl ieh ivdySI
srkwrw kMpnIAW Aqy mnu`Kw qoN pRwpq jwxkwrI qy kMm krnw hY[ qW jo BwrqI nIqI
inrmwqwvW nMU slwh id`qI jw sky[ ie`k vDIk sk`qr dI v`fI igxqI nwl ivSyS iksm
dy AprySn leI ijMmyvwr juAwieMt sk`qr hn[ jo v`K-v`K KyqrI mMflw iv`c kMMm kr rhy
hn[ ie`k pwiksqwn do cIn Aqy d`KxI-pUrbI eySIAW Kyqr iv`c iqMn m`d-pUrv Aqy
APrIkw do ivSyS sMXukq sk`qr vDIk sk`qr nMU irport krdy hoey ielYktRoink Aqy
qknIkI ivBwg dy mu`KI AYn.tI.Awr.E. dI nofl eyjMsI dy fweIrYktoryt jnrl dy do
mh`qvpUrn Bwg hY[ rwA dw mu`K kMMm ieMtYlIjYNs iek`qr krnw hY[ dUsry ivroDI dySw
rwA dy audyS:-
1. auhnW dySw dIAW rwjnIqk, sYink, AwriQk Aqy ivigAwink GtnwkRm dI ingrwnI
krnw hY, ijnHW dI is`DI Bwrq dI rwStrI sur`iKAw Aqy ivdyS nIqI qy Asr pwauNdI
hovy[
2. AMqrrwStrI lokW iv`c lok rwey nMU pwlxw Aqy ivdySI srkwrw nMU pRBwivq krnw[
4. A`qvwd ivroDI ApRySn Aqy A`qvwdI q`qw nMU byAsr krnw jo Bwrq leI Kqrw pYdw
krdy hn[
6. pwiksqwn nUM POjI hwrfvyAr dI splweI nUM kMtrol Aqy sImq krnw, ijAwdwqr
XUrpIAn dySw Aqy AmrIkw Aqy cIn dIAW hrkqw aup`r nzr r`Kxw[
ies eyjMsI dI SQwpnw 26/11-2008 dy muMbeI ivKy hoey A`qvwdI hmly qoN bwAd Bwrq dI
pwrlImYNt v`loN 31 dsMbr 2008 nUM ie`k ib`l pws krky kIqI geI[ ies qrW ies dI
sQwpnw 2009 iv`c hoeI[ ies dy muKI fwierYktr jnrl rYNk dy hn[ ies dw hY`fkuAwtr
nvIN id`lI iv`c hY[ ies eyjMsI dw mMqv A`qvwd nwl sMbMDq kysW dI pVqwl pRoPYSnl
Aqy stYNfrf qrIky nwl krnw hY[ ieh eyjMsI A`qvwd hmly, bMb blwst, hweIjYikMg,
inaUklIAr plWts qyy hmly vrgy kysW dI pVqwl krdI hY[ ieh eyjMsI dyS dy iksy vI
rwj iv`c sUbw srkwr dI iejwjq qoN bgYr jWc pVqwl kr skdI hY[ jykr rwj srkwr
cwhy qW auh kyNdr srkwr kol Aijhy kysW dI jWc krvwaux leI bynqI vI kr skdI hY[
ies eyjMsI dy muKI fwierYktr jnrl rYNk dy AiDkwrI hn Aqy iehnW dI shwieqw leI
v`K v`K rYNkW dy a`uc AiDkwrI Aqy puils krmcwrI qwienwq kIqy gey hn[ ies eyjMsI
iv`c stwP, kyNdr srkwr, sUbw srkwr Aqy Bwrq dIAW v`K v`K sur`iKAw eyjMsIAW qoN
ilAw jw skdw hY[ rwj srkwr dI puils qoN vI ies eyjMsI iv`c srkwrI ifaUtI leI
auc AiDkwrI /puils krmcwrI p`ky qOr qy jW fYputySn qy ley jw skdy hn[ieS iv`c
Bwrq iv`c ies eyjMsI dIAW v`K v`K brWcW Bwrq dI kyNdr srkwr v`loN bxweIAW
geIAW hn[ ies dw vyrvw hyT ilKy Anuswr hY:-
1. hYdrwbwd
2. guhwtI
3. kocI
4. lKnaU
5. muMbeI
1. swry Bwrq iv`c A`qvwdIAW v`loN bMb Dmwky, hvweI jhwz Agvw, smuMdrI jhwz
Agvw, Bwrq dy prmwxU QwvW Awid qy A`qvwdIAW v`loN kIqy hmly Awid dI qPqIS
ies eyjMsI v`loN mukMml krky Adwlq iv`c kwnUMn Anuswr muk`dmw clwauNdI hY[
2. ieh eyjMsI A`qvwd qoN ielwvw jwAlI krMsI nSIly pdwrQ Aqy sMgTq AprwD
ijvyN:- gru`p bxw ky iPrOqI lYxI, jhwj Agvw, prmwxu aUrjw AYkt dI aulMGxw Aqy
BYVy/A`qvwdI AnsrW v`loN v`fy p`Dr qy hiQAwr duAwrw qbwhI krnw Awid dy
muk`dimAW dI qPqIS ies eyjMsI v`loN kIqI jWdI hY[
3. sUbw srkwr AYn.AweI.ey. AYkt dI sUcI iv`c drj iksy vI Aijhy mukd`my dI qPqIS
AYn.AweI.ey. duAwrw krn leI kyNdr srkwr nUM bynqI kr skdI hY[
4. AYn.AweI.ey. dy swry APsrW nUM ijvyN:- AweI.Awr.AYs., AweI.pI. AYs. nUM auhnW dIAW
swrIAW SkqIAW Aqy ijMmyvwrIAW auhI hoxgIAW ijhVIAW hor muk`dimAW iv`c ie`k
qPqISI APsr nUM huMdIAW hn[
5. SpYSl AdwlqW:- auprokq muk`dimAW dI suxvweI leI kyNdr srkwr v`loN Bwrq dy
v`K v`K sUibAW iv`c spYSl AdwlqW dI ivvsQw kIqI geI hY ijhnW iv`c
AYn.AweI.ey. v`loN qPqIS krky doSIAW dy ivru`D muk`dmy clwey jWdy hn[ sUbw srkwr
vI Aijhy muk`dimAW dI suxvweI leI ie`k jW ijAwdw spYSl AdwlqW muk`rr kr
skdI hY[
Bwrq dyS dI AjwdI qo pihlW ieMfIAn puils (AweI.pI.) dy puils APsrW dI tryinMg
Awpxy Awpxy sUby iv`c krvweI jWdI sI[ nqIjy vjoN ieh AweI.pI. kyfr dy AiDkwrI keI
swlW q`k ie`k dUjy APsr nwl in`jI qOr qy jwxU nhIN huMdy sn, ies qoN ielwvw iehnW
puils APsrW nUM Bwrq dy dusry sUibAW dI puils dy kMm kwj bwry jwnx dw mOkw nhIN
imldw sI[
15 sqMbr 1948 nUM Bwrq dI srkwr ny puils dy kMmkwj iv`c iekswrqw ilAwaux
leI AweI.pI.AYs. kyfr dI sQwpnw krky sYNtrl puils tRyinMg kwlj mWaut AwbU
mhwrwjw rxjIq isMG pMjwb puils AkwdmI, iPlOr 49
rwjsQwn ivKy sQwpnw kIqI[ ies dy mu`KI ieMspYktr jnrl puils dy rYNk dy AiDkwrI
lgwey gey[
1956 iv`c ies sMsQw dw ruqbw sYNtrl puils tRyinMg kwlj qoN bdl ky nYSnl
puils AkYfmI kr id`qw igAw[ mwauNt AwbU rwjsQwn ivKy AkYfmI leI jgHW Fu`kvIN nw
hox krky ies nUM hYdrwbwd ivKy qbdIl kr id`qw igAw[ ijQy ik ies AkYfmI iv`c 10
PrvrI 1975 qoN au`kq puils APsrW dI isKlweI dw kMm pUrn qor qy AwrMB kIqw igAw[
AYn.pI.ey. hYdrwbwd nUM srdwr v`lB BweI ptyl AkYfmI dy nwm nwl vI jwixAw jWdw hY[
ies dy mu`KI fwierYktr jnrl hn jo ik AweI.pI.AYs. kyfr dy AiDkwrI hn[ iehnW dI
shwieqw leI 2 juAwieMt fwierYktr lgwey gey hn jo ik AweI.jI.pI. rYNk dy AiDkwrI
hn, 3 ifptI fwierYktr jo ik fI.AweI.jI.pI. rYNk dy AiDkwrI hn, 20 AisstYNt
fwierYktr jo ik AweI.pI.AYs./AYs pI AYs styt kyfr rYNk dy AiDkwrI hn, ie`k
POrYNisk swieMitst, ie`k jufISIAl srivs AiDkwrI Aqy ies qoN ielwvw AwaUtfor Aqy
ieMnfor ivMg dy AiDkwrI/ puils APsr lgwey gey hn[stwP dI igxqI l`gB`g 427 dy
krIb hY[
1. ies AkYfmI iv`c XU.pI.AYs.sI. rwhIN cuxy gey nvyN AweI.pI.AYs. APsrW dw ie`k swl
dw tRyinMg kors krvwieAw jWdw hY[
3. ies sMsQw iv`c tRyinMg AwP tRynr kors krvwey jWdy hn[
4. styt puils leI ieMfkSn kors, spYSl kors Aqy ik`qw mu`KI korsW sbMDI sYmInwr
krvwey jWdy hn[
5. ivdySw dy puils APsr, AweI.Awr.AYs., AweI.ey.AYs., AweI.AYP.AYs., inAWpwilkw
dy APsrW, kyNdr dIAW hiQAwrbMd puils Pors, srkwrI Aqy nYSnlwiezf bYNk dy
sInIAr AiDkwrI, bImw kMpnIAW Awid dy AiDkwrIAW nUM smyN smyN isr kors krvwey
jWdy hn[
Aswm rweIPl dI sQwpnw sMn 1835 iv`c kCwr lyvI dy nwm nwl kIqI geI sI iesdw
kMm aus smyN jnjwqI lokw qoN ibRitS bsqIAW Aqy cwh dy bwgW dI sru`iKAw krnw sI[
ieh Bwrq dw sB qoN purwxw puils sMgTn hY[ sMn 1971 iv`c iesdw nwm bdl ky Aswm
rweIPl r`K id`qw igAw ies dw mu`K dPqr SIlWg iv`c hY[ ies kol Bwrq mIAWmwr
bwrfr dI sur`iKAw dI ijmyvwrI hYY ieh Bwrq srkwr dy gRih mMqrwly ADIn ifaUtI
krdI hY ies iv`c l`gB`g 80%krmcwrI BwrqI POj qoN Aqy bwkI krmcwrI Aswm
Aswm rweIPl Bwrq mIAWmwr bwrfr qy sru`iKAw ifaUtI kaNutr iensrjNYsI Aqy Amn
knUMn SwqI ivvsQw bxweI r`Kxw hY[ Aswm rweIPl Bwrq mIAWmwr bwrfr (brmw)
AMqrrwStrI srh`d qy l`gB`g 1643 iklomItr a`uqr iv`c cIn dy nwl tI – puAwwieMt qy
bMglw dyS bwrfr qy qwienwq hY[
rylvy sru`iKAw bl dI sQwpnw sMn 1986 iv`c BwrqI rylvy AYkt 1989 dy qihq kIqI geI
ies dw hYfkuAwtr nvI id`lI iv`c siQq hY[ ies dy m`uKI fwierYktr jnrl AweI pI
AYs rYNk dy puils APsr hn ieh sMgTn Bwrq srkwr dy minstrI AwP rylvy dy
ADIn kMm kr irhw hY ies - iv`c krmcwrIAW dI igxqI l`gB`g 75000 dy krIb hY[rwj
puils dy krncwrIAW dy rYNk Anuswr iehnW dw rYNk huMdw hY[Awr pI AYP dw mu`K adyS
BwrqI rylvy dI sru`iKAw nUM XkInI bxwauxw hY fwierYktr jnrl Awr pI AYP iv`c sB
qON au`cI AQwrtI hY[jo sm`cy kwrjw Aqy pRSwsn leI ijmyvwr hY[ Awr pI AyYP dIAW A``T
jonW hn hr ie`k jon dy ieMncwrj iespYktr jnrl rYNk dy puils APsr lgwey gey
hn[jo jon dy AMdr rylvy XwqrIAW Aqy jwiedwd dI sru`iKAw dw pRbMD krdy hn[sInIAr
ifvIznl sur`iKAw kimSnr ie`k jon qoN bxy keI ifvjInw dw mu`KI hMudw hY[
AprwDW dI Koj Aqy rokQwm krnw, rylvy iv`c gYr knUMnI gqIivDIAW iv`c pwey jwx vwly
ivAwkqIAW nUM Awr pI AYP duAwrw igRPqwr Aqy ihrwsq iv`c ilAw jWdw hY[ieh ryl
g`fIAW rylvy stySnW Aqy hor iemwrqW smyq rylvy dI jwiedwd Aqy XwqrIAW dI r`iKAw
krdw hY[Awr pI AYP BwrqI rylvy AYkt Anuswr kwrvweI Aml iv`c ilAwauNdw hY[