0% found this document useful (0 votes)

4 views128 pages

Pol Science IX

Article 51A of the Constitution of India outlines the Fundamental Duties of every citizen, which include respecting the Constitution, promoting national unity, and protecting the environment. It emphasizes the importance of education for children and the need to uphold the dignity of women. These duties were established by the 42nd Amendment in 1976 and later modified by the 86th Amendment in 2002.

Uploaded by

Sougata Halder

We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.

Available Formats

Download as PDF, TXT or read online on Scribd

0% found this document useful (0 votes)

4 views128 pages

Pol Science IX

Uploaded by

Sougata Halder

We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.

Available Formats

Download as PDF, TXT or read online on Scribd

You are on page 1/ 128

Constitution of India

Part IV A (Article 51 A)

Fundamental Duties
It shall be the duty of every citizen of India —
(a) to abide by the Constitution and respect its ideals and institutions, the
National Flag and the National Anthem;
(b) to cherish and follow the noble ideals which inspired our national struggle
for freedom;
(c) to uphold and protect the sovereignty, unity and integrity of India;
(d) to defend the country and render national service when called upon to
do so;
(e) to promote harmony and the spirit of common brotherhood amongst all
the people of India transcending religious, linguistic and regional or
sectional diversities; to renounce practices derogatory to the dignity of
women;
(f) to value and preserve the rich heritage of our composite culture;
(g) to protect and improve the natural environment including forests, lakes,
rivers, wildlife and to have compassion for living creatures;
(h) to develop the scientific temper, humanism and the spirit of inquiry and
reform;
(i) to safeguard public property and to abjure violence;
(j) to strive towards excellence in all spheres of individual and collective
activity so that the nation constantly rises to higher levels of endeavour
and achievement;
*(k) who is a parent or guardian, to provide opportunities for education to
his child or, as the case may be, ward between the age of six and
fourteen years.

Note: The Article 51A containing Fundamental Duties was inserted by the Constitution
(42nd Amendment) Act, 1976 (with effect from 3 January 1977).
*(k) was inserted by the Constitution (86th Amendment) Act, 2002 (with effect from
1 April 2010).
§Ùyç !ÓK˛yl
àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛
lÓÙ ˆ◊!îÓ˚ Ó˚yT˛…!ÓK˛yˆÏlÓ˚ ˛õyë˛ƒÓ•z

≤Ã›ï˛Ü˛Ó˚î

çyï˛#Î˚ !¢«˛y àˆÏÓ£Ïîy G ≤Ã!¢«˛î ˛õ£Ïò≈ ñ lï%˛l !ò!Õ‘ –

xl%Óyò G x!Ë˛ˆÏÎyçl
Ó˚yçƒ !¢«˛y àˆÏÓ£Ïîy G ≤Ã!¢«˛î ˛õ£Ïò≈ ñ !e˛õ%Óy˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚ –
8
Ë)˛!ÙÜ˛y
2006 §y° ˆÌˆÏÜ˛ Ó˚yçƒ !¢«˛y àˆÏÓ£Ïîy G ≤Ã!¢«˛î ˛õ£Ï≈ò ≤ÃÌÙ ˆÌˆÏÜ˛ xT˛Ù ˆ◊!î ˛õÎ≈hs˝ ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ G
í˛zFã˛≤ÃyÌ!ÙÜ˛ hﬂÏˆÏÓ˚Ó˚ ˛õyë˛ƒ˛õ%hﬂÏˆÏÜ˛Ó˚ Ù%oî G ≤ÃÜ˛yˆÏ¢Ó˚ òy!Î˚c ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚ xy§ˆÏSÈ–

Ó˚yˆÏçƒÓ˚ !Óòƒy°Î˚hﬂÏˆÏÓ˚ í˛zß¨ï˛ G §Ù,Âôï˛Ó˚ ˛õyë˛ƒÜ˛Ù ã˛y°% Ü˛Ó˚yÓ˚ °ˆÏ«˛ƒ !e˛õ%Ó˚y Ó˚yçƒ !¢«˛y
òÆˆÏÓ˚Ó˚ ≤ÃˆÏã˛T˛yÎ˚ ≤ÃÌÙ ˆÌˆÏÜ˛ xT˛Ùñ lÓÙ G ~Ü˛yò¢ ˆ◊!îÓ˚ çlƒ 2019 !¢«˛yÓ£Ï≈ ˆÌˆÏÜ˛ çyï˛#Î˚
!¢«˛y àˆÏÓ£Ïîy G ≤Ã!¢«˛î ˛õ£Ï≈ˆÏòÓ˚ å~l !§ •z xyÓ˚ !ê˛ä ˛õyë˛ƒ˛õ%hﬂÏÜ˛§Ù)• @˝Ã•î Ü˛Ó˚yÓ˚ !§Âôyhs˝ ˆlGÎ˚y
•Î˚–

ÓyÇ°y !Ó£ÏÎ˚ SÈyí˛¸y xlƒylƒ !Ó£ÏÎ˚à%ˆÏ°yÓ˚ çlƒ çyï˛#Î˚ !¢«˛y àˆÏÓ£Ïîy G ≤Ã!¢«˛î ˛õ£Ï≈ˆÏòÓ˚
≤ÃÜ˛y!¢ï˛ ˛õ%hflÏÜ˛à%ˆÏ°yÓ˚ xl)!òï˛ G x!Ë˛ˆÏÎy!çï˛ §ÇflÒÓ˚î 2019 §yˆÏ° ≤ÃÌÙ ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛Ó˚y •Î˚ ~ÓÇ ~
ÓSÈÓ˚ G•z§Ó ˛õ%hflÏÜ˛à%ˆÏ°yÓ˚ ˛õ%lÙ%≈oî Ü˛Ó˚y •°– ˛õy¢y˛õy!¢ ò¢Ù G myò¢ ˆ◊!îÓ˚ ÓyÇ°y !Ó£ÏÎ˚ SÈyí˛¸y
xlƒylƒ !Ó£ÏÎ˚à%ˆÏ°yÓ˚ çlƒ çyï˛#Î˚ !¢«˛y àˆÏÓ£Ïîy G ≤Ã!¢«˛î ˛õ£Ï≈ˆÏòÓ˚ ≤ÃÜ˛y!¢ï˛ ˛õ%hflÏÜ˛à%ˆÏ°yÓ˚ xl)!òï˛
G x!Ë˛ˆÏÎy!çï˛ §ÇflÒÓ˚î 2020 !¢«˛yÓˆÏ£Ï≈ ≤ÃÌÙ ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛Ó˚y •Î˚– ~áyˆÏl í˛zˆÏÕ‘áƒ ˆÎñ ÓyÇ°y !Ó£ÏˆÏÎ˚
˛õyë˛ƒ˛õ%hflÏÜ˛ ≤ÃÜ˛y¢lyÓ˚ òy!Î˚cG Ó˚yçƒ !¢«˛y àˆÏÓ£Ïîy G ≤Ã!¢«˛î ˛õ£Ï≈ò ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚ xy§ˆÏSÈ–

!Ó¢y° ~•z Ü˛Ù≈Ü˛yˆÏ[˛ ˆÎ§Ó !¢«˛Ü˛ÈüÈ!¢!«˛Ü˛yñ xôƒy˛õÜ˛ÈüÈxôƒy!˛õÜ˛yñ !¢«˛y!Óòñ xl%ÓyòÜ˛ñ

xl%ˆÏ°áÜ˛ñ Ù%oîÜ˛Ù#≈ G !¢“#Ó˚y xyÙyˆÏòÓ˚ §ˆÏAà ˆÌˆÏÜ˛ !lÓ˚°§Ë˛yˆÏÓ xÜœ˛yhs˝ ˛õ!Ó˚◊ˆÏÙ ~•z í˛zˆÏòƒyà
ÓyhﬂÏÓy!Î˚ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl ï˛yˆÏòÓ˚ §Óy•zˆÏÜ˛ §Ü,˛ï˛K˛ ôlƒÓyò çyly!FSÈ–

≤ÃÜ˛y!¢ï˛ ~•z ˛õyë˛ƒ˛õ%hﬂÏÜ˛!ê˛Ó˚ í˛zÍÜ˛£Ï≈ G ˆ§Ô®Î≈ Ó,!ÂôÓ˚ çlƒ !¢«˛yl%Ó˚yà# G à%î#çˆÏlÓ˚ Ùï˛yÙï˛
G ˛õÓ˚yÙ¢≈ !ÓˆÏÓ!ã˛ï˛ •ˆÏÓ–

xyàÓ˚ï˛°y í˛z_Ù Ü%˛ÙyÓ˚ ã˛yÜ˛Ùy

Ùyã≈˛ñ 2020 x!ôÜ˛ï≈˛y
Ó˚yçƒ !¢«˛y àˆÏÓ£Ïîy G ≤Ã!¢«˛î ˛õ£Ï≈ò
!e˛õ%Ó˚y–
í˛z˛õˆÏòT˛y
1– í˛É xî≈Ó ˆ§lñ §• xôƒy˛õÜ˛ñ ~l •z xyÓ˚ xy•z •zñ !¢°Ç
2– í˛É xÓ˚)˛õ Ü%˛ÙyÓ˚ §y•yñ §• xôƒy˛õÜ˛ñ xyÓ˚ xy•z •zñ Ë%˛ÓˆÏlŸªÓ˚

˛õ!Ó˚Ùyç≈ly
xl%Óyò 1– !l!ôÓ˚ Ó˚yÎ˚ñ §• ≤Ãôyl!¢«˛Ü˛
1– !Ü˛Ó˚#!ê˛˛ Ü%˛ÙyÓ˚ §y•yñ !¢«˛Ü˛ 2– xˆÏ¢yÜ˛ ˆòÓñ !¢«˛Ü˛
2– Ü˛Ù° Ü%˛ÙyÓ˚ ˆË˛Ô!ÙÜ˛ñ !¢«˛Ü˛ 3– ≤ÃÓ%Âô§%®Ó˚ Ü˛Ó˚ñ !¢«˛Ü˛
4– §yôl Ù!Õ‘Ü˛ñ !¢«˛Ü˛
≤ÃyÜ‰˛Ü˛Ìl
{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{

{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{
{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{
{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{
{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{{

çyï˛#Î˚ ˛õyë˛ƒÜ˛ˆÏÙÓ˚ Ó˚)˛õˆÏÓ˚áy å2005äÈüÈ~Ó˚ !lˆÏò≈¢ xl%ÎyÎ˚#ñ !¢¢%ˆÏòÓ˚ fl%Ò° ç#Ól G fl%ÒˆÏ°Ó˚ Óy•zˆÏÓ˚Ó˚
ç#ÓˆÏlÓ˚ ÙˆÏôƒ ~Ü˛!ê˛ !ÓˆÏ¢£Ï §¡õÜ≈˛ ÌyÜ˛y á%Ó ≤ÃˆÏÎ˚yçl– ï˛yÓ˚ Ü˛yÓ˚îñ !¢¢%ˆÏòÓ˚ !¢«˛y Î!ò ¢%ô%Ùye
fl%Ò° ~ÓÇ ˛õyë˛ƒÓ•zˆÏÎ˚Ó˚ à![˛Ó˚ ÙˆÏôƒ §#!Ùï˛ ÌyˆÏÜ˛ñ ï˛y•ˆÏ° ˆ§•z§Ó !¢¢%ˆÏòÓ˚ fl%Ò° Óy!í˛¸ ~ÓÇ §¡±òyÎ˚
ÈüÈ ~•z !ï˛l çyÎ˚àyÓ˚ !¢«˛yÎ˚ ~Ü˛!ê˛ ÓˆÏí˛¸y ÊÑ˛yÜ˛ ÌyÜ˛yÓ˚ §Ω˛yÓly Ó˚ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚– Ù)°ï˛ ~•z ¢)lƒfiÌylê˛yˆÏÜ˛
˛õ)Ó˚î Ü˛Ó˚yÓ˚ °ˆÏ«˛ƒ•z çyï˛#Î˚ ˛õyë˛ƒÜ˛ˆÏÙÓ˚ Ó˚)˛õˆÏÓ˚áyÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ lï%˛l ˛õyë˛ƒÜ˛Ù G lï%˛l ôÓ˚ˆÏlÓ˚
˛õyë˛ƒÓ•z ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ í˛zˆÏòƒyà ˆlGÎ˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈÉ ~Ó˚ Ê˛ˆÏ° !¢¢%ˆÏòÓ˚ Ù%áfiÌ Ü˛Ó˚y ~ÓÇ !¢«˛yÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨
!Ó£ÏˆÏÎ˚Ó˚ ≤Ã!ï˛ ï˛#ÓË˛yˆÏÓ xyÓÂô Ü˛ˆÏÓ˚ !¢«˛y Ü˛Ó˚yÓ˚ ≤ÃÓîï˛y Órô •ˆÏÓ ÓˆÏ° ÙˆÏl Ü˛Ó˚y •ˆÏFSÈ– ˛õy¢y˛õy!¢
~ê˛yG xy¢y Ü˛Ó˚y •ˆÏFSÈ ˆÎñ ~•z ˛õ!Ó˚Óï≈˛l çyï˛#Î˚ !¢«˛yl#!ï˛Ó˚ å1986ä !¢¢%ˆÏÜ˛!wÜ˛ !¢«˛yÓ˚ °«˛ƒˆÏÜ˛
xyˆÏÓ˚y ~!àˆÏÎ˚ !lˆÏÎ˚ ÎyˆÏÓ–

ï˛ˆÏÓ ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ≤ÃˆÏã˛T˛yÓ˚ §yÊ˛°ƒ xˆÏlÜ˛ê˛y•z !lË≈˛Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏSÈ fl%ÒˆÏ°Ó˚ ≤Ãôyl !¢«˛Ü˛ ~ÓÇ xlƒylƒ
!¢«˛Ü˛‡!¢!«˛Ü˛yˆÏòÓ˚ í˛z˛õˆÏÓ˚ñ ÎyÓ˚y !¢¢%ˆÏòÓ˚ !¢ál §¡õˆÏÜ≈˛ ≤ÃŸ¿ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ~ÓÇ !Ó!Ë˛ß¨ Ü˛yˆÏç !lˆÏçˆÏòÓ˚
Ü˛“ly¢!=˛Ó˚ ≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛Ó˚ˆÏï˛ í˛zÍ§y!•ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏÓl– xyÙyˆÏòÓ˚ ~ê˛y ÙˆÏl Ó˚yáy á%Ó çÓ˚%!Ó˚ñ !¢¢%Ó˚y Î!ò §ÙÎ˚ñ
fiÌyl ~ÓÇ fl∫yô#lË˛yˆÏÓ Ü˛yç Ü˛Ó˚yÓ˚ §%ˆÏÎyà ˛õyÎ˚ñ ï˛y•ˆÏ° ÓˆÏí˛¸yˆÏòÓ˚ Ü˛ySÈ ˆÌˆÏÜ˛ ≤ÃyÆ ï˛Ìƒ ‡ K˛yl !lˆÏÎ˚
ï˛yÓ˚y lï%˛l xˆÏlÜ˛ !Ü˛S%È §,!T˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ– ~Ü˛Ùye ˛õyë˛ƒÓ•z ˛õˆÏí˛¸•z ˛õÓ˚#«˛yÎ˚ ˛õy§ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ ÈüÈ Ù)°ï˛
~•z ôyÓ˚îyÓ˚ Ê˛ˆÏ°•z !¢«˛yÓ˚ xlƒylƒ !òÜ˛à%ˆÏ°y §Ó≈òy í˛zˆÏ˛õ!«˛ï˛ •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– xyÙyˆÏòÓ˚ Ë%˛ˆÏ° ˆàˆÏ° ã˛°ˆÏÓ
lyñ !¢¢%ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ §,çl¢#°ï˛yÓ˚ !ÓÜ˛y¢ ï˛ál•z §Ω˛Óñ Îál xyÙÓ˚y GˆÏòÓ˚ ~•z ˆàyê˛y !¢ál ≤Ã!Ü˛Î˚yÓ˚
ˆÜ˛Ó°Ùye @˝Ã•#ï˛y ly ˆË˛ˆÏÓ ~Ü˛ê˛y ˛õ)î≈ xÇ¢#òyÓ˚ ÙˆÏl Ü˛Ó˚Ó–

ï˛ˆÏÓ ~•z °«˛ƒ˛õ)Óî˚ Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ ˆàˆÏ° ﬂ%Òˆ°

Ï Ó˚ ˜òl!®l Ü˛yÎ≈§!) ã˛ G ÓƒÓfiÌy˛õlyÎ˚ xˆÏlÜ˛ ôÓ˚ˆlÏ Ó˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l
xy¢y x!lÓyÎ≈– fl%ÒˆÏ°Ó˚ ˜òl!®l §ÙÎ˚ §)!ã˛ ˆÎÙl lÙl#Î˚ •GÎ˚y í˛z!ã˛ï˛ñ !ë˛Ü˛ ˆï˛Ùl•z Óy!£Ï≈Ü˛ Ü˛yÎ≈§)!ã˛
~ÙlË˛yˆÏÓ ˜ï˛!Ó˚ •GÎ˚y ≤ÃˆÎÏ y˚ çl– ÎyˆÏï˛ !¢«˛yòyˆÏlÓ˚ !òlà%ˆ° Ï yÓ˚ §ÇáƒyÎ˚ ˆÎl ˆÜ˛yˆÏly ˛õ!Ó˚Óï≈˛l ly xyˆÏ§–
ï˛ˆÏÓ ÓyhflÏˆÏÓ ~•z lï%˛l ˛õyë˛ƒÓ•z !¢¢%ˆÏòÓ˚ Ü˛ï˛ê%˛Ü%˛ Ü˛yˆÏç °yàˆÏÓ– GˆÏòÓ˚ fl%Ò°ç#Ól Ü˛ï˛ê˛y §Ù,Âô Ü˛Ó˚ˆÏÓ
!Ü˛ÇÓy GˆÏòÓ˚ fl%Ò°ç#ÓlˆÏÜ˛ ò%!Ó≈£Ï• Ü˛ˆÏÓ˚ ï%˛°ˆÏÓ lyñ §Óê˛y•z !lË≈˛Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏSÈ !¢«˛Ü˛‡!¢!«˛Ü˛yÓ˚y Ü˛# ˛õÂô!ï˛
xÓ°¡∫l Ü˛ˆÏÓ˚ ~•z Ó•z!ê˛ fl%Òˆ° Ï ˛õí˛¸yˆÏÓl ~ÓÇ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ˆ§•z ˛õí˛¸yÓ˚ Ù)°ƒyÎ˚l Ü˛Ó˚ˆÓÏ – !Óàï˛ !òlà%ˆ°
Ï yÓ˚ lƒyÎ˚
!¢¢%ˆÏòÓ˚ ÎyˆÏï˛˛ ˛õyë˛ƒÓ•zˆÏÎ˚Ó˚ ˆÓyV˛y Ó•zˆÏï˛ ly •Î˚ñ ~•z lï%˛l ˛õyë˛ƒÜ˛Ù ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ §ÙÎ˚ ~•z Óƒy˛õyˆÏÓ˚
!ÓˆÏ¢£Ï lçÓ˚ ˆòGÎ˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ï˛yÓ˚ çlƒ !¢«˛yòyˆÏlÓ˚ ≤Ãò_ §ÙÎ˚ ~ÓÇ !¢¢%ˆÏòÓ˚ Ùyl!§Ü˛ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ Ü˛Ìy
ÙyÌyÎ˚ ˆÓ˚ˆÏá ≤Ã!ï˛!ê˛ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ ˛õyë˛ƒÓ•zˆÏÎ˚ xhs˝Ë%≈˛=˛ !¢«˛yÓ˚ !Ó£ÏÎ˚Ó›à%ˆÏ°y ~Ü˛ lï%˛l ò,!T˛Ë˛!Aà !lˆÏÎ˚
˛õ%là≈ë˛l Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~•z ≤ÃˆÏã˛T˛yˆÏÜ˛ xyˆÏÓ˚y ~!àˆÏÎ˚ !lˆÏÎ˚ ÎyÓyÓ˚ çlƒ ~•z ˛õyë˛ƒÓ•zˆÏÎ˚Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ !¢¢%ˆÏòÓ˚
lylyÓ˚Ü˛Ù ≤ÃŸ¿ Ü˛Ó˚yñ lï%˛l !Ó£ÏÎ˚ !lˆÏÎ˚ Ë˛yÓlyÈüÈ!ã˛hs˝yñ ï˛Ü≈˛ÈüÈ!Óï˛Ü≈˛ñ ˆSÈyˆÏê˛y ˆSÈyˆÏê˛y @˝Ã%˛õ Óy!lˆÏÎ˚
xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚y ~ÓÇ •yˆÏï˛ÈüÈÜ˛°ˆÏÙ !¢«˛y ~•z§Ó !Ü˛S%ÈÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ˆçyÓ˚ ˆòGÎ˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–

~•z ˛õyë˛ƒÓ•zˆÜÏ ˛ lï%˛l xy!AàˆÏÜ˛ §y!çˆÏÎ˚ ˆï˛y°yÓ˚ çlƒ à!ë˛ï˛ ˛õyë˛ƒÓ•z í˛zßÎ¨ l˚ Ü˛!Ù!ê˛Ó˚ ≤Ã!ï˛ ~l !§ •z
xyÓ˚ !ê˛ Ü˛ï,≈˛˛õˆÏ«˛Ó˚ !ÓˆÏ¢£Ï Ü,˛ï˛K˛ï˛y fl∫#Ü˛yÓ˚ Ü˛Ó˚y •ˆÏFSÈ– ~•z Ü˛!Ù!ê˛Ó˚ Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õˆÏÜ˛ §!ë˛Ü˛ ˛õˆÏÌ ã˛y!°ï˛
Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ §Ùyç!ÓK˛yl !Ó£ÏˆÎÏ Ó˚ ˚ í˛z˛õˆÏòT˛y Ü˛!Ù!ê˛Ó˚ ˆã˛Î˚yÓ˚˛õy§≈l xôƒy˛õÜ˛ •!Ó˚ Óy§%ˆòÏ Ól ~ÓÇ ~•z ˛õyë˛ƒ
Ó•zˆÏÎ˚Ó˚ Ù%áƒ í˛z˛õˆÏòT˛y xôƒy˛õÜ˛ ˆÎyˆÏàw ÎyòÓ ~ÓÇ xôƒy˛õÜ˛ §%•y§ ˛õy° !¢«˛ˆÏÜ˛Ó˚ ≤Ã!ï˛ xyhs˝!Ó˚Ü˛
Ü,˛ï˛K˛ï˛y fl∫#Ü˛yÓ˚ ~ÓÇ ôlƒÓyò K˛y˛õl Ü˛Ó˚!SÈ– ~•z ˛õyë˛ƒÓ•z ˛õ%là≈ë˛ˆÏlÓ˚ !˛õSÈˆlÏ Ó•% !¢«˛Ü˛‡!¢!«˛Ü˛yÓ˚ xÓòyl
xlfl∫#Ü˛yÎ≈–

xyÙÓ˚y ˆ§•z§Ó fl%Òˆ° Ï Ó˚ ≤Ãôyl !¢«˛Ü˛ˆÏòÓ˚G !ÓˆÏ¢£ÏË˛yˆÏÓ ôlƒÓyò çyly!FSÈ– ~•z ˛õyë˛ƒÓ•z ˜ï˛!Ó˚Ó˚ ˆ«˛ˆÏe
ˆÎ§Ó ≤Ã!ï˛¤˛yl ~ÓÇ §Çàë˛l ïÑ˛yˆÏòÓ˚ Ó•%Ù)°ƒ §¡õòñ í˛z˛õyòyl ~ÓÇ ˆ°yÜ˛Ó° !lˆÏÎ˚ Ü˛yç Ü˛Ó˚yÓ˚ xl%Ù!ï˛
!òˆÏÎ˚ í˛zòyÓ˚ ÙˆÏlÓ˚ ˛õ!Ó˚ã˛Î˚ !òˆÏÎ˚ˆÏSÈlñ ïÑ˛yˆÏòÓ˚ §ÓyÓ˚ ≤Ã!ï˛ xyÙÓ˚y !ÓˆÏ¢£ÏË˛yˆÏÓ Ü,˛ï˛K˛ï˛y fl∫#Ü˛yÓ˚ Ü˛Ó˚!SÈ ~ÓÇ
ôlƒÓyò çyly!FSÈ– ÙylÓ §¡õò í˛zß¨Î˚l ÙsfˆÏÜ˛Ó˚ å~Ù ~•zã˛ xyÓ˚ !í˛ä ˆã˛Î˚yÓ˚˛õy§≈l xôƒy˛õÜ˛ Ù,îy° !Ù!Ó˚
~ÓÇ xôƒy˛õÜ˛ !ç !˛õ ˆò¢˛õyˆÏu˛Ó˚ ï˛_¥ÓôyˆÏl Ùyôƒ!ÙÜ˛ ~ÓÇ í˛zFã˛ï˛Ó˚ !¢«˛y !ÓË˛yà myÓ˚y !lÎ%=˛ çyï˛#Î˚
˛õÎ≈ˆÓÏ «˛î §!Ù!ï˛Ó˚ §ò§ƒˆÏòÓ˚ Ó•%Ù° ) ƒ §ÙÎ˚ G xÓòyˆÏlÓ˚ çlƒ ˛õ£Ïˆ≈ òÏ Ó˚ ˛õ«˛ ˆÌˆÏÜ˛ ïÑ˛yˆÏòÓ˚ !ÓˆÏ¢£Ï ôlƒÓyò
K˛y˛õl Ü˛Ó˚!SÈ– !lˆÏçˆÏòÓ˚ ≤ÃÜ˛y¢ly ~ÓÇ ÓƒÓfiÌy˛õlyÓ˚ à%îàï˛ Ùyl §ÇflÒyˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛yˆÏç !lÓ˚hs˝Ó˚ !lˆÏÎ˚y!çï˛
ÌyÜ˛y ~l !§ •z xyÓ˚ !ê˛ Ü˛ï,˛≈ ˛õ«˛ §Ó≈òy ˛õyë˛Ü˛ˆÏòÓ˚ Ùï˛yÙï˛ ~ÓÇ ˛õÓ˚yÙ¢≈ˆÜÏ ˛ fl∫yàï˛ çylyÎ˚ñ ÎyˆÏï˛ Ë˛!Ó£ÏƒˆÏï˛
˛õyë˛ƒÓ•z §ÇˆÏ¢yôl# ≤Ã!Ü˛Î˚yà%ˆÏ°y §Ê˛°Ë˛yˆÏÓ §¡õß¨ •ˆÏï˛ õyˆÏÓ˚–

!lí˛z !ò!Õ‘ x!ôÜ˛ï≈˛y

20 !í˛ˆÏ§¡∫Ó˚ 2005 Ó˚yT˛…#Î˚ !¢«˛y àˆÏÓ£Ïîy ~ÓÇ ≤Ã!¢«˛î ˛õ!Ó˚£Ïò
å~l !§ •z xyÓ˚ !ê˛ä
!¢«˛Ü˛‡!¢!«˛Ü˛y ~ÓÇ x!Ë˛Ë˛yÓÜ˛‡x!Ë˛Ë˛y!ÓÜ˛yˆÏòÓ˚ çlƒ ~Ü˛!ê˛ ˆlyê˛
!≤ÃÎ˚ !¢«˛Ü˛‡!¢!«˛Ü˛y ~ÓÇ x!Ë˛Ë˛yÓÜ˛ x!Ë˛Ë˛y!ÓÜ˛yàîñ Úˆ˛õÔÓ˚!ÓK˛yl !ÓÓ˚!=˛Ü˛Ó˚Ûñ •Î˚ï˛ xy˛õlyÓ˚y
SÈyeSÈye#ˆÏòÓ˚ Ü˛ySÈ ˆÌˆÏÜ˛ ~ÓÇ xy˛õlyˆÏòÓ˚ ˆSÈˆÏ°ˆÏÙˆÏÎ˚ˆÏòÓ˚ Ü˛ySÈ ˆÌˆÏÜ˛ ¢%ˆÏlˆÏSÈl– xy˛õlyÓ˚y !lŸã˛Î˚•z ÙˆÏl
Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl ˆÎ ~Ó˚Ü˛Ù Ó°yÓ˚ !˛õSÈˆÏl ï˛yˆÏòÓ˚ Î%!=˛ xyˆÏSÈ– xyÙyˆÏòÓ˚ ˆòˆÏ¢ ˆ˛õÔÓ˚!ÓK˛yˆÏlÓ˚ ˛õyë˛ƒÜ ˛ˆÏÙ
§Ó˚Ü˛y!Ó˚ ≤Ã!ï˛¤˛ylà%!°Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ò,!T˛ !lÓÂô Ü˛Ó˚y •Î˚– xyÙyˆÏòÓ˚ ˛õyë˛ƒÓ•zà%ˆÏ°yˆÏï˛ §yÇ!Óôy!lÜ˛ñ xy•zlàï˛
~ÓÇ ˛õÂô!ï˛àï˛ !Ó£ÏÎ˚à%ˆÏ°y l#Ó˚§ ~ÓÇ ò%ˆÏÓ≈yôƒË˛yˆÏÓ í˛z˛õfiÌy˛õl Ü˛Ó˚y •Î˚– ˆSÈˆÏ°ˆÏÙˆÏÎ˚Ó˚y ï˛_¥àï˛ K˛yl
Îy Ó•z ˛õˆÏí˛¸ xç≈l Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛yÓ˚ §ˆÏAà ÓyhflÏÓ ç#ÓˆÏl âê˛lyÓ˚ !Ó£ÏˆÏÎ˚Ó˚ ˆÜ˛yl !Ù° á%ÑˆÏ ç ˛õyÎ˚ ly– ~•z
Ü˛yÓ˚ˆÏî•z §Ω˛Óï˛ Ü˛!ã˛ÜÑ˛yã˛yˆÏòÓ˚ !lÜ˛ê˛ ˆ˛õÔÓ˚!ÓK˛yl !ÓÓ˚!=˛Ü˛Ó˚ ÙˆÏl •Î˚–
Óï≈˛Ùyl ˛õyë˛ƒÓ•z Ü˛!ã˛ÜÑ˛yã˛yˆÏòÓ˚ ~•z ôyÓ˚îy ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏÏl ~Ü˛!ê˛ «%˛o ≤ÃˆÏã˛T˛y– ~•z ˆ≤ÃÓ˚îy ~ˆÏ§!SÈ°
çyï˛#Î˚ ˛õyë˛ƒÜ ˛Ù Ü˛yë˛yˆÏÙy 2005 ˆÌˆÏÜ˛ Îy ~•z ˆÙÔ!°Ü˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ §%ˆÏÎyà Ü˛ˆÏÓ˚ !òˆÏÎ˚!SÈ°– ~•z
Ó•zˆÏÎ˚Ó˚ Ù%áÓˆÏrô ~l !§ •z xyÓ˚ !ê˛ÈüÈÓ˚ x!ôÜ˛ï≈˛y lï%˛l ˛õyë˛ƒÜ˛ˆÏÙÓ˚ í˛zˆÏj¢ƒ åò¢≈lä Óƒyáƒy Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl–
ÚˆÏ˛õÔÓ˚!ÓK˛ylÛÈüÈ~Ó˚ çyÎ˚àyÎ˚ ÚÓ˚yT˛…!ÓK˛ylÛÈüüüÈ lyˆÏÙÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ~•z Óò° í˛zˆÏj¢ƒàï˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛lˆÏÜ˛ !ã˛!•´ï˛
Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z hflÏˆÏÓ˚ SÈyeSÈye#ˆÏòÓ˚ §ˆÏã˛ï˛l •GÎ˚y ~ÓÇ Ó˚yçl#!ï˛ §¡õˆÏÜ≈˛ xyÓ˚G çyly ≤ÃˆÏÎ˚yçl ÓˆÏ° lï%˛l
˛õyë˛ƒÜ ˛Ù fl∫#Ü,˛!ï˛ ˆòÎ˚– ˆ§•z xl%ÎyÎ˚# lÓÙ G ò¢Ù ˆ◊!îÓ˚ SÈyeSÈye#ˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ !Ó!Ë˛ß¨ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛
Ùï˛yÙˆÏï˛Ó˚ ~Ü˛!ê˛ Ë)˛!ÙÜ˛y ≤Ãòyl Ü˛Ó˚y •ˆÏÓ– àîï˛sf ~Ü˛!ê˛ çyly°y ÎyÓ˚ Ùôƒ !òˆÏÎ˚ SÈyeSÈye#Ó˚y ï˛_¥ G
Ó˚yçl#!ï˛ ã˛ã≈˛yÓ˚ ≤Ã!ï˛ ò,!T˛˛õyï˛ Ü˛Ó˚ˆÏÓ–
~•z ˛õyë˛ƒÓ•zˆÏÎ˚Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ xy˛õlyÓ˚y SÈyeSÈye#ˆÏòÓ˚ §Ù§yÙ!Î˚Ü˛ àîï˛ˆÏsf ~Ü˛!ê˛ Îyò%âÓ˚ ºÙˆÏî !lˆÏÎ˚
ÎyˆÏFSÈl– xy˛õlyÓ˚y ≤ÃÌÙï˛ ï˛yˆÏòÓ˚ ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ xÇˆÏ¢Ó˚ à“ Ó°yÓ˚ Ùôƒ !òˆÏÎ˚ x@˝Ã§Ó˚ •ˆÏÓl– ~Ü˛
§ÙˆÏÎ˚ ï˛yÓ˚y xy@˝Ã•# •ˆÏÓ ~ÓÇ àîï˛sfˆÏÜ˛ í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚ˆÏÓ– ~ÓyÓ˚ xy˛õlyÓ˚y ï˛yˆÏòÓ˚ !Ü˛S%È !ã˛hs˝y¢#° ≤ÃŸ¿
Ü˛Ó˚%l ÈüÈ ˆÎÙl ÈüÈ àîï˛sf Ü˛#⁄ Ü˛# Ü˛yÓ˚ˆÏî àîï˛sf⁄ ~•z ˆÜ˛Ô¢ˆÏ°Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ xy˛õlyÓ˚y ï˛yˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ !Ó!Ë˛ß¨
§Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ !Ó£ÏˆÏÎ˚ xyˆÏ°yÜ˛˛õyï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓl–
§Ç!Óôyl Ü˛# ~ÓÇ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ˜ï˛!Ó˚ •Î˚– ~•z ˆÓyV˛y˛õí˛¸y ï˛yˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ ˛õÓ˚Óï≈˛# !ï˛l!ê˛ !Ó£ÏÎ˚ ÎÌy
àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ñ !lÓ≈yã˛lñ ≤Ã!ï˛¤˛yl ~ÓÇ x!ôÜ˛yÓ˚ §¡õˆÏÜ≈˛ xÓàï˛ •ˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛Ó˚ˆÏÓ– ºÙˆÏîÓ˚
§ÙÎ˚ xˆÏlÜ˛ !Óï˛Ü≈˛Ù)°Ü˛ xyˆÏ°yã˛lyG ï˛yˆÏòÓ˚ §yÙˆÏl í˛zay˛õl Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ~áyˆÏl xyÙyˆÏòÓ˚
≤ÃÎ˚y§ SÈyeˆÏòÓ˚ ~Ü˛!ê˛ §!ë˛Ü˛ Ùï˛ ≤Ãòyl Ü˛Ó˚y lÎ˚ñ ÓÓ˚Ç ï˛yˆÏòÓ˚˛ ï˛yˆÏòÓ˚ !lˆÏçÓ˚ ÙˆÏï˛y Ü˛ˆÏÓ˚ Ë˛yÓˆÏï˛
§«˛Ù Ü˛Ó˚y–
~•z ˛õyë˛ƒÓ•z SÈyeSÈye#ˆÏòÓ˚ ï˛yˆÏòÓ˚ ºÙî í˛z˛õˆÏË˛yàƒ Ü˛ˆÏÓ˚ ï%˛°ˆÏï˛ ~ÓÇ xy˛õlyˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ ï˛yˆÏòÓ˚
§!ë˛Ü˛Ë˛yˆÏÓ ˛õ!Ó˚ã˛y°lyÎ˚ §y•yÎƒ Ü˛Ó˚ˆÏÓ– ~!ê˛ ¢%ô%Ùye SÈyeSÈye#ˆÏòÓ˚ xÓàï˛•z Ü˛Ó˚ˆÏÓ lyñ ~!ê˛ ï˛yˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛
!lçfl∫ Ë˛yÓlyÎ˚ í˛zÍ§y!•ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏÓ–
~!ê˛ ï˛yˆÏ ò Ó˚ ˛õyÓ˚ fl õ!Ó˚ Ü ˛ ≤ÃŸ¿ !çK˛y§yÎ˚ ˆ≤ÃÓ˚ î y ˆÎyàyˆÏ Ó ñ à“ñ SÈ ! Ó ~ÓÇ ÓƒyAà!ã˛eà% ˆ Ï ° y
í˛zÍ§y!•ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏÓ– ~!ê˛ ï˛yˆÏòÓ˚ Ü˛yçÜ˛Ù≈ ~ÓÇ Ü˛yˆÏçÓ˚ x@˝Ãà!ï˛ !Ó£ÏˆÏÎ˚ xy˛õlyˆÏòÓ˚ §y•yÎƒ Ü˛Ó˚ˆÏÓ–
~•z§Ó ˜Ó!¢T˛ƒà%ˆÏ°y •z!Aàï˛ !òˆÏFSÈ !Ó£ÏÎ˚à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ xyˆÏàÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ xyÓ˚G Ë˛yˆÏ°yË˛yˆÏÓ ˆÓyV˛y ÎyˆÏÓ ~Ó˚
§!ë˛Ü˛ °«˛ƒ •ˆÏ F SÈ Ó•z ˆ Ï ï ˛ ≤ÃˆÏ ï ˛ƒÜ˛ ˆÓyV˛y °yâÓ Ü˛Ó˚ y – xl% @ ˝ Ã • Ü˛ˆÏ Ó ˚ ˛õí˛Y l ˛Ó•z ! ê˛Ó˚ ˛õÓ˚ Ó ï≈ ˛ #
˛õ,¤˛yà%ˆÏ°yˆÏï˛ ~•z ˜Ó!¢T˛ƒà%ˆÏ°y !Ü˛Ë˛yˆÏÓ ÓƒÓ•,ï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~•z §Ê˛Ó˚ ã˛°ˆÏï˛ ÌyÜ˛ˆÏÓ ò¢Ù ˆ◊!îÓ˚
˛õyë˛ƒÓ•zˆÏï˛G ~ÓÇ àîï˛ˆÏsfÓ˚ Ü˛yÎ≈Ü˛y!Ó˚ï˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ xyÓ˚G x!ôÜ˛Ë˛yˆÏÓ xyˆÏ°yÜ˛˛õyï˛ Ü˛Ó˚y •ˆÏÓ– xyÙÓ˚y
xy¢y Ü˛Ó˚Ó ~•z ºÙî ï˛yˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ í˛zÍ§y• §,!T˛ Ü˛Ó˚ˆÏÓ Ó˚yçl#!ï˛ˆÏÜ˛ xyÓ˚G xyhs˝!Ó˚Ü˛Ë˛yˆÏÓ xl%ôyÓl
Ü˛Ó˚yÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ ï˛yˆÏòÓ˚ §y•yÎƒ Ü˛Ó˚ˆÏÓ §!Ü˛Î˚ lyà!Ó˚Ü˛ •ˆÏï˛–
xyÙyˆÏòÓ˚ ~•z ≤Ãï˛ƒy¢y xy˛õlyˆÏòÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚¢#°– ~•z Ü˛yÓ˚ˆÏî•z ~•z Ó•z xy˛õlyˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ
xˆÏlÜ˛ òy!Ó Ó˚yˆÏá– xy˛õlyˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ lï%˛l lyÙñ âê˛ly ~ÓÇ fiÌyl §¡õˆÏÜ≈˛ çylˆÏï˛ •ˆÏÓ– Îál•z
ˆÜ˛yˆÏly SÈye xy˛õlyˆÏÜ˛ ~Ùl ≤ÃŸ¿ Ü˛Ó˚ˆÏÓ Îy xy˛õlyÓ˚ ˛õˆÏ«˛ í˛z_Ó˚ ˆòGÎ˚y Ü˛!ë˛l •Î˚ xÌÓy Îál
ˆ§ ˆÜ˛yˆÏly ï˛Ìƒ çylˆÏï˛ ã˛y•zˆÏÓ Îy §yôyÓ˚î ÙˆÏï˛Ó˚ myÓ˚y ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ lyñ ï˛ál Ó%V˛ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓl
!¢«˛Ü˛ !Ü˛ÇÓy x!Ë˛Ë˛yÓÜ˛ !•§yˆÏÓ xy˛õ!l §Ê˛°– xy˛õlyÓ˚y ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ §¡ø%á#l •ˆÏÓl Îy ~•z ˛õyë˛ƒÓ•zˆÏï˛
˛õyˆÏÓl ly– xy˛õlyÓ˚y SÈyeSÈye#ˆÏòÓ˚ ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏÓl §ÇˆÏÓòl¢#° ~ÓÇ xy@˝Ã•# !Óï˛ˆÏÜ≈˛Ó˚ Ùôƒ
!òˆÏÎ˚ ˆÎà%!° fl∫yË˛y!ÓÜ˛Ë˛yˆÏÓ xyÙyˆÏòÓ˚ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ xyˆÏ°yã˛lyÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ í˛zˆÏë˛ xyˆÏ§– !ë˛Ü˛ Îál•z
xy˛õlyÓ˚y Üœ˛y!hs˝ xl%Ë˛Ó Ü˛Ó˚ˆÏÓl xÌÓy !ÓÓ˚!=˛ ˆÓyô Ü˛Ó˚ˆÏÓlñ ï˛ál•z ~Ü˛!ê˛ Ë˛yÓly í˛z˛õˆÏË˛yà Ü˛Ó˚%l–
Îál•z ˆÜ˛yˆÏly SÈyˆÏeÓ˚ ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ í˛z_Ó˚ !òˆÏï˛ xl%Ë˛Ó Ü˛Ó˚ˆÏÓlñ Îál ï˛yÓ˚ ï˛Ìƒ§)ˆÏeÓ˚ xl%§rôyl
Ùï˛yÙˆÏï˛Ó˚ myÓ˚y Óƒ=˛ Ü˛Ó˚y §Ω˛Ó ly •Î˚ !¢«˛Ü˛ Óy !˛õï˛yÙyï˛y !•§yˆÏÓ ~ê˛y•z •ˆÏÓ xy˛õlyÓ˚ §yÊ˛°ƒ–
xyÙÓ˚y §Ü˛ˆÏ° çy!lñ SÈye ~ÓÇ àîï˛y!sfÜ˛ lyà!Ó˚Ü˛ !•§yˆÏÓ !¢«˛y≤Ã!Ü˛Î˚yÎ˚ SÈyˆÏeÓ˚ ÙˆÏl ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ í˛zˆÏoÜ˛
Ü˛Ó˚yˆÏlyê˛y xï˛ƒhs˝ à%Ó˚%c˛õ)î≈– ~!ê˛•z ~•z ˛õyë˛ƒÓ•zˆÏÎ˚ xôƒÎ˚l Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆã˛T˛y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
Ú§Ùyç!Óòƒy Üœ˛y!hs˝Ü˛Ó˚Û ~•z x!Ë˛ôy ˆÌˆÏÜ˛ Ù%=˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ §Ω˛Óï˛ ~•z ≤ÃÌÙÓyÓ˚ ˆÓ¢
Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛çl Ó˚yT˛…!ÓK˛yl#ñ !Óòƒy°Î˚ !¢«˛Ü˛ ~ÓÇ !¢«˛y!ÓòˆÏÜ˛ ~Ü˛ˆÏe ~ˆÏl xyÙyˆÏòÓ˚ ˛õÓ˚Óï˛#≈ ≤Ãçß√ˆÏÜ˛
Ó˚yçl#!ï˛ !Ó£ÏˆÏÎ˚ !¢«˛yòyˆÏlÓ˚ §!ë˛Ü˛ ˛õÂô!ï˛ xl%§rôyˆÏlÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– XII ˛õ,¤˛yÎ˚ ÚText book
Development CommitteeÛ Óy ~•z §¡∫ˆÏrô xy˛õ!l çylˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓl– ~•z §Ü˛° Ü˛Ù#≈ ïÑ˛yˆÏòÓ˚
!¢«˛yÓˆÏ£Ï≈Ó˚ Ù)°ƒÓyl §ÙÎ˚ G !ã˛hs˝yË˛yÓly ÓƒÎ˚ Ü˛Ó˚ˆÏSÈl– ~l !§ •z xyÓ˚ !ê˛ÈüÈÓ˚ !í˛ˆÏÓ˚QÓ˚ xôƒy˛õÜ˛ Ü,˛£÷Ï
Ü%˛ÙyÓ˚ xyÙyˆÏòÓ˚ Ü˛ÛçlˆÏÜ˛ ~•z xyl®ÙÎ˚ Ü˛yˆÏç Î%=˛•z Ü˛ˆÏÓ˚l!lñ ≤Ã!ï˛!ê˛ hflÏˆÏÓ˚ xyÙyˆÏòÓ˚ §y•yÎƒG
Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl– xôƒy˛õÜ˛ •!Ó˚Ë)˛£Ïî ~ÓÇ xôƒy˛õÜ˛ ˆày˛õy° à%Ó˚% xyÙyˆÏòÓ˚ ~Ü˛yˆÏç Îy Îy §%Ó˚«˛y òyl Ü˛Ó˚y
≤ÃˆÏÎ˚yçlñ ï˛y !òˆÏÎ˚ˆÏSÈl– xôƒy˛õÜ˛ Ù,îy° !Ù!Ó˚ñ xôƒy˛õÜ˛ !ç !˛õ ˆò¢˛õyˆÏ[˛ Úlƒy¢ly° Ù!lê˛!Ó˚Ç
Ü˛!Ù!ê˛ÛÓ˚ ˛õˆÏ«˛ Ù)°ƒÓyl Ùï˛yÙï˛ !òˆÏÎ˚ˆÏSÈl §ÙyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚ §Ù,Âô Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl– ã˛°yÓ˚ ˛õˆÏÌ ~•z Ü˛yç
xˆÏlÜ˛ Órô%G ˆ˛õˆÏÎ˚ˆÏSÈ ı Ó˚yT˛…ò)ï˛ çç≈ ˆ••zlñ xÓ˚!Ó® §yÓ˚òylyñ xy!òï˛ƒ !làÙñ §%Ùl °ï˛y ~ÓÇ
ã˛y®!l áyu%˛çy ˛õyu%˛!°!˛õÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ xÇ¢ ˛õyë˛ Ü˛ˆÏÓ˚ Ù)°ƒÓyl Ùï˛yÙï˛ çy!lˆÏÎ˚ˆÏSÈl– ˆÓÔ!ÂôÜ˛ ~ÓÇ
ÓƒÓ•y!Ó˚Ü˛ !Ó£ÏÎ˚y!òÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçˆÏl !Ó!Ë˛ß¨ §ÙˆÏÎ˚ñ ˆ°yÜ˛l#!ï˛ !Ó˚§yã≈˛ ˆ≤Ãy@˝ÃyÙ ~ÓÇ ˆ°yÜ˛l#!ï˛ ˆlê˛GÎ˚yˆÏÜ≈˛Ó˚
§y•yÎƒ ˆlGÎ˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– §ˆÏÓ≈y˛õ!Ó˚ñ xƒyˆÏ°: ~ÙÉ çç≈ñ ˛õAÜ˛ç ˛õ%‹ÒÓ˚ ~ÓÇ Ùî#£Ï ˜çl ~•z !ï˛l
ï˛Ó˚%î !¢«˛y!Óò G ˜Ó≤’!ÓÜ˛ !¢«˛y˛õÂô!ï˛Ó˚ ≤Ã!ï˛ í˛zÍ§y•#àî xyÙyˆÏòÓ˚ !Óòƒy°ˆÏÎ˚ !¢«˛yòyˆÏlÓ˚
≤Ã!ï˛Ü)˛°ï˛y §¡õˆÏÜ≈˛ GÎ˚y!Ü˛Ó•y° Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl– !í˛çy•zlyÓ˚ GÓ˚%î òy§ñ Ü˛yê≈%˛!lfiê˛ •zÓ˚Ê˛yl áyl ~ÓÇ Ü˛!˛õ
~!í˛ê˛Ó˚ ˆòÓƒyî# x!lÎ˚y° ~•z Ó•z!ê˛ˆÏÜ˛ ôyÓ˚îy •ˆÏï˛ ÓyhflÏÓ Ó˚)˛õ !òˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl–
xyÙÓ˚y ~Ü˛yhs˝Ë˛yˆÏÓ xy¢y Ü˛!Ó˚ñ xy˛õlyÓ˚y ~ÓÇ !¢«˛yÌ#≈Ó˚y ~•z ˛õ%hflÏÜ˛!ê˛ˆÏÜ˛ í˛z˛õˆÏË˛yà Ü˛Ó˚ˆÏÓ– ~ˆÏÜ˛
ï˛yÓ˚y Ù)°ƒÓyl !ÓˆÏÓã˛ly Ü˛Ó˚ˆÏÓ ~ˆÏÜ˛ à%Ó˚%còyl Ü˛Ó˚ˆÏÓ ~ÓÇ xôƒÎ˚lˆÏÎyàƒ ÓˆÏ° @˝Ã•î Ü˛Ó˚ˆÏÓ– xyÙÓ˚y
xy˛õlyˆÏòÓ˚ Ùï˛yÙï˛ xy¢y Ü˛!Ó˚–
~•z ˛õ%hflÏÜ˛!ê˛Ó˚ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ Ü˛Ó˚ˆÏÓl⁄
≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ xôƒyÎ˚•z §Ç!«˛Æ xyˆÏ°yã˛lyÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ ¢%Ó˚% •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– xy˛õlyÓ˚y ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ xôƒyˆÏÎ˚Ó˚
í˛zˆÏj¢ƒ ˆÓyV˛yÓ˚ çlƒ ~ÓÇ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ˛õ%hflÏˆÏÜ˛Ó˚ xÓ!¢T˛yÇˆÏ¢Ó˚ §ˆÏAà §¡õ!Ü≈˛ï˛ ï˛y çylyÓ˚ çlƒ ~•z
˛õ%hflÏÜ˛!ê˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓl– ~•zË˛yˆÏÓ xy˛õlyˆÏòÓ˚ ˆÓyV˛ˆÏï˛ §y•yÎƒ •ˆÏÓ ˆÜ˛yl xôƒyÎ˚ˆÏÜ˛ ˆÜ˛l
!Ó!Ë˛ß¨ Ë˛yˆÏà Ë˛yà Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– Î!ò xy˛õlyˆÏòÓ˚ Ü˛# ˆ¢áyˆÏï˛ •ˆÏÓñ Ü˛# Óƒyáƒy Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ ~ÓÇ Ü˛#
ôÓ˚ˆÏîÓ˚ ≤ÃŸ¿ !çK˛y§y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ ~•z !lˆÏÎ˚ ˆÜ˛yl §ˆÏ®• ÌyˆÏÜ˛ ï˛y•ˆÏ° ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ xôƒyˆÏÎ˚Ó˚ §Ç!«˛Æ
xyˆÏ°yã˛lyÓ˚ xÇ¢!ê˛ ˛õ%lÓ˚yÎ˚ xôƒÎ˚l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ–
≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ xôƒyÎ˚ !Ü˛S%È !ÓË˛yà G í˛z˛õ!ÓË˛yˆÏà !ÓË˛=˛ •GÎ˚yÎ˚ xy˛õ!l ~ˆÏÜ˛ ~ˆÏÜ˛ ï˛y !ÓˆÏŸ’£Ïî
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l– ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ xôƒyÎ˚ˆÏÜ˛ §yôyÓ˚îï˛ ã˛yÓ˚ Ë˛yˆÏà Ë˛yà Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Îy xy˛õ!l !ï˛l!ê˛
!˛õ!Ó˚Î˚ˆÏí˛ ˆ¢£Ï Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓl– ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ê˛y Ë˛yˆÏàÓ˚ ¢#£Ï≈ˆÏÜ˛Ó˚ §ˆÏAà §Çáƒy ˆòGÎ˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ê˛y
¢#£Ï≈Ü˛ ~Ùl ~Ü˛ê˛y ôyÓ˚îy ˆòÎ˚ ˆÎ lï%˛l ~Ü˛ê˛y !Ó£ÏÎ˚ ¢%Ó˚% •ˆÏï ÎyˆÏFSÈ– í˛z˛õ!ÓË˛yˆÏàÓ˚ ¢#£Ï≈ˆÏÜ˛Ó˚ §y•yˆÏÎƒ
xyˆÏ°yã˛lyÓ˚ ~Ü˛ !Ó®% ˆÌˆÏÜ˛ xlƒ !Ó®%ˆÏï˛ §•ˆÏç•z ~!àˆÏÎ˚ ÎyGÎ˚y ÎyÎ˚– Ó:ÈüÈ~Ó˚ ˆË˛ï˛ˆÏÓ˚ ˆòGÎ˚y
ï˛Ìƒà%!° Ù)° !Ó£ÏˆÏÎ˚Ó˚ ÙˆÏï˛y•z à%Ó˚%c˛õ)î≈– ~•z ï˛Ìƒà%!° Ù)° !Ó£ÏÎ˚!ê˛Ó˚ xyˆÏ°yã˛lyÓ˚ §ÙÎ˚ x!ï˛!Ó˚=˛ ï˛ÌƒG
§Ó˚ÓÓ˚y• Ü˛ˆÏÓ˚–
≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ xôƒyÎ˚ ¢%Ó˚% •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~Ü˛ Óy ~Ü˛y!ôÜ˛ ÓyhflÏÓ ç#Ól Ü˛y!•l# Óy Ü˛y“!lÜ˛ xy°y˛õã˛y!Ó˚ï˛yÓ˚
ÙyôƒˆÏÙ– ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ xôƒyˆÏÎ˚Ó˚ !Ó£ÏÎ˚Ó› xyÜ˛£Ï≈î#Î˚ ~ÓÇ ˆÓyV˛yÓ˚ çlƒ ~•zÓ˚Ü˛Ù Ü˛Ó˚y •Î˚– Ü˛áˆÏly
Ü˛áˆÏly ˆSÈyê˛ ˆSÈyê˛ à“ Óy í˛zòy•Ó˚ˆÏîÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ ~•z !ÓË˛yà Óy í˛z˛õ!ÓË˛yàà%ˆÏ°yÓ˚ xyˆÏ°yã˛ly ¢%Ó˚% Ü˛Ó˚y
•Î˚– òÎ˚y Ü˛ˆÏÓ˚ ~•z à“à%ˆÏ°y SÈyeSÈye#ˆÏòÓ˚ §yÙˆÏl !ÓhflÏy!Ó˚ï˛ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚ˆÏÓl– Î!ò §Ω˛Ó •Î˚ xyÓ˚G
xlƒylƒ ï˛Ìƒ !òˆÏÎ˚ ~•z !Ó£ÏÎ˚à%ˆÏ°y xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚ˆÏÓl– Î!ò SÈyeSÈye#Ó˚y à“!ê˛ í˛z˛õ°!kô ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛
˛õyˆÏÓ˚ Óy à“!ê˛Ó˚ ≤ÃË˛yÓ Î!ò ~ˆÏòÓ˚ G˛õÓ˚ ly ˛õˆÏí˛¸ ï˛y•ˆÏ° xy˛õlyˆÏòÓ˚ !ÓÓ˚=˛ •GÎ˚yÓ˚ ˆÜ˛ylG Ü˛yÓ˚î
ˆl•z– àˆÏ“Ó˚ ¢%Ó˚%ê˛yˆÏÜ˛ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ Ù)ï≈˛ ôyÓ˚îy ˆÌˆÏÜ˛ !ÓÙ)ï≈˛ ôyÓ˚îyˆÏï˛ xy˛õlyÓ˚y xôƒyÎ˚!ê˛ˆÏÜ˛ xyˆÏ°yã˛ly
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l– !Ü˛v òÎ˚y Ü˛ˆÏÓ˚ SÈyeSÈye#ˆÏòÓ˚ !Ó£ÏÎ˚Ó› ~ÓÇ àˆÏ“Ó˚ xlƒylƒ ï˛Ìƒ ˆÎÙlÈüÈ§y°ñ Óƒy!=˛ˆÏcÓ˚
lyÙ xÌÓy çyÎ˚àyÓ˚ lyÙ Ù%áfiÌ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ Ó°ˆÏÓl ly– ˛õ%hflÏˆÏÜ˛Ó˚ xlƒylƒ í˛zòy•Ó˚ˆÏîÓ˚ ˆ«˛ˆÏeG
~Ü˛•zÓ˚Ü˛Ù– Ù%áfiÌ !Óòƒy !ÓòƒyÌ≈#Ó˚ xy@˝Ã• Ü˛!ÙˆÏÎ˚ !òˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ~ÓÇ à“ Ó°yÓ˚ í˛zˆÏj¢ƒ!ê˛ ÓƒÌ≈ •ˆÏï˛
˛õyˆÏÓ˚– Î!ò à“!ê˛ Ë˛y° •Î˚ ï˛y•ˆÏ° !Ü˛S%È ï˛Ìƒ !ÓòƒyÌ≈#Ó˚y x!ï˛ §•ˆÏç•z ÙˆÏl Ó˚yáˆÏï˛ §«˛Ù •ˆÏÓ ~ÓÇ
à“ Ó°yÓ˚ í˛zˆÏj¢ƒ!ê˛ §Ê˛° •ˆÏÓ–
Ü˛yê%≈˛!lfiê˛ •zÓ˚Ê˛yl áyl myÓ˚y Ù%!ß¨ ~ÓÇ í˛z!ß¨ lyˆÏÙ ò%!ê˛ ã˛!Ó˚e ~•z ˛õ%hflÏˆÏÜ˛ ï%˛ˆÏ° ôÓ˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ò%!ê˛
ã˛!Ó˚e•z !Ó!Ë˛ß¨ §ÙˆÏÎ˚ !Ü˛S%È !Ü˛S%È lÙ%ly ≤ÃŸ¿ !çK˛y§y Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ ÈüÈ !Ü˛S%È ò%T%˛!ÙË˛Ó˚yñ !Ü˛S%È ≤Ãy§!AàÜ˛ñ !Ü˛S%È
x≤Ãy§!AàÜ˛ xÌÓy x§Ω˛Ó ≤ÃŸ¿G Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– ˛õ%hflÏÜ˛!ê˛ˆÏï˛ ˆÎ !Ó£ÏÎ˚à%!°Ó˚ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ï˛y ~•z
ò%!ê˛ ã˛!Ó˚ˆÏeÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ ï%˛ˆÏ° ôÓ˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà ˆ«˛ˆÏe•z ≤ÃŸ¿à%!° ~•z ˛õyë˛ƒ˛õ%hflÏˆÏÜ˛ áÑ%ˆÏç ˛õyGÎ˚y
ÎyÎ˚ ly–
~•z ã˛!Ó˚e ò%!ê˛Ó˚ ≤Ãôyl í˛zˆÏj¢ƒ •° !ÓòƒyÌ≈#ˆÏòÓ˚ ~•z Ë˛Ó˚§y ˆòGÎ˚y ˆÎ ï˛yˆÏòÓ˚ ÙˆÏl ˆÎ ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ í˛zòÎ˚
•Î˚ ï˛y !lSÈÜ˛ xÌ≈•#l lÎ˚ Óy ï˛yÓ˚y ˆÎl ~•z ôÓ˚ˆÏîÓ˚ ≤ÃŸ¿ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Ü˛áˆÏly !môyˆÏÓyô ly Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z
≤ÃŸ¿à%!°Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ !ÓòƒyÌ≈#Ó˚y Ù)° !Ó£ÏÎ˚ ˆÌˆÏÜ˛ ~Ü˛ê%˛ xlƒË˛yˆÏÓ !ã˛hs˝y Ü˛Ó˚yÓ˚ §%ˆÏÎyà ˛õyÎ˚– òÎ˚y Ü˛ˆÏÓ˚ ~•z
≤ÃŸ¿à%!°Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ ˆÎl ˆÜ˛yl !ÓòƒyÌ≈#Ó˚ !¢«˛yàï˛ Óy à%îàï˛ Ù)°ƒyÎ˚l ly Ü˛Ó˚y •Î˚–
~•z ˛õ%hflÏˆÏÜ˛ xy˛õlyÓ˚y xˆÏlÜ˛à%!° Ü˛yê%≈˛l G !ã˛e °«˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl– ï˛yÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ !Ü˛S%È Ü˛“ly !ã˛e G
Ùçy Ü˛Ó˚yÓ˚ §%ˆÏÎyàG §,!T˛ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~•z !ã˛eà%!° xlƒylƒ ï˛ÌƒG xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚– ~•zà%!°
!¢«˛yòyl G !¢ál ˛õÂô!ï˛Ó˚ ˆ«˛ˆÏe ~Ü˛!ê˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚– ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ !ã˛ˆÏe•z !¢ˆÏÓ˚ylyÙ
ÓƒAà !ã˛e!ê˛
ˆòGÎ˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ÎyÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ !ÓòƒyÌ≈#Ó˚y !ã˛ˆÏe ˆòGÎ˚y !Ó£ÏÎ˚!ê˛ Ó%V˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ÙyôƒˆÏÙ ≤ÃŸ¿yÓ!°G !çK˛y§y °«˛ Ü˛ˆÏÓy˚
Ü˛Ó˚y •Î˚– òÎ˚y Ü˛ˆÏÓ˚ xy˛õlyÓ˚y ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ê˛y !ã˛e Óy Ü˛yê%≈˛ˆÏl ~Ü˛ê%˛ ÌyÙˆÏÓlñ ~à%!° xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚yÓ˚ §ÙÎ˚
!ÓòƒyÌ≈#ˆÏòÓ˚ §y!Ù° Ü˛Ó˚ˆÏÓl– Î!ò §Ω˛Ó •Î˚ xl%@˝Ã• Ü˛ˆÏÓ˚ xy˛õlyÓ˚y fiÌyl#Î˚ Ë˛y£ÏyÎ˚ xyÓ˚G Ü˛yê%≈˛l ˜ï˛!Ó˚
Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛Ó˚%l G ï˛y ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚%l– ~Ü˛•zË˛yˆÏÓ xˆÏlÜ˛à%!° Ùyl!ã˛e xyˆÏSÈ Îy !ÓòƒyÌ≈#ˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ
xçyly– ~•z ˛õ%hflÏÜ˛!ê˛Ó˚ xlƒï˛Ù í˛zˆÏj¢ƒ •° !lˆÏçÓ˚ ˆò¢ §¡õˆÏÜ≈˛ çylyÓ˚ §ˆÏAà §ˆÏAà Ó!•ˆÏ≈ò¢
§¡õˆÏÜ≈˛G Ü˛“lyÓ˚ §M˛yÓ˚ Ü˛Ó˚y– òÎ˚y Ü˛ˆÏÓ˚ xy˛õlyÓ˚y ˛õyë˛òyˆÏlÓ˚ §ÙÎ˚ xÓ¢ƒ•z ~Ü˛!ê˛ !ÓŸª Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛
Ùyl!ã˛e ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏÓl–
≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ê˛y !ÓË˛yˆÏàÓ˚ xyˆÏ°yã˛ly ˆ¢ˆÏ£Ï !ÓòƒyÌ≈#ˆÏòÓ˚ xÓfiÌyl !lî≈yÎ˚Ü˛ !Ü˛S%È ≤ÃŸ¿yÓ!° ˆòGÎ˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
~•z ≤ÃŸ¿à%!°Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ xy˛õlyÓ˚y x!ï˛ §•ˆÏç !ÓòƒyÌ≈#ˆÏòÓ˚ Ù)°ƒyÎ˚l Ü˛Ó˚yÓ˚ §%ˆÏÎyà ˆ˛õˆÏÎ˚ ÎyˆÏÓl– ~•z ˆï˛yÙyÓ˚
≤ÃŸ¿à%!°Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ ~ê˛yG xy˛õlyÓ˚y Ó%ˆÏV˛ ÎyˆÏÓl ˛õÓ˚Óï≈˛# !ÓË˛yˆÏàÓ˚ xyˆÏ°yã˛lyÎ˚ ˆÜ˛yl‰ ˆÜ˛yl‰ !Ó£ÏˆÏÎ˚Ó˚ x@˝Ãà!ï˛
G˛õÓ˚ ˆÓ!¢ ˆçyÓ˚ !òˆÏï˛ •ˆÏÓ– xy˛õlyˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ xyÓ˚G xl%ˆÏÓ˚yô xy˛õlyÓ˚y !Ü˛S%È x!ï˛!Ó˚=˛ ≤ÃŸ¿yÓ!°
ˆÎyà Ü˛Ó˚ˆÏÓl ˆÎl !ÓòƒyÌ≈#Ó˚y Ù%áfiÌ Ü˛Ó˚yÓ˚ ≤ÃÓîï˛y ˆÌˆÏÜ˛ ò)ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– Îyã˛y•z Ü˛ˆÏÓy˚
ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛Ó˚ ˆË˛ï˛ˆÏÓ˚ G Óy•zˆÏÓ˚ ˆÎl !ÓòƒyÌ≈#Ó˚y •yˆÏï˛ Ü˛°ˆÏÙ !¢áˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ~•z ÓˆÏ®yÓhflÏ Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛
˛õyˆÏÓ˚– xy˛õlyÓ˚y òy!Î˚c !lˆÏÎ˚ !Ü˛S%È Ü˛yç !ÓòƒyÌ≈#ˆÏòÓ˚ §!¡ø!°ï˛Ë˛yˆÏÓ Óy Óƒy!=˛àï˛Ë˛yˆÏÓ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ !òˆÏï˛
˛õyˆÏÓ˚l– ~•z ˛õ%hflÏˆÏÜ˛Ó˚ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ xôƒyˆÏÎ˚Ó˚ Ü˛yÎ≈yÓ!° G ï˛yÓ˚ xÓfiÌyl ≤ÃhflÏyÓÙ)°Ü˛ Ùye– !ÓòƒyÌ≈#ˆÏÜ˛
ˆòGÎ˚y Ü˛yçà%!° Î!ò !ÓòƒyÌ≈#Ó˚ ç#ÓˆÏlÓ˚ §ˆÏAà §¡õ!Ü≈˛ï˛ •Î˚ ï˛y•ˆÏ° !¢ál ˛õÂô!ï˛ xyÓ˚G Ù§,î •Î˚–
Óƒ!ï˛Ü˛Ù# ¢∑à%FSÈ xÌÓy ôyÓ˚îyà%!°Ó˚ xyˆÏ°yã˛ly xôƒyˆÏÎ˚Ó˚ ˆ¢ˆÏ£Ï Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ≤ÃÌÙÓyÓ˚ ÓƒÓ•yÓ˚ !lˆÏç Ü˛ˆÏÓy˚
Ü˛Ó˚y ¢∑!ê˛ ˆày°y!˛õ Ó˚. myÓ˚y ò,¢ƒÙyl Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ¢∑à%ˆÏFSÈ ˆòGÎ˚y ˛≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ê˛y ¢∑ xôƒÎ˚l Ü˛Ó˚yÓ˚
çlƒ !ÓòƒyÌ≈#ˆÏòÓ˚ xy˛õlyÓ˚y í˛zÍ§y!•ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏÓl– !Ü˛v ï˛y Ù%áfiÌ Ü˛Ó˚y !l‹±ˆÏÎ˚yçl–
≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ê˛y xôƒyˆÏÎ˚Ó˚ ˆ¢ˆÏ£Ï•z xl%¢#°l# ˆòGÎ˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– xy˛õlyÓ˚y ~ê˛yG °«˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl !Ü˛S%È
x!ï˛!Ó˚=˛ ≤ÃŸ¿G ˆòGÎ˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~•z x!ï˛!Ó˚=˛ ≤ÃŸ¿à%!° !Ó!Ë˛ß¨ Ó˚Ü˛ˆÏÙÓ˚– xôƒyˆÏÎ˚Ó˚ ≤ÃŸ¿à%!° ¢∑ˆÏÜ˛y¢
!ÓòƒyÌ≈#ˆÏòÓ˚ Ù%áfiÌ Ü˛Ó˚yÓ˚ «˛Ùï˛y !lî≈Î˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y •Î˚!l– ÈN CF (National
Curriculum Framework)üÈ~Ó˚ í˛zˆÏj¢ƒ ÙyÌyÎ˚ ˆÓ˚ˆÏá !ÓˆÏŸ’£ÏîÙ)°Ü˛ñ ≤ÃˆÏÎ˚yàÙ)°Ü˛ñ ÓƒyáƒyÙ)°Ü˛ G
Î%!=˛Ù)°Ü˛ ≤ÃŸ¿•z Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~•z ≤ÃŸ¿à%!°Ó˚ çlƒG xy˛õlyˆÏòÓ˚ !ÓòƒyÌ≈#ˆÏòÓ˚ §ˆÏAà §ÙÎ˚ ÓƒÎ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ xl%¢#°l
•ˆÏÓ– !ÓòƒyÌ≈#ˆÏòÓ˚ Ù)°ƒyÎ˚ˆÏlÓ˚ çlƒ òÎ˚y Ü˛ˆÏÓ˚ xy˛õlyÓ˚y xyÓ˚G í˛zß¨ï˛ï˛Ó˚ ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ ˛õ!Ó˚Ü˛“ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛
˛õyˆÏÓ˚l–
ã˛ˆÏ°y áÓˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛yàç ˛õ!í˛¸ ÈüÈ xÇ¢!ê˛ •° xl%¢#°l# ~ÓÇ ˛õ!Ó˚Ü˛“lyÓ˚ xÇ¢– !ÓòƒyÌ≈#ˆÏÜ˛ Óï≈˛Ùyl
âê˛lyÓ!°Ó˚ í˛zòy•Ó˚î ˆòGÎ˚yÓ˚ çlƒ áÓˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛yàçˆÏÜ˛ í˛zÍ§ !•§yˆÏÓ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– ~•zË˛yˆÏÓ
xy˛õlyÓ˚y !ÓòƒyÌ≈#ˆÏòÓ˚ áÓˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛yàç ˛õyë˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ xË˛ƒy§ àí˛¸yÓ˚ çlƒ í˛zÍ§y!•ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l–
Óï≈˛ÙyˆÏl ˆÎˆÏ•ï%˛ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ !ÓòƒyÌ≈#Ó˚ âˆÏÓ˚•z ˆê˛!°!Ë˛¢l ˆòáyÓ˚ ≤ÃÓîï˛y °«˛ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ñ ˆê˛!°!Ë˛¢ˆÏlÓ˚
§ÇÓyòñ xlƒylƒ §y¡±!ï˛Ü˛ âê˛lyÓ!° G xl%¤˛ylˆÏÜ˛ K˛yˆÏlÓ˚ í˛zÍ§ !•§yˆÏÓ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ
!ÓòƒyÌ≈#ˆÏòÓ˚ í˛zÍ§y!•ï˛ Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– xy˛õlyÓ˚y Î!ò ÙˆÏl Ü˛ˆÏÓ˚l ≤Ã§AàÜ ˛ˆÏÙ Óy §¡õˆÏòÓ˚
!Ó!Ë˛ß¨ï˛yÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî xlƒÓ˚Ü˛ˆÏÙÏÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly ˛õ!Ó˚Ü˛“ly !ÓòƒyÌ≈#ˆÏòÓ˚ ˆòˆÏÓl ï˛y•ˆÏ° ~ê˛yG Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l–
xy˛õlyÓ˚y ~!àˆÏÎ˚ Îyl–
TEXTBOOK DEVELOPMENT COMMITTEE
CHAIRPERSON, ADVISORY COMMITTEE FOR TEXTBOOKS AT THE SECONDARY LEVEL
Hari Vasudevan, Professor, Department of History, University of Calcutta,
Kolkata.

CHIEF ADVISORS
Yogendra Yadav, Senior Fellow, Centre for the Study of Developing Societies, Delhi
Suhas Palshikar, Professor, Department of Politics and Public Administration, University
of Pune, Maharashtra

ADVISOR
K.C. Suri, Professor, Nagarjuna University, Guntur, Andhra Pradesh

M EMBERS
Alex M. George, Independent Researcher, Eruvatty, District Kannur, Kerala
Amman Madan, Assistant Professor, Department of Humanities and Social Sciences,
Indian Institute of Technology, Kanpur, Uttar Pradesh
Malini Ghose, Nirantar, Centre for Gender and Education, New Delhi
Manish Jain, PGT, currently doctoral student, Department of Education, University of
Delhi, Delhi
Muzaffar Assadi, Professor, Department of Political Science, Mysore University,
Manasgangothri, Karnataka
Niraja Gopal Jayal, Professor, Centre for the Study of Law and Governance, Jawaharlal
Nehru University, New Delhi
Pankaj Pushkar, Lecturer, Directorate of Higher Education, Government of Uttaranchal,
Dehradun
Sabyasachi Basu Roychowdhary, Professor, Rabindra Bharati University, Kolkata

MEMBER-COORDINATOR
Sanjay Dubey, Reader, DESSH, NCERT, New Delhi
fl∫#Ü˛yˆÏÓ˚y!=˛
xyÙÓ˚y í˛z!ÏÕ‘!áï˛ §ò§ƒˆÏòÓ˚ xÓòyl fl∫#Ü˛yÓ˚ Ü˛!Ó˚ ÈüüüÈ xO$ xyl®ñ !˛õ!ç!ê˛ñ !çÉ~ÙÉ ˛õyÓ!°Ü˛ fl%Ò°ñ
xyÓ˚ ˆÜ˛ ˛õ%Ó˚Ù ˆ§QÓ˚ VIIñ lï%˛l !ò!Õ‘ó x!Ùï˛ñ xyò!¢≈°y fl%Ò°ñ @˝ÃyÙ §yÜ˛y°ñ í˛yÜ˛âÓ˚ ã˛yï˛y!°ñ
ˆç°y ÓòÓyî# Ùôƒ≤ÃˆÏò¢ó ~ÉÜ˛yÙy«˛#ñ ˆç ~§ ~§ ˛õyÓ!°Ü˛ fl%Ò° Ól¢ÇÜ˛Ó˚#ñ ˆÓ.y°%Ó˚%ñ Ü˛î≈yê˛Ü˛ó
xÓ˚!Ó® ˆÙy•lñ §•Ü˛yÓ˚# §¡õyòÜ˛ñ ˜ò!lÜ˛ !•®%hflÏyl– Ü˛›Ó˚Óy ày!rô Ùyà≈ñ lï%˛l !ò!Õ‘ó xl%Ó˚yôy
ˆ§lñ !˛õ!ç !¢«˛Ü˛ñ !fl±ÇˆÏí˛°§ fl%Ò°ñ òyG°y Ü%˛Î˚yl lï%˛l !ò!Õ‘ó !˛õ!ç¢yñ ˆlyˆÏÓ° ˛õyÓ!°Ü˛ fl%Ò°ñ
ÙlˆÏç!Ó˚ñ ˆç°y Ùy°y˛õ%Ó˚Ùñ ˆÜ˛Ó˚y°yó Ó˚yÙÙ)!ï˛≈ñ fl∫ï˛sf àˆÏÓ£ÏÜ˛ ~ÓÇ !¢«˛Ü˛ñ ˆlˆÏAà° fl‘yl!@˝Ãñ ˆç°y
|lyñ !•Ùyã˛°≤ÃˆÏò¢ó Ùòl §y•y!l !˛õ!ç!ê˛˛ñ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ í˛zFã˛Ùyôƒ!ÙÜ˛ !Óòƒy°Î˚ñ xyÓ˚ ˆÜ˛ ˛õ%Ó˚Ù ˆ§QÓ˚
VIIñ lï%˛l !ò!Õ‘ó |£ÏyÓ˚y!l !e˛õyë˛#ñ !˛õ!ç!ê˛ñ ˆÜ˛w#Î˚ !Óòƒy°Î˚ñ ˆÓyÕ‘yÓ˚yÙ ˆ§ˆÏÜ˛wyÓyò xrô≤ÃˆÏò¢ó
•zˆÏÎ˚Ù ˛õy!ê≈˛lñ !˛õ!ç!ê˛ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ í˛zFã˛Ùyôƒ!ÙÜ˛ !Óòƒy°Î˚ñ ˜òÙ%áñ •zê˛ylàÓ˚ñ xÓ˚%îyã˛°≤ÃˆÏò¢– !◊ÙyÌ#
§%ÓÁyÓ˚yGñ §Ùyç!Óòƒy !¢«˛Ü˛ñ !Ó!ç~§ •zrê˛yÓ˚lƒy¢ly° fl%Ò°ñ !lï˛ƒyl® ÓƒyAày°%Ó˚%–
Ü˛ƒyàˆÏ° Ü˛yê%≈˛lˆÜ˛ ôlƒÓyò K˛y˛õl Ü˛!Ó˚ !ò Ü˛yê%≈˛l§‰ xÊ˛ ~ˆÏO° Ó!°àlñ ˆ˛õˆÏê˛∆Ü˛ ã˛y˛õy!Rñ !fiê˛ˆÏÊ˛l
!˛õˆÏÓ˚ñ ~!Ó˚Î˚y§ñ •zÙyò •yIyçñ ˆl!Ó˚!°Ü˛lñ çl !ê˛∆Ë˛yÓñ •z!Ó˚Ü˛ ~!°ñ !§ÙyÜ˛yñ ~ÙÉ•zÉˆÜ˛yˆÏ•l •zï˛ƒy!ò
@˝ÃrÌfl∫c !Óï˛Ó˚ˆÏîÓ˚ çlƒ–
xyÙÓ˚y xyÓ˚G Ü,˛ï˛K˛ ÈüÈ °y ˆl!§Î˚l åã˛y•z°äñ §yí˛zÌ xy!Ê˛Ü˛y !•!fiê˛∆ xl °y•zlñ !ç!§ ~Ù ~Ù
~Ê˛ •z!u˛Î˚yñ §yà%l çyï˛ åçÓÁ°˛õ%Ó˚ä ~ÓÇ !˛õ xy•z !Ó å•z!u˛Î˚yäÈüÈÓ˚ ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õ Óy Ê˛ˆÏê˛y@˝ÃyÊ˛ !Óï˛Ó˚ˆÏîÓ˚
çlƒ–
xyÙÓ˚y !ÓˆÏ¢£ÏË˛yˆÏÓ Ü,˛ï˛K˛ ¢ÇÜ˛Ó˚ñ xyÓ˚ÉˆÜ˛ °-îñ ˆÙ!Ó˚G !ÙÓ˚yu˛y ~ÓÇ •!Ó˚¢ ã˛w ¢%Üœ˛y
åÜ˛yÜ˛äÛÓ˚ ≤Ã!ï˛ ïÑ˛yˆÏòÓ˚ ÓƒyAà!ã˛e ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ xl%Ù!ï˛ ˆòÓyÓ˚ çlƒ ~ÓÇ !ÓˆÏ¢£Ï ôlƒÓyò !òÓƒy!l
x!lˆÏÎ˚°ˆÏÜ˛ ïÑ˛yÓ˚ §Ó˚ÓÓ˚y•Ü,˛ï˛ xl%!°!˛õÓ˚ çlƒ–
§) !ã˛ ˛õ e
≤ÃyÜ˛‰Ü˛Ìl
!¢«˛Ü˛ ~ÓÇ x!Ë˛Ë˛yÓÜ˛ˆÏòÓ˚ çlƒ ~Ü˛!ê˛ ˆlyê˛
~•z ˛õ%hflÏÜ˛!ê˛Ó˚ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ Ü˛Ó˚ˆÏÓl⁄

§Ù§yÙ!Î˚Ü˛ ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ àîï˛sff 1

àîï˛sf Ü˛#⁄ àîï˛sf ˆÜ˛l⁄ 21

§yÇ!Óôy!lÜ˛ Ü˛yë˛yˆÏÙy 39

!lÓ≈yã˛!l Ó˚yçl#!ï˛ 55

≤Ã!ï˛¤˛yl §Ù)ˆ•Ï Ó˚ Ü˛yç 77

àîï˛y!sfÜ˛ x!ôÜ˛yÓ˚ §Ù)• 95

≤ÃÌÙ xôƒyÎ˚

§Ù§yÙ!Î˚Ü˛ ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ àîï˛sff

DEMOCRACY IN THE
CONTEMPORARY WORLD

Ë)˛!ÙÜ˛y (Introduction)
~•z Ó•zˆÏï˛ àîï˛sf §¡õˆÏÜ≈˛ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ≤ÃÌÙ xôƒyˆÏÎ˚ xyÙÓ˚y ˆòáÓ àï˛ 100 ÓSÈˆÏÓ˚
Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ ˆò¢§Ù)ˆÏ• àîï˛y!sfÜ˛ ÓƒÓfiÌy ≤Ã§yÓ˚ °yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ xˆÏô≈ˆÏÜ˛Ó˚ ˆÓ!¢
fl∫yô#lˆÏò¢ §Ù)ˆÏ• Óï≈˛ÙyˆÏl àîï˛y!sfÜ˛ ¢y§l ÓƒÓfiÌy ≤Ãã˛!°ï˛– !Ü˛v àîï˛ˆÏsfÓ˚ ~•z Îyey˛õÌ á%Ó §•ç G
§%àÙ !SÈ° ly– ~ˆÏ«˛ˆÏe !Ó!Ë˛ß¨ ˆòˆÏ¢ ˛Ó•% í˛zayl˛õï˛l ˛õ!Ó˚°!«˛ï˛ •Î˚– Ó°y ÎyÎ˚ñ àîï˛ˆÏsfÓ˚ ~•z §yÊ˛°ƒ
~álG x!fiÌ!ï˛¢#° ~ÓÇ x!l!Ÿã˛ï˛–
~•z xôƒyÎ˚!ê˛ ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ ≤ÃyˆÏhs˝ àîï˛ˆÏsfÓ˚ í˛zayl G ˛õï˛ˆÏlÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ à“ !òˆÏÎ˚ ¢%Ó˚% •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
ˆòˆÏ¢ àîï˛y!sfÜ˛ ¢y§l ÓƒÓfiÌy Óï≈˛Ùyl ÌyÜ˛ˆÏ° ~ÓÇ ly ÌyÜ˛ˆÏ° çlàî Ü˛# ôÓ˚ˆÏlÓ˚ x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ §¡ø%á#l
•Î˚ ˆ§•z §¡õˆÏÜ≈˛ ~Ü˛!ê˛ ˛õ!Ó˚‹ÒyÓ˚ ôyÓ˚îy ~•z à“à%!°ˆÏï˛ Ó!î≈ï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– xyÙÓ˚y ≤ÃÌˆÏÙ §y!Ó˚ÓÂô Ùyl!ã˛e
~ÓÇ ˛õˆÏÓ˚ ~Ü˛!ê˛ §Ç!«˛Æ •z!ï˛•yˆÏ§Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ àîï˛sf ≤Ã§yˆÏÓ˚Ó˚ !ã˛e!ê˛ í˛zay˛õl Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ– ~•z xôƒyˆÏÎ˚
ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛!ê˛ ˆòˆÏ¢Ó˚ àîï˛sf §¡õˆÏÜ≈˛ xyˆÏ°yÜ˛˛õyï˛ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– !Ü˛v !Ó!Ë˛ß¨ Ó˚yT˛…§Ù)ˆÏ•Ó˚ ÙˆÏôƒ àîï˛ˆÏsfÓ˚
í˛z˛õ!fiÌ!ï˛ ~ÓÇ xl%˛õ!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ Ü˛# ôÓ˚ˆÏlÓ˚ §¡õÜ≈˛ §,!T˛ •Î˚– ~•z xôƒyˆÏÎ˚Ó˚ ˆ¢ˆÏ£ÏÓ˚ !òˆÏÜ˛ ~!Ó£ÏˆÏÎ˚ xyˆÏ°yã˛ly
Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– xyÙÓ˚y Ü˛ï˛Ü˛à%!° xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ §Çàë˛ˆÏlÓ˚ Ü˛yçG !ÓˆÏŸ’£Ïî‡!lÓ˚#«˛î Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ– ~Ó˚ ˆÌˆÏÜ˛
xyÙyˆÏòÓ˚ ÙˆÏl ~Ü˛!ê˛ ÓˆÏí˛¸y ≤ÃŸ¿ çyˆÏàñ xyÙÓ˚y !Ü˛ ï˛y•ˆÏ° !ÓŸªÓƒy˛õ# àîï˛ˆÏsfÓ˚ ˛õˆÏÌ ~!àˆÏÎ˚ ã˛ˆÏ°!SÈ⁄

1
©La Nación
11•z ˆ§ˆÏ≤Wz¡∫Ó˚ 1973
§yˆÏ° Ù,ï%˛ƒÓ˚ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛ â^˝ê˛y
1É1 àîï˛ˆÏsÓ
f ˚ ò%!ê˛ à“
xyˆÏà !ã˛!°Ó˚ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ ÚÚxyÙyÓ˚ ˆòˆÏ¢Ó˚ !≤ÃÎ˚ ◊!ÙÜ˛àîñ !ã˛!° ~ÓÇ ˆòl– xƒyˆÏ°ˆÏ® !SÈˆÏ°l !ã˛!°Ó˚ §Ùyçï˛y!sfÜ˛ ò°
Ë˛Ól °y ÙˆÏlí˛yÓ˚ §yÙˆÏl ï˛yÓ˚ Ë˛!Ó£ÏƒÍ ~Ó˚ ≤Ã!ï˛ xyÙyÓ˚ àË˛#Ó˚ !ÓŸªy§ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– àë˛ˆÏlÓ˚ xlƒï˛Ù ˆlï˛y ~ÓÇ 1970 §yˆÏ° Ó˚yT˛…˛õ!ï˛
!lÓ˚y˛õ_y Ó˚«˛# ˆÓ!T˛ï˛ !ÓˆÏoyˆÏ•Ó˚ myÓ˚y «˛Ùï˛y Ü˛Ó˚yÎ˚ˆÏ_Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ xlƒÓ˚yG !lÓ≈yã˛ˆÏl çl!≤ÃÎ˚ ˆçyˆÏê˛Ó˚ çˆÏÎ˚Ó˚ Ü˛y!Ó˚àÓ˚ – Ó˚yT˛…˛õ!ï˛
Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ §y°Ë˛yˆÏòyÓ˚ ~•z xrôÜ˛yÓ˚ G !ï˛=˛ Ù%•ï) ˛≈ ˆÏÜ˛ x!ï˛Ü˛Ù Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ ˛õyÓ˚ˆÓÏ – !lÓ≈y!ã˛ï˛ •GÎ˚yÓ˚ ˛õÓ˚ xƒyˆÏ°ˆÏ® à!Ó˚Ó ~ÓÇ ◊!ÙÜ˛ ˆ◊!îÓ˚
xƒyˆÏ°ˆÏ® åˆ•°ˆÏÙê˛ ÙˆÏl Ó˚yáˆÏÓl !Ó°¡∫ ly Ü˛ˆÏÓ˚ ¢#â•z xyˆÏ®y°l ¢%Ó˚% í˛zß¨!ï˛Ó˚ çlƒ xˆÏlÜ˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ !§Âôyhs˝ @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚l–
˛õ!Ó˚!•ï˛ä – ~•z !ã˛ˆÏe Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ– ~Ó˚ Ê˛ˆÏ° ~Ùl §Ó Ù•Í Ó˚yhflÏy á%ˆÏ° ~Ó˚ ÙˆÏôƒ !SÈ° ≤Ãã˛!°ï˛ !¢«˛y ÓƒÓfiÌyÓ˚ ˛õ%là≈ë˛lñ !¢¢%ˆòÏ Ó˚
ï%˛!Ù ≤ÃˆÏï˛ƒˆÏÜ˛Ó˚ Ù%ˆÏá ÎyˆÏÓ ÎyÓ˚ myÓ˚y fl∫yô#l çlàî í˛zß¨ï˛ §Ùyç ÓƒÓfiÌy çlƒ !ÓlyÙ)ˆÏ°ƒ ò%ô ~ÓÇ Ë)˛!Ù•#l Ü,˛£ÏÜ˛ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ç!Ù
Ü˛#ˆÏ§Ó˚ SÈy˛õ ˆòáˆÏï˛ !Óï˛Ó˚î– !ï˛!l !ÓˆÏò!¢ ˆÜ˛y¡õy!l Ü˛ï,≈˛Ü˛ ï˛yÙy ~ÓÇ
àˆÏí˛¸ ï%˛°ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ– !ã˛!° ò#â≈ç#Ó# •í˛zÜ˛– çlàî
˛õyFSÈ⁄
ò#â≈ç#Ó# •í˛zÜ˛ú ◊Ùç#!Ó Ùyl%£Ï ò#â≈ç#Ó# •í˛zÜ˛ú ~çyï˛#Î˚ ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ §¡õò ˆòˆÏ¢Ó˚ Óy•zˆÓÏ ˚ Ó˚Æy!l l#!ï˛Ó˚
~!ê˛•z xyÙyÓ˚ ç#ÓˆÏlÓ˚ ˆ¢£Ï Ë˛y£Ïî ~ÓÇ xy!Ù ï˛#Ó !ÓˆÏÓ˚y!ôï˛y Ü˛ˆÏÓ˚l– ˆòˆÏ¢Ó˚ ç!ÙòyÓ˚ñ ôl#Ü˛ˆÏ◊!î
!l!Ÿã˛ï˛ ˆÎ xyÙyÓ˚ ~ xydÓ!°òyl Ü˛áˆÏly•z ÓƒÌ≈ •ˆÏÓ ~ÓÇ !àç≈yÓ˚ §ò§ƒàî ï˛yÓ˚ ~•z l#!ï˛Ó˚ !ÓÓ˚%ˆÏÂô !SÈ°–
ly– xyÙyÓ˚ !fiÌÓ˚ !ÓŸªy§ x!ã˛ˆÏÓ˚•z ~Ùl ~Ü˛ ˜l!ï˛Ü˛ !ã˛!°Ó˚ xlƒylƒ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ò°G §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ~•z
!ÓŸªy§ àˆÏí˛¸ í˛zë˛ˆÏÓ ÎyÓ˚ myÓ˚y Ë˛#Ó˚%ñ !ÓŸªy§âyï˛Ü˛ G !§ÂôyˆÏhs˝Ó˚ !ÓˆÏÓ˚y!ôï˛y Ü˛ˆÏÓ˚–
Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ xƒyˆÏ°ˆÏ® ˆÜ˛l £Ïí˛¸ÎsfÜ˛yÓ˚#Ó˚y §yçy ˛õyˆÏÓ–ÛÛ
◊!ÙÜ˛ ˆ◊!îÓ˚ ≤Ã!ï˛ ~!ê˛ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ §y°Ë˛yˆÏòyÓ˚ xƒyˆÏ°ˆÏ®Ó˚ ˆ¢£Ï 1973 §yˆÏ°Ó˚ §yÙ!Ó˚Ü˛ xË%˛ƒayl
!ÓˆÏ¢£Ï ≤Ãyôylƒ Ë˛y£ÏˆÏîÓ˚ Ù)° Ó=˛Óƒ– !ï˛!l ï˛ál ò!«˛î xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛yÎ˚ åMilitary Coup of 1973ä
!òˆÏÎ˚ˆÏSÈl⁄ ˆÜ˛l ôl# xÓ!fiÌï˛ !ã˛!° lyÙÜ˛ ~Ü˛ ˆòˆÏ¢Ó˚ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ !SÈˆÏ°l– 1973 §yˆÏ°Ó˚ 11 ˆ§ˆÏ≤Wz¡Ó∫ ˚ §Ü˛yˆÏ° §yÙ!Ó˚Ü˛
Óƒ!=˛Ó˚y ï˛yÓ˚ ≤Ã!ï˛ 1973 §yˆÏ°Ó˚ 11 ˆ§ˆÏ≤Wz¡∫Ó˚ §Ü˛y°ˆÏÓ°y §yÙ!Ó˚Ü˛ Óy!•l# §Ù%oÓ®Ó˚ òá° Ü˛ˆÏÓ˚– ˆòˆÏ¢Ó˚ ≤Ã!ï˛Ó˚«˛y Ùsf#
x§vT˛‡!ÓÓ˚=˛ !SÈ°⁄ Óy!•l# Ü˛ï,≈˛Ü˛ «˛Ùï˛yã)˛ƒï˛ •ÓyÓ˚ ˛õÓ˚ !ï˛!l ~•z Ë˛y£Ïî ï˛yÓ˚ òÆˆÏÓ˚ ~ˆÏ° §yÙ!Ó˚Ü˛ Óy!•l# Ü˛ï,≈˛Ü˛ Ó!® •l–

àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 2
§yÙ!Ó˚Ü˛ ≤Ãôyl Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ˆÏÜ˛ ˛õòï˛ƒyà Ü˛Ó˚ˆÏï˛ !lˆÏò≈¢ ~ !Ó£ÏˆÏÎ˚ ˆÜ˛í˛z ˆÜ˛yˆÏly ≤ÃŸ¿ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ï˛ ly–
ˆòl– !Ü˛v Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ xƒyˆÏ°ˆÏ® ˛õòï˛ƒyà ~ÓÇ ˆò¢ ~•zË˛yˆÏÓ !ã˛!°ˆÏï˛ §yÙ!Ó˚Ü˛ ~Ü˛lyÎ˚Ü˛ï˛sf ≤Ã!ï˛!¤˛ï˛
ˆSÈˆÏí˛¸ ÎyGÎ˚yÓ˚ ≤ÃhflÏyÓ ≤Ãï˛ƒyáyl Ü˛ˆÏÓ˚l– !Ü˛v ïÑ˛yÓ˚ •Î˚– ˆÎ §Ü˛° lyà!Ó˚Ü˛àî xƒyˆÏ°ˆÏ®ˆÏÜ˛ §ÙÌ≈l
!lˆÏçÓ˚ ç#Ól ~ÓÇ ˆòˆÏ¢Ó˚ §Ù)• !Ó˛õò í˛z˛õ°!kô Ü˛ˆÏÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛l ~ÓÇ ÎyÓ˚y ã˛y•zˆÏï˛l ˆòˆÏ¢ àîï˛sf ÓçyÎ˚
!ï˛!l ˆÓ˚!í˛ˆÏÎ˚yˆÏï˛ çlàˆÏîÓ˚ í˛zˆÏjˆÏ¢ ~Ü˛!ê˛ Ë˛y£Ïî ÌyÜ%˛Ü˛ ~Ó˚Ü˛Ù Ó•% çl§yôyÓ˚îˆÏÜ˛ !˛õˆÏly!¢ §Ó˚Ü˛yÓ˚
Ó˚yˆÏálñ ~•z xôƒyˆÏÎ˚Ó˚ ¢%Ó˚%ˆÏï˛•z ÎyÓ˚ xÇ¢ xyÙÓ˚y lylyË˛yˆÏÓ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ !lÎ≈yï˛l G •ï˛ƒy Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– ~Ó˚ ˆòˆÏ¢Ó˚ ≤Ã!ï˛Ó˚«˛yÙsf#ˆÏÜ˛
˛õˆÏí˛¸!SÈ– ï˛ál §yÙ!Ó˚Ü˛ Óy!•l# Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ Ë˛Ól !âˆÏÓ˚ ÙˆÏôƒ !SÈ° ˛õ)Ó≈ï˛l !ã˛!°Ó˚ !ÓÙyl Óy!•l#Ó˚ ˆçlyˆÏÓ˚° Ó!® Ü˛Ó˚yÓ˚ xy•zl§Çàï˛
ˆÊ˛ˆÏ° ~ÓÇ ˆÓyÙy Ó£Ïî≈ Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ ÌyˆÏÜ˛– §yÙ!Ó˚Ü˛ Óy!•l#Ó˚ xƒy°ÓyˆÏê≈˛y Óƒy!ã˛ˆÏ°ï˛ ~ÓÇ xyˆÏÓ˚y xˆÏlÜ˛ §yÙ!Ó˚Ü˛ x!ôÜ˛yÓ˚ §yÙ!Ó˚ Ü ˛
~•z xyÜ˛ÙˆÏî Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ xƒyˆÏ°ˆÏ® Ù,ï%˛ƒÓÓ˚î Ü˛ˆÏÓ˚l– xy!ôÜ˛y!Ó˚Ü˛ ÎyÓ˚y !˛õˆÏly!¢Ó˚ §yÙ!Ó˚Ü˛ xË%˛ƒayˆÏlÓ˚ Óy!•l#Ó˚ !SÈ° !Ü˛ ⁄ ˆÜ˛yˆÏly
~•z xydï˛ƒyˆÏàÓ˚ Ü˛Ìy•z !ï˛!l ïÑ˛yÓ˚ ˆ¢£Ï Ë˛y£ÏˆÏî í˛zˆÏÕ‘á ≤ÃhflyÏ Ó ≤Ãï˛ƒyáƒyl Ü˛ˆÏÓ!˚ SÈˆ°
Ï l– ˆçlyˆÏÓ°
˚ Óƒy!ã˛ˆÏ°ˆÏï˛Ó˚ lyà!Ó˚Ü˛ˆÏÜ˛ Ó!® Ü˛Ó˚yÓ˚
Ü˛ˆÏÓ˚l– çlàî Ü˛ï,˛≈Ü˛ !lÓ≈y!ã˛ï˛ ~Ü˛!ê˛ ˜Óô §Ó˚Ü˛yÓ˚ˆÏÜ˛ flf# G Ü˛lƒyˆÏÜ˛ Ü˛yÓ˚yàyˆÏÓ˚ Ó!® Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛yˆÏòÓ˚ í˛z˛õÓ˚ «˛Ùï˛y §yÙ!Ó˚Ü˛ Óy!•l#ˆÏÜ˛
§yÙ!Ó˚Ü˛ Óy!•l# àË˛#Ó˚ £Ïí˛¸Îsf G Ó°˛õ)Ó≈Ü˛ «˛Ùï˛yã)˛ƒï˛ xÙyl%!£ÏÜ˛ !lÎ≈yï˛l ã˛y°yˆÏly •Î˚– §yÙ!Ó˚Ü˛ Óy!•l# ˆòGÎ˚y í˛z!ã˛ï˛ !Ü˛ ⁄
Ü˛ˆÏÓ˚– !ï˛l •yçyˆÏÓ˚Ó˚ ˆÓ!¢ çlàîˆÏÜ˛ •ï˛ƒy Ü˛ˆÏÓ˚– xyˆÏÓ˚y
1973 §yˆÏ°Ó˚ 11 ˆ§ˆÏ≤Wz¡∫ˆÏÓ˚ !ã˛!°ˆÏï˛ Îy xˆÏlˆÏÜ˛ !lˆÏáÑyç •l– ˆÜ˛í˛z çyˆÏl ly ï˛yˆÏòÓ˚ Ë˛yˆÏàƒ
âˆÏê˛!SÈ° ˆ§!ê˛ ~Ü˛!ê˛ §yÙ!Ó˚Ü˛ x!Ë˛Îyl– §yÙ!Ó˚Ü˛ ≤Ãôyl
ˆçlyˆÏÓ˚° !˛õˆÏly!¢ ~•z §yÙ!Ó˚Ü˛ xË%˛ƒayˆÏlÓ˚ ˆlï,˛ˆÏc !lˆÏç Ü˛ˆÏÓy˚ 2006È ~Ó˚ çyl% Î ˚ y Ó˚ #
!SÈˆÏ°l– Ùy!Ü≈˛l Î%=˛Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚ !ã˛!°Ó˚ xƒyˆÏ°ˆÏ® ÙyˆÏ§Ó˚ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ !lÓ≈yã˛ˆÏl
§Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ≤Ã!ï˛ x§vT˛ !SÈˆÏ°l ~ÓÇ ~ Ü˛yÓ˚ˆÏî ï˛yÓ˚y v Ùyl!ã˛ˆÏe !ã˛!° ˆò¢!ê˛ˆÏÜ˛ ˆÓÓ˚ Ü˛Ó˚– Ó˚Ç !ÓçÎ˚# !ÙˆÏ§° Óƒy!ã˛ˆÏ°Ì
lylyË˛yˆÏÓ ~•z §yÙ!Ó˚Ü˛ xË%˛ƒaylˆÏÜ˛ §y•yÎƒ G §•yÎ˚ï˛y ˆ˛õ°!§° !òˆÏÎ˚ xAÜ˛l Ü˛ˆÏÓ˚y– xyÜ,˛!ï˛àï˛Ë˛yˆÏÓ §ÙÌ≈Ü˛ˆÏòÓ˚ í˛zˆÏjˆÏ¢ Ó=˛Óƒ
!ã˛!°Ó˚ §yˆÏÌ xyÙyˆÏòÓ˚ ˆòˆÏ¢Ó˚ ˆÜ˛yl‰ Ó˚yˆÏçƒÓ˚
Ü˛ˆÏÓ˚!SÈˆÏ°l– !˛õˆÏly!¢ ˆòˆÏ¢Ó˚ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ •l ~ÓÇ !Ù° xyˆÏSÈ⁄ Ó˚yáˆÏSÈl– ~•z SÈ!ÓˆÏï˛ ï%˛!Ù
˛õÓ˚Óï˛#≈ 17 ÓSÈÓ˚ ¢y§l Ü˛ˆÏÓl˚ – çlàî Ü˛ï,˛≈ Ü˛ !lÓ≈y!ã˛ï˛ v ~Ü˛ÙyˆÏ§Ó˚ áÓˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛yàç ˆÌˆÏÜ˛ °y!ï˛l !Ü˛ Ë˛yÓ˚ ï ˛ G !ã˛!°Ó˚
§Ó˚Ü˛yˆÏÓÓ˚ ˚ Ü˛ySÈ ˆÌˆÏÜ˛ Ó˚yT˛…#Î˚ «˛Ùï˛y ã˛ˆÏ° ÎyÎ˚ §yÙ!Ó˚Ü˛ xyˆÏ Ù !Ó˚ Ü ˛yÓ˚ ˆÎÈ ü È ˆ Ü˛yˆÏ l y ˆò¢ §¡õ!Ü≈ ˛ ï˛ !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ ≤Ãã˛yˆÏÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly
Óy!•l#Ó˚ •yˆÏï˛– ï˛yÓ˚y Îy •zFSÈy ï˛y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ï˛ ~ÓÇ áÓÓ˚yáÓÓ˚ §Ç@˝Ã• Ü˛Ó˚– §Çà,•#ï˛ §ÇÓyòà%!° !Ü˛ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ °«˛ƒ Ü˛ˆÏÓ˚SÈ⁄
§Ç!Ÿ’T˛ !Ó£ÏˆÏÎ˚ ÎˆÏÌT˛ !SÈ°⁄

©La Nación, Chile

3 §Ù§yÙ!Î˚Ü˛ ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ àîï˛sff

ˆ°ã˛ GÎ˚yˆÏ°§y

ˆ˛õyﬁê˛yÓ˚ !¢ˆÏ“Ó˚ çlƒ

ˆ˛õy°ƒyu˛ !Óáƒyï˛– àîï˛ˆÏsÓf ˚ ˛õ%lÓ˚Â% ôyÓ˚ ôl# ≤ÃyÌ≈#ˆÏÜ˛ ˛õÓ˚y!çï˛ Ü˛ˆÏÓ˚l– !ÓçÎ˚# Ë˛y£ÏˆÏî
§ÙÌ≈Ü˛ˆÏòÓ˚ í˛zˆj
Ï ˆÏ¢ƒ åSÈ!ÓˆÏï˛ ˆÎÙl ˆòáy ÎyˆÏFSÈä !ï˛!l
ˆòˆÏ¢Ó˚ §Ç•!ï˛Ù)°Ü˛ ≤ÃyÎ˚ åRestoration of Democracyä ÓˆÏ°ˆÏSÈlÈüÈ ÚÚxy!Ù !SÈ°yÙ Ë˛Î˚AÜ˛Ó˚ ˛˛≤Ã!ï˛!•Ç§yÓ˚
§Ü˛° ˆ˛õyfiê˛yˆÏÓ˚
Ü˛# âˆÏê˛ˆÏSÈ– !¢Ü˛yÓ˚– ˆ§•z ÓÓ≈Ó˚ï˛y G ≤Ã!ï˛!•Ç§yˆÏÜ˛ xy!Ù ˛õÓ˚flõÓ˚
Solidarnose ˆ°áyÓ˚
~•z !ÓˆÏ¢£Ï ˛õÂô!ï˛ 1988 §yˆÏ° àîˆÏË˛yê˛ @˝Ã•ˆÏîÓ˚ !§ÂôyˆÏhs˝Ó˚ ˆÓyV˛y˛õí˛¸y G §•l¢#°ï˛y ï˛Ìy Ë˛yˆÏ°y Óy§yÎ˚
xl%§Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– Ùôƒ !òˆÏÎ˚ !˛õˆÏly!¢Ó˚ §yÙ!Ó˚Ü˛ ~Ü˛lyÎ˚Ü˛ï˛ˆÏsfÓ˚ Ó˚)˛õyhs˝!Ó˚ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ !lˆÏçˆÏÜ˛ í˛zÍ§à≈ Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ–ÛÛ
Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ Ó˚yçl#!ï˛ˆÏï˛˛ xÓ§yl âˆÏ ê ˛– !ï˛!l !l!Ÿã˛ï˛ !SÈ ˆ Ï ° l ˆÎñ ~•z
ˆÜ˛yˆÏly ˆ˛õyfiê˛yÓ˚ Óy àîˆÏË˛yˆÏê˛Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ çlàî ï˛yÓ˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ã˛y!°ˆÏÎ˚ ˛ ˆ˛õy°ƒyˆÏu˛Ó˚ àîï˛sf
ˆòGÎ˚y° !°áˆÏl ÎyGÎ˚yÓ˚ ˛õˆÏ«˛ Ó˚yÎ˚ ˆòˆÏÓ– !Ü˛v !ã˛!°Ó˚ çlàî ï˛yˆÏòÓ˚
~ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly àîï˛y!sfÜ˛ ˙!ï˛•ƒˆÏÜ˛ Ë%˛ˆÏ°l!l– !Ü˛v çlàˆÏîÓ˚ Ó˚yÎ˚
(Democracy in Poland)
í˛zòy•Ó˚î ï%˛!Ù ˆòˆÏáÏSÈ !˛õˆÏly!¢Ó˚ !Ó˛õˆÏ«˛ ÎyÎ˚– ~•z Ó˚yˆÏÎ˚Ó˚ Ê˛ˆÏ° !˛õˆÏly!¢ ã˛ˆÏ°y ~ál xyÙÓ˚y xlƒ ~Ü˛!ê˛ ≤Ã§Aà xÌ≈yÍ
!Ü˛⁄ ≤ÃÌˆÏÙ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ˛~ÓÇ õˆÏÓ˚ §yÙ!Ó˚Ü˛ «˛Ùï˛y •yÓ˚yÎ˚– 1980 §yˆÏ°Ó˚ ˆ˛õy°ƒyˆÏu˛Ó˚ ≤Ã!ï˛ lçÓ˚ ˆò•z– ˆ§ §ÙÎ˚
xƒyˆÏ°ˆÏ®Ó˚ ˆ¢£Ï Ë˛y£ÏˆîÏ ˆÎ xy¢yÓ˚ Óyî# ¢%!lˆÏÎ!˚ SÈˆ° Ï l ˆ˛õy°ƒyˆÏ[˛Ó˚ ¢y§l «˛Ùï˛yÎ˚ !SÈ° §ÇÎ%=˛ ˆ˛õy!°¢
ï˛y ÓyhflÏ Ó y!Î˚ ï ˛ •Î˚ – Ë˛#Ó˚ % !ÓŸªy§âyï˛Ü˛ G ◊!ÙÜ˛ò° åPolish United Worker’s
£Ïí˛¸ÎsfÜ˛yÓ˚#Ó˚y xÓˆÏ¢ˆÏ£Ï ¢y!hflÏ ˛õyÎ˚ ~ÓÇ ˆòˆÏ¢ Partyä– ˆ§ §ÙÎ˚ ˛õ)Ó≈ •zí˛zˆÏÓ˚yˆÏ˛õÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ˆòˆÏ¢ ˆÎ
Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ fl∫yô#lï˛y ˛õ%l/fiÌy˛õl •Î˚– ˆ§•z ˆÌˆÏÜ˛ §Ü˛° Ü˛!Ùí˛z!lfiê˛ ò° «˛Ùï˛yÎ˚ !SÈ° ~!ê˛ ï˛yÓ˚ ÙˆÏôƒ
!ã˛!°ˆÏï˛ ã˛yÓ˚ÓyÓ˚ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ !lÓ≈yã˛l xl%!¤˛ï˛ •Î˚ xlƒï˛Ù ~Ü˛!ê˛ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ò° ~•z §Ü˛° ˆòˆÏ¢ xlƒ
ˆÎáyˆÏl !Ó!Ë˛ß¨ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ò°§Ù)• xÇ¢@˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚– ˆÜ˛yˆÏly Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ òˆÏ°Ó˚ x!hflÏc fl∫#Ü˛yÓ˚ Ü˛Ó˚y •ï˛
ô#ˆÏÓ˚ ô#ˆÏÓ˚ ˆòˆÏ¢Ó˚ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ÓƒÓfiÌyÎ˚ §yÙ!Ó˚Ü˛ ly– çlàî fl∫yô#lË˛yˆÏÓ ï˛yˆÏòÓ˚ ˆlï˛y Óy §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚
¢y§ˆÏlÓ˚ xÓ§yl âˆÏê˛– !lÓ≈y!ã˛ï˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ˛õ)Ó≈ï˛l ≤Ã!ï˛!l!ô ˛õSÈ® Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏï˛l ly– ÎyÓ˚y ò°#Î˚ Ü˛Ù#≈ñ
!˛õˆÏly¢# §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ò%l#≈!ï˛ §¡õˆÏÜ≈˛ ï˛òˆÏhs˝Ó˚ xyˆÏò¢ ˆlï˛y Óy §Ó˚Ü˛yˆÏÓÓ˚ ˚ §ÙyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛l ï˛yˆÏòÓ˚ ˆçˆÏ°
ˆòl– ~•z ï˛òhs˝ ˆÌˆÏÜ˛ ≤ÃÙy!îï˛ •Î˚ ˆÎñ !˛õˆÏly¢# Ó!® Ü˛Ó˚y •ï˛– ˆ§ §ÙˆÏÎÓ˚ ˚ §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ ÓˆÏí˛¸y G ¢!=˛¢y°#
!ÙˆÏ§° ÓƒyˆÏã˛ˆÏ°Ì §yÙ!Ó˚Ü˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ !SÈ° xï˛ƒhs˝ ÓÓ≈Ó˚ G ò%l#≈!ï˛@˝ÃhflÏ– Ü˛!Ùí˛z!lfiê˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ˆ§y!Ë˛ˆÏÎï˚ ˛ •zí˛z!lÎ˚l åU.S.S.Rä
!ã˛!°Ó˚ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ !SÈˆÏ°l xyˆÏ°yã˛lyÓ˚ ¢%Ó˚%ˆÏï˛•z ˆçlyˆÏÓ˚° ÓƒyˆÏã˛ˆÏ°ˆÏê˛Ó˚ ˆ˛õy°ƒyu˛˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ˆÜÏ ˛ lylyË˛yˆÏÓ §ÙÌ≈l G §•yÎ˚ï˛y ~ÓÇ
å2006ÈüÈ2010ä ~ÓÇ ˆç°Ó®# Ü˛lƒy G flf#Ó˚ !lÎ≈yï˛ˆÏlÓ˚ ≤Ã§Aà í˛zˆÏÕ‘!áï˛ !lÎ˚sfî Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ°–
çy!ï˛§ÇˆÏâÓ˚ Ù!•°y •Î˚– ï˛y !Ü˛ ˆï˛yÙÓ˚y ÙˆÏl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y⁄ !ÙˆÏ¢° ˆí˛™Ü˛ åGdanskä ¢•ˆÏÓ˚ xÓ!fiÌï˛ ˆ°!ll
Ü˛yÎ≈y!lÓ≈y•# x!ôÜ˛ï≈˛y ÓƒyˆÏã˛ˆÏ°Ì˛ •ˆÏ°l ˆ§•z ˆÙˆÏÎ˚!ê˛ !Î!l 2006 §yˆÏ° çy•yç !lÙ≈yî ˆÜ˛ˆÏwÓ˚ ◊!ÙÜ˛àî 1980 §yˆÏ°Ó˚ 14•z
!SÈˆÏ°l– 2014 §yˆÏ° çyl%Î˚yÓ˚# ÙyˆÏ§ !ã˛!°Ó˚ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ ˛õˆÏò !lÓ≈y!ã˛ï˛ •l– xyàfiê˛˛ ôÙ≈âê˛ Ü˛ˆÏÓ˚l– çy•yç !lÙ≈yîˆÏÜ˛w!ê˛ !SÈ°
!ï˛!l !mï˛#Î˚ÓyÓ˚ !ã˛!°Ó˚ !ï˛!l !SÈˆÏ°l !ã˛!Ü˛Í§Ü˛ G !lÎ˚!sfï˛ §Ùyçï˛ˆÏsfÓ˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚# Ùy!°Ü˛ylyô#l– xy§ˆÏ° ˆ§ §ÙˆÏÎ˚ ˆ˛õy°ƒyˆÏu˛˛Ó˚
Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ ˛õˆÏò !lÓ≈y!ã˛ï˛ §ÙÌ≈Ü˛– !ÙˆÏ¢° °y!ï˛l xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛yÓ˚ ≤ÃÌÙ Ù!•°y §Ü˛° Ü˛yÓ˚áyly ~ÓÇ ÓˆÏí˛¸y ÓˆÏí˛¸y §¡õ!_Ó˚ Ùy!°Ü˛
•l– ≤Ã!ï˛Ó˚«˛yÙsf#– Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ !lÓ≈yã˛ˆÏl !ï˛!l !ã˛!°Ó˚ §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ !SÈ° §Ó˚Ü˛yÓ˚– ˆÎ òy!Ó !lˆÏÎ˚ ôÙ≈âê˛ ¢%Ó˚% •Î˚ ˆ§!ê˛ !SÈ°

àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 4
xlƒyÎ˚Ë˛yˆÏÓ ÓÓ˚áyhflÏ Ü˛Ó˚y ~Ü˛çl Ù!•°y ˆÜ ˛l §Ó˚Ü˛yÓ˚ ò%Ó≈° •ˆÏÎ˚ ˛õˆÏí˛¸– ~•z xÓfiÌyÎ˚ 1989
x˛õyˆÏÓ˚ê˛Ó˚ˆÏÜ˛ ˛õ%lÓ˚yÎ˚ Ü˛yˆÏç ˆÊ˛Ó˚yˆÏlyÓ˚ òy!Ó !lˆÏÎ˚– §yˆÏ°Ó˚ ~!≤Ã° ÙyˆÏ§ GÎ˚yˆÏ°¢yÓ˚ §yˆÏÌ §ÙˆÏV˛yï˛yÎ˚
~•z ôÙ≈âê˛ !SÈ° ˆÓxy•z!l– Ü˛yÓ˚î ˆ§ §ÙÎ˚ ˆ˛õy°ƒyˆÏu˛ xyˆÏ§ ~ÓÇ ~Ü˛!ê˛ ã%˛!=˛˛õe fl∫y«˛!Ó˚ï˛ •Î˚– ã%˛!=˛Ó˚
ˆÜ˛yˆÏly Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ò°Ë%˛=˛ ˆê˛∆í˛ •zí˛z!lÎ˚ˆÏlÓ˚ ÙˆÏôƒ !SÈ° §Ó˚Ü˛yÓ˚ !lÎ˚sfîÙ%=˛ fl∫yô#l !lÓ≈yã˛l–
fl∫yô#lË˛yˆÏÓ Ü˛yç Ü˛Ó˚yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ !SÈ° ly– ôÙ≈âê˛ §!°í˛y!Ó˚!ê˛ !§ˆÏlê˛ !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ 100!ê˛ xy§ˆÏl
ã˛°yÜ˛y°#l §ÙˆÏÎ˚ çy•yç !lÙ≈yî Ü˛yÓ˚áylyÓ˚ ≤Ãy=˛l ≤Ã!ï˛m!®µï˛y Ü˛ˆÏÓ˚ 99!ê˛ xy§ˆÏl !ÓçÎ˚# •Î˚– 1990
!Óò%ƒÍÜ˛Ù#≈ ˆ°ã˛˛ GÎ˚yˆÏ°¢y xyˆÏ®y°ˆÏl ˆÎyà ˆòÎ˚– §yˆÏ°Ó˚ xˆÏQyÓÓ˚ ÙyˆÏ§ ˆ˛õy°ƒyˆÏu˛˛Ó˚ ≤ÃÌÙ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛
í˛zFã˛ï˛Ó˚ ˆÓï˛lÜ˛Ù òy!Ó Ü˛Ó˚yÎ˚ ï˛yˆÏÜ˛ 1976 §yˆÏ° !lÓ≈yã˛ˆÏl ~Ü˛y!ôÜ˛ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ò° xÇ¢@˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚–
~•z Ü˛yÓ˚áyly ˆÌˆÏÜ˛ ÓÓ˚áyhflÏ Ü˛Ó˚y •Î˚– GÎ˚yˆÏ°¢y GÎ˚yˆÏ°¢y ˆ˛õy°ƒyˆÏu˛Ó˚ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ !lÓ≈y!ã˛ï˛ •l–
¢#â•z ôÙ≈âê˛# ◊!ÙÜ˛ˆÏòÓ˚ ˆlï˛y •l– ô#ˆÏÓ˚ ô#ˆÏÓ˚ ~•z !lˆÏç Ü˛ˆÏÓy˚
ôÙ≈âê˛ §ÙhflÏ ¢•ˆÏÓ˚ SÈ!í˛¸ˆÏÎ˚ ˛õˆÏí˛¸– ôÙ≈âê˛# ◊!ÙÜ˛Ó˚y
v Ùyl!ã˛ˆÏe ˆ˛õy°ƒyˆÏu˛ ˆò¢!ê˛ˆÏÜ˛ á%ÑˆÏç ˆÓÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚y–
xyˆÏÓ˚y xˆÏlÜ˛ ÓˆÏí˛¸y ÓˆÏí˛¸y òyÓ# ï%˛°ˆÏï˛ ¢%Ó˚% Ü˛ˆÏÓ˚–
ˆ˛õy°ƒyˆÏu˛Ó˚ ã˛yÓ˚˛õyˆÏ¢ xÓ!fiÌï˛ ˆò¢§Ù)ˆÏ•Ó˚ lyÙ !°ˆÏáy–
ï˛yÓ˚y fl∫yô#l ˆê˛∆í˛ •zí˛z!lÎ˚l àë˛l Ü˛Ó˚yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ v 1980 ~Ó˚ ò¢ˆÏÜ˛ ˛õ)Ó≈ •zí˛zˆÏÓ˚yˆÏ˛õÓ˚ xyÓ˚ ˆÜ˛yl‰ ˆÜ˛yl‰
òyÓ# Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ Ó!®ˆÏòÓ˚ Ù%!=˛§• ˆòˆÏ¢ Ü˛!Ùí˛z!lfiê˛ ˛õy!ê≈˛Ó˚ ¢y§l !SÈ°⁄ Ùyl!ã˛ˆÏe ˆ§•z
§ÇÓyòÙyôƒˆÏÙÓ˚ í˛z˛õÓ˚ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ !lÎ˚sfˆÏîÓ˚ xÓ§yl ˆò¢à%!° !ã˛!•´ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚y–
òy!Ó Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛– v ˆÎ §Ü˛° Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ Ü˛yÎ≈yÓ!° ï%˛!Ù Óï≈˛ÙyˆÏl
xyˆÏ®y°l ~ï˛ ˆÓ¢# çl!≤ÃÎ˚ï˛y °yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚ xyÙyˆÏòÓ˚ ˆòˆÏ¢ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y xÌã˛ 1980 ò¢ˆÏÜ˛
ˆÎ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ˆ¢£Ï ˛õÎ≈hs˝ xyˆÏ®y°lÜ˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚ §yˆÏÌ ˆ˛õy°ƒy[˛ ˆòˆÏ¢ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ï˛ ly ï˛yÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ï˛y!°Ü˛y
xyˆÏ°yã˛lyÎ˚ Ó§ˆÏï˛ Ó˚y!ç •Î˚– GÎ˚yˆÏ°¢yÓ˚ ˆlï,˛ˆÏc ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚y–
§Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ §yˆÏÌ ◊!ÙÜ˛ ˆ◊!îÓ˚ 21òÊ˛y ã%˛!=˛ fl∫y«˛!Ó˚ï˛ àîï˛ˆÏsÓf ˚ ò%!ê˛ ˜Ó!¢T˛ƒ
•ˆÏ° ôÙ≈âˆÏê˛Ó˚ xÓ§yl âˆÏê˛– §Ó˚Ü˛yÓ˚ ◊!ÙÜ˛ ˆ◊!îÓ˚ (Two Features of Democracy)
fl∫yô#l ˆê˛∆í˛ •zí˛z!lÎ˚l àë˛l Ü˛Ó˚y ~ÓÇ ôÙ≈âê˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ xyÙÓ˚y ÓyhflÏÓ ç#ÓˆÏlÓ˚ ò%!ê˛ !Ë˛ß¨ ôÙ≈# à“
x!ôÜ˛yÓ˚ˆÏÜ˛ fl∫#Ü,˛!ï˛ !òˆÏï˛ §¡øï˛ •l– ˆí˛™Ü˛ ˛õí˛¸°yÙ– !ã˛!°Ó˚ âê˛ly!ê !SÈ° xƒyˆÏ°ˆÏ®Ó˚ àîï˛y!sfÜ˛
åGdanskä ã%˛!=˛Ó˚ ˛õÓ˚ §!°í˛y!Ó˚!ê˛ lyˆÏÙ ~Ü˛!ê˛ lï%˛l §Ó˚Ü˛yÓ˚ˆÏÜ˛ í˛zÍáyï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ !˛õˆÏly!¢Ó˚ ˆlï,˛ˆÏc §Ó≈y!ôÜ˛
ˆê˛∆í˛ •zí˛z!lÎ˚l à!ë˛ï˛ •Î˚– ~ê˛y•z Ü˛!Ùí˛z!lfiê˛ Ó˚yT˛…à!% °Ó˚ §yÙ!Ó˚Ü˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ≤Ã!ï˛¤˛y ~ÓÇ ï˛yÓ˚˛õÓ˚ ˛õ%lÓ˚yÎ˚ àîï˛sf
≤ÃÌÙ fl∫yô#l ˆê˛∆í˛ •zí˛z!lÎ˚l– ~Ü˛ ÓSÈˆÏÓ˚Ó˚ ÙˆÏôƒ•z ≤Ã!ï˛¤˛yÓ˚ à“– xlƒ!òˆÏÜ˛ ˆ˛õy°ƒyˆÏu˛˛ xÈüÈàîï˛sf ˆÌˆÏÜ˛
§!°í˛y!Ó˚!ê˛Ó˚ çl!≤ÃÎï˚ ˛y §Ù@˝Ã ˛ ˆ˛õy°ƒyˆÏu˛˛ SÈ!í˛¸ˆÎÏ ˚ ˛õˆÏí˛¸ àîï˛ˆÏsf í˛z_Ó˚ˆÏîÓ˚ !ã˛e!ê˛ Ê%˛ˆÏê˛ í˛zˆÏë˛ˆÏSÈ–
~ÓÇ ~Ó˚ §ò§ƒ §Çáƒy ≤ÃyÎ˚ 1 ˆÜ˛y!ê˛ SÈyí˛¸yÎ˚– §Ó˚Ü˛yˆÏÓÓ˚ ˚ ~ál ã˛ˆÏ ° y ~•z àˆÏ “ í˛z ˆ Ï Õ ‘ ! áï˛ ò% ! ê˛
§Ó≈Óƒy˛õ# ˜l!ï˛Ü˛ xÓl!ï˛ ~ÓÇ !Ó¢,C°ï˛yÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî xÈüÈàîï˛y!sfÜ˛ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ÙˆÏôƒ ï%˛°lyÙ)°Ü˛ xyˆÏ°yã˛ly
˛õ!Ó˚ ! fiÌ!ï˛Ó˚ xyˆÏ Ó ˚ y xÓl!ï˛ âˆÏ ê ˛– ˆçlyˆÏ Ó ˚ ° Ü˛!Ó˚– !ã˛!°Ó˚ !˛õˆÏly!¢Ó˚ åPinochetä ¢y§l ~ÓÇ
çyÓ˚%ÏˆÏçÏ°§!Ü˛Ó˚ åJaruzelskiä §Ó˚Ü˛yÓ˚ xyï˛!AÜ˛ï˛ ˆ˛õy°ƒyˆÏ[˛Ó˚ Ü˛!Ùí˛z!lfiê˛˛ ¢y§ˆÏlÓ˚ ÙˆÏôƒ xˆÏlÜ˛
•ˆÏÎ˚ 1981 §yˆÏ° !í˛ˆÏ§¡∫Ó˚ ÙyˆÏ§ ˆòˆÏ¢ §yÙ!Ó˚Ü˛ xy•zl ˛õyÌ≈Ü˛ƒ ˛õ!Ó˚°!«˛ï˛ •Î˚– §yÙ!Ó˚Ü˛ ~Ü˛lyÎ˚Ü˛ï˛sf Ü˛ï,≈˛Ü˛
Ó°ÓÍ Ü˛ˆÏÓ˚– §!°í˛y!Ó˚!ê˛Ó˚ •yçyÓ˚ •yçyÓ˚ §ò§ƒˆÏòÓ˚ !ã˛!° ¢y!§ï˛ •ˆÏ ï ˛y xyÓ˚ ˛ ˆ˛õy°ƒyˆÏ u ˛Ó˚ ¢y§l
Ü˛yÓ˚yàyˆÏÓ˚ Ó!® Ü˛Ó˚y •Î˚– ◊!ÙÜ˛ˆÏòÓ˚ §Çàë˛l Ü˛Ó˚yñ ˛õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛l Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ò°– ˆ˛õy°ƒyˆÏu˛Ó˚
≤Ã!ï˛Óyò Ü˛Ó˚y ~ÓÇ fl∫yô#l Ùï˛yÙï˛ ≤ÃÜ˛yˆÏ¢Ó˚ x!ôÜ˛yÓ˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚ òyÓ# Ü˛Ó˚ï˛ ˆÎ ï˛yÓ˚y ◊!ÙÜ˛ ˆ◊!îÓ˚ ≤Ã!ï˛!l!ô
!•§yˆÏÓ ¢y§l ˛õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛ˆÏÓ˚– !˛õˆÏly!¢ ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚
˛õ%lÓ˚yÎ˚ •Ó˚î Ü˛Ó˚y •Î˚– 1988 §yˆÏ° §!°í˛y!Ó˚!ê˛Ó˚ ˆ˛õy°ƒyˆÏu˛Ó˚ ˆÜ˛l fl∫yô#l
ˆÜ˛yˆÏly òy!Ó Ü˛ˆÏÓ˚!l ÓÓ˚Ç ˆáy°yá%!°Ë˛yˆÏÓ Ó,•Í
ˆlï,˛ˆÏc xyˆÏÓy˚ ~Ü˛!ê˛ xyˆÏ®y°ˆÏlÓ˚ ˆì˛í˛z SÈ!í˛¸ˆÎÏ ˚ ˛õˆÏí˛¸– ˆê˛∆í˛ •zí˛z!lÎ˚l à%Ó˚%c˛õ)î≈⁄
˛õ%Ñ!ç˛õ!ï˛ˆÏòÓ˚ fl∫yˆÏÌ≈ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl– Î!òG í˛zË˛ˆÏÎ˚Ó˚
ˆ§y!Ë˛ˆÏÎ˚ï˛ •zí˛z!lÎ˚ˆÏlÓ˚ x!l!Ÿã˛ï˛ §•ˆÏÎy!àï˛y ~ÓÇ ˆê˛∆í˛ •zí˛z!lÎ˚là%!°Ó˚
ÙˆÏôƒ Ü˛ï˛Ü˛à%!° ˜Ó!¢T˛ƒàï˛ !Ù° Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ˆÎÙlÈüÈ
Ü˛Ù•…y§Ùyl xÌ≈l#!ï˛Ó˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî ˆ§ §ÙˆÏÎ˚Ó˚ ˆ˛õy!°¢ v çlàî ï˛yˆÏòÓ˚ ˛õSÈ®ÙˆÏï˛y ¢y§Ü˛ !lÓ≈yã˛l ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ï˛y Ü˛#⁄

5 §Ù§yÙ!Î˚Ü˛ ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ àîï˛sff

Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏï˛l lyñ Óy ¢y§Ü˛ˆÏòÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl– çlàî Ü˛ï˛à%!° !ÓˆÏ¢£Ï Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛
˛õyÓ˚ˆÏï˛l ly– fl∫yô#lï˛y ˆË˛yà Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏï˛l–
v Ùï˛yÙï˛ ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛Ó˚yñ ˆÜ˛yˆÏly Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ~ál ã˛ˆÏ°y ~•z ò%!ê˛ à“ ˆÌˆÏÜ˛ àîï˛sf
§Çàë˛l àˆÏí˛¸ ˆï˛y°yñ ≤Ã!ï˛Óyò# xyˆÏ®y°l Ü˛Ó˚y ~ÓÇ !ã˛!•´ï˛Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ á§í˛¸y xAÜ˛l Ü˛!Ó˚–
!lˆÏçˆÏòÓ˚ òy!ÓÓ˚ ˛õˆÏ«˛ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ Ü˛yÎ≈Ü˛Ù ã˛y°yˆÏlyÓ˚ àîï˛sf •° §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ~Ü˛!ê˛ ôÓ˚l Óy Ü˛yë˛yˆÏÙy
ˆÜ˛yˆÏly fl∫yô#lï˛y !SÈ° ly– ˆÎáyˆÏl çlàˆÏîÓ˚ ˛õSÈ®ÙˆÏï˛y˛ ¢y§Ü˛ !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚
í˛z˛õˆÏÓ˚ í˛z!Õ‘!áï˛ !ï˛l!ê˛ àîï˛y!sfÜ˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– àîï˛ˆÏsfÓ˚ ÙˆÏôƒ /
ÎÌyÈüÈ !ã˛!°Ó˚ xƒyˆÏ°ˆÏ® §Ó˚Ü˛yÓ˚ñ ˛ ˆ˛õy°ƒyˆÏu˛Ó˚ v ¢%ô%Ùye çlàî Ü˛ï,≈˛Ü˛ !lÓ≈y!ã˛ï˛ ≤Ã!ï˛!l!ôˆÏòÓ˚
GÎ˚yˆÏ°¢yÓ˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ~ÓÇ !ã˛!°Ó˚ ÓƒyˆÏã˛ˆÏ°Ì §Ó˚Ü˛yÓ˚ •yˆÏï˛•z ˆò¢ ¢y§ˆÏlÓ˚ Ë˛yÓ˚ lƒhflÏ ÌyÜ˛y í˛z!ã˛ï˛–
§yÙy!çÜ˛ G xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ˆòˆÏ¢Ó˚ xÌ≈l#!ï˛ v ~Ó˚)˛õ ¢y§l ÓƒÓfiÌyÎ˚ çlàˆÏîÓ˚ Ùï˛≤ÃÜ˛yˆÏ¢Ó˚
~ÓÇ Ó,•Í !¢“ Ü˛yÓ˚áylyÓ˚ í˛z˛õÓ˚ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ !lÎ˚sfˆÏîÓ˚ fl∫yô#lï˛y ÌyÜ˛ˆÏÓñ §Çàë˛l Ü˛Ó˚yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ ÌyÜ˛ˆÏÓ
˛õ«˛˛õyï˛# !SÈ°– GÎ˚yˆÏ°¢y ã˛y•zˆÏï˛l §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ~ÓÇ xÓ¢ƒ•z xlƒyˆÏÎ˚Ó˚ ≤Ã!ï˛Óyò Ü˛Ó˚yÓ˚ fl∫yô#lï˛y
!lÎ˚sfîÙ%=˛ ÓyçyÓ˚– !Ü˛v ÓƒyˆÏã˛ˆÏ°Ì ~•z §Ü˛° !Ó£ÏˆÏÎ˚ ÌyÜ˛ˆÏÓ–
Ùôƒ˛õrÌy xÓ°¡∫l Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl– Î!òG ~•z !ï˛l!ê˛ xyÙÓ˚y !mï˛#Î˚ xôƒyˆÏÎ˚ ~!Ó£ÏˆÏÎ˚ àîï˛ˆÏsfÓ˚
§Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ÙˆÏôƒ Ü˛ï˛à%!° ˜Ó!¢ˆÏT˛ƒÓ˚ §yò,¢ƒ °«˛ Ü˛Ó˚y xÌ≈ G §ÇK˛y §¡õˆÏÜ≈˛ xyˆÏ°yã˛lyÎ˚ !Ê˛ˆÏÓ˚ xy§Ó–
ÎyÎ˚– ~ §Ü˛° ˆòˆÏ¢ §yÙ!Ó˚Ü˛ ¢!=˛ x!lÓ≈y!ã˛ï˛ xyÙÓ˚y àîï˛ˆÏsfÓ˚ Ü˛ï˛Ü˛à%!° ˜Ó!¢T˛ƒ §¡õˆÏÜ≈˛G
ˆlï,˛Ó,® xÌÓy xlƒ ˆÜ˛yˆÏly Ó!•/¢!=˛Ó˚ ˛õ!Ó˚ÓˆÏï≈˛ çylˆÏï˛ ˛õyÓ˚Ó–
çlàî Ü˛ï,≈˛Ü˛ !lÓ≈y!ã˛ï˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚•z ¢y§l ˛õ!Ó˚ã˛y°ly
xl#ï˛y ~•z xôƒyˆÏÎ˚ í˛z!Õ‘!áï˛ ˛õÑyã˛!ê˛ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ ˜Ó!¢T˛ƒ §Ù)ˆÏ•Ó˚ ~Ü˛!ê˛ ï˛y!°Ü˛y ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚– !Ü˛v ~à%!°
ˆÜ˛yˆÏly Ü˛yÓ˚ˆÏî ~Ü˛ˆÏe !ÙˆÏ¢ ÎyÎ˚– ~ál ï˛yÓ˚ •yˆÏï˛ ˜Ó!¢T˛ƒ §¡õ!Ü≈˛ï˛ ï˛y!°Ü˛y Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ !Ü˛v ~à%!° !l!ò≈T˛ ˆÜ˛yˆÏly
§Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ˜Ó!¢T˛ƒ ï˛y ˆ§ ÙˆÏl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏSÈ ly– !lˆÏã˛Ó˚ ˆê˛!ÓˆÏ° í˛z!Õ‘!áï˛ !Ó!Ë˛ß¨ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ˆ«˛ˆÏe ˆÎ ˜Ó!¢T˛ƒà%!°
ˆï˛yÙyÓ˚ ≤ÃˆÏÎyçƒ ˆ§à%!° ˆ°áyÓ˚ çlƒ ï%˛!Ù !Ü˛ ï˛yˆÏÜ˛ §y•yÎƒ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y⁄ ÙˆÏl Ó˚yáˆÏÓñ ˜Ó!¢T˛ƒà%!°Ó˚ ÙˆÏôƒ ~Ùl !Ü˛S%È
x@˝Ãà!ï˛ ˜Ó!¢T˛ƒ xyˆÏSÈ ˆÎà%!° ~Ü˛y!ôÜ˛ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ˆ«˛ˆÏe ≤ÃˆÏÎyçƒ ~ÓÇ ~à%!° xÓ¢ƒ•z ≤Ã!ï˛!ê˛ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ˆ«˛ˆÏe xy°yòy
xy°yòy Ü˛ˆÏÓ˚ !°áˆÏï˛ •ˆÏÓ–
Îyã˛y•z Ü˛ˆÏÓy˚ Ï yã˛ly
yˆ°
§yÙ!Ó˚Ü˛ ~Ü˛lyÎ˚Ü˛ï˛sf
§Ó≈ydÜ˛ ò%l#≈!ï˛ Ó˚ y T˛ … ˛ õ! ï˛ ~ Ü˛ §Ù Î˚
§ÓÜ˚ ˛yˆÓÏ ˚ §Ù ˚ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ Ó!® !SÈˆÏ°l
fl∫#Ü,˛ï˛ lÎ
§Ü˛° Ü˛yÓ˚áyly §Ó˚Ü˛y!Ó˚
çlàî Ü˛ï,≈˛Ü˛ çlàî Ü˛ï,≈˛Ü˛ !lÓ≈y!ã˛ï˛
Ùy!°Ü˛ylyô#l ~Ü˛y!ô
!lÓy≈ !ã˛ï˛ ¢y§Ü˛ Ü˛ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ lÎ˚ ~Ùl ¢y§Ü˛–
òˆÏ°Ó˚ xÓfiÌyl
!lˆÏáÑyç çlàî çlàî Ù)° Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛
fl∫yô#lï˛yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚à%!° xË˛ƒhs˝Ó#˚ î !Ó£ˆÏ ÎÏ ˚
ˆË˛yà Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ !ÓˆÏò¢# ¢!=˛Ó˚ •hflÏˆ
Ï«˛˛õ

ˆ˛õy°ƒy[˛
!ã˛!° xƒyˆÏ°ˆÏ® !ã˛!° !˛õˆÏly!¢ !ã˛!° ˆÓ!ã˛ˆÏ°Ì ˆçÓ%̊ˆç
Ï °!ﬂÒ ˆ˛õy°ƒy[˛ GˆÏÎ˚°¢y–

àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 6
1É2 àîï˛sf ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ !ã˛e
(The Changing map of Democracy)
!ÓÇ¢ ¢ï˛y∑# ~ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ Ó•% âê˛lyÓ˚ §y«˛# – ~•z Ùyl!ã˛ˆÏe xyˆÏÓ˚y ˆòáy ÎyÎ˚ ˆÎ ~Ùl !Ü˛S%È ˆò¢
ˆÎÙl àîï˛y!sfÜ˛ ÓƒÓfiÌy í˛z_Ó˚ˆÏîÓ˚ à“ñ àîï˛ˆÏsfÓ˚ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎà%!° 1900 §yˆÏ°Ó˚ ÙˆÏôƒ•z àîï˛y!sfÜ˛
˛õˆÏÌ Óyôy§Ù)•ñ §yÙ!Ó˚Ü˛ xË%˛ƒayl ~ÓÇ ˛õ%lÓ˚yÎ˚ ÓƒÓfiÌy @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓˆ˚ SÏ È– !mï˛#Î˚ Ùyl!ã˛e!ê˛ 1975 §yˆÏ°Ó˚
àîï˛ˆÏsf !Ê˛ˆÏÓ˚ xy§yÓ˚ §Ç@˝ÃyÙñ àîï˛ˆÏsÓf ˚ x@˝ÃàÙl ~ÓÇ àîï˛sf !ÓçˆÏÎ˚Ó˚ SÈ!Ó!ê˛ í˛z˛õfiÌy˛õl Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– ˆ§ §ÙÎ˚
!l‹;ÙˆÏîÓ˚ §%!l!ò≈T˛ ˆÜ˛yˆÏly lÙ%ly ~•z à“à%!°ˆÏï˛ ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà í˛z˛õ!lˆÏÓ¢à%!°ˆÏï˛ àîï˛y!sfÜ˛
í˛zˆÏÕ‘!áï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ !Ü˛ ⁄ ˛õ)ˆÏÓ≈ í˛zˆÏÕ‘!áï˛ àîï˛ˆÏsfÓ˚ Ù)° ¢y§lÓƒÓfiÌy ≤Ã!ï˛!¤˛ï˛ •Î˚– §ÓˆÏ¢ˆÏ£Ï xyÙÓ˚y ~Ü%˛¢
˜Ó!¢T˛ƒà%!° xl%§Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚ ã˛ˆÏ°y xyÙÓ˚y ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ ¢ï˛ˆÏÜ˛Ó˚ ≤ÃyÓ˚ˆÏΩ˛ ~ˆÏ§ 2000 §yˆÏ°Ó˚ àîï˛y!sfÜ˛
Ó˚yT˛…§Ù)ˆÏ•Ó˚ àîï˛y!sfÜ˛ ÓƒÓfiÌyˆÏÜ˛ !ã˛!•´ï˛ Ü˛!Ó˚– ÓƒÓfiÌyÓ˚ ≤Ã!ï˛ ò,!T˛˛õyï˛ Ü˛Ó˚!SÈ–
~ Ü˛yÓ˚ˆÏî ~áyˆÏl !ï˛l!ê˛ Ùyl!ã˛e ˆòáyˆÏly ~•z Ùyl!ã˛ˆÏeÓ˚ !òˆÏÜ˛ °«˛ ˆÓ˚ˆÏá ã˛ˆÏ°y xyÙÓ˚y
•ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~ !ï˛l!ê˛ Ùyl!ã˛e Ë˛yˆÏ°yË˛yˆÏÓ °«˛ Ü˛ˆÏÓ˚y !lˆÏçˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ Ü˛ï˛à%!° ≤ÃŸ¿ Ü˛!Ó˚– !ÓÇ¢ ¢ï˛y∑#ˆÏï˛
~ÓÇ ˆòˆÏáy !ÓÇ¢ ¢ï˛y∑#ˆÏï˛ ~•z ˆò¢à%!°ˆÏï˛ àîï˛y!sfÜ˛ àîï˛ˆÏsÓf ˚ Îyey˛õÌ Ü˛#Ó˚˛) õ !SÈ°⁄ ~Ó˚ §¡±§yÓ˚ˆîÏ Ó˚ ˛õÌ
ÓƒÓfiÌy ≤Ã§yˆÏÓ˚Ó˚ !ã˛e!ê˛ Ü˛#Ó˚)˛õ⁄ ≤ÃÌÙ Ùyl!ã˛ˆÏe ˆ§•z !Ü˛ á%Ó §•ç G §%!l!ò≈T˛ !SÈ°⁄ Ü˛ál àîï˛sf ≤Ã§yÓ˚
§Ó ˆòˆÏ¢Ó˚ í˛zˆÕÏ á‘ Ó˚ˆÎÏ ˆ˚ SÏ È ˆÎà%!°ˆÏï˛ !mï˛#Î˚ !ÓŸªÎ%ˆÂÏ ôÓ˚ °yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚⁄ ˆÜ˛yl‰ xM˛ˆÏ° ⁄
Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛ ÓSÈÓ˚ õˆÏÓ˚ 1950 §yˆÏ° àîï˛sf Óï≈˛Ùyl !SÈ°–
Ùyl!ã˛e 1É1/ 1900ÈüÈ1950 §yˆÏ°Ó˚ àîï˛y!sfÜ˛ §Ó˚Ü˛yÓ

1900 §y° ~ÓÇ 1950 §yˆÏ°Ó˚ àîï˛y!sfÜ˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚

1900 §y° Óƒ!ï˛ˆÏÓ˚ˆÏÜ˛ ¢%ô% 1950 §yˆÏ°Ó˚ àîï˛y!sfÜ˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚

7 §Ù§yÙ!Î˚Ü˛ ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ àîï˛sff

1É2 / 1975 §yˆÏ°Ó˚ àîï˛y!sfÜ˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ §Ù)•

1875 §yˆÏ°Ó˚ àîï˛y!sfÜ˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚

Ùyl!ã˛e 1É3 / 2000 §yˆÏ°Ó˚ àîï˛y!sfÜ˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚

2000 §yˆÏ°Ó˚ àîï˛y!sfÜ˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚–

í˛zÍ§ / ~•z Ùyl!ã˛eà%!°Ó˚ ˙!ï˛•y!§Ü˛ ï˛Ìƒ§Ù)• Ùƒy!Ó˚°ƒyu˛˛ !ÓŸª!Óòƒy°ˆÏÎ˚Ó˚ Pality iv Project dataset ˆÌˆÏÜ˛ ˆlGÎ˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~•z í˛yê˛yˆÏ§ê˛ xl%ÎyÎ˚#
àîï˛sf •° ˛õSÈ® xl%ÎyÎ˚# ˆlï˛y G l#!ï˛ !lô≈yÓ˚ˆÏîÓ˚ fl∫yô#lï˛y– !lÎ˚!sfï˛ ≤Ã¢y§!lÜ˛ «˛Ùï˛y ~ÓÇ lyà!Ó˚Ü˛ fl∫yô#lï˛yÓ˚ !lŸã˛Î˚ï˛y– !ÓhflÏy!Ó˚ï˛ çylyÓ˚ çlƒ ˆòá
/ http:/www.cidcm.umd.edu

àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 8
~•z Ùyl!ã˛e xl%§Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚ xhs˝ï˛ !ï˛l!ê˛ ˆòˆÏ¢Ó˚ lyÙ §y° ~ÓÇ Ù•yˆÏò¢ xl%ÎyÎ˚# !lˆÏã˛Ó˚ ˆê˛!ÓˆÏ° í˛zˆÏÕ‘á Ü˛ˆÏÓ˚y–
§y° xy!Ê˛Ü˛y ~!¢Î˚y •zí˛zˆÏÓ˚y˛õ °y!ï˛l xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛y
1950
1975 ˆï˛yÙyÓ˚
2000 x@˝Ãà!ï˛
v 1É1 Ùyl!ã˛e ˆ§•z§Ó ˆò¢à%!°ˆÏÜ˛ !ã˛!•´ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚y ˆÎà%!° 1900 ˆÌˆÏÜ˛ 1950 §yˆÏ°Ó˚ ÙˆÏôƒ àîï˛y!sfÜ˛ ˆòˆÏ¢
˛õ!Ó˚îï˛ •Î˚– Îyã˛y•z Ü˛ˆÏÓy˚
v 1É1 ~ÓÇ 1É2 Ùyl!ã˛e ˆÌˆÏÜ˛ ˆ§•z §Ó ˆò¢ §Ù)• !ã˛!•´ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚y ˆÎ §Ü˛° ˆòˆÏ¢ 1950 ~ÓÇ 1975 §yˆÏ° àîï˛sf
≤Ã!ï˛!¤˛ï˛ •Î˚–
v 1É2 ~ÓÇ 1É3 ˆÌˆÏÜ˛ •zí˛zˆÏÓ˚yˆÏ˛õÓ˚ ˆ§•z§Ó ˆò¢§Ù)• !ã˛!•´ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚y ˆÎà%!° 1975 ~ÓÇ 2000 §yˆÏ° àîï˛y!sfÜ˛
ÓƒÓfiÌyÎ˚ í˛zß¨#ï˛ •Î˚–
v °y!ï˛l xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛yÓ˚ ˆ§•z§Ó ˆò¢à%!° á%ÑˆÏç ˆÓÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚y ˆÎà%!° 1975 §yˆÏ°Ó˚ ˛õˆÏÓ˚ àîï˛y!sfÜ˛ ÓƒÓfiÌyÓ˚ !Ë˛!_ˆÏï˛
•Î˚–
v Ó,•Í Ó˚yT˛…à%!°Ó˚ ~Ü˛!ê˛ ï˛y!°Ü˛y ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚y ˆÎà%!°ˆÏï˛ 2000 §yˆÏ°G àîï˛sf ≤Ã!ï˛!¤˛ï˛ •Î˚!l–
~•z Ùyl!ã˛e ˆÌˆÏÜ˛ xyÙyˆÏòÓ˚ ˆÎ ôyÓ˚îy •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ã˛ˆÏ°y âˆÏê˛!l– ~!ê˛ ≤ÃÌˆÏÙ !Ü˛S%È xM˛ˆÏ° ï˛yÓ˚ ˛õÓ˚ ô#ˆÏÓ˚ ô#ˆÏÓ˚
ï˛yÓ˚ ~Ü˛!ê˛ §yÓ˚yÇ¢ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛!Ó˚– Ü˛Ùï˛y!°Ü˛yÎ˚ ≤Ã!ï˛!ê˛ xlƒylƒ xM˛ˆÏ° SÈ!í˛¸ˆÏÎ˚ ˛õˆÏí˛¸– ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ ˆÜ˛yl‰
!Ó®%Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ˆÎ ≤ÃŸ¿à%!° í˛zˆÏë˛ xyˆÏ§ ï˛yÓ˚ í˛z_Ó˚ !òˆÏï˛ Ù•yˆÏò¢à%!°ˆÏï˛ 1900 §y° ~ÓÇ 1950 §yˆÏ° ˆÓ!¢
ˆàˆÏ° ˆï˛yÙyˆÏÜ˛ xÓ¢ƒ•z ˛õ%lÓ˚yÎ˚ Ùyl!ã˛ˆÏeÓ˚ !òˆÏÜ˛ lçÓ˚ ˛õ!Ó˚ÙyˆÏî àîï˛y!sfÜ˛ ˆòˆÏ¢Ó˚ xÓfiÌyl !SÈ° ~ÓÇ ˆÜ˛yl‰
!òˆÏï˛ •ˆÏÓ– Ù•yˆÏòˆÏ¢ àîï˛ˆÏsfÓ˚ xÓfiÌyl ˙ §ÙˆÏÎ˚ ≤ÃyÎ˚ !SÈ°•z ly– Ùyl!ã˛ˆÏe Ë˛yˆÏ°y Ü˛ˆÏÓ˚
v §Ù@˝Ã !ÓÇ¢ ¢ï˛y∑# ôˆÏÓ˚•z àîï˛ˆÏsfÓ˚ §¡±§yÓ˚î v Óï≈˛Ùyl ˛õ,!ÌÓ#ˆÏï˛ ≤ÃyÎ˚ ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà ˆòˆÏ¢•z àîï˛y!sfÜ˛ °«˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ÓˆÏ°y ˆï˛y
âˆÏê˛ˆÏSÈ– ~ê˛y Ó°y !Ü˛ §!ë˛Ü˛ •ˆÏÓ ˆÎñ Ùyl!ã˛ˆÏe í˛zˆÕÏ !‘ áï˛ ÓƒÓfiÌy ≤Ã!ï˛!¤˛ï˛ •ˆÏ°G ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ ~Ü˛ê˛y ÓˆÏí˛¸y xÇˆÏ¢ ˛õ,!ÌÓ#ˆÏï˛ àîï˛sf
àîï˛y!sfÜ˛ ˆò¢ §Ù)ˆ•Ï Ó˚ xÓfiÌyl ˛õ)ˆÓÏ Ó≈ ˚ ï%˛°lyÎ˚ xˆÏlÜ˛ ~áˆÏly àîï˛sf ˆ˛õÔÑSÈyÎ˚!l– 2000 §yˆÏ° ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ ˆÜ˛yl‰ §¡±§yÓ˚ˆîÏ Ó˚ ˆ«˛ˆÏe
ˆÓ!¢– xM˛°§Ù)ˆÏ• ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà ˆòˆÏ¢•z àîï˛sf ≤Ã!ï˛!¤˛ï˛ •Î˚ ˆÜ˛yl‰ §ÙÎ˚Ü˛y° ˆÓ¢#
v ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ §Ó≈e §ÙylË˛yˆÏÓ àîï˛ˆÏsfÓ˚ §¡±§yÓ˚î !l– à%%Ó˚%c˛õ)î≈⁄ ˆÜ˛l⁄

1É3 àîï˛sf ≤Ã§yˆÏÓÓ˚ ˚ x@˝Ãà!ï˛Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ hﬂÓÏ ˚

(Phases in the Expansion of Democracy)
§)ã˛ly È/ !ÓÇ¢ ¢ï˛y∑#Ó˚ xyˆÏà àîï˛ˆÏsfÓÊ˛Ó˚˚ Îyey
y!§ !Ó≤’ˆÓÏ Ó˚ xˆÏlÜ˛ xyˆÏà ˆÌˆÏÜ˛•z Ó,ˆêÏ ˛ˆÏl
¢%Ó˚% •Î˚– !Ü˛v xï˛ƒhs˝ ô#Ó˚ !SÈ° ˆ§•z
˛õ,!ÌÓ#ˆÏï˛ Ü˛# âˆÏê˛ˆÏSÈ ˆ§ !Ó£ÏˆÏÎ˚ ~•z Ùyl!ã˛e ˆÌˆÏÜ˛ x@˝Ãà!ï˛– §Ù@˝Ã xT˛yò¢ ~ÓÇ |l!ÓÇ¢ ¢ï˛y∑# ôˆÏÓ˚
xyÙÓ˚y á%Ó ˆÓ!¢ çylˆÏï˛ ˛õy!Ó˚ ly– ≤ÃyÎ˚ 200 ÓSÈÓ˚ Ó,ˆÏê˛ˆÏl Ó•% Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ xyˆÏ®y°ˆÏlÓ˚ Ê˛ˆÏ° ô#ˆÏÓ˚ ô#ˆÏÓ˚
xyˆÏà xyô%!lÜ˛ àîï˛ˆÏsfÓ˚ Îyey ¢%Ó˚% •Î˚– ˆï˛yÙÓ˚y Ó˚yçï˛sf ~ÓÇ §yÙhs˝ï˛y!sfÜ˛ ¢y§ˆÏÜ˛Ó˚ «˛Ùï˛y •…y§
•z!ï˛•y§ Ó•zˆÏï 1789 §yˆÏ°Ó˚ Ê˛Ó˚y!§ !Ó≤’ˆÏÓÓ˚ Ü˛Ìy ˆ˛õˆÏÎ˚ˆÏSÈ– xyˆÏÓ˚y ˆÓ!¢ ˆÓ!¢ Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ ˆË˛yê˛y!ôÜ˛yÓ˚
˛õˆÏí˛¸SÈ !lŸã˛Î˚•z– Ê˛Ó˚y!§ ˆòˆÏ¢Ó˚ ~•z çl!≤ÃÎ˚ í˛z_Ó˚î !Óhfl,Ïï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– Ê˛Ó˚y§# !Ó≤’ˆÏÓÓ˚ §Ù§yÙ!Î˚Ü˛ 1776
G àîï˛ˆÏsfÓ˚ fiÌy!Î˚c §%ò,ì˛¸ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚!l– §Ù@˝Ã §yˆÏ° í˛z_Ó˚ xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛yÓ˚ ~Ü˛!ê˛ í˛z˛õ!lˆÏÓ¢ !lˆÏçˆÏòÓ˚
|l!ÓÇ¢ ¢ï˛y∑# ôˆÏÓ˚•z Ê˛Ó˚y!§ ˆòˆÏ¢ Ó•%ÓyÓ˚ àîï˛sf fl∫yô#lï˛y ˆây£Ïîy Ü˛ˆÏÓ˚– ˛õÓ˚Óï˛#≈ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛ ÓSÈÓ˚ ôˆÏÓ˚ ~•z
≤Ã!ï˛!¤˛ï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~ÓÇ í˛zˆÏFSÈò •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– xÓ¢ƒ Ê˛Ó˚y!§ í˛z˛õ!lˆÏÓ¢à%!° ~Ü˛!eï˛ •ˆÏÎ˚ Ùy!Ü≈˛l Î%=˛Ó˚yT˛… lyÙÜ˛
!Ó≤’ˆÏÓÓ˚ ~•z ˆàÔÓ˚Ó Ü˛y!•!l §Ù@˝Ã •zí˛zˆÏÓ˚yˆÏ˛õÓ˚ ˆòˆÏ¢Ó˚ ≤Ã!ï˛¤˛y Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ˆ§ ˆòˆÏ¢ 1787 §yˆÏ°
àîï˛y!sfÜ˛ xyˆÏ®y°lˆÏÜ˛ í˛zÍ§y!•ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ–

9 §Ù§yÙ!Î˚Ü˛ ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ àîï˛sff

~Ü˛!ê˛ àîï˛y!sfÜ˛ §Ç!Óôyl à,•#ï˛ •Î˚– !Ü˛v ~áyˆÏlG ï%˛!Ù ˆòáˆÏï˛ ˛õyFSÈ ˆÎ ~Ü˛Ùye !lí˛z!ç°ƒyˆÏu˛•z 1900
§#!Ùï˛ §ÇáƒÜ˛ çlàˆÏîÓ˚ ˆË˛yê˛y!ôÜ˛yÓ˚ !SÈ°– §yˆÏ° ˆòˆÏ¢Ó˚ §Ü˛° ≤ÃyÆÓÎ˚ˆÏflÒÓ˚ ˆË˛yê˛y!ôÜ˛yÓ˚ !SÈ°–
|l!ÓÇ¢ ¢ï˛y∑#ˆÏï˛ çlàˆÏîÓ˚ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ !Ü˛v ï%˛!Ù Î!ò ˛õ%lÓ˚yÎ˚ Ùyl!ã˛ˆÏe lçÓ˚ òyG ˆòáˆÏÓ
§yÙƒñ fl∫yô#lï˛y ~ÓÇ lƒyÎ˚ !Óã˛yÓ˚ˆÏÜ˛ ˆÜ˛w Ü˛ˆÏÓ˚ !ÓÇ¢ ¢ï˛y∑#Ó˚ ¢%Ó˚%ˆÏï˛ ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ ˆòˆÏ¢ àîï˛sf
àîï˛y!sfÜ˛ xyˆÏ®y°l àˆÏí˛¸ GˆÏë˛– ~Ó˚ÙˆÏôƒ ~Ü˛!ê˛ ≤Ã!ï˛¤˛y °yˆÏË˛Ó˚ !ã˛e !ã˛!•´ï˛ •ˆÏÎˆ˚ SÏ È– ~•z§Ó ˆò¢§Ù)ˆ•Ï
˛õ,!ÌÓ#Ó˚ ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà xlƒï˛Ù òy!Ó !SÈ° ˆòˆÏ¢Ó˚ §Ü˛° ≤ÃyÆÓÎ˚ˆÏflÒÓ˚ !l!ò≈T˛ !Ü˛S%È çlàî !ÓˆÏ¢£Ï Ü˛ˆÏÓ˚ ˛õ%Ó˚%£ÏˆÏòÓ˚ ˆË˛yˆÏê˛•z
ˆòˆÏ¢ ˆÜ˛l ˛õ%Ó%̊£ÏˆÏòÓ˚ ˆË˛yê˛y!ôÜ˛yÓ˚– •zí˛zˆÏÓ˚yˆÏ˛õÓ˚ xˆÏlÜ˛ ˆòˆÏ¢ àîï˛y!sfÜ˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ !lÓ≈y!ã˛ï˛ •ï˛ ~ÓÇ á%Ó fl∫“ ˛õ!Ó˚ÙyˆÏî
xˆÏlÜ˛ ˛õˆÏÓ˚ lyÓ˚#ˆÏòÓ˚ ÓƒÓfiÌy ≤Ã!ï˛!¤˛ï˛ •ˆÏ°G ≤ÃÌÙ!òˆÏÜ˛ §Ü˛° lyà!Ó˚ˆÏÜ˛Ó˚ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ x!ôÜ˛yÓ˚ ≤Ãòyl Ü˛Ó˚y •ï˛– •zí˛zˆÓÏ y˚ ˛õñ í˛z_Ó˚
ˆË˛yê˛y!ôÜ˛yÓ˚ fl∫#Ü,˛ï˛ ˆË˛yê˛y!ôÜ˛yÓ˚ !SÈ° ly– ˆÜ˛yˆÏly ˆÜ˛yˆÏly ˆòˆÏ¢ ¢%ô%Ùye xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛y ~ÓÇ °y!ï˛l xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛yˆÏï˛ àîï˛ˆÏsfÓ˚
•Î˚⁄ Ë˛yÓ˚ï˛ÓˆÏ£Ï≈ ˆÜ˛l §¡õ!_Ó˚ Ùy!°Ü˛ˆÏòÓ˚•z ˆË˛yê˛y!ôÜ˛yÓ˚ !SÈ°– ~Ùl!Ü˛ ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ Îyey ¢%Ó˚% •Î˚–
~Ó˚)˛õ •Î˚!l⁄ Ù!•°yˆÏòÓ˚G ˆÜ˛yˆÏly ˆË˛yˆÏê˛Ó˚ x!ôÜ˛yÓ˚ !SÈ° ly– §Ù@˝Ã
Ùy!Ü≈˛l Î%=˛Ó˚yˆÏT˛… 1965 §y° ˛õÎ≈hs˝ xˆÏŸªï˛yAàÓ˚y í˛z˛õ!lˆÏÓ!¢Ü˛ï˛yÓ˚ xÓ§yl
ˆË˛yê˛y!ôÜ˛yÓ˚ ˛õyÎ˚!l– ~•z àîï˛y!sfÜ˛ xyˆÏ®y°là%!°ˆÏï˛
òy!Ó GˆÏë˛ çy!ï˛ñ ôÙ≈ñ Óî≈ñ ôl#ñ ò!Ó˚oñ flf#ñ ˛õ%Ó˚%£Ï (End of Colonialism)
!l!Ó≈ˆ¢Ï ˆÏ£Ï §Ü˛ˆÏ°Ó˚ ˆË˛yê˛y!ôÜ˛yÓ˚– ~ˆÏÜ˛•z ÓˆÏ° §Ó≈çl#l §%ò#â≈Ü˛y° ôˆÏÓ˚ •zí˛zˆÏÓ˚y˛õ#Î˚ çy!ï˛§Ù)ˆÏ•Ó˚
xô#ˆÏl xˆÏlÜ˛ í˛z˛õ!lˆÏÓ¢ ~!¢Î˚y G xy!Ê˛Ü˛y Ù•yˆÏòˆÏ¢
≤ÃyÆÓÎ˚ˆflÏ ÒÓ˚ ˆË˛yê˛y!ôÜ˛yÓ˚–
!SÈ°– ~•z §Ü˛° í˛z˛õ!lˆÏÓ¢à%!°Ó˚ çlàî fl∫yô#lï˛y
°yˆÏË˛Ó˚ çlƒ Ó•% xyˆÏ®y°l §Çà!ë˛ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ï˛yÓ˚y ¢%ô%
Ü˛ál §Ó≈çl#l ≤ÃyÆ ÓÎ˚ˆflÏ ÒÓ˚ ˆË˛yê˛y!ôÜ˛yÓ˚ fl∫#Ü,˛ï˛ •Î˚⁄
í˛z˛õ!lˆÏÓ!¢Ü˛ ¢y§Ü˛ˆÏòÓ˚•z ï˛yí˛¸yˆÏï˛ ã˛yÎ˚!l ˆ§•z §yˆÏÌ
1893 ÈüüüÈ !lí˛z!ç°ƒyu˛˛– ï˛yÓ˚y ˆòˆÏ¢Ó˚ Ë˛!Ó£Ïƒï˛ ¢y§Ü˛ !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ xy¢yG ≤ÃÜ˛y¢
1917 ÈüüüÈ Ó˚y!¢Î˚y Ü˛ˆÏÓ˚– xyÙyˆÏòÓ˚ ˆò¢!ê˛G ~Ó˚Ü˛Ù ~Ü˛!ê˛ í˛z˛õ!lˆÏÓ!¢Ü˛
1918 ÈüüüÈ çyÙ≈y!l Ó˚yT˛… !SÈ° ˆÎáyˆÏl çlàî fl∫yô#lï˛y °yˆÏË˛Ó˚ çlƒ Ó•%
1919ÈüüüÈ ˆlòyÓ˚°ƒyu˛˛ fl∫ˆòÏ ¢# xyˆÏ®y°l §Çà!ë˛ï˛ Ü˛ˆÏÓ–˚ 1945 §yˆÏ° !mï˛#Î˚
1928 ÈüüüÈ !ÓˆÏê˛l !ÓŸªÎ%ˆÏÂôÓ˚ ˛õÓ˚Óï˛#≈ §ÙˆÏÎ˚ ~Ó˚Ü˛Ù Ó•% í˛z˛õ!lˆÏÓ!¢Ü˛
1931 ÈüüüÈ ◊#°AÜ˛y Ó˚yˆÏT˛… àîï˛y!sfÜ˛ ¢y§l ≤Ã!ï˛!¤˛ï˛ •Î˚– Ë˛yÓ˚ï˛ 1947
§yˆÏ° fl∫yô#lï˛y °yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ˛õÓ˚yô#lï˛yÓ˚ @’y!l Ù%=˛
1934 ÈüüüÈ ï%˛Ó˚flÒ
Ü˛ˆÏÓ˚ àîï˛y!sfÜ˛ ÓƒÓfiÌyÎ˚ í˛zß¨#ï˛ •Î˚– G•z ≤ÃˆÏã˛T˛y
1944 ÈüüüÈ Ê˛y™
ôyÓ˚yÓy!•Ü˛Ë˛yˆÏÓ àîï˛ˆÏsÓf ˚ ˛õˆÏÌ ~!àˆÏÎ˚ ã˛ˆÏ°ˆÏSÈ– !Ü˛v
1945 ÈüüüÈ çy˛õyl Ó•% í˛z˛õ!lˆÏÓ!¢Ü˛ Ó˚yˆÏT˛… ~ôÓ˚ˆÏlÓ˚ Ë˛yˆÏ°y x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚
1950 ÈüüüÈ Ë˛yÓ˚ï˛ •z!ï˛•y§ ˆl•z– ˛õ!Ÿã˛Ù xy!Ê˛Ü˛yÎ˚ xÓ!fiÌï˛ âylyÓ˚ âê˛ly
ê˛#Ü˛y / ~!ê˛ ˛õ,!ÌÓ#Ó˚
!Ó!Ë˛ß¨ ≤ÃyˆÏhs˝Ó˚ ~Ü˛!ê˛ 1951 ÈüüüÈ xyˆÏç≈!rê˛ly ˆÌˆÏÜ˛ xyÙÓ˚y ˛õ)Óï≈ ˛l í˛z˛õ!lˆÏÓ!¢Ü˛ Ó˚yT˛… §Ù)ˆ•Ï Ó˚ xˆÏlÜ˛
§%flõT˛ ï˛y!°Ü˛y– !Ó!Ë˛ß¨ 1952 Èüüü !@˝Ã§ §yôyÓ˚î x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ Ü˛Ìy çylˆÏï˛ ˛õy!Ó˚– âyly Ù)°ï˛
ˆòˆÏ¢ í˛z!Õ‘!áï˛ §y°à%!°ˆÏï˛ 1955 ÈüüüÈ ÙyˆÏ°!¢Î˚y Úˆày”˛ ˆÜ˛yfiê˛˛Û åGold Coastä lyˆÏÙ ~Ü˛!ê˛ !Ó!ê˛¢
~Ü˛Óƒ!=˛ ~Ü˛ ˆË˛yˆÏê˛Ó˚
1962 ÈüüüÈ xˆÏfiê˛∆!°Î˚y í˛z˛õ!lˆÏÓ¢ !SÈ°– ~!ê˛ 1957 §yˆÏ° fl∫yô#l •Î˚–
l#!ï˛ˆÏÜ˛ ˛õ!Ó˚˛õ)î≈Ë˛yˆÏÓ @˝Ã•î
Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ˆÎ §Ü˛° 1965 ÈüüüÈ •zí˛zÉ ~§È xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛y xy!Ê˛Ü˛yÓ˚ ˆÎ §Ü˛° ˆò¢ fl∫yô#lï˛y °yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ~!ê˛
ˆòˆÏ¢ ˛õÓ˚Óï˛#≈Ü˛yˆÏ° 1974 ÈüüüÈ ˆflõl !SÈ° ≤ÃÌÙ– ~•z ˆò¢!ê˛ xy!Ê˛Ü˛yÓ˚ xlƒylƒ ˆò¢à%!°ˆÏÜ˛
ˆË˛yê˛y!ôÜ˛yÓ˚ ˆÜ˛ˆÏí˛¸ ˆlGÎ˚y
1994 ÈüüüÈ ò!«˛î xy!Ê˛Ü˛y fl∫yô#lï˛y °yˆÏË˛ xl%≤Ãy!îï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ˆÜ˛í˛z!Ù ~lˆÏÜ˛yÙy
•Î˚ ˆ§§Ó ˆòˆÏ¢Ó˚ lyÙ åNkrumahä !SÈˆ° Ï l ~Ü˛çl fl∫îÜ≈ ˛yˆÏÓÓ˚ ˚ ˆSÈˆ° Ï ~ÓÇ
~áyˆÏl í˛zˆÏÕ‘á Ü˛Ó˚y •Î˚!l–

àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 10
!ï˛!l !¢«˛Ü˛ï˛y Ü˛Ó˚ˆÏï˛l– !ï˛!l ~ˆÏòˆÏ¢Ó˚ fl∫yô#lï˛y Ü˛yˆÏÎ˚Ù Ü˛ˆÏÓ˚– ~•zË˛yˆÏÓ ˆ§y!Ë˛ˆÏÎ˚ï˛ •zí˛z!lÎ˚ˆÏlÓ˚ ˛õï˛l
xyˆÏ®y°ˆÏl xï˛ƒhs˝ §!Ü˛Î˚ !SÈˆÏ°l– fl∫yô#lï˛yÓ˚ ˛õÓ˚ ~ÓÇ ˛õ)Ó≈ •zí˛zˆÏÓ˚yˆÏ˛õÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ˆò¢à%!° ˆ§y!Ë˛ˆÏÎ˚ï˛
~lˆÏÜ˛yÙy åNkrumahä •l âylyÓ˚ ≤ÃÌÙ ≤ÃôylÙsf#– •zí˛z!lÎ˚ˆÏlÓ˚ !lÎ˚sfî Ù%=˛ •GÎ˚yÓ˚ Ê˛ˆÏ° ˛õ,!ÌÓ#Ó˚
˛õÓ˚Óï˛#≈Ü˛yˆÏ° !ï˛!l Ó˚yT˛…˛õ!ï˛Ó˚ ˛õò @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚l– !ï˛!l Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ Ùyl!ã˛ˆÏe ~Ü˛ !ÓÓ˚yê˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l âˆÏê˛–
˛õ![˛ï˛ çG•Ó˚°y° ˆlˆÏ•Ó%̊Ó˚ Órô% !SÈˆ° Ï l ~ÓÇ xÓ¢ƒ•z ~•z §ÙˆÏÎ˚ Ë˛yÓ˚ï˛ÓˆÏ£Ó≈Ï ˚ ≤Ã!ï˛ˆÏÓ¢# Ó˚yT˛…§Ù)ˆ•Ï Ó˚
xy!Ê˛Ü˛yÎ˚ àîï˛ˆÏsfÓ˚ §ÙÌ≈Ü˛ˆÏòÓ˚ !SÈˆÏ°l xl%ˆÏ≤ÃÓ˚îy– ÙˆÏôƒG !ÓÓ˚yê˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l §y!ôï˛ •Î˚– ˛õy!ÜhflÏyl ~ÓÇ
ˆlˆÏ•Ó˚Ó% ˚ ÙˆÏï˛y ly •ˆÏÎG
˚ !ï˛!l âylyÓ˚ xyç#Ól Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ ÓyÇ°yˆÏòˆÏ¢ 1990 §yˆÏ° §yÙ!Ó˚Ü˛ ¢y§ˆÏlÓ˚ xÓ§yl
˛õˆÏò !lÓ≈y!ã˛ï˛ •l– !Ü˛v x!ã˛ˆÏÓ•˚ z 1966 §yˆÏ° §yÙ!Ó˚Ü˛ â!ê˛ˆÏÎ˚ àîï˛ˆÏsf í˛zß#¨ ï˛ •Î˚– ˆl˛õyˆÏ°Ó˚ Ó˚yçy Ó˚yçï˛ˆÏsÓf ˚
Óy!•l# ï˛yˆÏÜ˛ «˛Ùï˛yã%˛ƒï˛ Ü˛ˆÏÓ–˚ âylyÓ˚ ÙˆÏï˛y xy!Ê˛Ü˛yÓ˚ xˆÏlÜ˛ «˛Ùï˛y áÓ≈ Ü˛ˆÏÓ˚ ¢y§lï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçï˛ˆÏsfÓ˚
xˆÏlÜ˛ ˆò¢ fl∫yô#lï˛y °yˆÏË˛Ó˚ ˛õÓ˚ àîï˛ˆÏsf í˛zß#¨ ï˛ •ˆÏ°G ≤Ã!ï˛¤˛yÓ˚ °ˆÏ«˛ƒ !lÓ≈y!ã˛ï˛ ≤Ã!ï˛!l!ôˆÏòÓ˚ •yˆÏï˛ òy!Î˚c
ˆ§§Ó ˆòˆÏ¢Ó˚ !SÈ° ~Ü˛ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ !Ù◊ x!Ë˛K˛ï˛y– x˛õ≈î Ü˛ˆÏÓ˚l– Î!òG ~•z ˛õ!Ó˚Óï≈˛l fiÌyÎ˚# !SÈ° ly–
ˆ§áyˆÏl àîï˛sf ò#â≈Ü˛y° fiÌyÎ˚# •Î˚!l– 1999 §yˆÏ° ˆçlyˆÏÓ˚° Ù%¢yÓ˚Ê˛ ˛õy!Ü˛hflÏyˆÏl ˛õ%lÓ˚yÎ˚
§yÙ!Ó˚Ü˛ ¢y§l !Ê˛!Ó˚ˆÏÎ˚ xyˆÏll– 1905 §yˆÏ° lï%˛l
Ó˚yçy «˛Ùï˛y òá° Ü˛ˆÏÓ˚•z !lÓ≈y!ã˛ï˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ˆË˛ˆÏ. ˆòÎ˚
!lˆÏç Ü˛ˆÏÓ˚y ~ÓÇ xyˆÏàÓ˚ ò¢ˆÏÜ˛ ≤ÃyÆ çlàˆÏîÓ˚ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛
x!ôÜ˛yÓ˚à%!° •Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚l–
v ˆï˛yÙyÓ˚ xƒyê˛°y§ åAtlasä Ó•zˆïÏ ˛ âyly ˆò¢!ê˛ˆÏÜ˛
Î!òG §y!Ó≈Ü˛Ë˛yˆÏÓ ~•z §ÙˆÏÎ˚ ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ Ó•%
!ã˛!•´ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚y ~ÓÇ ˛õ)ˆÏÓ≈ í˛z!Õ‘!áï˛ !ï˛l!ê˛ Ùyl!ã˛ˆÏe
Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ ÙˆÏôƒ àîï˛ˆÏsfÓ˚ ˛õˆÏÌ ~!àˆÏÎ˚ ÎyGÎ˚yÓ˚ ≤ÃÓîï˛y âylyÓ˚ Ó˚yçôyl# xyÜ˛yÎ˚
~ÑˆÏÜ˛ ˆòáyG– 2000 §yˆÏ° !Ü˛ âylyÎ˚ àîï˛sf !SÈ°⁄
ˆòáy ÎyÎ˚– ~•z xÓfiÌy ~áˆÏly ã˛°ˆÏSÈ–2005 §yˆÏ°Ó˚ xÓ!fiÌï˛ ˆÜ˛yÎ˚y!Ù
v ï%˛!Ù !Ü˛ ÙˆÏl Ü˛Ó˚ Ü˛yí˛zˆÏÜ˛ §yÓ˚y ç#ÓˆÏlÓ˚ çlƒ
ÙˆÏôƒ ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ ≤ÃyÎ˚ 140!ê˛ ˆòˆÏ¢ Ó•% ò°#Î˚ !lÓ≈yã˛l ~lˆÏÜ˛yÙyÓ˚ flø,!ï˛ í˛zòƒyl–
Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ !lÓ≈yã˛l Ü˛Ó˚y ˆòˆÏ¢Ó˚ çlƒ Ë˛yˆÏ°y⁄ xÌÓy
§Çà!ë˛ï˛ •Î˚– xyˆÏàÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ ~•z §Çáƒy xˆÏlÜ˛ ˆÓ!¢– ~lˆÏÜ˛yÙyÓ˚ Ù,ï%˛ƒÓ˚ 20
!l!ò≈T˛ §ÙÎ˚ xhs˝Ó˚ !lÎ˚!Ùï˛ !lÓ≈yã˛l Ü˛Ó˚y Ë˛yˆÏ°y⁄
1980 §yˆÏ°Ó˚ ÙˆÏôƒ 80ÈüÈ~Ó˚ ˆÓ!¢ xÈüÈàîï˛y!sfÜ˛ ˆò¢ ÓSÈÓ˚ ˛õˆÏÓ˚ 1992 §yˆÏ°
í˛zˆÏÕ‘áˆÏÎyàƒË˛yˆÏÓ àîï˛ˆÏsfÓ˚ ˛õˆÏÌ ~!àˆÏÎ˚ ˆàˆÏSÈ– !Ü˛v ~!ê˛ xl%ˆÏÙyòl °yË˛
Óï≈˛Ùyl xÓfiÌyÈ xyç ˛õÎ≈hs˝ ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ ~Ùl Ó•% ˆò¢ xyˆÏSÈ ˆÎáyˆÏl çlàî Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z !Ó°ˆÏ¡∫Ó˚ Ü˛yÓ˚î
fl∫yô#lË˛yˆÏÓ ï˛yˆÏòÓ˚ Ùï˛yÙï˛ ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly– Ü˛# •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚⁄
(Recent Phase)
1980 §yˆÏ°Ó˚ ˛õˆÏÓ˚ àîï˛ˆÏsf ÓˆÏí˛¸y §yÊ˛°ƒ
xyˆÏ§– °y!ï˛l xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛yÓ˚ Ó•% ˆòˆÏ¢ àîï˛sf ˛õ%l/
≤Ã!ï˛!¤˛ï˛ •Î˚⁄ ˆ§y!Ë˛ˆÏÎ˚ï˛ •zí˛z!lÎ˚ˆÏlÓ˚ !ÓË˛yçl ~
≤Ã!Ü˛Î˚yˆÏÜ˛ xyˆÏÓ˚y cÓ˚y!ß∫ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ˆ˛õy°ƒyˆÏu˛Ó˚ âê˛ly
ˆÌˆÏÜ˛ xyÙÓ˚y çylˆÏï˛ ˛õy!Ó˚ ˆÎñ ˆ§ §ÙˆÏÎÓ˚ ˚ ˆ§y!Ë˛ˆÏÎï˚ ˛
•zí˛z!lÎ˚l ˛õyŸª≈Óï˛#≈ Ó•% Ü˛!Ùí˛z!l!T˛ ˆò¢ §Ù)•ˆÏÜ˛
lylyË˛yˆÏÓ !lÎ˚sfî Ü˛Ó˚ï˛– 1949ÈüÈ90 §yˆÏ° ˆ˛õy°ƒyu
~ÓÇ xyˆÏÓ˚y xlƒylƒ Ó˚yT˛…§Ù)• ˆ§y!Ë˛ˆÏÎ˚ï˛ •zí˛z!lÎ˚ˆÏlÓ˚
!lÎ˚sfî Ù%=˛ •Î˚ – ï˛yÓ˚y àîï˛y!sfÜ˛ ¢y§l ÓƒÓfiÌyˆÏÜ˛
˛õSÈ® Ü˛ˆÏÓ–˚ xÓˆÏ¢ˆÏ£Ï 1991 §yˆÏ° ˆ§y!Ë˛ˆÏÎï˚ ˛ •zí˛z!lÎ˚l
ˆË˛ˆÏAà ÎyÎ˚– ˆ§ §ÙÎ˚ ˆ§y!Ë˛ˆÏÎï˚ ˛ •zí˛z!lÎ˚l 15!ê˛ ≤ÃˆòÏ ¢
!lˆÏÎ˚ à!ë˛ï˛ !SÈ°– ˆ§•z ˆò¢à%!° àîï˛ˆÏsÓf ˚ ˛õˆÏÌ ~!àˆÏÎ˚
ÎyÎ˚– ˙ §Ó ˆò¢à%!°Ó˚ ˆÓ!¢Ó˚ Ë˛yà•z àîï˛y!sfÜ˛ ¢y§l

11 §Ù§yÙ!Î˚Ü˛ ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ àîï˛sff

ÓƒAà !ã˛e!ê˛
°«˛ Ü˛ˆÏÓy˚

¢%Ë˛ çß√!òl 60
ÓSÈÓ˚ ÓÎ˚ﬂÒ xyÇ §yÇ §%!Ü˛
©Stephane Peray, Thailand, Cagle Cartoons Inc.

1905 §yˆÏ° xyÇñ §yÇ

§%!Ü˛Ó˚ 60 ÓSÈÓ˚ ˛õ)î≈ •ˆÏ°
~•z ÓƒAà !ã˛e!ê˛ ≤ÃÜ˛y!¢ï˛
•Î˚– !ã˛e !¢“# ~áyˆÏl Ü˛#
ˆÓyV˛yˆÏ ï ˛ ˆã˛ˆÏ Î ˚ ˆ Ï S Èl⁄
§yÙ!Ó˚Ü˛ ¢y§Ü˛Óà≈ !Ü˛ ~•z
ÓƒAà!ã˛e ˆòˆÏ á á% ! ¢
•ˆÏÓl⁄

ï˛yÓ˚y ~áˆÏly ï˛yˆÏòÓ˚ ˆlï˛yˆÏòÓ˚ !lÓ≈yã˛l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ˆçˆÏ° Ó!® Ü˛Ó˚y •ï˛– ÙyÎ˚ylÙyˆÏÓ˚Ó˚ §yÙ!Ó˚Ü˛ ¢y§ˆÏlÓ˚
ly– ~Ùl!Ü˛ ï˛yÓ˚y !lˆÏçˆÏòÓ˚ Óï≈˛Ùyl ~ÓÇ Ë˛!Ó£ÏƒÍ ~•z Ë˛Î˚AÜ˛Ó˚ !lÎ≈yï˛ˆÏlÓ˚ Ê˛ˆÏ° ≤ÃyÎ˚ 6 ˆÌˆÏÜ˛ 10 °«˛
ˆÜ˛yˆÏly !Ó£ÏˆÏÎ˚ à%Ó˚%c˛õ)î≈ !§Âôyhs˝ !lˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly– ÙyÎ˚ylÙyÓ˚Óy§# !lˆÏçˆÏòÓ˚ Óy!í˛¸âÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ í˛zÍáyï˛ •ˆÏÎ˚
xlƒe xy◊Î˚ !lˆÏï˛ Óyôƒ •Î˚–
ÙyÎ˚ylÙyÓ˚ •° ~Ó˚)˛õ ~Ü˛!ê˛ ˆò¢ ˆÎ!ê˛ ÓyÙ≈y à,•Ó!® ÌyÜ˛y §ˆÏ_¥G §%!Ü˛ àîï˛ˆÏsfÓ˚ ˛õˆÏ«˛
lyˆÏÙ ˛õ)ˆÏÓ≈ ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ !SÈ°– ˆò¢!ê˛ 1948 §yˆÏ° ≤Ãã˛yÓ˚ ã˛y!°ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚– ïÑ˛yÓ˚ ÙˆÏï˛ñ ÚÚÓyÙ≈yÎ˚ àîï˛sf ≤Ã!ï˛¤˛yÓ˚
í˛z˛õ!lˆÏÓ!¢Ü˛ ¢y§l Ù%=˛ •ˆÏÎ˚ fl∫yô#lï˛y °yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ Ù)° °«˛ƒ •° ÓyÙ≈yÓ˚ çlàî ÎyˆÏï˛ ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ xlƒylƒ
àîï˛y!sfÜ˛ ÓƒÓfiÌy @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚– !Ü˛v 1962 §yˆÏ° çy!ï˛ˆÏày¤˛#Ó˚ ÙˆÏï˛y•z §Ùyl ÙÎ≈yòyñ fl∫yô#lï˛yñ §òÌ≈Ü˛
~Ü˛ §yÙ!Ó˚Ü˛ xË%˛ƒayˆÏlÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ àîï˛y!sfÜ˛ ¢y§l ~ÓÇ §Ó≈ydÜ˛ ç#Ól Îy˛õˆÏlÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ °yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚–ÛÛ
ÓƒÓfiÌyÓ˚ xÓ§yl •Î˚– ≤ÃyÎ˚ 30 ÓSÈÓ˚ ˛õˆÏÓ˚ 1990 ïÑ˛yÓ˚ §Ç@˝ÃyÙ xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ fl∫#Ü,˛!ï˛ °yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚ñ !ï˛!l
§yˆÏ° ~ˆÏòˆÏ¢ ≤ÃÌÙ §yôyÓ˚î !lÓ≈yã˛l •Î˚– xyÇ §yÇ ˆlyˆÏÓ° ˛õ%Ófl˚ ÒyˆÏÓ˚ Ë)˛!£Ïï˛ •l– Î!òG ~áˆÏly ÙyÎ˚ylÙyˆÏÓÓ˚ ˚
§% ! Ü˛Ó˚ ˆlï, ˛ ˆÏ c àîï˛y!sf Ü ˛ lƒy¢ly° !°à ò° çlàî ˆ§ ˆòˆÏ¢ àîï˛y!sfÜ˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ≤Ã!ï˛¤˛yÓ˚ çlƒ
åNational League for Democracyä !lÓ≈yã˛ˆÏl §Ç@˝ÃyÙ ã˛y!°ˆÏÎ˚ ÎyˆÏFSÈ–
çÎ˚°yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚– !Ü˛v ÙyÎ˚ylÙyˆÏÓ˚Ó˚ §yÙ!Ó˚Ü˛ ¢y§Ü˛
!lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ ~•z Ê˛°yÊ˛°ˆÏÜ˛ xfl∫#Ü˛yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ «˛Ùï˛y
•hflÏyhs˝ˆÏÓ˚Ó˚ òy!Ó ≤Ãï˛ƒyáƒyl Ü˛ˆÏÓ˚– ˛õ!Ó˚ÓˆÏï≈˛ §yÙ!Ó˚Ü˛ !lˆÏç Ü˛ˆÏÓy˚
¢y§Ü˛àî §%!Ü˛§• xlƒylƒ !lÓ≈y!ã˛ï˛ àîï˛y!sfÜ˛
v xƒyê˛°y§ Ó•zˆÏï˛ ÙyÎ˚ylÙyÓ˚ ˆò¢ˆÏÜ˛ !ã˛!•´ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚y–
ˆlï,˛Ó,®ˆÏÜ˛ à,•Ó®# Ü˛ˆÏÓ˚ Ó˚yˆÏá– x§Çáƒ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛
Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ˆÜ˛yl‰ Ó˚yçƒ!ê˛ ÙyÎ˚ylÙyˆÏÓ˚Ó˚ §#Ùyly §Ç°@¿⁄
ÙyÎ˚ylÙyˆÏÓ˚Ó˚ §yÙ!Ó˚Ü˛ Ü˛Ù#≈ˆòÏ Ó˚ §yôyÓ˚î x˛õÓ˚yˆÏôG ˆç°Ó!® åÜ˛yÓ˚yÓ˚Â% ôä Ü˛ˆÏÓ˚
v xyÇ §yÇ §%!Ü˛Ó˚ ~Ü˛!ê˛ §Ç!«˛Æ ç#Ól# ˆ°ˆÏáy–
§Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ˆ«˛ˆÏe Ë˛yÓ˚ï˛ Ó˚yˆÏá– ≤ÃÜ˛yˆÏ¢ƒ ˆÜ˛í˛z !lˆÏçÓ˚ Ùï˛yÙï˛ ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛Ó˚ˆÏ°
v ÙyÎ˚ylÙyˆÏÓ˚Ó˚ àîï˛y!sfÜ˛ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ í˛z˛õÓ˚ áÓˆÏÓ˚Ó˚
§Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛# ôÓ˚ˆÏlÓ˚ !Ü˛ÇÓy §Ó˚Ü˛yÓ˚# xÓƒÓfiÌyÓ˚ !ÓÓ%̊ˆÏÂô §ÙyˆÏ°yã˛ly Ù)°Ü˛
Ü˛yàˆÏç !°!áï˛ ≤Ã!ï˛ˆÏÓòlà%!° §Ç@˝Ã• Ü˛ˆÏÓ˚y–
l#!ï˛ @˝Ã•î Ü˛Ó˚y í˛z!ã˛ï˛ ⁄ Ùhs˝Óƒ Ü˛Ó˚yÓ˚ x˛õÓ˚yˆÏô ôÓ˚y ˛õí˛¸ˆÏ° 20 ÓÍ§ˆÏÓ˚Ó˚ çlƒ

àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 12
1É4 ÈüÈ xyhsç≈y!ï˛Ü˛ hflˆÏ ÓÏ ˚ àîï˛sf (Democracy at the Global Level)
àîï˛ˆÏsfÓ˚ x@˝Ãà!ï˛Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ hflÏÓ˚ ˛õyˆÏë˛Ó˚ ˛õÓ˚
!¢«˛Ü˛ ◊#Î%=˛ !§Ç !¢«˛yÌ#≈ˆÏòÓ˚ Ó°ˆÏ°l ˆï˛yÙÓ˚y Îy xyhs˝çy≈ !ï˛Ü˛ §Çàë˛l
!¢ˆÏáSÈ ï˛y §ÇˆÏ«˛ˆÏ˛õ í˛z˛õfiÌy˛õl Ü˛ˆÏÓ˚y– SÈye !¢«˛ˆÏÜ˛Ó˚ (International Organisation)
Ü˛ˆÏÌy˛õÜ˛Ìl– Ü˛ˆÏÌy˛õÜ˛Ìl ˆÌˆÏÜ˛ ˆÎ ≤ÃŸ¿!ê˛ í˛zˆÏë˛ ~ˆÏ§ˆÏSÈ
Ê˛!Ó˚òy ıÈ xyÙÓ˚y çyl°yÙ ˆÎ ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ ≤ÃyÎ˚ ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà ï˛y•° §Ù@˝Ã ˛õ,!ÌÓ#Óƒy˛õ# Ó˚yT˛…§Ù)ˆÏ•Ó˚ ÙˆÏôƒ àîï˛sf
xM˛ˆÏ° àîï˛sf §¡±§y!Ó˚ï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– §¡±§yÓ˚ˆÏîÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ !Ó!Ë˛ß¨ Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ ÙˆÏôƒ ˆÎ §¡õÜ≈˛
Ó˚yˆÏç¢ ıÈ §!ï˛ƒ xyÙÓ˚y xyˆÏàÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ xˆÏlÜ˛ í˛zß¨ï˛ àˆÏí˛¸ í˛zˆÏë˛ˆÏSÈ ï˛y !Ü˛ fl∫yË˛y!ÓÜ˛ !SÈ°⁄ ~•z ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ í˛z_Ó˚ ~Ü˛!ê˛ xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛
˛õ,!ÌÓ#ˆÏï˛ Óy§ Ü˛Ó˚!SÈ– xyÙyÓ˚ ÙˆÏl •Î˚ xyÙÓ˚y
ˆáÑyçyÓ˚ xyˆÏà xyÙÓ˚y §%!Ó˚®ˆÏÓÓ˚ ˚ í˛zay!˛õï˛˛ ≤ÃŸ¿ §¡õˆÏÜ˛≈ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ÌyÜ˛y !Ü˛ í˛z!ã˛ï˛ ⁄
àîï˛y!sfÜ˛ ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ !òˆÏÜ˛ ~!àˆÏÎ˚ ã˛ˆÏ°!SÈ– Î!ò •Ñƒy •Î˚ñ ï˛ˆÏÓ ˆ§
xyˆÏ°yã˛ly Ü˛!Ó˚– Ë˛yÓ˚ï˛ÓˆÏ£Ó≈Ï ˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚ñ Ùy!Ü≈˛l Î%=˛Ó˚yˆÏT˛…Ó˚
§%!fløï˛y ıÈ àîï˛y!sfÜ˛ ˛õ,!ÌÓ#ú ï%˛!Ù Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ~Ü˛Ìy §Ó˚Ü˛yÓ˚ !Ü˛ !lÓ≈y!ã˛ï˛
§Ó˚Ü˛yÓ˚ ~ÓÇ ~Ó˚Ü˛Ù xyˆÏÓ˚y xˆÏlÜ˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ xyˆÏSÈ–
Ó°ˆÏ°⁄ xy!Ù ˆê˛!°!Ë˛¢ˆÏl ˆòá°yÙ xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛yÓy§#Ó˚y •GÎ˚y í˛z!ã˛ï˛ ~ÓÇ ï˛yÓ˚
•zÓ˚yÜ˛ òá° Ü˛ˆÏÓ˚ !lˆÏÎ˚ˆÏSÈ– •zÓ˚yˆÏÜ˛Ó˚ çlàî ~ !Ó£ÏˆÏÎ˚ !Ü˛v !ÓˆÏŸªÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly §Ó˚Ü˛yÓ˚ ly•z– ~Ùl ˆÜ˛yˆÏly §Ó˚Ü˛yÓ˚
ly•z ÎyÓ˚ xy•zl §Ù@˝Ã ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ §Ü˛° lyà!Ó˚ˆÜÏ ˛Ó˚ í˛z˛õÓ˚ Ü˛# ôÓ˚ˆÏlÓ˚ «˛Ùï˛y ÌyÜ˛y
Ü˛áˆÏly•z ï˛yˆÏòÓ˚ §yˆÏÌ ˛õÓ˚yÙ¢≈ Ü˛ˆÏÓ˚!l– ï˛y•ˆÏ° ï%˛!Ù í˛z!ã˛ï˛⁄
!Ü˛Ë˛yˆÏÓ !ÓŸª àîï˛ˆÏsfÓ˚ Ü˛Ìy Ó°ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y⁄ ≤ÃˆÏÎyçƒ– Î!ò ~Ùl ˆÜ˛yˆÏly §Ó˚Ü˛yÓ˚ ly ÌyˆÏÜ˛ñ Î!ò
Ê˛!Ó˚òy ıÈ xy!Ù !Ó!Ë˛ß¨ Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ ÙˆÏôƒ §¡õˆÏÜ≈˛Ó˚ Ü˛Ìy ~Ùl ˆÜ˛yˆÏly ¢y§Ü˛ G ¢y§l ly ÌyˆÏÜ˛ñ ï˛y•ˆÏ° xyÙÓ˚y
Ó°!SÈ ly– xy!Ù ¢%ô% Ó°!SÈ ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ ˆÓ!¢Ó˚ Ë˛yà Ü˛#Ë˛yˆÏÓ àîï˛ˆÏsfÓ˚ ò%!ê˛ ˜Ó!¢T˛ƒ ~áyˆÏl í˛z˛õfiÌy˛õl
Ó˚yT˛…àîï˛ˆÏsfÓ˚ ˛õˆÏÌ ~!àˆÏÎ˚ ã˛ˆÏ°ˆÏSÈ– Ü˛Ó˚Ó– ï%˛!Ù ÙˆÏl Ü˛ˆÏÓ˚ ˆòˆÏáy ~•z ò%!ê˛ ˜Ó!¢T˛ƒ•z •ˆÏFSÈ
Ó˚yˆÏç¢ ıÈ !Ü˛v ~•z ò%•zÈüÈ~Ó˚ ÙˆÏôƒ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ Ü˛# ⁄ Î!ò ˆ§ ˆòˆÏ¢Ó˚ ¢y§Ü˛Óà≈ çlàî Ü˛ï,≈˛Ü˛ !lÓ≈y!ã˛ï˛ •GÎ˚y
ˆÓ!¢Ó˚ Ë˛yà ˆò¢§Ù)• àîï˛y!sfÜ˛ •Î˚ ï˛ˆÏÓ ~Ü˛Ìy !Ü˛ í˛z!ã˛ï˛ ~ÓÇ ˆ§•z §Ó çlàˆÏîÓ˚ !Ü˛S%È ≤ÃyÌ!ÙÜ˛
Ó°y ÎyÎ˚ ly ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ xyˆÏÓ˚y ˆÓ!¢ àîï˛y!sfÜ˛ •ˆÏFSÈ⁄ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ fl∫yô#lï˛y ÌyÜ˛y í˛z!ã˛ï˛–
•zÓy˚ Ü˛ Î%ˆÂÏ ôÓ˚ ˆ¢ˆÏ£Ï §Óy•z •zÓy˚ ˆÏÜ˛Ó˚ àîï˛y!sfÜ˛ ÓƒÓfiÌyÓ˚
Ü˛Ìy Ó°ˆÏSÈ–
§%!fløï˛y ıÈ lyú ~ê˛y xyÙyÓ˚ ˆÓyôàÙƒ •Î˚!l–
!¢«˛Ü˛ ıÈ xy!Ù ÙˆÏl Ü˛!Ó˚ xyÙÓ˚y ò%!ê˛ ˛õ,ÌÜ˛ !Ó£ÏÎ˚
!lˆÏÎ˚ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚!SÈ– Ê˛!Ó˚òy ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ ˆòˆÏ¢
àîï˛y!sfÜ˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ àë˛ˆÏlÓ˚ Ü˛Ìy Ó°ˆÏSÈ !Ü˛v §%!fløï˛y
G Ó˚yˆÏçˆÏ¢Ó˚ ÙˆÏôƒ xlƒ ~Ü˛ê˛y !Ó£ÏÎ˚ !lˆÏÎ˚ Ùï˛˛õyÌ≈Ü˛ƒ
˜ï˛!Ó˚ •ˆÏÎˆ˚ SÏ È– ï˛yˆÏòÓ˚ Ùï˛˛õyÌ≈Ü˛ƒ!ê˛ Ù)°ï˛ !Ó!Ë˛ß¨ Ó˚yˆÏT˛…Ó˚
ÙˆÏôƒ §¡õˆÏÜ≈˛Ó˚ !Ó£ÏÎ˚– ~ê˛y §Ω˛Ó– ˆòˆÏ¢Ó˚ ¢y§Ü˛Óà≈
àîï˛y!sfÜ˛ ˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ !lÓ≈y!ã˛ï˛ •ˆÏÎ˚G xlƒylƒ Ó˚yˆÏT˛…Ó˚
í˛z˛õÓ˚ ≤ÃË˛yÓ !ÓhflÏyˆÏÓ˚Ó˚ ˆã˛T˛y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ~•z ÓƒAà!ã˛e!ê˛ 1905
§yˆÏ° ˆÙ!:ˆÏÜ˛yˆÏï˛
§%!fløï˛y ıÈ •Ñƒy Ù•y¢Î˚– ~ê˛y•z §!ë˛Ü˛– ˆÎ âê˛ly!ê˛ •zÓy˚ Ü˛
≤ÃÜ˛y!¢ï˛ •Î˚– ÎyÓ˚
Î%ˆÏÂô •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
!¢ˆÏÓ˚ylyÙ !SÈ°
§%!Ó˚®Ó˚ ı xy!Ù !môy@˝ÃhflñÏ xyÙÓ˚y Ü˛#Ë˛yˆÏÓ xyhs˝çy≈ !ï˛Ü˛
xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ ˆá°y– !ã˛e
hflÏˆÏÓ˚ àîï˛sf §¡õˆÏÜ≈˛ Ü˛Ìy Ó°ˆÏï˛ ˛õy!Ó˚– §Ù@˝Ã !ÓˆÏŸªÓ˚ !¢“# ~áyˆÏl ˆÜ˛yl
!Ü˛ ˆÜ˛yˆÏly §Ó˚Ü˛yÓ˚ xyˆÏSÈ⁄ ˆÜ˛ ~•z §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ˆá°yÓ˚ Ü˛Ìy ÓˆÏ°ˆÏSÈl⁄
Ó˚yT˛…˛õ!ï˛⁄ Î!ò ˆÜ˛yˆÏly §Ó˚Ü˛yÓ˚ ly•z ÌyˆÏÜ˛ ï˛ˆÏÓ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ˆày°yÜ˛yÓ˚ Ó°!ê˛ ~áyˆÏl
~!ê˛ àîï˛y!sfÜ˛ Óy xàîï˛y!sfÜ˛ •Î˚⁄ Ü˛#ˆÏ§Ó˚ ≤Ãï˛#Ü˛ ⁄ ~áyˆÏl
ˆáˆÏ°yÎ˚yí˛¸ Ü˛yÓ˚y⁄

13 §Ù§yÙ!Î˚Ü˛ ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ àîï˛sff

§yôyÓ˚îË˛yˆÏÓ §%!Ó˚®ˆÏÓÓ˚ ˚ Ó=˛Óƒ §!ë˛Ü˛– ~Ü˛Ìy
Ó°y ÎyÎ˚ ly ˆÎñ àîï˛sf §¡õˆÏÜ≈˛ ˆÜ˛yˆÏly ≤ÃŸ¿ ˆï˛y°y
~•z !§Âôyhs˝à!% ° !Ü˛ ˛àîï˛y!sfÜ˛ ⁄
ÎyˆÏÓ ly– §Ù@˝Ã !ÓˆÏŸªÓ˚ çlƒ ˆÜ˛yl ~Ü˛!ê˛ !l!ò≈T˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ (Are these decisions democratic?)
ˆl•zñ !Ü˛v ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ ~Ùl xˆÏlÜ˛ ≤Ã!ï˛¤˛yl Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ §%ï˛Ó˚yÇ ˆòáy ÎyˆÏFSÈ ˆÎñ Óï≈˛Ùyl ˛õ,!ÌÓ#ˆÏï˛
ˆÎà%!° xyÇ!¢Ü˛Ë˛yˆÏÓ xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ÙˆÏï˛y ~Ùl xˆÏlÜ˛ xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ ≤Ã!ï˛¤˛yl Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ÎyÓ˚y !ÓŸª
Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z ≤Ã!ï˛¤˛ylà%!° ˆò¢ ~ÓÇ lyà!Ó˚ˆÏÜ˛Ó˚ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ÙˆÏï˛y xˆÏlÜ˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛–
í˛z˛õÓ˚ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ÙˆÏï˛y §Ó≈ydÜ˛ Ü˛ï,≈˛c Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ly !Ü˛v xyÙyˆÏòÓ˚ çyly ≤ÃˆÎÏ y˚ çl ~•z §Çàë˛là%!° Ü˛ï˛ê˛y
˛õyÓ˚ˆÏ°G ~Ùl !Ü˛S%È !Ü˛S%È xy•zl ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ àîï˛y!sfÜ˛– ˆÎáyˆÏl ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ §Ü˛° Ó˚yT˛…•z fl∫yô#l ~ÓÇ
ÎyÓ˚ myÓ˚y Ó˚yT˛… §Ù)•ˆÏÜ˛ !lÎ˚sfî Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ ~Ü˛Ìy ÙˆÏl §ÙylË˛yˆÏÓ !§Âôyhs˝ !lˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ˆ§áyˆÏl ~•z §Ü˛°
§!¡ø!°ï˛ çy!ï˛˛õ%ˆÏOÓ˚ Ó˚yáˆÏÓ– xyhs˝çy≈ !ï˛Ü˛ §Çàë˛là%!°Ó˚ §yÊ˛°ƒ xˆÏlÜ˛ ˆ«˛ˆÏe ÓyôyÓ˚
fiÌyÎ˚# §ò§ƒˆÏòÓ˚ •yˆÏï˛ v §yàÓ˚‡Ù•y§yàÓ˚à%!° ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛!ê˛ !l!ò≈T˛ §¡ø%á#l •Î˚– ~•z Ó=˛ˆÏÓƒÓ˚ !l!Ó˚ˆáÏ ~ÓyÓ˚ ã˛ˆÏ°y xyÙÓ˚y
ˆË˛ˆÏê˛y «˛Ùï˛y ˆòGÎ˚y ˆòˆÏ ¢ Ó˚ §#Ùyly §Ç°@¿ •Î˚ l y– ï˛ˆÏ Ó Ü˛yÓ˚ y !ÓŸª§Çàë˛là%!°Ó˚ Ü˛yˆÏçÓ˚ ˛õÎ≈yˆÏ°yã˛ly Ü˛!Ó˚–
í˛z!ã˛ï˛ !Ü˛⁄ §yàÓ˚‡Ù•y§yàÓ˚à%!° !lÎ˚sfˆÏîÓ˚ çlƒ xy•zl ˜ï˛!Ó˚ §!¡ø!°ï˛ çy!ï˛˛õ%Ô Ï Ó˚ §yôyÓ˚î §Ë˛yÓ˚ 193!ê˛
Ü˛ˆÏÓ–˚ xÌÓy ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ §Ü˛° Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ Ü˛yˆÏSÈ •%Ù!Ü˛ fl∫Ó˛)˚ õ ˆòˆÏ¢Ó˚ ≤ÃˆïÏ ˛ƒˆÏÜ˛Ó˚ å1 ˆ§ˆÏ≤Wz¡Ó∫ ˚ 2012•zÇä ~Ü˛!ê˛ Ü˛ˆÏÓ˚
Ü˛ÙÓÂô≈Ùyl ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ ò)£Ïî !lÎ˚sfˆÏîÓ˚ çlƒ Ü˛yÓ˚y ˆË˛yê˛ ˆòÓyÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ xyˆÏSÈ– §ò§ƒÓ˚yT˛… ˆÌˆÏÜ˛ !lÓ≈y!ã˛ï˛
Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚# Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛⁄ §!¡ø!°ï˛ §Ë˛y˛õ!ï˛Ó˚ ˆlï,˛ˆÏc §yôyÓ˚î §Ë˛yÎ˚ ≤Ã!ï˛ÓSÈÓ˚ !lÎ˚!Ùï˛
çy!ï˛˛õ%O åUNOä ~•z ≤ÃˆÏŸ¿ ~Ùl !Ü˛S%È §Ó≈çl@˝Ãy•ƒ x!ôˆÏÓ¢l ÓˆÏ§– §yôyÓ˚î §Ë˛y Ù)°ï˛ xy•zl§Ë˛yÓ˚ ÙˆÏï˛y
!ã˛Ó˚hs˝l Ó˚#!ï˛l#!ï˛Ó˚ ò,T˛yhs˝ fiÌy˛õl Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– ˆ§à%!° ˆÎáyˆÏl §Ü˛° ≤ÃÜ˛yÓ˚ xyˆÏ°yã˛ly •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– ~•z xˆÏÌ≈
Óï≈˛Ùyl ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ ˆÓ!¢Ó˚ Ë˛yà Ó˚yT˛… ˆÙˆÏl ã˛ˆÏ°– §!¡ø!°ï˛ çy!ï˛˛õ%O xÓ¢ƒ•z ~Ü˛!ê˛ àîï˛y!sfÜ˛ §Çàë˛l–
§!¡ø!°ï˛ çy!ï˛˛õ%O •° ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ Ó˚yT˛…§Ù)ˆÏ•Ó˚ ~Ü˛!ê˛ !Ü˛v !Ó!Ë˛ß¨ Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ ÙˆÏôƒ í˛zq(ï˛ Ùï˛ !ÓˆÏÓ˚yô‡§Çâ£Ï≈
xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ §Çàë˛lñ ˆÎ!ê˛ §Ü˛° Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ ÙˆÏôƒ §ÙyôyˆÏl Ü˛# ˛õòˆÏ«˛˛õ ˆlGÎ˚y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ñ ˆ§ !Ó£ÏˆÏÎ˚
§•ˆÏÎy!àï˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ §,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚ñ !ÓˆÏŸªÓ˚ !lÓ˚y˛õ_y §yôyÓ˚î §Ë˛y ˆÜ˛yˆÏly !§Âôyhs˝ !lˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly–
!Óôyl Ü˛ˆÏÓ˚ xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ xy•zl ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚– ~Ó˚˛) õ ˆ«˛ˆÏe §Ù§ƒy §ÙyôyˆÏlÓ˚ çlƒ 15 §ò§ƒ
xÌ≈˜lÏ !ï˛Ü˛ í˛zßÎ¨ l˚ ~ÓÇ §yÙy!çÜ˛ §yÙƒ ≤Ã!ï˛¤˛yÓ˚ ˆã˛T˛y !Ó!¢T˛ !lÓ˚y˛õ_y ˛õ!Ó˚£Ïò à%Ó˚%c˛õ)î≈ !§Âôyhs˝ ˆlÎ˚–
Ü˛ˆÏ Ó ˚ – çy!ï˛˛õ% ˆ Ï O Ó˚ ≤Ã¢y§!lÜ˛ ≤Ãôyl •ˆÏ ° l !lÓ˚y˛õ_y ˛õ!Ó˚£ˆÏ òÏ Ó˚ ˛õÑyã˛!ê˛ fiÌyÎ˚# §ò§ƒÓ˚y •Ï°ÈüüüÈ Ùy!Ü≈˛l
ÚÙ•y§!ã˛ÓÛ– Î%=˛Ó˚yT˛…ñ Ó˚y!¢Î˚yñ ˆ@˝Ãê˛!ÓˆÏê˛lñ Ê˛y™ ~ÓÇ !ã˛l– xlƒylƒ
v Î!ò xlƒyÎ˚Ë˛yˆÏÓ ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛!ê˛ Ó˚yT˛… xlƒ ò¢!ê˛ §ò§ƒˆÏò¢ §yôyÓ˚î§Ë˛y Ü˛ï,≈˛Ü˛ ò%ÓSÈˆÏÓ˚Ó˚ çlƒ
Ó˚yT˛…ˆÜÏ ˛ xyÜ˛Ùî Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛ˆÏÓ Ü˛# ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ í˛zqÓ •Î˚⁄ xfiÌyÎ˚# §ò§ƒ !•§yˆÏÓ !lÓ≈y!ã˛ï˛ •Î˚– ï˛ˆÏÓ §!ï˛ƒÜ˛yˆÏÓÓ˚ ˚
çy!ï˛˛õ%Ô Ï Ó˚ xlƒï˛Ù §ÇfiÌy !lÓ˚y˛õ_y ˛õ!Ó˚£òÏ !ÓŸª¢y!hs˝ «˛Ùï˛y ÌyˆÏÜ˛ ˛õÑyã˛!ê˛ fiÌyÎ˚# §ò§ƒ Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ •yˆÏï˛– fiÌyÎ˚#
G !lÓ˚y˛õ_y Ó˚«˛yÓ˚ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ–˚ !lÓ˚y˛õ_y ˛õ!Ó˚£òÏ ~Ó˚˛) õ ≤ÃÜ,˛ï˛ §ò§ƒÓ˚yT˛… !ÓˆÏ¢£Ï Ü˛ˆÏÓ˚ Ùy!Ü≈˛l Î%=˛Ó˚yT˛…•z
˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ x!Ë˛Î%=˛ Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ !ÓÓ˚%ˆÏÂô §!¡ø!°ï˛ çy!ï˛˛õ%ˆÏOÓ˚ ÎyÓï˛#Î˚ áÓ˚ã˛ Ó•l Ü˛ˆÏÓ˚– ≤Ã!ï˛!ê˛ fiÌyÎ˚#
§yÙ!Ó˚Ü˛ Óy!•l# ˆ≤ÃÓ˚î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– §òˆÏ§ƒÓ˚ •yˆÏï˛ ˆË˛ˆÏê˛y åVetoä ≤ÃˆÎÏ y˚ ˆÏàÓ˚ «˛Ùï˛y xyˆÏSÈ–
v ˆÜ˛yˆÏly ˆòˆÏ¢Ó˚ ê˛yÜ˛yÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl ˛õÓ˚ˆÏ° Ü˛yÓ˚y ~Ó˚ xÌ≈ fiÌyÎ˚# §ò§ƒˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛ §ò§ƒ
ˆ§•z ê˛yÜ˛y ôyÓ˚ ˆòÎ˚⁄ xyhs˝çy≈ !ï˛Ü˛ xÌ≈Ë˛y[˛yÓ˚ åIMFä Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ xÙˆÏï˛ !lÓ˚y˛õ_y ˛õ!Ó˚£òÏ ˆÜ˛yˆÏly !§Âôyhs˝ !lˆÏï˛
~•z Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚– !ÓŸªÓƒyAÜ˛ G ˆÜ˛yˆÏly Ó˚yT˛…ˆÏÜ˛ ê˛yÜ˛y ˛õyÓ˚ˆÏÓ ly– ~Ó˚)˛õ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ çy!ï˛˛õ%OˆÏÜ˛ xyˆÏÓ˚y
ôyÓ˚ !òˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– ôyÓ˚ ˆòGÎ˚yÓ˚ xyˆÏà ~•z ≤Ã!ï˛¤˛ylà%!° ˆÓ!¢ àîï˛y!sfÜ˛ Ü˛ˆÏÓ˚ àˆÏí˛¸ ˆï˛y°yÓ˚ çlƒ ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ §Ó≈e
§Ç!Ÿ’T˛ Ó˚yT˛…ˆÏÜ˛ ï˛yˆÏòÓ˚ xyÎ˚ ÓƒˆÏÎ˚Ó˚ !•§yÓ ˆòáyˆÏï˛ xyÓ˚G ˆÓ¢# §ÇáƒÜ˛ çlàî G Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ §!¡ø!°ï˛
ÓˆÏ° ~ÓÇ Ü˛áˆÏly Ü˛áˆÏly ~•z §Ü˛° ˆò¢§Ù)ˆÏ•Ó˚ ˛≤Ã!ï˛ÓyˆÏòÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl–
xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ l#!ï˛Ó˚ ˛õ!Ó˚Óï˛≈ˆÏlÓ˚ ¢ï≈˛G xyˆÏÓ˚y˛õ Ü˛ˆÏÓ˚– xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ xÌ≈Ë˛y[˛yÓ˚ åIMFä ˛õ,!ÌÓ#Ó˚

àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 14
§Ó≈Ó,•Í xÌ≈°@¿#Ü˛yÓ˚# ≤Ã!ï˛¤˛ylà%!°Ó˚ ÙˆÏôƒ xlƒï˛Ù– çyï˛#Î˚§Ó˚Ü˛yÓ˚à%!° Îál ˆÓ!¢ ˛õ!Ó˚ÙyˆÏî àîï˛y!sfÜ˛
~•z ≤Ã!ï˛¤˛yˆÏlÓ˚ 188 §ò§ƒ Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ å1 ˆ§ˆÏ≤Wz¡∫Ó˚ ÓƒÓfiÌy §¡±§y!Ó˚ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏSÈ ˆ§ §ÙÎ˚ xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛
2012•zÇä §Ü˛ˆÏ°Ó˚ §Ùyl ˆË˛yˆÏê˛Ó˚ x!ôÜ˛yÓ˚ ˆl•z– §Çàë˛là%!° !Ó˛õÓ˚#ï˛ ˛õˆÏÌ •Ñyê˛ˆÏSÈ– Ü%˛!í˛¸ ÓSÈÓ˚ ˛õ)ˆÏÓ≈
§ò§ƒÓ˚yT˛…à!% ° ~•z ≤Ã!ï˛¤˛yˆÏl ˆÎ ˛õ!Ó˚Ùyî xÌ≈òyl Ü˛ˆÏÓ˚ ˛õ,!ÌÓ#ˆÏï˛ §Ó≈Ó•, Í ¢!=˛ôÓ˚ ò%!ê˛ Ó˚yT˛… !SÈ° Ùy!Ü≈˛l Î%=˛Ó˚yT˛…
ï˛yÓ˚ !l!Ó˚ˆÏá•z ˆË˛yˆÏê˛Ó˚ Ù)°ƒ !lÓ˚)!˛õï˛ •Î˚– Ùy!Ü≈˛l ~ÓÇ ˆ§y!Ë˛ˆÏÎ˚ï˛ •zí˛z!lÎ˚lñ ~•z ò%•z ¢!=˛ôÓ˚ Ó˚yT˛… ~ÓÇ
Î%=˛Ó˚yT˛…ñ çy˛õylñ çyÙ≈y!lñ Ê˛y™ñ ˆ@˝Ãê˛ !ÓˆÏê˛lñ !ã˛lñ ï˛yˆÏòÓ˚ !Ùe ¢!=˛à%!°Ó˚ ÙˆÏôƒ ˛õyÓ˚flõ!Ó˚Ü˛ Ùï˛y˜ÏlÜ˛ƒñ
•zï˛y!°ñ ˆ§Ô!ò xyÓ˚Óñ Ü˛ylyí˛y ~ÓÇ Ó˚y!¢Î˚y ~•z 10!ê˛ §Çâ£Ï≈ ~ÓÇ lyly ≤Ã!ï˛ˆÏÎy!àï˛yÓ˚ Ê˛ˆÏ° !ÓŸª §Çàë˛là%!° G°ˆÏÊ˛y!•ç !SÈˆÏ°l
ˆòˆÏ¢Ó˚ •yˆÏï˛•z 52 ¢ï˛yÇˆÏ¢Ó˚ ˆÓ!¢ ˆË˛yˆÏê˛Ó˚ «˛Ùï˛y lylyË˛yˆÏÓ ≤ÃË˛y!Óï˛ •Î˚– ˆ§y!Ë˛ˆÏÎï˚ ˛ •zí˛z!lÎ˚ˆlÏ Ó˚ ˛õï˛ˆÏlÓ˚ Ùy!Ü≈˛l Î%=˛Ó˚yˆÏT˛…Ó˚
x!˛õ≈ï˛– Óy!Ü˛ 178!ê˛ §ò§ƒ Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ •yˆÏï˛ x!ï˛ x“ §yÙ!Ó˚Ü˛ !ÓË˛yˆÏàÓ˚
˛õÓ˚ Ùy!Ü≈˛l Î%=˛Ó˚yT˛…•z Óï≈˛Ùyl ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ ~Ü˛Ùye ã˛Ó˚Ù
åˆ˛õrê˛yàlä ~Ü˛çl
˛õ!Ó˚Ùyî «˛Ùï˛y lƒhflÏ ÌyÜ˛yÎ˚ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ~•z xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ «˛Ùï˛yôyÓ˚#Ó˚yT˛… åSuper Powerä– xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛yÓ˚ ~•z
í˛zFã˛˛õòfiÌ Ü˛Ù≈ã˛yÓ˚# –
§Çàë˛l à%Ó˚%c˛õ)î≈ !§Âôyhs˝ !lˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚⁄ !ÓŸªÓƒyˆÏAÜ˛Ó˚ ≤ÃË)˛c !ÓŸª§Çàë˛là%!°Ó˚ àîï˛y!sfÜ˛ Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õˆÏÜ˛ !ï˛!l •zÓ˚yˆÏÜ˛ Ùy!Ü≈˛l
ˆ«˛ˆÏeG ~Ü˛•z Ó˚Ü˛Ù ˆË˛yê˛ ˛õÂô!ï˛ ≤Ãã˛!°ï˛– ≤ÃÌy lylyË˛yˆÏÓ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛Ó˚ˆÏSÈ– xy@˝Ãy§ˆÏlÓ˚ §ÙÌ≈Ü˛
xl%ÎyÎ˚# Ùy!Ü≈˛l Î%=˛Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ xÌ≈Ùsf#Ó˚ myÓ˚y ÙˆÏlyl#ï˛ ï˛ˆÏ Ó ~Ü˛Ìy Ó°y ÎyÎ˚ ly ˆÎ àîï˛sf !SÈˆÏ°l– !ÓŸªÓƒyˆÏAÜ˛Ó˚
ˆ§ˆÏòˆÏ¢Ó˚ lyà!Ó˚Ü˛àî•z §Ó≈òy !ÓŸªÓƒyˆÏAÜ˛Ó˚ §Ë˛y˛õ!ï˛ §¡±§yÓ˚ˆÏîÓ˚ °ˆÏ«˛ƒ !ÓŸªÓƒy˛õ# ˆÜ˛yˆÏly ≤ÃˆÏã˛T˛y Óy §Ë˛y˛õ!ï˛ •GÎ˚yÓ˚ ˛õÓ˚
˛õò x°ÇÜ,˛ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚l– xyˆÏ®y°l ˆl•z– ˆÎ §Ü˛° çlàî xlƒˆÏòÓ˚ §ÇflõˆÏ¢≈ ï˛yÓ˚ §¡õˆÏÜ≈˛ ~ôÓ˚ˆÏlÓ˚
xy§yÓ˚ ˆÓ!¢ §%ˆÏÎyà ˆ˛õˆÏÎ˚ˆÏSÈ ï˛yˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ•z àîï˛sf ÓƒyAà!ã˛e ≤Ãã˛y!Ó˚ï˛ •Î˚–
§¡õˆÏÜ≈˛ ˆÓ!¢ xy@˝Ã• ˆòáy ÎyÎ˚– !Óàï˛ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛ÓSÈÓ˚ ~•z ÓƒAà!ã˛ˆÏe !ÓŸªÓƒyAÜ˛
!lˆÏç Ü˛ˆÏÓ˚y ôˆÏÓ˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚# §•ˆÏÎy!àï˛y SÈyí˛¸y•z !Ó!Ë˛ß¨ Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ çlàî G xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛yÓ˚ ÙˆÏôƒ Ü˛#
˛õÓ˚flõÓ˚ ˛õÓ˚flõˆÏÓÓ˚ ˚ xyˆÏÓy˚ ˆÓ!¢ Ü˛yˆÏSÈ ~ˆÏ§ˆÏSÈ– Î%ˆÂÏ ôÓ˚ ôÓ˚ˆÏîÓ˚ §¡õˆÏÜ≈˛Ó˚ Ü˛Ìy
v §!¡ø!°ï˛ çy!ï˛˛õ%Ô Ï Ó˚ •z!ï˛•y§ G xlƒylƒ §Çàë˛l !ÓÓ˚%ˆÏÂô Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛ Ó,•Í Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ ≤ÃË)˛ˆÏcÓ˚ !ÓÓ˚%ˆÏÂô ~ÓÇ Ó°y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ⁄
§¡õˆÏÜ≈˛ xyˆÏÓ˚y ï˛Ìƒ á%ÑˆÏç ˆÓÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚y– Óí˛¸ Óí˛¸ ÓƒÓ§yÎ˚# ≤Ã!ï˛¤˛yˆÏlÓ˚ !ÓÓ˚%ˆÏÂô xyˆÏ®y°ˆÏlÓ˚
v !ÓŸªÓƒyAÜ˛ G xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ xÌ≈Ë˛y[˛yˆÏÓ˚Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ °ˆÏ«˛ƒ ï˛yÓ˚y ˆÓ¢ !Ü˛S%È xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ §Çàë˛l àˆÏí˛¸
!§Âôyhs˝ §¡∫!°ï˛ áÓÓ˚yáÓÓ˚ §Ç@˝Ã• Ü˛ˆÏÓ˚y– ˆï˛yˆÏ°– ~•z í˛zˆòÏ ƒyà !ë˛Ü˛ ˆÎÙl çyï˛#Î˚ hflˆÏ ÓÏ ˚ àîï˛y!sfÜ˛
ÓƒAà!ã˛e!ê˛
ÓƒÓfiÌy ≤Ã!ï˛¤˛yÓ˚ çlƒ çlàî ˆÎ xyˆÏ®y°l Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛yÓ˚ ˛õí˛¸⁄
~•z xôƒyˆÏÎ˚ í˛zˆÏÕ‘!áï˛ àîï˛ˆÏsfÓ˚ ~•z ò%•z ÙˆÏï˛y–
ôÓ˚ˆÏîÓ˚ Ü˛yÎ≈˛õÂô!ï˛Ó˚ ï%˛°lyÙ)°Ü˛ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚y–
Î!ò ˆÜ˛yˆÏly Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ Ù!sf§Ë˛yÓ˚ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛çl fiÌyÎ˚# Ùsf#Ó˚
!ÓŸªÓƒyˆÏAÜ˛Ó˚
•yˆÏï˛ §Ù@˝Ã xy•zl§Ë˛yÓ˚ à,•#ï˛ !§Âôyhs˝ Óy!ï˛° Ü˛Ó˚yÓ˚
í˛zß¨!ï˛Ó˚ çlƒ
«˛Ùï˛y ÌyˆÏÜ˛ ï˛ˆÏÓ Ü˛# ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ í˛zqÓ •ˆÏÓ⁄ xÌÓy
xy!Ù Ü˛yç Ü˛Ó˚ˆÏÓy
~Ùl ~Ü˛ xy•zl§Ë˛y ˆÎáyˆÏl ¢%ô%Ùye ˛õÑyã˛ ¢ï˛yÇ¢ ¢y!hs˝Ó˚ çlƒ
§òˆÏ§ƒÓ˚ •yˆÏï˛•z ˆÓ!¢Ó˚ Ë˛yà ˆË˛yˆÏê˛Ó˚ «˛Ùï˛y lƒyhflÏ– ˆ˛õrê˛yàˆÏl xy!Ù
ˆÎË˛yˆÏÓ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ
~à%!°ˆÏÜ˛ !Ü˛ ï%˛!Ù àîï˛y!sfÜ˛ Ó°ˆÏÓ⁄ àîï˛ˆÏsfÓ˚ ≤ÃˆÏŸ¿ ˆ§•z ˛õÂô!ï˛ˆÏï˛
çyï˛#Î˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚à!% ° ˆÎ ôÓ˚ˆlÏ Ó˚ l#!ï˛ G xyò¢≈ xl%§Ó˚î
Ü˛ˆÏ Ó ˚ ˆÓ¢#Ó˚ Ë ˛yà xyhs˝ ç ≈ y !ï˛Ü˛ §Çàë˛ˆÏ l ï˛y
xl%˛õ!fiÌ!ï˛–
!ÓŸª §Çàë˛là%!° ˛õ%ˆÏÓ˚y˛õ%!Ó˚ àîï˛y!sfÜ˛ lÎ˚ñ
ï˛ˆÏÓ !Ü˛ Ó°y ÎyÎ˚ ˛õ)ˆÏÓ≈Ó˚ ï%˛°lyÎ˚ ~à%!° xyˆÏÓ˚y ˆÓ!¢
àîï˛y!sfÜ˛ •GÎ˚yÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛Ó˚ˆÏSÈ⁄ ~ˆÏ«˛ˆÏe ÓyhflÏÓ
˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ á%Ó ˆÓ!¢ í˛zÍ§y• ÓƒOÜ˛ lÎ˚– ÓyhflÏˆÏÓ

15 §Ù§yÙ!Î˚Ü˛ ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ àîï˛sff

!ÓŸªàîï˛sf §¡õˆÏÜ≈˛ ~áyˆÏl !Ü˛S%È Ùï˛yÙˆÏï˛Ó˚ í˛zˆÏÕ‘á xyˆÏSÈ– ï%˛!Ù !Ü˛ ~•z ˛õ!Ó˚Óï≈˛là%!° §ÙÌ≈l Ü˛Ó˚⁄ ~•z
˛õ!Ó˚Óï≈˛là%!° !Ü˛ ÓyhflÏÓy!Î˚ï˛ •ˆÏÓ⁄ ≤Ã!ï˛!ê˛ Ùhs˝ˆÏÓƒÓ˚ çlƒ Ü˛yÓ˚î ò¢≈yG ÈüüüÈ
ˆï˛yÙyÓ˚ v !lÓ˚y˛õ_y ˛õ!Ó˚£ÏˆÏò xyˆÏÓ˚y ˆÓ!¢ §ÇáƒÜ˛ Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ fiÌyÎ˚# §ò§ƒ˛õò ˛õyGÎ˚y í˛z!ã˛ï˛–
v Ó˚yT˛…§Ù)ˆÏ•Ó˚ çl§ÇáƒyÓ˚ !Ë˛!_ˆÏï˛ !lÓ˚)!˛õï˛ ≤Ã!ï˛!l!ô §ò§ƒ §Çáƒy !lˆÏÎ˚ §yôyÓ˚î§Ë˛y •ˆÏÎ˚ í˛zë%˛Ü˛
x@˝Ãà!ï˛ !ÓŸªxy•zl§Ë˛y– ~•z ≤Ã!ï˛!l!ôˆÏòÓ˚ myÓ˚y•z !ÓŸª §Ó˚Ü˛yÓ˚ àë˛l Ü˛Ó˚y í˛z!ã˛ï˛–
v ˆÜ˛yˆÏly Ó˚yˆÏT˛…Ó˚•z ˜§lƒÓy!•l# ÌyÜ˛y í˛z!ã˛ï˛ lÎ˚– Ó˚yT˛…§Ù)ˆÏ•Ó˚ ÙˆÏôƒ Ùï˛!ÓˆÏÓ˚yô ˜ï˛!Ó˚ •ˆÏ° ï˛y !lÓ˚§ˆÏl
Îyã˛y•z Ü˛ˆÏÓy˚ ~ÓÇ ¢y!hs˝ ≤Ã!ï˛¤˛yÓ˚ °ˆÏ«˛ƒ Ó˚yT˛…§Çâ•z ¢y!hsÓy!•l# ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏÓ–
v çy!ï˛˛õ%ˆÏOÓ˚ Ù•y§!ã˛Ó !lÓ≈y!ã˛ï˛ •GÎ˚y í˛z!ã˛ï˛ §Ù@˝Ã !ÓˆÏŸªÓ˚ çlàˆÏîÓ˚ ≤Ãï˛ƒ«˛ ˆË˛yˆÏê˛Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ–
Ó,!ê˛¢ ¢y§lÙ%=˛ •ˆÏÎ˚ fl∫yô#lï˛y °yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚– !ï˛l ò¢Ü˛
àîï˛ˆÏsÓf ˚ x@˝Ãà!ï˛ ˛õˆÏÓ˚ ˆ§áyˆÏl ˛õÓ˚ ˛õÓ˚ xˆÏlÜ˛à%!° §yÙ!Ó˚Ü˛ xË%˛ƒayl
(Democracy Promotion) âˆÏê˛– 1968 §y° ˆÌˆÏÜ˛ xyÓ˚ˆÏÓÓ˚ §Ùyçï˛y!sfÜ˛ ÓyÌ≈
~•z ˛õ,¤˛y ~ÓÇ ˛õˆÏÓÓ˚ ˚ ˛õ,¤˛yÓ˚ ÓƒAà !ã˛ˆÏeÓ˚ !òˆÏÜ˛ ˛õy!ê≈˛ åBa’th Partyä •zÓ˚yÜ˛ ¢y§l Ü˛ˆÏÓ˚ xy§ˆÏSÈ–
Ë˛yˆÏ°y Ü˛ˆÏÓ˚ lçÓ˚ òyG– ~•z ÓƒAà!ã˛eà%!° !ÓŸªàîï˛sf åxyÓ˚!Ó Ë˛y£ÏyÎ˚ ÓyÌ≈ Ü˛ÌyÓ˚ xÌ≈ lÓçyàÓ˚îä •zÓ˚yˆÏÜ˛Ó˚
2004 §yˆÏ° àîï˛ˆÏsfÓ˚ !Ó!¢T˛ ˆlï˛y §yjyÙ ˆ•yˆÏ§ˆÏlÓ˚ ˆlï,˛ˆÏc 1968 §yˆÏ°
§¡õˆÏÜ≈˛ ~Ü˛!ê˛ ˆÙÔ!°Ü˛ ≤ÃŸ¿ í˛zay˛õl Ü˛ˆÏÓ˚– §¡±!ï˛
Ü˛ƒyÜ˛ê˛y§ lyÙÜ˛ ÓƒAà ~Ü˛ §yÙ!Ó˚Ü˛ xË%˛ƒayˆÏlÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ ˛ÓyÌ≈ ˛õy!ê˛≈ «˛Ùï˛y
!ã˛e!ê˛ ≤ÃÜ˛y!¢ï˛ •Î˚– !ÓˆÏŸªÓ˚ ¢!=˛ôÓ˚ Ó˚yT˛…§Ù)• !ÓˆÏ¢£Ï Ü˛ˆÏÓ˚ xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛y
˛õ,!ÌÓ#Ó˚ §Ü˛° ≤ÃyˆÏhs˝ àîï˛sf ≤Ã§yˆÏÓ˚Ó˚ !ÓˆÏ¢£Ï í˛zˆÏòƒyà òá° Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z §Ó˚Ü˛yÓ˚ ˆ§ ˆòˆÏ¢ ˛õÓ˚¡õÓ˚yàï˛
~áyˆÏl Ü˛ƒyÜ˛ê˛y§!ê˛ Ü˛#
@˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– ï˛yˆÏòÓ˚ ÙˆÏï˛ñ ¢%ô% àîï˛ˆÏsfÓ˚ Ù)°ƒ G •z§°y!ÙÜ˛ xy•zl Óy!ï˛° Ü˛ˆÏÓ˚ Ù!•°yˆÏòÓ˚ ˆË˛yê˛y!ôÜ˛yÓ˚
Ó˚Ü˛Ù ˆòáˆÏï˛⁄ ˆÜ˛ Ü˛yˆÏÜ˛
à%Ó˚%c ≤Ãã˛yˆÏÓ˚Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ ~•z §yÊ˛°ƒ xy§ˆÏÓ ly– òyl Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ lyà!Ó˚Ü˛ˆÏòÓ˚ xˆÏlÜ˛ fl∫yô#lï˛y òyl Ü˛ˆÏÓ˚
~•z í˛z˛õ•yÓ˚!ê˛ !òˆÏFSÈ⁄
Óyï≈˛y!ê˛ Ü˛#⁄ àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yT˛…§Ù)ˆ•Ï Ó˚ í˛z!ã˛ï˛ àîï˛sf §¡±§yÓ˚ˆîÏ Ó˚ çlƒ Îy ˆ§ §ÙÎ˚ ˛õ!Ÿã˛Ù ~!¢Î˚yÓ˚ xlƒylƒ Ó˚yˆÏT˛… !SÈ°ly–
≤ÃˆÎÏ y˚ çˆÏl àîï˛sf•#l Ó˚yT˛…§Ù)ˆ•Ï Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ã˛y˛õ §,!T˛ Ü˛Ó˚y– 1979 §yˆÏ° •zÓy˚ ˆÏÜ˛Ó˚ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ ˛õò @˝Ã•ˆÏîÓ˚ ˛õÓ˚ §yjyÙ
!Ü˛S%È !Ü˛S%È ˆ«˛ˆÏe ¢!=˛¢y°# Ó˚yT˛…§Ù)• xÈüÈàîï˛y!sfÜ˛ ˆ•yˆÏ§l ˆ§áyˆÏl ˜fl∫Óï˚ ˛y!sfÜ˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ≤Ã!ï˛¤˛y Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ
ÓƒyAà!ã˛e!ê˛ Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ í˛z˛õÓ˚ §yÙ!Ó˚Ü˛ x!Ë˛Îyl ã˛y°yÎ˚– ~•z !Ó£ÏÎ˚!ê˛•z !ÓˆÏÓ˚yô# Ùï˛ˆÏ˛õy£ÏîÜ˛yÓ˚# G !ÓˆÏoy•#ˆÏòÓ˚ í˛z˛õÓ˚ xˆÏlÜ˛
§%!fløï˛y ÓˆÏ°!SÈ°– òÙl ˛õ#í˛¸l ã˛y°yÎ˚– !ï˛!l xˆÏlÜ˛ !ÓˆÏÓ˚yô# Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛
˛õí˛¸⁄ ã˛ˆÏ°y ˆò!á •zÓ˚yˆÏÜ˛ Ü˛# âˆÏê˛!SÈ°– •zÓ˚yÜ˛ ˛õ!Ÿã˛Ù Óƒ!=˛ ~ÓÇ x§Çáƒ §Çáƒy°â% çlàîˆÏÜ˛ l,¢Ç§ !lÎ≈yï˛lñ
~!¢Î˚yÎ˚ xÓ!fiÌï˛ ~Ü˛!ê˛ ˆò¢– ~ˆÏò¢ 1932 §yˆÏ° x˛õ•Ó˚îñ !Óï˛yí˛¸l G •ï˛ƒyÓ˚ lyÎ˚Ü˛ !•§yˆÏÓ ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛–
©Stephane Peray, Thailand,
Cagle Cartoons Inc.

xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛y G !Ùe¢!=˛ !ÓˆÏê˛l x!Ë˛ˆÏÎyà Ü˛ˆÏÓ˚

ÓˆÏ° •zÓ˚yˆÏÜ˛Ó˚ •yˆÏï˛ xˆÏlÜ˛ ˆày˛õl ˛õyÓ˚Ùyî!ÓÜ˛ xflf
~ÓÇ xˆÏlÜ˛ Ë˛Î˚ÇÜ˛Ó˚ ¢!=˛¢y°# ÙyÓ˚îyflf Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ Îy
˛õ,!ÌÓ#Ó˚ Ü˛yˆÏSÈ •%Ù!Ü˛fl∫Ó˛)˚ õ– !Ü˛v çy!ï˛˛õ%Ô Ï Ó˚ !ÓˆÏ¢£ÏK˛
ò° •zÓ˚yˆÏÜ˛ xl%§rôyl Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÜ˛yÌyG ~ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly
xflf á%ÑˆÏç ˛õyÎ˚!l– 2003 §yˆÏ° §yjyÙ ˆ•yˆÏ§lˆÏÜ˛
«˛Ùï˛yã%˛ƒï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛y G !ÓˆÏê˛l ~ál ˛õÎ≈hs˝
•zÓ˚yˆÏÜ˛Ó˚ «˛Ùï˛y òá° Ü˛ˆÏÓ˚ xyˆÏSÈ– xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛y ï˛yˆÏòÓ˚
˛õSÈ®ÙˆÏï˛y ~Ü˛!ê˛ §yÙ!Ó˚Ü˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ˆ§áyˆÏl àë˛l Ü˛ˆÏÓ–˚
•zÓy˚ ˆÏÜ˛Ó˚ !ÓÓ˚ˆ% ÂÏ ô ~•z Î%Âô !lÓ˚y˛õ_y ˛õ!Ó˚£òÏ Ü˛ï,˛≈ Ü˛ fl∫#Ü,˛ï˛
lÎ˚– çy!ï˛˛õ%ˆÏOÓ˚ Ù•y§!ã˛Ó Ü˛!Ê˛ xyßÿl ÓˆÏ°lñ
•zÓ˚yˆÏÜ˛Ó˚ !ÓÓ˚%ˆÏÂô xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛yÓ˚ ~•z Î%Âô ˆÓxy•z!l–

àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 16
!lˆÏç Ü˛ˆÏÓ˚y
ÓƒAà
xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛y G !ÓˆÏê˛l Ü˛ï,≈˛Ü˛ •zÓ˚yˆÏÜ˛Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !ã˛e!ê˛
ã˛y!˛õˆÏÎ˚ ˆòGÎ˚y ~•z Î%Âô §¡õˆÏÜ≈˛ ~Ü˛!ê˛ !Óï˛Ü≈˛
≤Ã!ï˛ˆÏÎy!àï˛yÓ˚ çlƒ ï˛Ìƒ §Ç@˝Ã• Ü˛ˆÏÓ˚y– xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛yÓ˚ ˛õˆÏí˛¸y
Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ G !ÓˆÏê˛ˆÏlÓ˚ ≤ÃôylÙsf# ~•z Î%ˆÏÂôÓ˚ fl∫˛õˆÏ«˛ àîï˛sfˆÏÜ˛ §y•yÎƒ Ü˛Ó˚y
Ü˛# Ü˛# Ü˛yÓ˚î í˛zˆÏÕ‘á Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl⁄ Î%ˆÏÂôÓ˚ ˛õˆÏÓ˚ xlƒylƒ •zÓ˚yˆÏÜ˛Ó˚ Î%Âô §¡õˆÏÜ≈˛
xyÓ˚ Ü˛# Ü˛# Ü˛yÓ˚î ≤Ãã˛y!Ó˚ï˛ •Î˚⁄ ~•z !¢ˆÏÓ˚ylyˆÏÙ
ÓƒyAà!ã˛e!ê˛ˆÏï˛ Ùhs˝Óƒ
≤ÃÜ˛y!¢ï˛ •Î˚– ï%˛!Ù !Ü˛
•zÓ˚yˆÏÜ˛Ó˚ ~•z í˛zòy•Ó˚î Ü˛ï˛à%!° ˆÙÔ!°Ü˛ ≤ÃŸ¿ ÙˆÏl Ü˛Ó˚ ~•z ÓƒAà!ã˛e!ê˛
í˛zay˛õl Ü˛ˆÏÓ˚ ˆ§ !Ó£ÏˆÏÎ˚ !ã˛hs˝y Ü˛Ó˚y ≤ÃˆÏÎ˚yçl– xlƒ ˆÜ˛yˆÏly
v àîï˛sf §¡±§yÓ˚ˆîÏ ~ê˛y !Ü˛ §!ë˛Ü˛ ˛õÌ⁄ àîï˛sf ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛G
≤ÃˆÏÎyçƒ⁄ ~•z xôƒyˆÏÎ˚
≤Ã!ï˛¤˛yÓ˚ çlƒ ˆÜ˛yˆÏly Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ í˛z˛õÓ˚ Î%Âô ã˛y!˛õˆÏÎ˚ í˛z!Õ‘!áï˛ ~Ùl í˛zòy•Ó˚î
ˆòGÎ˚y Óy «˛Ùï˛y òá° Ü˛Ó˚y !Ü˛ í˛z!ã˛ï˛⁄ !ã˛!•´ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚y Îy ˆÓyV˛yÓ˚
v Ó!•/¢!=˛Ó˚ §y•yÎƒ !Ü˛ §Ó≈ˆÏ«˛ˆÏe §•yÎ˚Ü˛ çlƒ ~•z ÓƒyAà!ã˛e!ê˛
Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚ ⁄ ly!Ü˛ ~•z Óy•zˆÓÏ Ó˚ ˚ §y•yˆÏÎƒ §y•yÎƒ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
ï˛ál Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚# •Î˚ Îál §Ç!Ÿ’T˛ Ó˚yˆÏT˛…Ó˚
ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà çlàî àîï˛sf ≤Ã!ï˛¤˛yÓ˚ çlƒ
xyˆÏ®y°l ¢%Ó˚% Ü˛ˆÏÓ˚⁄
v Ó!•¢!=˛Ó˚ §y•yˆÏÎƒ ˆÜ˛yˆÏly ˆòˆÏ¢ àîï˛sf
≤Ã!ï˛!¤˛ï˛ •ˆÏ° ï˛y !Ü˛ ò#â≈Ü˛y° fiÌyÎ˚# ÌyˆÏÜ˛⁄
~ê˛y !Ü˛ çlàˆÏîÓ˚ §ÙÌ≈l °yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚⁄
v àîï˛sf ≤Ã!ï˛¤˛yÎ˚˚ Ó!•ı¢!=˛Ó˚ ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ ÙˆÏôƒ
àîï˛ˆÏsfÓ˚ Ù)° ˜Ó!¢T˛ƒ !Ü˛ ÓçyÎ˚ ÌyˆÏÜ˛⁄
~•z xôƒyˆÏÎ˚ Îy ˛õˆÏí˛¸SÈ ï˛yÓ˚ !Ë˛!_ˆÏï˛ ~•z ≤ÃŸ¿à%!° ©Ares, Caglecartoons.com, Cagle Cartoons Inc.

§¡õˆÏÜ≈˛ !ã˛hs˝y Ü˛ˆÏÓ˚y–

17 §Ù§yÙ!Î˚Ü˛ ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ àîï˛sff

§ÇÓyò !lÎ˚sfˆÏîÓ˚ «˛Ùï˛y (Censorship) : ~!ê˛ ~Ùl ~Ü˛ !lÎ˚sfî «˛Ùï˛y Îy Ùï˛≤ÃÜ˛yˆÏ¢Ó˚
fl∫yô#lï˛y •Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z xÓfiÌyÎ˚ çlàîˆÏÜ˛ Ùï˛≤ÃÜ˛yˆÏ¢Ó˚ çlƒ §Ç!Ÿ’T˛ Ü˛ï,˛≈˛õˆÏ«˛Ó˚ xl%Ù!ï˛ !lˆÏï˛ •Î˚–
¢∑ˆÏÜ˛y¢ ˆçyê˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ (Coaliton) : ~ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ §ÙˆÏV˛yï˛y ˆò¢ñ ò°ñ §Çàë˛l Óy !Ü˛S%È çlàˆÏîÓ˚ ÙˆÏôƒ •ˆÏï˛
˛õyˆÏÓ˚– ~•z ˆçyê˛ §yÙ!Î˚Ü˛ Óy !Ó£ÏÎ˚!Ë˛!_Ü˛G •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
í˛z˛õ!lˆÏÓ¢ (Colony) : xlƒ Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ xô#l ˆÜ˛yˆÏly xM˛° xÌÓy ˆò¢–
§yÙƒÓyò# Ó˚yT˛… (Communist State) : È ~!ê˛ ~Ùl ~Ü˛ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ Ó˚yT˛… ˆÎáyˆÏl §yÙƒÓyò# ò° «˛Ùï˛yÎ˚
≤Ã!ï˛!¤˛ï˛ ÌyˆÏÜ˛ ~ÓÇ «˛Ùï˛yÓ˚ ≤Ã!ï˛ˆÏÎy!àï˛yÎ˚ xlƒ ò° ÌyˆÏÜ˛ ly– ~áyˆÏl Ó˚yT˛…•z §Ü˛° Ó,•Í §¡õ!_ Óy Ü˛yÓ˚áyly
!lÎ˚sfî Ü˛ˆÏÓ˚–
xË)˛ƒayl (Coup): xyÜ˛!fløÜ˛ xyÜ˛Ùî •zï˛ƒy!ò– ~!ê˛ Ó˚=˛˛õyï˛Î%=˛ Óy Ó˚=˛˛õyï˛•#l •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ~!ê˛ ~Ü˛!ê˛
Ê˛Ó˚y!§ ¢∑ñ ÎyÓ˚ xÌ≈ •ë˛yÍ xyÜ˛Ùî–
§yÙ!Ó˚Ü˛ xy•zl (Martial Law) : ~!ê˛ ~Ü˛≤ÃÜ˛yÓ˚ ¢y§ll#!ï˛– §yÙ!Ó˚Ü˛ Ü˛ï,≈˛˛õ«˛ ˆòˆÏ¢Ó˚ ¢y§l «˛Ùï˛y
òá° Ü˛Ó˚ˆÏ° ~ôÓ˚ˆÏîÓ˚ §yÙ!Ó˚Ü˛ xy•zl Ó°ÓÍ •Î˚–
Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ Ó!® (Political Prisoners) : ˆÜ˛yˆÏly Óƒ!=˛ Óy ˆày¤˛#Ó˚ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚
x˛õSÈ® •ˆÏ° ï˛yˆÏÜ˛ à,•Ó!® Óy Ü˛yÓ˚yàyˆÏÓ˚ Ó!® Ü˛Ó˚y •Î˚– ˆòˆÏ¢Ó˚ ≤Ãã˛!°ï˛ xy•zlˆÏÜ˛ °Aâl Ü˛ˆÏÓ˚ !ÙÌƒy ÙyÙ°yÎ˚
ç!í˛¸ˆÏÎ˚ ï˛yˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ xyê˛Ü˛ Ü˛Ó˚y •Î˚–
àîˆÏË˛yê˛ (Referendum) :È ~!ê˛ •° ~Ùl ~Ü˛!ê˛ ˛õÂô!ï˛ ÎyÓ˚ ÙyôˆÏÙ ˆÜ˛yˆÏly !l!ò≈T˛ ≤ÃhflÏyˆÏÓÓ˚ ˛õˆÏ«˛ Óy
!Ó˛õˆÏ«˛ §Ù@˝Ã ˆË˛yê˛yÓ˚àl §Ó˚y§!Ó˚ ˆË˛yê˛òyl Ü˛ˆÏÓ˚– ~Ü˛!ê˛ lï%˛l §Ç!Óôyl @˝Ã•îñ xy•zl Óy ˆÜ˛yˆÏly §%!l!ò≈T˛
§Ó˚Ü˛y!Ó˚ l#!ï˛@˝Ã•ˆÏîÓ˚ !Ó£ÏÎ˚ ~Ó˚Ü˛Ù •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
State :È ~!ê˛ ~Ùl ~Ü˛!ê˛ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ §Çàë˛l ÎyÓ˚ ~Ü˛!ê˛ !l!ò≈T˛ Ë)˛á[˛ ÌyˆÏÜ˛ñ §%§Çà!ë˛ï˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ÌyˆÏÜ˛
~ÓÇ ˆÎ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ˆò¢#Î˚ G ˜ÓˆÏò!¢Ü˛ l#!ï˛ àë˛ˆÏlÓ˚ «˛Ùï˛y ÌyˆÏÜ˛– §Ó˚Ü˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ñ !Ü˛v Ó˚yT˛…
§ã˛° ÌyˆÏÜ˛– §yôyÓ˚î Ë˛y£ÏyÎ˚ñ ˆò¢ñ çy!ï˛ ~ÓÇ Ó˚yT˛… ~•z ¢∑à%!°ˆÏÜ˛ §ÙyÌ≈Ü˛ !•§yˆÏÓ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y •Î˚–
ôÙ≈âê˛ (Strike) :È ˆÜ˛yˆÏly òy!Ó xyòyˆÏÎ˚Ó˚ °ˆÏ«˛ƒ xyˆÏ®y°l– Îy §yôyÓ˚î ◊!ÙÜ˛ Óy Ü˛Ù≈ã˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚ myÓ˚y
§Çà!ë˛ï˛ •Î˚– ˆÓ!¢Ó˚ Ë˛yà àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yˆÏT˛…•z ~•z ôÙ≈âˆÏê˛Ó˚ x!ôÜ˛yÓ˚ •° xy•zlàï˛ x!ôÜ˛yÓ˚–
◊!ÙÜ˛ §Çâ (Trade Union) :È ◊!ÙÜ˛ fl∫yˆÏÌ≈ ~ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ §Çàë˛l àˆÏí˛¸ GˆÏë˛–
ˆË˛ˆÏê˛y (Veto) :È ~!ê˛ ~Ü˛≤ÃÜ˛yÓ˚ ˆË˛yê˛òyl ˛õÂô!ï˛ñ ÎyÓ˚ myÓ˚y §Çáƒy °!âˆÏ¤˛Ó˚ x§¡ø!ï˛ˆÏï˛ §Çáƒyà%ÓÓ%˚ ‡˚ à!Ó˚ˆ¤Ï ˛Ó˚
!§Âôyhs˝ Óy ≤ÃhflÏyÓ Óy!ï˛° •Î˚– ~•z ¢∑!ê˛ °y!ï˛l ¢∑ ˆÌˆÏÜ˛ ~ˆÏ§ˆÏSÈ ÎyÓ˚ xÌ≈ •ˆÏFSÈÈüÈ Úxy!Ù !lˆÏ£Ïô Ü˛Ó˚!SÈ–Û ~•z
ˆË˛ˆÏê˛y «˛Ùï˛y!ê˛ •° ˆÜ˛yˆÏly !§Âôyhs˝ˆÏÜ˛ Óy!ï˛° Ü˛Ó˚yÓ˚ ã)˛í˛¸yhs˝ «˛Ùï˛y !Ü˛v @˝Ã•î Ü˛Ó˚yÓ˚ lÎ˚–

1– l#ˆÏã˛Ó˚ ˆÜ˛yl‰ Ó=˛Óƒ!ê˛ àîï˛sf §¡±§yÓ˚ˆÏîÓ˚ §•yÎ˚Ü˛ lÎ˚ ⁄

xl%¢#°l Ü˛ä çlàˆÏîÓ˚ §Ç@˝ÃyÙ
áä xlƒÓ˚yT˛… Ü˛ï,≈˛Ü˛ «˛Ùï˛y òá°
àä Å˛õ!lˆÏÓ!Ï¢Ü˛ï˛yÓ˚ xÓ§yl
âä àîï˛ˆÏsfÓ˚ çlƒ çlàˆÏîÓ˚ xyÜ˛yCy–

2– l#ˆÏã˛Ó˚ ˆÜ˛yl‰ Ó=˛Óƒ!ê˛ Óï≈˛Ùyl ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ çlƒ §!ë˛Ü˛ ⁄

Ü˛ä §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ÓƒÓﬁÌy !•§yˆÏÓ Ó˚yçï˛ˆÏsfÓ˚ xÓ§yl–
áä ˛õ)ˆÏÓ≈Ó˚ ï%˛°lyÎ˚ !Ó!Ë˛ß¨ Ó˚yT˛…§Ù)ˆÏ•Ó˚ ÙˆÏôƒ §¡õÜ≈˛ xˆÏlÜ˛ ˆÓ!¢ àîï˛y!sfÜ˛–
àä ˆÓ!¢ ˆÓ!¢ Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ ¢y§Ü˛àî çlàî Ü˛ï,≈˛Ü˛ !lÓ≈y!ã˛ï˛–
âä ˛õ,!ÌÓ#ˆÏï˛ Óï≈˛ÙyˆÏl ˆÜ˛yˆÏly §yÙ!Ó˚Ü˛ ¢y§Ü˛ ly•z–

àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 18
3– l#ˆÏã˛Ó˚ Ó=˛Óƒ ˆÌˆÏÜ˛ §!ë˛Ü˛ Ó=˛Óƒ!ê˛ ˆÓˆÏSÈ !lˆÏÎ˚ í˛zÂô,ï˛ °y•zl!ê˛ ˛õ)î≈ Ü˛ˆÏÓ˚ÈyüüüÈ
xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ §Çàë˛là%!° àîï˛ˆÏsfÓ˚ çlƒ ≤ÃˆÏÎ˚yçl ÉÉÉ
Ü˛ä ôl# Ó˚yT˛…à%!°Ó˚ ≤ÃË˛yÓ ˆÓ!¢ ÌyÜ˛y í˛z!ã˛ï˛

l
áä §yÙ!Ó˚Ü˛ ¢!=˛Ó˚ !l!Ó˚ˆÏá Ó˚yT˛…§Ù)ˆÏ•Ó˚ «˛Ùï˛y ÌyÜ˛y í˛z!ã˛ï˛
àä çl§ÇáƒyÓ˚ !Ë˛!_ˆÏï˛ Ó˚yT˛…à%!°ˆÏÜ˛ «˛Ùï˛y x˛õ≈î Ü˛Ó˚y í˛z!ã˛ï˛–
âä ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ §Ü˛° Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ §Ùyl ÙÎ≈yòy ÌyÜ˛y í˛z!ã˛ï˛–

4– l#ˆÏã˛ í˛zˆÏÕ‘!áï˛ Ó˚yT˛… G ˆ§ §Ü˛° Ó˚yˆÏT˛… Ü˛#Ë˛yˆÏÓ àîï˛ˆÏsfÓ˚ xy!ÓË≈˛yÓ âˆÏê˛ˆÏSÈ ï˛y ˆÙ°yG ı
Ü˛ä !ã˛!° Ü˛ä !Ó!ê˛¢ í˛z˛õ!lˆÏÓˆÏ¢Ó˚ ¢y§l ˆÌˆÏÜ˛ Ù%!=˛
áä ˆl˛õy° áä §yÙ!Ó˚Ü˛ ~Ü˛lyÎ˚Ü˛ï˛ˆÏsfÓ˚ xÓ§yl

°
àä ˆ˛õy°ƒy[˛ àä ~Ü˛ò°#Î˚ ¢y§ˆÏlÓ˚ xÓ§yl
âä âyly âä «˛Ùï˛y ˆSÈˆÏí˛¸ !òˆÏï˛ Ó˚yçyÓ˚ §¡ø!ï˛–

5– xàîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ çlàî Ü˛# ôÓ˚ˆÏlÓ˚ x§%!ÓôyÓ˚ §¡ø%á#l •Î˚ ~•z xôƒyˆÏÎ˚ í˛zˆÏÕ‘!áï˛ í˛zòy•Ó˚ˆÏîÓ˚
§y•yˆÏÎƒ ~•z ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ í˛z_Ó˚ òyG–

6– §yÙ!Ó˚Ü˛ ¢!=˛ Ü˛ï,≈˛Ü˛ àîï˛y!sfÜ˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ í˛zÍáyï˛ •ˆÏ° çlàˆÏîÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly ˆÜ˛yˆÏly ﬂ∫yô#lï˛y •Ó˚î Ü˛Ó˚y

¢#
•Î˚⁄

7– l#ˆÏã˛Ó˚ ˆÜ˛yˆÏly xÓfiÌylà%!° xyhs˝çy≈ !ï˛Ü˛ ˆ«˛ˆÏe àîï˛sfˆÜÏ ˛ §¡±§y!Ó˚ï˛ Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ ˛õyˆÏÓ⁄˚ ≤Ã!ï˛!ê˛ í˛z_ˆÏÓÓ˚ ˚
ˆ«˛ˆÏe ˆï˛yÙyÓ˚ !lçfl∫ Î%!=˛ í˛z˛õfiÌy˛õl Ü˛ˆÏÓ˚y–
Ü˛ä ˆÎˆÏ•ï%˛ xyÙyÓ˚ ˆò¢ xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ §Çàë˛là%!°ˆÏÜ˛ ˆÓ!¢ ˆÓ!¢ xÌ≈ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ï˛y•z xyÙÓ˚y
x!ôÜ˛ ÙÎ≈yòy G «˛Ùï˛y òy!Ó Ü˛!Ó˚–
áä xyÙyÓ˚ ˆò¢ ˆSÈyê˛ G ò!Ó˚o •ˆÏ°G §Ùyl ÙÎ≈yòy òy!Ó Ü˛!Ó˚ñ Ü˛yÓ˚î ˆÎÈüÈˆÜ˛yˆÏly !§Âôyhs˝ xyÙyÓ˚
ˆò¢ˆÏÜ˛G ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚–
àä xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ !Ó£ÏˆÏÎ˚ ôl# Ó˚yT˛…§Ù)ˆÏ•Ó˚ ≤ÃË˛yÓ ˆÓ!¢ ÌyÜ˛y í˛z!ã˛ï˛– ò!Ó˚o Ó˚yT˛…à%!°Ó˚ çlƒ ï˛yÓ˚y
ï˛yˆÏòÓ˚ fl∫yÌ≈ !Ó§ç≈l !òˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly–
âä xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ §Çàë˛là%!°Ó˚ í˛z˛õÓ˚ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ÙˆÏï˛y Ó,•ÍÓ˚yˆÏT˛…Ó˚ ≤ÃË˛yÓ ˆÓ!¢ ÌyÜ˛y í˛z!ã˛ï˛–
l%
8– ˆl˛õyˆÏ°Ó˚ àîï˛y!sfÜ˛ xyˆÏ®y°l §¡õˆÏÜ˛≈ ò)Óò˚ ¢≈ˆlÏ Ó˚ ˛õò≈yÎ˚ !Óï˛Ü≈˛ ≤Ã!ï˛ˆÏÎy!àï˛yÎ˚ !ï˛l!ê˛ Ùï˛yÙï˛ ˛õyGÎ˚y
ÎyÎ˚– ~Ó˚ÙˆÏôƒ ˆÜ˛yˆÏly ò%!ê˛ Ùï˛yÙï˛ §¡õˆÏÜ˛≈ ï%˛!Ù ~Ü˛Ùï˛ ⁄ ˆÜ˛l⁄
x!ï˛!ÌÈüÈ 1 : Ë˛yÓ˚ï˛ ~Ü˛!ê˛ àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yT˛…– §%ï˛Ó˚yÇ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚ àîï˛ˆÏsfÓ˚ çlƒ §Ç@˝ÃyÙÓ˚ï˛
ˆl˛õyˆÏ°Ó˚ çlàˆÏîÓ˚ xÓ¢ƒ•z §ÙÌ≈l çylyˆÏÓ–
x!ï˛!Ì ÈüÈ 2 : ~ê˛y ï˛y•ˆÏ° ~Ü˛!ê˛ !Ó˛õIlÜ˛ Óƒy˛õyÓ˚ •ˆÏÓ– ï˛y•ˆÏ° xyÙyˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ xÓ¢ƒ•z •zÓ˚yˆÏÜ˛Ó˚
x
!ÓÓ˚%ˆÏÂô xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛yÓ˚ xyÜ˛ÙîˆÏÜ˛ §ÙÌ≈l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •Î˚– ÙˆÏl Ó˚yáˆÏÓ ˆÜ˛yˆÏly Ó!•/¢!=˛
ˆòˆÏ¢Ó˚ àîï˛y!sfÜ˛ ÓƒÓfiÌyˆÏÜ˛ í˛zß¨ï˛ï˛Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly–
x!ï˛!ÌÈüÈ3 : ï˛y•ˆÏ° ˆÜ˛l xyÙÓ˚y xlƒ Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ xË˛ƒhs˝Ó#˚ î Óƒy˛õyˆÏÓ˚ •hflˆÏ «Ï ˛˛õ Ü˛Ó˚Ó⁄ ~Ó˚Ü˛Ù xÓfiÌy
•ˆÏ° §Ç!Ÿ’T˛ Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ àîï˛y!sfÜ˛ ÓƒÓfiÌyÎ˚ í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ ˛õ!Ó˚ÓˆÏï≈˛ xyÙÓ˚y ¢%ô% !lˆÏçˆÏòÓ˚
fl∫yˆÏÌ≈Ó˚ Ü˛Ìy•z ˆÓ!¢ Ü˛ˆÏÓ˚ Ë˛yÓÓ–

19 §Ù§yÙ!Î˚Ü˛ ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ àîï˛sff

È9 È–È §%á# ˆò¢ lyˆÏÙ ~Ü˛!ê˛ Ü˛y“!lÜ˛ Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ çlàî !lˆÏçˆÏòÓ˚ ˆò¢ ˆÌˆÏÜ˛ !ÓˆÏò!¢ ¢!=˛ˆÏÜ˛ !Óï˛y!í˛¸ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚
Ó˚yç˛õ!Ó˚ÓyÓ˚ˆÏÜ˛ «˛Ùï˛yÎ˚ !Ê˛!Ó˚ˆÏÎ˚ xyˆÏl– ï˛yÓ˚y ÓˆÏ° ˆÎñ !ÓˆÏò!¢ ¢y§Ü˛ xy§yÓ˚ xyˆÏà ~•z ˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚
˛õ)Ó≈˛õ%Ó%̊£ÏˆÏòÓ˚ xˆÏlÜ˛ Ó˚yçy xyÙyˆÏòÓ˚ ¢y§l Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl– ~•z ¢y§l ÓƒÓfiÌy á%Ó Ë˛yˆÏ°y !SÈ°ñ ~ Ü˛yÓ˚ˆÏî ˆÎ
~!ê˛ ~Ùl ~Ü˛ ¢!=˛¢y°# §Ó˚Ü˛yÓ˚ !SÈ° Îy xyÙyˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ ôl# ~ÓÇ ¢!=˛¢y°# Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ–
Îál ˆÜ˛í˛z àîï˛sf §¡õˆÏÜ≈˛ Ü˛Ìy ÓˆÏ° ï˛ál !ÓK˛ Óƒ!=˛Ó˚y ÓˆÏ° ˆÎ ~!ê˛ ~Ü˛!ê˛ !ÓˆÏò!¢ ï˛_¥– ï˛yÓ˚y
§Ç@˝ÃyÙ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ !ÓˆÏò!¢ ¢!=˛ ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ï˛_¥ˆÏÜ˛ ˆò¢ ˆÌˆÏÜ˛ !Óï˛yí˛¸ˆÏlÓ˚ çlƒ– ˆÜ˛í˛z
àîÙyôƒˆÏÙÓ˚ x!ôÜ˛ fl∫yô#lï˛y òy!Ó Ü˛Ó˚ˆÏ° ≤Ãyã˛#l Óƒ!=˛Ó˚y ÙˆÏl Ü˛ˆÏÓ˚l ˆÎñ ¢y§ˆÏÜ˛Ó˚ !ÓÓ˚%ˆÏÂô x!ôÜ˛
§ÙyˆÏ°yã˛ly ï˛yˆÏòÓ˚ ç#ÓˆÏlÓ˚ Ùyl í˛zß¨ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛Ó˚ˆÏÓ ly– ÚÚ˛õ!Ó˚ˆÏ¢ˆÏ£Ï Ó°y ÎyÎ˚ñ Ó˚yçy xÓ¢ƒ•z
§Ü˛° çlàˆÏîÓ˚ §Ó≈≤ÃÜ˛yÓ˚ fl∫yÌ≈Ó˚«˛y Ü˛Ó˚ˆÏÓ– ï˛y•ˆÏ° ˆÜ˛l ¢%ô% ¢%ô% §Ù§ƒy §,!T˛ Ü˛Ó˚yñ xyÙÓ˚y !Ü˛ §Óy•z
§%á# •ˆÏï˛ ã˛y•z ly⁄ÛÛ
í˛z˛õˆÏÓ˚Ó˚ Ó˚ã˛ly!ê˛ ˛õyë˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ã˛Ùlñ ã˛¡õy ~ÓÇ ã˛®% !lˆÏçˆÏòÓ˚ Ùhs˝Óƒ ˆ˛õ¢ Ü˛ˆÏÓ˚–
ã˛Ùl :È §%á# ˆò¢ •° ~Ü˛!ê˛ àîï˛y!sfÜ˛ ˆò¢– Ü˛yÓ˚î ˆ§áyˆÏl çlàî !ÓˆÏò!¢ ¢!=˛ˆÏÜ˛ !Óï˛y!í˛¸ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚
Ó˚yçï˛sfˆÏÜ˛ !Ê˛!Ó˚ˆÏÎ˚ xylyÓ˚ «˛Ùï˛y Ó˚yˆÏá–
ã˛¡õy :È §%á# ˆò¢ xÓ¢ƒ•z àîï˛y!sfÜ˛ lÎ˚– Ü˛yÓ˚î çlàî ˆ§ ˆòˆÏ¢Ó˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚ˆÏÜ˛ §ÙyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛
˛õyˆÏÓ˚ ly– Ó˚yçy á%Ó Ë˛yˆÏ°y •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚lñ !ï˛!l xˆÏlÜ˛ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ §%!Óôy ≤Ãòyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚lñ
!Ü˛v Ó˚yçy Ü˛áˆÏly•z àîï˛y!sfÜ˛ ¢y§l !òˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l ly–
ã˛w% :È xy§ˆÏ° çlàî ã˛yÎ˚ §v!T˛ §%ï˛Ó˚yÇ ï˛yÓ˚y ã˛yÎ˚ lï%˛l §Ó˚Ü˛yÓ˚G ˆÎl ï˛yˆÏòÓ˚ fl∫yˆÏÌ≈ !§Âôyhs˝ @˝Ã•î
Ü˛ˆÏÓ˚– Ó˚yçyÓ˚ ¢y§ˆÏl Î!ò çlàî §vT˛ •Î˚ ï˛ˆÏÓ xÓ¢ƒ•z ~!ê˛ àîï˛y!sfÜ˛–

~•z Ùhs˝Óƒà%!° §¡õˆÏÜ≈˛ ˆï˛yÙyÓ˚ Ùï˛yÙï˛ Ü˛#⁄ ~•z ˆòˆÏ¢Ó˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚ §¡õˆÏÜ≈˛ ï%˛!Ù Ü˛# Ë˛yÓSÈ⁄

!Ó!Ë˛ß¨ òˆÏ° !Ó!Ë˛=˛ •ˆÏÎ˚ ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛Ó˚ SÈyeSÈye#Ó˚y ~Ùl ~Ü˛!ê˛ àîï˛y!sfÜ˛ ˆòˆÏ¢Ó˚ çlàˆÏîÓ˚ àîï˛y!sfÜ˛ xyˆÏ®y°ˆÏlÓ˚
§ÇÓyò§Ù)• §Ç@˝Ã• Ü˛ˆÏÓ˚yñ ˆÎ!ê˛ Óï≈˛ÙyˆÏl àîï˛y!sfÜ˛ lÎ˚– l#ˆÏã˛Ó˚ ≤ÃŸ¿à%!°Ó˚ ≤Ã!ï˛ lçÓ˚ òyG–
v Ü˛# Ü˛# âê˛lyÓ˚ ˆ≤Ã!«˛ˆÏï˛ ~Ü˛!ê˛ àîï˛y!sfÜ˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ xàîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yˆÏT˛… ˛õ!Ó˚îï˛ •Î˚⁄
v ˙ Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ !ÓÓ˚%ˆÏÂô çlàˆÏîÓ˚ ≤Ãôyl x!Ë˛ˆÏÎyà G òy!Óà%!° Ü˛# Ü˛# ⁄
v Óï≈˛Ùyl §Ó˚Ü˛yÓ˚ çlàˆÏîÓ˚ òyÓ#Ó˚ ≤Ã!ï˛ Ü˛ï˛ê˛y §•yl%Ë)˛!ï˛¢#°⁄
v àîï˛y!sfÜ˛ §Ç@˝ÃyˆÏÙ xlƒï˛Ù ≤Ãôyl ˆlï,˛Ó,® Ü˛yÓ˚y⁄

ˆï˛yÙÓ˚y !Ó!Ë˛ß¨ ˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ ˆÎÙl ˆòGÎ˚y° ˛õ!eÜ˛yñ ≤Ã!ï˛ˆÏÓòlñ SÈ!Ó ~ÓÇ ˆÜ˛y°yˆÏçÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ ~•z §Ç@˝ÃyÙà%!°
í˛z˛õﬁÌy˛õl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y–

àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 20
!mï˛#Î˚ xôƒyÎ˚

àîï˛sf Ü˛#⁄ àîï˛sf ˆÜ˛l⁄

What is Democracy ?
Why Democracy ?

Ë)˛!ÙÜ˛y åIntroductionä :
˛õ)Ó≈Óï˛#≈ xôƒyˆÏÎ˚Ó˚ à“ ~ÓÇ xyˆÏ°yã˛ly ˆÌˆÏÜ˛ àîï˛ˆÏsfÓ˚ Ó˚)˛õ §¡õˆÏÜ≈˛ xyÙÓ˚y ~Ü˛!ê˛ ôyÓ˚îy °yË˛ Ü˛!Ó˚–
ˆ§áyˆÏl Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛ àîï˛y!sfÜ˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ~ÓÇ xàîï˛y!sfÜ˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ §¡õˆÏÜ≈˛ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– xyÙÓ˚y
ˆòˆÏá!SÈ ~•z ˆò¢à%!°Ó˚ ÙˆÏôƒ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ˆÜ˛yˆÏly ˆÜ˛yˆÏly Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚ !Ë˛ß¨ ≤ÃÜ,˛!ï˛Ó˚ ¢y§l ÓƒÓﬁÌyÎ˚ ˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛
•ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~•z §Ü˛° à“ ˆÌˆÏÜ˛ ˆÎ ôyÓ˚îyÓ˚ §,!T˛ •Î˚ ï˛yÓ˚ !Ë˛!_ˆÏï˛ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛ ˆÙÔ!°Ü˛ ≤ÃŸ¿ Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
ˆÎÙlÈüÈ àîï˛sf Ü˛#⁄ àîï˛ˆÏsfÓ˚ ˜Ó!¢T˛ƒ Ü˛# Ü˛# ⁄ ~•z xôƒyˆÏÎ˚ àîï˛sf ~Ü˛!ê˛ §yôyÓ˚î ôyÓ˚îyÓ˚ í˛z˛õÓ˚ àˆÏí˛¸
í˛zˆÏë˛ˆÏSÈ– ôyˆÏ˛õ ôyˆÏ˛õ xyÙÓ˚y ~Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ ˜Ó!¢T˛ƒà%!° xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚Ó– ~Ó˚ ≤Ãôyl °«˛ƒ •° ~Ü˛!ê˛ àîï˛y!sfÜ˛
§Ó˚Ü˛yˆÏÓÓ˚ ˚ ≤Ãôyl ˜Ó!¢T˛ƒà%!° í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚y– ~•z xôƒyÎ˚ ˛õyë˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ~Ü˛!ê˛ àîï˛y!sfÜ˛ §Ó˚Ü˛yˆÏÓÓ˚ ˚ §yˆÏÌ xàîï˛y!sfÜ˛
§Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛# Ü˛# ˛õyÌ≈Ü˛ƒ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆ§ !Ó£ÏÎ˚ §¡õˆÏÜ≈˛ K˛yl °yË˛ Ü˛Ó˚Ó– ~•z xôƒyˆÏÎ˚Ó˚ ˆ¢ˆÏ£Ï §yôyÓ˚î àîï˛y!sfÜ˛
ôyÓ˚îy x!ï˛Ü˛Ù Ü˛ˆÏÓ˚ xyÙÓ˚y Ó,•_Ó˚ àîï˛y!sfÜ˛ ôyÓ˚îyÓ˚ ˛õˆÏÌ x@˝Ã§Ó˚ •Ó–
˛õ)Ó≈Óï˛#≈ xôƒyˆÏÎ˚ xyÙÓ˚y ˆòˆÏá!SÈ !ÓŸªÓƒy˛õ# àîï˛ˆÏsfÓ˚ x@˝Ãà!ï˛ ~ÓÇ Óï≈˛ÙyˆÏl ~!ê˛ xyˆÏÓ˚y Ó•% ˆòˆÏ¢
§¡±§y!Ó˚ï˛ •ˆÏFSÈ– !Ü˛v ˆÜ˛l ~Ó˚)˛õ âê˛ly âê˛ˆÏSÈ⁄ ˆÜ˛yl‰ !Ó£ÏÎ˚à%!° àîï˛y!sfÜ˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ˆÏÜ˛ xlƒylƒ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚
ï%˛°lyÎ˚ x!ôÜ˛ @˝Ã•îˆÏÎyàƒ Ü˛ˆÏÓ˚ ï%˛ˆÏ°ˆÏSÈ⁄ ~ê˛y•z ~•z xôƒyˆÏÎ˚Ó˚ !mï˛#Î˚ à%Ó˚%c˛õ)î≈ ≤ÃŸ¿–

21
2É1 : àîï˛sf Ü˛#⁄ (What is Democracy ?)
≤ÃÌÙ xôƒyˆÏÎ˚ xyÙÓ˚y ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ ˆòˆÏ¢Ó˚ xÌÓy âylyÓ˚ ~lˆÏÜ˛yÙy åNkrumahä §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚
à“ ˛õˆÏí˛¸!SÈ– ~•z à“à%!°ˆÏï˛ !Ó!Ë˛ß¨ §Çàë˛l G §Ó˚Ü˛yÓ˚ ¢y§l ÓƒÓfiÌyÓ˚ ÙˆÏôƒ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ !lˆÏò≈¢ Ü˛ˆÏÓ˚⁄ ~•z
§¡õˆÏÜ≈˛ xyˆÏ°y!ã˛ï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ ~ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ˆÜ˛yˆÏly!ê˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚à%!°Ó˚ §yˆÏÌ ÙyÎ˚ylÙyˆÏÓ˚Ó˚ §yÙ!Ó˚Ü˛ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚
àîï˛y!sfÜ˛ ~ÓÇ xyÓyÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly!ê˛ˆÏÜ˛ xàîï˛y!sfÜ˛ ÓˆÏ° ˆÜ˛yl‰ ˆÜ˛yl‰ !Ó£ÏˆÏÎ˚ !Ù° xyˆÏSÈ⁄ ˆÜ˛l xyÙÓ˚y Ó°Ó
Óî≈ly Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ˆÎ §Ü˛° §Ó˚Ü˛yÓ˚ˆÏÜ˛ ˆÎñ ~ §Ó˚Ü˛yÓ˚à%!° àîï˛y!sfÜ˛ lÎ˚⁄
àîï˛y!sfÜ˛ ÓˆÏ° í˛zˆÕÏ á‘ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎˆ˚ SÏ È ï˛yˆÏòÓ˚ !Ó£ˆÏÎÏ ˚ ï%˛!Ù ~•z ≤ÃŸ¿à%!° !ÓˆÏŸ’£Ïî Ü˛ˆÏÓ˚ l#ˆÏã˛Ó˚ !Ó£ÏÎ˚à%!°Ó˚
!Ü˛ !Ü˛S%È ÙˆÏl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚SÈ⁄ §yôyÓ˚î ˜Ó!¢T˛ƒ !lÓ˚)˛õî Ü˛ˆÏÓ˚y–
v !˛õˆÏly!§Ó˚ åPinochetä ¢y§l «˛Ùï˛yÓ˚ xyˆÏàÓ˚ v àîï˛y!sfÜ˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚–
G ˛õˆÏÓ˚Ó˚ !ã˛!°– v xàîï˛y!sfÜ˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚–
v Ü˛!Ùí˛z!lfiê˛ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ˛õï˛ˆÏlÓ˚ ˛õÓ˚ ˆ˛õy°ƒyu˛˛–
v ~lˆÏÜ˛yÙy åNkrumahä §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ≤ÃÌÙ !òˆÏÜ˛ ˆÜ˛l àîï˛sf !•§yˆÏÓ xyáƒy!Î˚ï˛ Ü˛ÓÓ˚ ⁄
âylyÓ˚ !ã˛e– (Why define democracy ?)
Ë˛yÓSÈ ~ !Ó£ÏÎ˚à%!° !Ü˛ §Ó ~Ü˛•z Ó˚Ü˛Ù⁄ ˆÜ˛l ã˛ˆÏ°yñ ~ál ˛õÓ˚Óï˛#≈ xyˆÏ°yã˛lyÓ˚ ˛õ)ˆÏÓ≈ ˆÙ!Ó˚Ó˚
xyÙÓ˚y àîï˛ˆÏsfÓ˚ lyˆÏÙ ~§Ü˛° ˆò¢à%!°ˆÏÜ˛ ~Ü˛•z í˛zay!˛õï˛ xy˛õ!_Ó˚ ≤Ã!ï˛ ò,!T˛ ˆòGÎ˚y ÎyÜ˛– àîï˛sfˆÏÜ˛
˛õÎ≈yˆÏÎ˚ Ë˛yÓÓ⁄ ˆÜ˛yl‰ !Ó£ÏÎà˚ !% ° !˛õˆÏly!§ åPinochetä ~Ë˛yˆÏÓ Óƒyáƒy Ü˛Ó˚yÓ˚ !Ó£ÏÎ˚!ê˛ˆÏÜ˛ ˆ§ ˛õSÈ® Ü˛ˆÏÓ˚ ly
¢y!§ï˛ !ã˛!°Ó˚ §yˆÏÌñ ˆ˛õy°ƒyˆÏu˛Ó˚ Ü˛!Ùí˛z!lfiê˛ ¢y§l ~ÓÇ ~!Ó£ÏˆÏÎ˚ ï˛yÓ˚ Ü˛ï˛à%!° ˆÙÔ!°Ü˛ ≤ÃŸ¿ xyˆÏSÈ–

§ÇÓyò˛õˆÏe ˛õ!Ó˚ˆÏÓ!¢ï˛ §ÇÓyò§Ù)• ï˛yÓ˚y !Ü˛ §Óy•z àîï˛sf

¢∑!ê˛ˆÏÜ˛ ~Ü˛•z xˆÏÌ≈ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏSÈ⁄

àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 22
ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛Ó˚ xlƒylƒ SÈyeSÈye#Ó˚yG xyˆÏ°yã˛lyÎ˚ xÇ¢ xy!Ù ˆòˆÏá!SÈ àîï˛sf ¢∑!ê˛ ~Ü˛!ê˛ !@˝ÃÜ˛ ¢∑ !í˛ÙyˆÏÜ˛!ê˛Î˚y
@˝Ã•î Ü˛Ó˚yÎ˚ !¢!«˛Ü˛y !¢áyˆÏòÓ# ï˛yˆÏòÓ˚ ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ í˛z_Ó˚ åDemokratiaä ¢∑ ˆÌˆÏ Ü ˛ í˛z q ( ï ˛– @˝ Ã #Ü˛¢∑
ˆòl– Úˆí˛ˆÏÙy§ÛåDemosä ¢ˆÏ∑Ó˚ xÌ≈ çlàî ~ÓÇ ˆÜ˛!ê˛Î˚y
ˆÙ!Ó˚ åMerryä ı Ù•y¢Î˚yñ ~!Ó£ÏˆÏÎ˚ xyÙyÓ˚ xy˛õ!_ åKratiaä ¢ˆÏ∑Ó˚ xÌ≈ ¢y§l– §%ï˛Ó˚yÇ àîï˛ˆÏsfÓ˚ xÌ≈
xyˆÏSÈ – xy!Ù ≤ÃÌÙ xôƒyˆÏÎ í˛zˆÏÕ‘!áï˛ ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ çlàˆÏîÓ˚ ¢y§l– ~ê˛y•z §!ë˛Ü˛ xÌ≈– ~!Ó£ÏˆÏÎ˚ !Óï˛ˆÏÜ≈˛Ó˚
≤ÃyˆÏhs˝Ó˚ àîï˛sf §¡õˆÏÜ˛≈ xyˆÏ°yã˛lyÓ˚ ˛õÓ˚ ˚ ï˛yÓ˚ xÌ≈ çylˆÏï˛ xyÓ˚ !Ü˛ ≤ÃˆÏÎ˚yçl⁄
ã˛y•z!SÈ– ~ê˛y !Ü˛ Î%!=˛§Çàï˛⁄ ~!Ó£ÏˆÏÎ˚ !Ü˛ xlƒ ˆÜ˛yˆÏly !¢!«˛Ü˛y !¢áyˆÏòÓ# ı ~ê˛y ~ !Ó£ÏÎ˚ í˛z˛õ°!∑Ó˚ ~Ü˛!ê˛ í˛z_Ù
í˛z˛õyÎ˚ @˝Ã•î Ü˛Ó˚y í˛z!ã˛ï˛ !SÈ° ly⁄ ≤ÃÌˆÏÙ xÌ≈ ˛õˆÏÓ˚ í˛zòy•Ó˚î ˛õÌ– xy!Ù ¢%ô% Ó°ˆÏï˛ ã˛y•z ~•z ˛õÂô!ï˛ §Ó≈òy §ÙylË˛yˆÏÓ
í˛zˆÏÕ‘á Ü˛Ó˚y !Ü˛ í˛z!ã˛ï˛ lÎ˚⁄ Ê˛°≤Ã§) •Î˚ ly– ~Ü˛!ê˛ ¢∑ ï˛yÓ˚ Ù)° !Ë˛!_Ó˚ í˛z˛õÓ˚ §Ó≈òy
!¢!«˛Ü˛y !¢áyˆÏòÓ# ı ˆï˛yÙyÓ˚ Ó=˛Óƒ xy!Ù ¢%l°yÙ !Ü˛v ~Ü˛•z Ó˚Ü˛ÙË˛yˆÏÓ xÓfiÌyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ly– Ü˛!¡õí˛zê˛yˆÏÓ˚Ó˚
xyÙyˆÏòÓ˚ ˜òl!®l ç#ÓˆÏlÓ˚ âê˛lyà%!° ˆÎË˛yˆÏÓ Óƒyáƒy Óï≈˛Ùyl xÓfiÌy §¡õˆÏÜ≈˛ Ë˛yˆÏÓy– ¢%Ó˚%ˆÏï˛ Ü˛!¡õí˛zê˛yÓ˚ !SÈ°
Ü˛ˆÏÓ˚ Ìy!Ü˛ ˆ§ê˛y ˆ§Ó˚)˛õ •ˆÏÓ ly– xyÙÓ˚y Ü˛°Ùñ Ó,!T˛ Óy ˆÜ˛Ó°Ùye !•§yÓ !lÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ~Ü˛!ê˛ fl∫Î˚Ç!Ü˛Î˚ Îsf– Îy á%Ó
Ë˛yˆÏ°yÓy§y ¢∑à%!° ≤ÃyÎ˚•z ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛!Ó˚ !Ü˛v xyÙÓ˚y !Ü˛ ç!ê˛° xÇˆÏÜ˛Ó˚ !•§yÓÈüÈ!lÜ˛y¢ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ï˛– Óï≈˛ÙyˆÏl
~•z ¢∑à%!° ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ xyˆÏà ~Ó˚ xÌ≈ Óy §ÇK˛y çylyÓ˚ ~!ê˛ ˆ°áyñ SÈ!Ó xÑyÜ˛yñ àyl ˆ¢yly G !§ˆÏlÙy ≤Ãò¢≈ˆÏlÓ˚
çlƒ xˆÏ˛õ«˛y Ü˛ˆÏÓ˚ Ìy!Ü˛⁄ ~Ü˛ê%˛ Ë˛yÓˆÏï˛ ˆã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚y ˆÎ Ü˛yçG Ü˛ˆÏÓ˚– §ÙˆÏÎ˚Ó˚ ˆ≤Ã!«˛ˆÏï˛ ¢∑ ~Ü˛ •ˆÏ°G xÌ≈
~•z ¢∑à%!°Ó˚ !Ü˛ §!ë˛Ü˛ §ÇK˛y xyÙyˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ ˛õ!Ó˚‹ÒyÓ˚⁄ !Ü˛v ˛õ!Ó˚Óï≈˛l •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ˆ§§Ó ˆ«˛ˆÏe Ó%Í˛õ!_àï˛
xy§ˆÏ° ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛•z ˆÜ˛yˆÏly ¢ˆÏ∑Ó˚ xÌ≈ ˆÓyV˛y xˆÏÌ≈Ó˚ §yˆÏÌ ˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛ xˆÏÌ≈Ó˚ §yò,¢ƒ lyG ÌyÜ˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
ÎyÎ˚– ˆÙ!Ó˚ ı Ù•y¢Î˚yñ Ó›àï˛Ë˛yˆÏÓ Ó°y ÎyÎ˚ ˆÎñ xyÙyˆÏòÓ˚
ˆÙ!Ó˚ ı ï˛y•ˆÏ° ˆÜ˛l §Ü˛° !Ó£ÏˆÏÎ˚Ó˚ §ÇK˛y çyly fl∫yÌ≈ !Ó£ÏˆÏÎ˚ !ã˛hs˝y Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ˆÜ˛yˆÏly §Ç!«˛Æ ˛õÌ ˆl•z–
xy!Ù àîï˛ˆÏsfÓ˚ ~Ü˛!ê˛
≤ÃˆÏÎ˚yçl⁄ àîï˛ˆÏsfÓ˚ xÌ≈ ~ÓÇ ï˛yÓ˚ §ÇK˛y §¡õˆÏÜ≈˛ xyÙyˆÏòÓ˚ !ã˛hs˝y
!Ë˛ß¨ ÓƒyáƒyG ¢%ˆÏl!SÈ–
!¢!«˛Ü˛y !¢áyˆÏòÓ# ı Îál ˆÜ˛yˆÏly ¢ˆÏ∑Ó˚ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ Ü˛Ó˚y ≤ÃˆÏÎ˚yçl–
àîï˛sf •°ñ çlàî•#lñ
§ÙÎ˚ x§%!ÓôyÓ˚ §¡ø%á#l ••z ï˛ál ï˛yÓ˚ §ÇK˛y çylyÓ˚ !¢!«˛Ü˛y !¢áyˆÏòÓ# ı ï%˛!Ù xyÙyˆÏÜ˛ !ë˛Ü˛ Ó%ˆÏV˛SÈ– ã˛ˆÏ°yñ
çlàî ˆÌˆÏÜ˛ xˆÏlÜ˛
≤ÃˆÏÎ˚yçl •Î˚– à%!í˛¸ à%!í˛¸ Óy Ù%£Ï°ôyˆÏÓ˚ Ó£Ï≈yÓ˚ §yˆÏÌ Ó,!T˛ ~ál xyÙÓ˚y •yˆÏï˛ Ü˛°ˆÏÙ Ü˛yçà%!° Ü˛!Ó˚–
ò)ˆÏÓ˚ ~ÓÇ çlàîˆÏÜ˛ Ü˛Î˚
¢ˆÏ∑Ó˚ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ ˆÓyV˛yˆÏlyÓ˚ §ÙÎ˚•z xyÙyˆÏòÓ˚ Ó,!T˛ ¢ˆÏ∑Ó˚ Ü˛Ó˚y ~Ü˛!ê˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚– ˆÜ˛l
§!ï˛ƒÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ xÌ≈ G §ÇK˛y çyly ≤ÃˆÏÎ˚yçl– àîï˛ˆÏsfÓ˚ !lˆÏç Ü˛ˆÏÓ˚y xyÙÓ˚y ~•z §ÇK˛y @˝Ã•î
ˆ«˛ˆÏe ~Ü˛•z Ü˛Ìy ≤ÃˆÏÎyçƒ– xyÙÓ˚y àîï˛ˆÏsfÓ˚ ~Ü˛ê˛y Ü˛Ó˚Ó ly⁄
˛õ!Ó˚‹ÒyÓ˚ ôyÓ˚îy ˆ˛õˆÏï˛ ã˛y•z ~•z Ü˛yÓ˚ˆÏî ˆÎñ ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ !¢!«˛Ü˛y !¢áyˆÏòÓ#Ó˚ í˛z˛õˆÏò¢ xl%§Ó˚î
çlàî àîï˛sfˆÏÜ˛ !Ó!Ë˛ß¨ í˛zˆÏjˆÏ¢ƒ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ Ü˛ˆÏÓ˚ ã˛ˆÏ°y xyÙÓ˚y §Ó≈òy ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛!Ó˚ ~Ùl Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛
!Ó!Ë˛ß¨ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚ !lˆÏçˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ àîï˛y!sfÜ˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ¢∑ ˆÎÙlñ Ü˛°Ùñ Ó,!T˛ Óy Ë˛y°Óy§yÓ˚ ≤ÃÜ,˛ï˛ xÌ≈
!•§yˆÏÓ xyáƒy!Î˚ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– §¡õˆÏÜ≈˛ !Ü˛S%È !°!á– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õ Ó°y ÎyÎ˚ Ü˛°Ù
Ó˚!Ó ı §ÇK˛y §¡õˆÏÜ≈˛ ˆÜ˛l xyÙyˆÏòÓ˚ ~ï˛ §ÙÎ˚ ÓƒÎ˚ Ü˛Ó˚y §¡õˆÏÜ≈˛ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚yÓ˚ §ÙÎ˚ Ü˛yë˛ ˆ˛õl!§°ñ Óy¢ñ
≤ÃˆÏÎ˚yçl⁄ xyˆÏàÓ˚!òl xy˛õ!l ~!Ó£ÏˆÏÎ˚ xyÓ y•yÙ ã˛Ü˛ xÌÓy Ó˚ ! .l ˆ˛õ!™° ~Ó˚ §yˆÏ Ì Ü˛°ˆÏ Ù Ó˚
!°AÜ˛ˆÏlÓ˚ í˛z!=˛!ê˛ ~Ë˛yˆÏÓ í˛zˆÏÕ‘á Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl ÈüüüÈ ÚÚàîï˛sf ˛õyÌ≈ Ü ˛ƒà% ! ° ˛õ!Ó˚ fl ÒyÓ˚ Ë ˛yˆÏ Ó í˛z ˆ Ï Õ ‘ á Ü˛ˆÏ Ó ˚ y –
•° çlàˆÏîÓ˚ myÓ˚yñ çlàˆÏîÓ˚ çlƒñ çlàˆÏîÓ˚ ¢y§l–ÛÛ v ~•z ≤ÃˆÏã˛T˛yÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ ï%˛!Ù Ü˛# !¢áˆÏ°⁄
!e˛õ%Ó˚yÎ˚ xyÙÓ˚y !lˆÏçÓ˚y•z !lˆÏçˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ ¢y§l Ü˛!Ó˚– ~ê˛y v àîï˛ˆÏsÓf ˚ xÌ≈ ˆÓyV˛˛yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ~•z ˛õÂô!ï˛ xyÙyˆÏòÓ˚
§Ó≈çl@˝Ãy•ƒ– ˆÜ˛l ~•z xÓfiÌy ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl⁄ Ü˛ï˛ê˛y §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚⁄
!¢!«˛Ü˛y !¢áyˆÏòÓ# ı xy!Ù Ó°!SÈ ly ˆÎ ~ xÓfiÌyÓ˚
˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl– ï˛ˆÏÓ ˆÜ˛yˆÏly ¢y§l ÓƒÓfiÌy !Ü˛S%Èê˛y ~Ü˛!ê˛ §•ç §ÇK˛y
çl!≤ÃÎ˚ï˛y °yË˛ Ü˛Ó˚ˆÏ° Óy !Ü˛S%È ˆ°yˆÏÜ˛Ó˚ Ü˛yˆÏSÈ @˝Ã•îˆÏÎyàƒ (A Simple Definition)
•ˆÏ°•z ~ê˛y §ˆÏÓ≈y_Ù ˛õÌ •ˆÏÓ ~ Ü˛Ìy xy!Ù ÙˆÏl Ü˛!Ó˚ ly– ã˛ˆÏ°y xyÙÓ˚y ˆ§•z xyˆÏ°yã˛lyÎ˚ !Ê˛ˆÏÓ˚ Îy•zñ
ÎˆÏ¢yòy ı Ù•y¢Î˚yñ xy!Ù !Ü˛ xlƒ !Ü˛S%È !Ó£ÏÎ˚ í˛zˆÏÕ‘á Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆÎáyˆÏl !Ó!Ë˛ß¨ àîï˛y!sfÜ˛ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ÙˆÏôƒ §yò,¢ƒ G
˛õy!Ó˚⁄ xyÙyˆÏòÓ˚ xlƒ ˆÜ˛yˆÏly ÓƒyáƒyÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl ˆl•z– ˜Ó§yò,¢ƒà%!° xyˆÏ°y!ã˛ï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ˛õ)Ó≈ï˛l xôƒyˆÏÎ˚

23 àîï˛sf Ü˛#⁄ àîï˛sf ˆÜ˛l⁄

xyÙÓ˚y ~Ùl ~Ü˛!ê˛ §yôyÓ˚î ˜Ó!¢T˛ƒ !ã˛!•´ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ xyÓ˚ˆÏÓÓ˚ Ó˚yçy çlàî Ü˛ï,≈˛Ü˛ !lÓ≈y!ã˛ï˛ ly •ˆÏÎ˚G
Îy §Ü˛° àîï˛y!sfÜ˛ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ˆ«˛ˆÏe ≤ÃˆÏÎyçƒ– ˆ§!ê˛ í˛z_Ó˚y!ôÜ˛yÓ˚§)ˆÏe ¢y§l «˛Ùï˛y ≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛ˆÏÓ˚–
•°ñ §Ó˚Ü˛yÓ˚ çlàî Ü˛ï,˛≈ Ü˛ !lÓ≈y!ã˛ï˛– §%ï˛Ó˚yÇ àîï˛ˆÏsÓf ˚ ~•z §yôyÓ˚î Óƒyáƒy ÎˆÏÌT˛ lÎ˚– ~ê˛y xyÙyˆÏòÓ˚
~Ü˛!ê˛ §•ç §ÇK˛y •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓñ˚ ÚÚàîï˛sf •° §Ó˚Ü˛yˆÏÓÓ˚ ˚ ÙˆÏl Ü˛!Ó˚ˆÏÎ˚ ˆòÎ˚ ˆÎñ àîï˛sf •° çlàˆÏîÓ˚ ¢y§l–
~Ü˛!ê˛ ôÓ˚l ˆÎáyˆÏl ¢y§Ü˛àî çlàî Ü˛ï,≈˛Ü˛ !lÓ≈y!ã˛ï˛ !Ü˛v ~•z Óƒyáƒy Î!ò xyÙÓ˚y Î%!=˛•#lË˛yˆÏÓ @˝Ã•î Ü˛!Ó˚
•l–ÛÛ ï˛ˆÏÓ Ó°ˆÏï˛ •Î˚ñ ˆÎ §Ü˛° §Ó˚Ü˛yÓ˚ !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ
~ê˛y xÓ¢ƒ•z ~Ü˛!ê˛ Ê˛°≤Ã§) §)ã˛ly– ~•z Óƒyáƒy à!ë˛ï˛ •Î˚ ˆ§à%!° §Ó àîï˛y!sfÜ˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚– !Ü˛v ~•z
xyÙyˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ àîï˛sf ~ÓÇ ÎÌyÎÌË˛yˆÏÓ àîï˛y!sfÜ˛ lÎ˚ ôyÓ˚îy ºyhs˝– xyÙÓ˚y ã˛ï%˛Ì≈ xôƒyˆÏÎ˚ ˆòáÓ ˆÎñ Óï≈˛Ùyl
~Ùl §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ÙˆÏôƒ !Ó!Ë˛ß¨ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ !lÓ˚)˛õî Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ §Ü˛° §Ó˚Ü˛yÓ˚•z !lˆÏçˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ àîï˛y!sfÜ˛
§y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚– ÙyÎ˚ylÙyˆÏÓ˚Ó˚ §yÙ!Ó˚Ü˛ ¢y§Ü˛ çlàî §Ó˚Ü˛yÓ˚ ÓˆÏ° ˆây£Ïîy Ü˛ˆÏÓ˚ñ Î!òG ~ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ xˆÏlÜ˛
Ü˛ï,≈˛Ü˛ !lÓ≈y!ã˛ï˛ lÎ˚ñ §yÙ!Ó˚Ü˛ !lÎ˚sfˆÏî à!ë˛ï˛– §Ó˚Ü˛yÓ˚•z ï˛y lÎ˚– ~Ü˛yÓ˚ˆîÏ •z ≤ÃÜ˛, ï˛ àîï˛y!sfÜ˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚
§Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ˆ«˛ˆÏe çlàˆÏîÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly Ùï˛yÙï˛ ~ÓÇ lÜ˛° àîï˛y!sfÜ˛ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ÙˆÏôƒ ˛õyÌ≈Ü˛ƒà%!°
ÌyˆÏÜ˛ ly– !˛õˆÏly!§Ó˚ ÙˆÏï˛y ~Ü˛lyÎ˚Ü˛ï˛y!sfÜ˛ ¢y§Ü˛G á%Ó §)-Ë˛yˆÏÓ xyÙyˆÏòÓ˚ çyly ≤ÃˆÏÎ˚yçl– ~•z §ÇK˛yÎ˚
çlàî Ü˛ï,≈˛Ü˛ !lÓ≈y!ã˛ï˛ lÎ˚– ~!ê˛G çlàˆÏîÓ˚ í˛z˛õÓ˚ í˛zˆÏÕ‘!áï˛ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ ¢∑ ~ÓÇ àîï˛y!sfÜ˛ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚
˜fl∫Ó˚ï˛y!sfÜ˛ ¢y§l ã˛y!˛õˆÏÎ˚ ˆòÎ˚– ˆl˛õy° !Ü˛ÇÓy ˆ§Ô!ò ˜Ó!¢T˛ƒà%!° Ë˛yˆÏ°y Ü˛ˆÏÓ˚ í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏ°•z
ˆï˛yÙyÓ˚
xyÙÓ˚y ~•z Ü˛yç!ê˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚Ó–
x@˝Ãà!ï˛ Óy!í˛¸ˆÏï˛ !Ê˛ˆÏÓ˚ Ó˚!Ó àîï˛sf §¡õˆÏÜ≈˛ xyˆÏÓ˚y Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛ !Óáƒyï˛ Óƒ!=˛Ó˚ í˛z!=˛ §Ç@˝Ã• Ü˛ˆÏÓ˚– ~ˆÏ«˛ˆÏe Ü˛yÓ˚~•z
Îyã˛y•z Ü˛ˆÏÓy˚ í˛z!=˛à%!° ï˛y ˆÏ§ í˛zˆÏÕ‘á Ü˛ˆÏÓ˚!l– ~•z í˛z!=˛à%!° ˛õˆÏí˛¸ ~Ó˚ Ë˛yˆÏ°yÙ® !òÜ˛ §¡õˆÏÜ≈˛ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Ùï˛yÙï˛ çylyG–
v àîï˛sf ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ Ùyl%£ÏˆÏÜ˛ !lˆÏçˆÏòÓ˚ §˛õˆÏ«˛ ã)˛í˛¸yhs˝ !§Âôyhs˝ ˆlGÎ˚yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ òyl Ü˛ˆÏÓ˚–
v ˜fl∫Ó˚yã˛yÓ˚# ¢y§ˆÏÜ˛Ó˚ !lˆÏò≈¢ ÙˆÏï˛y ï˛yˆÏòÓ˚ ÙˆÏlyl#ï˛ Ü˛Ó˚y•z •° àîï˛sf–
v Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ lƒyÎ˚ !Óã˛yˆÏÓ˚Ó˚ «˛Ùï˛y•z àîï˛sfˆÏÜ˛ ÓyhflÏÓy!Î˚ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– !Ü˛v Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ xlƒyÎ˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ ≤ÃÓîï˛y

ÓƒAà àîï˛sfˆÏÜ˛ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆï˛yˆÏ°–

v àîï˛sf •° ~Ùl ~Ü˛!ê˛ ¢y§lÓƒÓﬁÌy Îy xyÙyˆÏòÓ˚ ã˛yGÎ˚y ˆÌˆÏÜ˛ ˆÓ!¢ !Ü˛S%È !òˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly–
!ã˛e!ê˛ ˛
õˆÏí˛y¸
xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛y G !ÓˆÏò!¢
¢!=˛Ó˚ í˛z˛õ!ﬁÌ!ï˛ˆÏï˛
•zÓ˚yˆÏÜ˛ !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ §ÙÎ˚
©Stephane Peray, Thailand, Cagle Cartoons Inc.

~•z ÓƒAà!ã˛e!ê˛ ≤ÃÜ˛y!¢ï˛

•Î˚– ~•z ÓƒAà!ã˛ˆÏeÓ˚
Ó=˛Óƒ §¡õˆÏÜ≈˛ ï%˛!Ù Ü˛#
Ë˛yÓSÈ⁄ ˆÜ˛l
‘Democracy’ Ü˛Ìy!ê˛
~Ë˛yˆÏÓ ˆ°áy •Ï°⁄

àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 24
2É2 ı àîï˛ˆÏsÓf ˚ ˜Ó!¢T˛ƒ (Features of Democracy)
v àîï˛ˆÏsfÓ˚ x!ôÜ˛ ÓyhflÏÓyÎ˚ˆÏlÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ•z !Ü˛ Îy á%!¢ ï˛y•z Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ ˛õyˆÏÓ⁄˚ xÌÓy ~Ü˛!ê˛ àîï˛y!sfÜ˛
àîï˛ˆÏsfÓ˚ e%!ê˛à%!° Ù%=˛ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– §Ó˚Ü˛yÓ˚ˆÏÜ˛ xÓ¢ƒ•z !Ü˛ !Ü˛S%È !Ó!ô!lˆÏ£ÏˆÏôÓ˚ ÙˆÏôƒ Ü˛yç
àîï˛sf •° §Ó˚Ü˛yˆÏÓÓ˚ ˚ ~Ùl ~Ü˛ ôÓ˚l ˆÎáyˆÏl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •Î˚⁄ çlàˆÏîÓ˚ !Ü˛S%È x!ôÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ ≤Ã!ï˛ §¡øyl
¢y§Ü˛àî çlàˆÏîÓ˚ myÓ˚y !lÓ≈y!ã˛ï˛ •l– xyÙÓ˚y çylyˆÏly àîï˛y!sfÜ˛ ÓƒÓfiÌyÎ˚ !Ü˛ çÓ˚%!Ó˚⁄
àîï˛ˆÏsÓf ˚ ~•z §•ç §ÇK˛y myÓ˚y xyˆÏ°yã˛ly ¢%Ó%˚ Ü˛ˆÏÓ!˚ SÈ– Ü˛ˆÏÎÜ˚ ˛!ê˛ í˛zòy•Ó˚ˆîÏ Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ ã˛ˆÏ°y xyÙÓ˚y ~•z
~•z §ÇK˛y xˆÏlÜ˛à%!° ≤ÃŸ¿ í˛zay˛õl Ü˛ˆÏÓ˚– ≤ÃŸ¿à%!°Ó˚ í˛z_Ó˚ ˆáÑyçyÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛!Ó˚–
v ~•z §ÇK˛y xl%ÎyÎ˚# ¢y§Ü˛Óà≈ Ü˛yÓ˚y⁄ àîï˛sf •ˆÏï˛
!lÓ≈y!ã˛ï˛ ˆlï,˛Ó,® Ü˛ï,≈˛Ü˛ à,•#ï˛ ≤Ãôyl
ˆàˆÏ° §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ˆÜ˛yl‰ Ü˛Ù≈ã˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚ xÓ¢ƒ•z !lÓ≈y!ã˛ï˛
•GÎ˚y í˛z!ã˛ï˛⁄ àîï˛ˆÏsf §Ó˚Ü˛yˆÏÓÓ˚ ˚ x!lÓ≈y!ã˛ï˛ Ü˛Ù≈ã˛yÓ˚#Ó˚y ≤Ãôyl !§Âôyhs˝§Ù)•
ˆÜ˛yl‰ ˆÜ˛yl‰ !§Âôyhs˝ !lˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚⁄ (Major decisions by elected leaders)
v !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ ˆÜ˛yl‰ ˛õÂô!ï˛ àîï˛y!sfÜ˛ !lÓ≈yã˛l §Çà!ë˛ï˛ 1999 §yˆÏ°Ó˚ xˆÏQyÓÓ˚ ÙyˆÏ§ ˆçlyˆÏÓ˚°
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚⁄ àîï˛y!sfÜ˛ !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ çlƒ ˆÜ˛yl ˆÜ˛yl ˛õyÓ˚ˆÏË˛ç ˆÙy¢yÓ˚ˆÏÊ˛Ó˚ ˆlï,˛ˆÏc ˛õy!Ü˛hflÏyˆÏl ~Ü˛!ê˛
¢ï≈˛ xÓ¢ƒ•z ˛õ)Ó˚î Ü˛Ó˚y í˛z!ã˛ï˛⁄ §yÙ!Ó˚Ü˛ xË%˛ƒayl •Î˚– !ï˛!l àîï˛y!sfÜ˛ í˛zz˛õyˆÏÎ˚
v çlàˆÏîÓ˚ ˆÜ˛yl‰ xÇ¢ ˆòˆÏ¢Ó˚ ¢y§Ü˛ˆÏ◊!î !lÓ≈yã˛l !lÓ≈y!ã˛ï˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ˆÏÜ˛ !Óï˛y!í˛¸ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ !lˆÏçˆÏÜ˛ ˆòˆÏ¢Ó˚
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚⁄ xÌÓy !lˆÏçÓ˚y ¢y§Ü˛ !•§yˆÏÓ !lÓ≈y!ã˛ï˛ ≤Ãôyl ¢y§Ü˛ !•§yˆÏÓ ˆây£Ïîy Ü˛ˆÏÓ˚l– ˛õˆÏÓ˚ ˛õò!Ó
•ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚⁄ ~•z x!ôÜ˛yÓ˚ !Ü˛ §Ü˛° lyà!Ó˚ˆÏÜ˛Ó˚ çlƒ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l Ü˛ˆÏÓ˚ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ ˛õò @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚l ~ÓÇ 2002
§ÙylË˛yˆÏÓ ≤ÃˆÏÎyçƒ •GÎ˚y í˛z!ã˛ï˛⁄ àîï˛sf !Ü˛ !Ü˛S%È §yˆÏ° àîˆÏË˛yˆÏê˛Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ ï˛yÓ˚ ¢y§l«˛Ùï˛y xyˆÏÓy˚ ˛õÑyã˛
lyà!Ó˚Ü˛ˆÏÜ˛ ~•z x!ôÜ˛yÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ Ó!M˛ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚⁄ ÓSÈÓ˚ Ó,!Âô Ü˛ˆÏÓl˚ – ˛õy!Ü˛hflyÏ ˆÏlÓ˚ àîÙyôƒÙñ ÙylÓy!ôÜ˛yÓ˚
v §Ó≈ˆ¢ Ï ˆÏ£Ï Ü˛# ôÓ˚ˆlÏ Ó˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚ˆÜÏ ˛ àîï˛y!sfÜ˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ §Çàë˛l §Ù)• ~ÓÇ àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛!ÓòÓ˚y ÓˆÏ°l
Ó°y ÎyÎ˚⁄ àîï˛y!sfÜ˛ ¢y§l ÓƒÓfiÌyÎ˚ !lÓ≈y!ã˛ï˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ˆÎñ ˆÙy¢yÓ˚ˆÏÊ˛Ó˚ ~•z àîˆÏË˛yê˛ Ù)°ï˛ ≤Ãï˛yÓ˚îyñ

ÓƒAà!ã˛e!ê˛
˛õˆÏí˛¸y

!§!Ó˚Î˚y ˛õ!Ÿã˛Ù ~!¢Î˚yÓ˚

~Ü˛!ê˛ ˆSÈyˆÏê˛y ˆò¢–
¢y§Ü˛ ÚÓyÌ≈ ˛õy!ê˛≈Û ~ÓÇ
©Emad Hajjaj, Jordan, Cagle Cartoons Inc.

ï˛yÓ˚ §Ù!Ì≈ï˛ ˆçyˆÏê˛Ó˚

Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ò°
~ˆÏòˆÏ¢ ﬂ∫#Ü,˛ï˛– ï%˛!Ù !Ü˛
ÙˆÏl Ü˛Ó˚ ~•z ÓƒAà
!ã˛e!ê˛Ó˚ Ó=˛Óƒ !ã˛l !Ü˛ÇÓy
ˆÙ!:ˆÏÜ˛yÓ˚ ˆ«˛ˆÏeG
≤ÃˆÏÎyçƒ⁄ àîï˛ˆÏsf ~•z
˛õyï˛yÓ˚ Ù%Ü%˛ê˛ Ü˛# xÌ≈
≤ÃÜ˛y¢ Ü˛ˆÏÓ˚⁄

25 àîï˛sf Ü˛#⁄ àîï˛sf ˆÜ˛l⁄

!§Âôyhs˝ ˆlGÎ˚yÓ˚ ã)˛í˛¸yhs˝ «˛Ùï˛y lƒhflÏ !SÈ° §yÙ!Ó˚Ü˛
xy!ôÜ˛y!Ó˚Ü˛ G ˆçlyˆÏÓ˚° ˆÙy¢yÓ˚ˆÏÊ˛Ó˚ •yˆÏï˛ñ ÎyˆÏòÓ˚
!ã˛e!ê˛ ˛ ˆÜ˛í˛z çlàî Ü˛ï,≈˛Ü˛ !lÓ≈y!ã˛ï˛ ll– ~ôÓ˚ˆÏîÓ˚ âê˛ly
õˆÏí˛¸y ©Ares, Caglecartoon.com, Cagle Cartoons Inc. 22 January 2005
xˆÏlÜ˛ ~Ü˛lyÎ˚Ü˛ï˛ˆÏsf ~ÓÇ Ó˚yçï˛ˆÏsf âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛–
xyl%¤˛y!lÜ˛Ë˛yˆÏÓ ˆ§áyˆÏl §Ó˚Ü˛yÓ˚ ~ÓÇ xy•zl§Ë˛y
!lÓ≈y!ã˛ï˛ •Î˚ñ !Ü˛v ≤ÃÜ˛, ï˛ «˛Ùï˛y lƒhflÏ ÌyˆÏÜ˛ x!lÓ≈y!ã˛ï˛
°y!ï˛l xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛yÓ˚ ˆlï,˛ÓˆÏà≈Ó˚ •yˆÏï˛– ˛õ)ˆÏÓ≈Ó˚ xôƒyˆÏÎ˚ xyÙÓ˚y Ü˛!Ùí˛z!lfiê˛˛
Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ˛õê˛Ë)˛!ÙÜ˛yÎ˚ ò° ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ ˆ˛õy°ƒyˆÏu˛˛ñ ˆ§y!Ë˛ˆÏÎ˚ï˛ •zí˛z!lÎ˚lñ
~•z !ã˛e!ê˛ x!AÜ˛ï˛ •zÓ˚yˆÏÜ˛Ó˚ ˆ«˛ˆÏe xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛yÓ˚ Ë)˛!ÙÜ˛yG °«˛ Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ–
•ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ï%˛!Ù !Ü˛ ÙˆÏl Ü˛Ó˚ ˆ§áyˆÏl ˆòˆÏ¢Ó˚ ≤ÃÜ,˛ï˛ «˛Ùï˛y fiÌyl#Î˚Ë˛yˆÏÓ !lÓ≈y!ã˛ï˛
˛õy!Ü˛hflÏyˆÏlÓ˚ ≤Ã!ï˛!l!ôÓ˚ ˛õ!Ó˚ÓˆÏï≈˛ !Ü˛S%È Ó!•ı¢!=˛Ó˚ •yˆÏï˛ lƒhflÏ !SÈ°–
˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ ~!ê˛ ~Ü˛•z
~ê˛yˆÏÜ˛ xÓ¢ƒ•z çlàˆÏîÓ˚ ¢y§l Ó°y ÎyÎ˚ ly–
Ó˚Ü˛ÙË˛yˆÏÓ ≤ÃˆÏÎyçƒ⁄
~•z xyˆÏ°yã˛ly ˆÌˆÏÜ˛ xyÙÓ˚y àîï˛ˆÏsfÓ˚ ≤ÃÌÙ
~ál !Ü˛S%È ˆòˆÏ¢Ó˚ Ü˛Ìy
!ã˛hs˝y Ü˛Ó˚ ˆÎáyˆÏl ~!ê˛ ˜Ó!¢T˛ƒ á%ˆÑ ç
Ï ˛õy•zÈüüüÈ ÚÚàîï˛ˆÏsf ã)˛í˛¸yhs˝ !§Âôyhs˝ ˆlGÎ˚yÓ˚
≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– «˛Ùï˛y xÓ¢ƒ•z çlàî Ü˛ï,≈˛Ü˛ !lÓ≈y!ã˛ï˛ ≤Ã!ï˛!l!ôˆÏòÓ˚
xyÙyˆÏòÓ˚ ˆòˆÏ¢Ó˚ •yˆÏï˛ ÌyÜ˛y í˛z!ã˛ï˛–ÛÛ
ˆ«˛ˆÏeG !Ü˛ Ü˛áˆÏly x§òyã˛Ó˚î ~ÓÇ Ë˛#!ï˛ ≤Ãò¢≈ˆÏlÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ §Çà!ë˛ï˛
Ü˛áˆÏly ~Ó˚)˛õ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– fl∫yô#l ~ÓÇ ò)l#≈!ï˛Ù%=˛ !lÓ≈yã˛l#
§,!T˛ •Î˚⁄ 2002 §yˆÏ° ~Ü˛ xy•z!l xyˆÏò¢ÓˆÏ° ≤Ã!ï˛m!®µï˛y
˛õy!Ü˛hflyÏ ˆÏlÓ˚ §Ç!Óôyl §ÇˆÏ¢y!ôï˛ •Î˚– ~•z xyˆÏò¢ Ù)ˆ° Ï
˛õy!Ü˛hflÏyˆÏlÓ˚ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛Ó˚ •yˆÏï˛ çyï˛#Î˚ ~ÓÇ ≤ÃyˆÏò!¢Ü˛ (Free and Fair electoral
xy•zl§Ë˛yà%!° ˆË˛ˆÏ. ˆòGÎ˚yÓ˚ «˛Ùï˛y x˛õ≈î Ü˛Ó˚y •Î˚– Competiton)
§yÙ!Ó˚Ü˛ xy!ôÜ˛y!Ó˚Ü˛ˆÏòÓ˚ myÓ˚y !lÎ˚!sfï˛ çyï˛#Î˚ !ã˛ˆÏl Ó˚yT˛…#Î˚ xy•zl§Ë˛yÓ˚ åNational
!lÓ˚y˛õ_y Ü˛yí˛z!™ˆÏ°Ó˚ !lˆÏò≈ˆÏ¢•z lyà!Ó˚Ü˛ xy•zl§Ë˛y People’s Congressä !lÓ≈yã˛l ≤Ã!ï˛ ˛õÑyã˛ ÓSÈÓ˚ xhs˝Ó˚
§Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ÎyÓï˛#Î˚ Ü˛yçÜ˛Ù≈ ˛õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛Ó˚ï˛– ~•z !lÎ˚!Ùï˛Ë˛yˆÏÓ xl%!¤˛ï˛ •Î˚– ~•z Ó˚yT˛…#Î˚ xy•zl§Ë˛yÓ˚
xy•zl ˛õyˆÏ¢Ó˚ ˛õˆÏÓ˚•z çyï˛#Î˚ ~ÓÇ ≤ÃyˆÏò!¢Ü˛ åNPCä •yˆÏï˛ ˆòˆÏ¢Ó˚ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ «˛Ùï˛y lƒhfl–Ï
xy•zl§Ë˛yà%!°Ó˚ !lÓ≈yã˛l xl%!¤˛ï˛ •Î˚– §%ï˛Ó˚yÇ ˆòáy ~•z xy•zl§Ë˛yÓ˚ ≤ÃyÎ˚ 3000 §ò§ƒ !ã˛ˆÏlÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ≤Ãyhs˝
ÎyÎ˚ ˆÎñ ˛õy!Ü˛hflÏyˆÏlÓ˚ !lÓ≈yã˛l xyˆÏSÈ– !lÓ≈y!ã˛ï˛ ˆÌˆÏÜ˛ !lÓ≈y!ã˛ï˛ •ˆÏÎ˚ xyˆÏ§– Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛çl §ò§ƒ
≤Ã!ï˛!l!ôˆÏòÓ˚ •yˆÏï˛ !Ü˛S%È «˛Ùï˛yG xyˆÏSÈ– !Ü˛v ÓyhflˆÏ ÓÏ ˆ§lyÓy!•l# Ü˛ï,˛≈ Ü˛ !lÓ≈y!ã˛ï˛ •l– !lÓ≈yã˛ˆÏl ≤Ã!ï˛m!®µï˛yÓ˚
§ÙhflÏ «˛Ùï˛y x!˛õ≈ï˛ !SÈ° §yÙ!Ó˚Ü˛ xy!ôÜ˛y!Ó˚Ü˛ ~ÓÇ ˛õ)ˆÓÏ ≈ ~Ü˛çl ≤ÃyÌ#≈ˆÜÏ ˛ xÓ¢ƒ•z !ã˛ˆÏlÓ˚ Ü˛!Ùí˛z!lfiê˛ ˛õy!ê≈˛Ó˚
~•z§Ó !Ü˛S%È•z xyÙyÓ˚ Ü˛ySÈ ˆçlyˆÏÓ˚° ˆÙy¢yÓ˚ˆÏÊ˛Ó˚ •yˆÏï˛– xl%ˆÏÙyòl !lˆÏï˛ •Î˚– 2002ÈüÈ03 §yˆÏ°Ó˚ !lÓ≈yã˛ˆÏl
ˆÌˆÏÜ˛ Ó•% ò)ˆÏÓ˚– àîï˛sf ˆçlyˆÏÓ˚° ˆÙy¢yÓ˚ˆÏÊ˛Ó˚ ˆlï,˛ˆÏc ˛õy!Ü˛hflÏyˆÏlÓ˚ ¢%ô%Ùye !ã˛ˆÏlÓ˚ Ü˛!Ùí˛z!lfiê˛ ˛õy!ê≈˛Ó˚ §ò§ƒàî ~ÓÇ
!Ü˛ ¢%ô% ¢y§Ü˛ ~ÓÇ §Ó˚Ü˛yÓ˚ˆÏÜ˛ xàîï˛y!sfÜ˛ Ó°yÓ˚ ˛õˆÏ«˛ xˆÏlÜ˛ Ü˛yÓ˚î ˆçyê˛§Aà# 8!ê˛ òˆÏ°Ó˚ §ò§ƒÓ˚y•z !lÓ≈yã˛ˆÏl ≤Ã!ï˛m!®µï˛y
§Ó˚Ü˛yÓ˚ §¡õˆÏÜ≈˛ Ü˛Ìy Ó˚ˆÎÏ ˆ˚ SÏ È– ã˛ˆÏ°y ~Ó˚˛) õ ~Ü˛!ê˛ !Ó£ÏˆÎÏ Ó˚ ˚ ≤Ã!ï˛ xyˆÏ°yÜ˛˛õyï˛ Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ ˆ˛õˆÏÓˆ˚ SÏ È– !ã˛ˆÏlÓ˚ Ü˛!Ùí˛z!lfiê˛ ò°•z §Ó≈òy §Ó˚Ü˛yÓ˚
ÓˆÏ°⁄ xyÙÓ˚y !Ü˛ Ü˛!Ó˚– xyÙÓ˚y !Ü˛ Ó°ˆÏï˛ ˛õy!Ó˚ ˛õy!Ü˛hflÏyˆÏlÓ˚ ¢y§Ü˛àî àë˛l Ü˛ˆÏÓ˚–
àîï˛y!sfÜ˛ ˆ◊!îÜ˛«˛ 1930 §yˆÏ ° Ó˚ fl∫ y ô#lï˛yÓ˚ ˛õÓ˚ ˆÌˆÏ Ü ˛
çlàî Ü˛ï,≈˛Ü˛ !lÓ≈y!ã˛ï˛⁄ xÓ¢ƒ•z ly– çlàî çyï˛#Î˚
§¡õˆÏÜ≈˛ xyˆÏ°yã˛ly
~ÓÇ ≤ÃyˆÏò!¢Ü˛ xy•zl§Ë˛yà%!°Ó˚ ≤Ã!ï˛!l!ôˆÏòÓ˚ !lÓ≈y!ã˛ï˛ ˆÙ!:ˆÏÜ˛yˆÏï˛ ≤Ã!ï˛ 6 ÓSÈÓ˚ xhs˝Ó˚ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ !lÓ≈yã˛l
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õy!Ó˚⁄ xÌÓy
Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ ˛õyÓ˚ˆ° Ï G ÓyhflˆÏ ÓÏ ~•z ≤Ã!ï˛!l!ôàî ≤ÃÜ˛, ï˛ ¢y§Ü˛ xl%!¤˛ï˛ •Î˚– ~ˆÏòˆÏ¢ Ü˛áˆÏly•z §yÙ!Ó˚Ü˛ Óy!•l# Óy
ˆÜ˛yˆÏly àîï˛y!sfÜ˛
˛õ!Ó˚ÓyÓ˚⁄ !SÈˆÏ°l ly– ï˛yÓ˚y ã)˛í˛¸yhs˝ !§Âôyhs˝ !lˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏï˛l ly– ~Ü˛lyÎ˚Ü˛ï˛y!sfÜ˛ ¢y§l ÓƒÓfiÌy !SÈ° ly– !Ü˛v 2000

àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 26
©Nerilicon, El Economista , Mexico, Cagle Cartoons Inc.
17 May 2005
§y° ˛õÎ≈hs˝ ≤Ã!ï˛!ê˛ !lÓ≈yã˛ˆÏl ˆÙ!:ˆÏÜ˛yÓ˚ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ò°
PRI (Institutional Revolutionary Party)
¢y§l «˛Ùï˛y òá° Ü˛ˆÏÓ˚– !ÓˆÏÓ˚yô# ò°à%!° !lÓ≈yã˛ˆÏl ÓƒAà!ã˛e!ê˛
≤Ã!ï˛m!®µï˛y Ü˛Ó˚ˆ° Ï G Ü˛áˆÏly•z çÎ˚°yË˛ Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ ˛õyˆÏÓ!˚ l– ˛õˆÏí˛¸y
çlàî ÙˆÏl Ü˛Ó˚ˆÏï˛l PRI ò° !lÓ≈yã˛ˆÏl çÎ˚°yˆÏË˛Ó˚
çlƒ xˆÏlÜ˛ ˆlyÇÓ˚y ˆÜ˛Ô¢° G xlƒyÎ˚ ˛õÌ xÓ°¡∫l
Ü˛ˆÏ Ó ˚ ÌyˆÏ Ü ˛– ≤Ã!ï˛!ê˛ §Ó˚ Ü ˛y!Ó˚ Ü˛Ù≈ ã ˛yÓ˚ # ˆÏ Ü ˛•z àîï˛ˆÏsfÓ˚ àë˛l
ò°#Î˚§Ë˛yà%!°ˆÏï˛ xÇ¢@˝Ã•î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ï˛– ~Ùl!Ü˛ åBuilding
§Ó˚Ü˛y!Ó˚ fl%ÒˆÏ°Ó˚ !¢«˛Ü˛àî PRI òˆÏ°Ó˚ ˛õˆÏ«˛ ˆË˛yê˛ Democracyä ~•z
ˆòGÎ˚ y Ó˚ çlƒ x!Ë˛Ë˛yÓÜ˛ˆÏ ò Ó˚ Óyôƒ Ü˛Ó˚ ˆ Ï ï ˛l– !¢ˆÏÓ˚ylyˆÏÙ °y!ï˛l
§ÇÓyòÙyôƒÙà%!°G !ÓˆÏÓ˚yô# ò°à%!°Ó˚ Ü˛yÎ≈yÓ!°ˆÏÜ˛ xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛yÓ˚ ~Ü˛!ê˛
≤ÃÜ˛y¢Ü˛ §ÇfiÌy Ü˛ï,≈˛Ü˛
í˛zˆÏ˛õ«˛y Ü˛ˆÏÓ˚ ¢%ô% ï˛yˆÏòÓ˚ §ÙyˆÏ°yã˛lyÎ˚ ÓƒhflÏ ÌyÜ˛ï˛–
~•z ÓƒAà!ã˛e!ê˛ ≤Ãã˛y!Ó˚ï˛
Ü˛áˆÏly Ü˛áˆÏly ˆË˛yê˛yÓ˚ˆÏòÓ˚ x§%!ÓôyÎ˚ ˆÊ˛ˆÏ° ˆ¢£Ï
•Î˚– ê˛yÜ˛yÓ˚ Ì!°à%!°
Ù%•)ˆÏï≈˛ ˆË˛yê˛ ˆÜ˛wà%!°ˆÏÜ˛ ~Ü˛ çyÎ˚ày ˆÌˆÏÜ˛ xlƒ ~áyˆÏl Ü˛# xÌ≈ ≤ÃÜ˛y¢
çyÎ˚àyÎ˚ fiÌylyhs˝!Ó˚ï˛ Ü˛Ó˚ï˛– PRI ò° ï˛yˆÏòÓ˚ ≤ÃyÌ#≈ˆòÏ Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏSÈ⁄ ~•z ÓƒyAà !ã˛e!ê˛
˛õˆÏ«˛ !lÓ≈yã˛l# ≤Ãã˛yˆÏÓ˚ ≤Ãã%˛Ó˚ xÌ≈ ÓƒÎ˚ Ü˛Ó˚ï˛– !Ü˛ Ë˛yÓ˚ï˛ÓˆÏ£Ï≈Ó˚ ˆ«˛ˆÏe
í˛z˛õˆÏÓ˚Ó˚ í˛zòy•Ó˚îà%!°ˆÏï˛ !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ ˆÎ !ã˛e ≤ÃˆÏÎyçƒ ⁄
ï%˛ˆÏ° ôÓ˚y •ˆÏÎˆ˚ SÏ È ï˛y !Ü˛ @˝Ã•îˆÏÎyàƒ ⁄ ~•z í˛zòy•Ó˚îà%!°
˛õˆÏí˛¸ xyÙyˆÏòÓ˚ ÙˆÏl •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎñ !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ ~•z ÙyôƒˆÏÙñ ˆÎáyˆÏl §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ò°ˆÏÜ˛G «˛Ùï˛yã%˛ƒï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚
ÓƒÓfiÌyˆÏÜ˛ xyÙÓ˚y §ÙÌ≈l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õy!Ó˚ ly– ~Ó˚)˛õ x!ôÜ˛yÓ˚ ÌyÜ˛ˆÏÓ– xyÙÓ˚y ã˛ï%˛Ì≈ xôƒyˆÏÎ˚ àîï˛y!sfÜ˛
!lÓ≈yã˛l# ÓƒÓfiÌy xˆÏlÜ˛ §Ù§ƒyÓ˚ çß√ ˆòÎ˚– !ã˛ˆÏlÓ˚ !lÓ≈yã˛l §¡õˆÏÜ≈˛ xyˆÏÓ˚y xˆÏlÜ˛ !Ü˛S%È çylÓ–
!lÓ≈yã˛ˆÏl ˆÜ˛yˆÏly à%Ó˚%c˛õ)î≈ !§Âôyhs˝ @˝Ã•ˆÏîÓ˚ ˆ«˛ˆÏe
çlàˆÏîÓ˚ Ùï˛yÙˆÏï˛Ó˚ ˆÜ˛yˆÏly Ù)°ƒ ˆl•z– ï˛yÓ˚y ¢%ô%
~Ü˛ Óƒ!=˛ñ ~Ü˛ ˆË˛yê˛ G §ÙÙ)°ƒ
¢y§Ü˛ò° ~ÓÇ òˆÏ°Ó˚ xl%ˆÙÏ yòl≤ÃyÆ ≤ÃyÌ#≈ˆòÏ Ó˚•z !lÓ≈yã˛l (One Person, One Vote,
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ~ ÓƒÓfiÌyˆÏÜ˛ !Ü˛ xyÙÓ˚y fl∫yô#l !lÓ≈yã˛l One Value)
ÓˆÏ ° x!Ë˛!•ï˛ Ü˛Ó˚ Ó ⁄ ˆÙ!:ˆÏ Ü ˛yˆÏ Î ˚ Ó ˚ ˆ«˛ˆÏ e àîï˛sf ≤Ã!ï˛¤˛yÓ˚ §Ç@˝ÃyˆÏÙÓ˚ §yˆÏÌ §Ó≈çl#l
xy˛õyï˛ò,!T˛ˆÏï˛ ÙˆÏl •Î˚ ˆÎñ çlàˆÏîÓ˚ fl∫yô#l Ùï˛yÙˆÏï˛Ó˚ ≤ÃyÆÓÎ˚ˆflÏ ÒÓ˚ ˆË˛yê˛y!ôÜ˛yˆÏÓÓ˚ ˚ Ü˛ï˛ê˛y §¡õÜ≈˛ Ó˚ˆÎÏ ˆ˚ SÏ È ˆ§
Ù)°ƒ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– !Ü˛v ÓyhflÏˆÏÓ ï˛y •Î˚ lyñ ï˛yˆÏòÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly !Ó£ÏˆÏÎ˚ xyÙÓ˚y ˛õ)Ó≈Óï˛#≈ xôƒyˆÏÎ˚ ˛õˆÏí˛¸!SÈ– §Ó≈çl#l
fl∫yô#l Ùï˛yÙˆÏï˛Ó˚ Ù)°ƒ ˆl•z– çlàî ÙˆÏl Ü˛Ó˚ˆÏ°G ≤ÃyÆÓÎ˚ˆÏflÒÓ˚ ˆË˛yê˛y!ôÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ l#!ï˛ Óï≈˛ÙyˆÏl ˛õ,!ÌÓ#Ó˚
§Ó˚Ü˛y!Ó˚ ò°ˆÏÜ˛ ˛õÓ˚y!çï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly ÓƒÓfiÌy ˆ§áyˆÏl ≤ÃyÎ˚ §Ü˛° Ó˚yT˛…•z @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– Î!òG xˆÏlÜ˛ ˆ«˛ˆÏe
ˆl•z– ~ !lÓ≈yã˛là%!°ˆÏÜ˛ Ü˛áˆÏly•z ò%l#≈!ï˛Ù%=˛ !lÓ≈yã˛l §Ü˛° §Ùyl ˆË˛yê˛y!ôÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ ≤ÃŸ¿!ê˛ ~áˆÏly í˛zˆÏ˛õ!«˛ï˛–
Ó°y ÎyˆÏÓ ly– v ˆ§Ô!ò xyÓ˚ˆÏÓ Ù!•°yˆÏòÓ˚ ˆË˛yê˛y!ôÜ˛yÓ˚ ˆl•z–
àîï˛sfˆÏÜ˛ §!ë˛Ü˛Ë˛yˆÏÓ í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ v •zˆfiÏ ê˛y!lÎ˚yÓ˚ åEstoniaä lyà!Ó˚Ü˛ xy•zl ~ÙlË˛yˆÏÓ
xyÙÓ˚y !mï˛#Î˚ ˜Ó!¢ˆÏT˛ƒÓ˚ í˛zˆÏÕ‘á Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õy!Ó˚– ¢%ô% ˜ï˛!Ó˚ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎáyˆÏl Ó˚y!¢Î˚yÓ˚ §Çáƒy°â% lyà!Ó˚Ü˛àî
!lÓ≈yã˛l xl%!¤˛ï˛ Ü˛Ó˚y•z àîï˛sf ≤Ã!ï˛¤˛yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ÎˆÏÌT˛ ˆË˛yê˛y!ôÜ˛yÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l ly–
lÎ˚– !ÓÜ˛“ ≤ÃyÌ≈#ˆÏÜ˛ ˛õSÈ® Ü˛Ó˚yÓ˚ fl∫yô#lï˛y ˆ§•z§Ó v !Ê˛!çÓ˚ !lÓ≈yã˛l# xy•zˆl Ï Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ ÓÇˆÏ¢yq(ï˛ !Ê˛!çÎ˚yl
!lÓ≈yã˛ˆÏl ÌyÜ˛y í˛z!ã˛ï˛ ~ÓÇ ~ê˛y ï˛ál•z §Ω˛Ó •ˆÏÓ Îál lyà!Ó˚ˆÜÏ ˛Ó˚ ï%˛°lyÎ˚ fl∫ˆòÏ ¢# !Ê˛!çÎ˚ylˆÏòÓ˚ ˆË˛yˆÏê˛Ó˚ Ù)°ƒ
çlàˆÏîÓ˚ •zFSÈy xl%ÎyÎ˚# Óï≈˛Ùyl §Ó˚Ü˛yÓ˚ˆÜÏ ˛ «˛Ùï˛yã%˛ƒï˛ xˆÏlÜ˛ ˆÓ!¢–
Ü˛ˆÏÓ˚ !ÓÜ˛“ §Ó˚Ü˛yÓ˚ àë˛ˆÏlÓ˚ fl∫yô#lï˛y ÌyÜ˛ˆÏÓ– §%ï˛Ó˚yÇ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ §ÙÙÎ≈yòyÓ˚ l#!ï˛Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_
àîï˛sf ≤Ã!ï˛!¤˛ï˛ •ˆÏÓ fl∫yô#l ~ÓÇ ò%l#≈!ï˛Ù%=˛ !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚

27 àîï˛sf Ü˛#⁄ àîï˛sf ˆÜ˛l⁄

ÓƒAà!ã˛e!ê˛
˛õˆÏí˛¸y ©John Trever, Albuquerque Journal, US, Cagle Cartoons Inc.

§yjyÙ ˆ•yˆÏ§lˆÏÜ˛
«˛Ùï˛yã%˛ƒï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õÓ˚
•zÓ˚yˆÏÜ˛ ~•z !ã˛e!ê˛
≤ÃÜ˛y!¢ï˛ •Î˚– ï˛yˆÏÜ˛
Ü˛yÓ˚yhs˝Óy˚ ˆÏ° ˆòáyˆÏly
•ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– !¢“# ~áyˆÏl
Ü˛# Ó°ˆÏï˛ ˆã˛ˆÏÎ˚ˆÏSÈl⁄
≤ÃÌÙ !ã˛ˆÏeÓ˚ Ó=˛ˆÏÓƒÓ˚
§yˆÏÌ ~•z !ã˛ˆÏeÓ˚
Ó=˛ˆÏÓƒÓ˚ ï%˛°ly Ü˛ˆÏÓ˚y–

Ü˛ˆÏÓ˚•z àîï˛sf ≤Ã!ï˛!¤˛ï˛– ~!ê˛ àîï˛ˆÏsfÓ˚ ï,˛ï˛#Î˚ Ó,!Âô Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl ~ÓÇ çlàˆÏîÓ˚ ≤Ã!ï˛ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛Ó˚
òyÎ˚ÓÂôï˛y •…y§ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl– !ÓˆÏÓ˚yô# Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ òˆÏ°Ó˚
˜Ó!¢T˛ƒ– àîï˛ˆÏsf ≤Ã!ï˛!ê˛ ≤ÃyÆÓÎ˚flÒ lyà!Ó˚ˆÜÏ ˛Ó˚ ~Ü˛!ê˛
ˆË˛yê˛ ÌyÜ˛ˆÏÓ ~ÓÇ ≤Ã!ï˛!ê˛ ˆË˛yˆÏê˛Ó˚ Ù)°ƒ ÙÎ≈yòy§¡õß¨ Ü˛Ù#≈ˆÏòÓ˚ lylyË˛yˆÏÓ !lÎ≈yï˛l Ü˛Ó˚y ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚
•ˆÏÓ– xyÙÓ˚y ã˛ï%˛Ì≈ xôƒyˆÏÎ˚ ~ !Ó£ÏˆÏÎ˚ xyˆÏÓ˚y xˆÏlÜ˛ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ §Ë˛yÓ˚ Ü˛yÎ≈ §¡õyòˆÏl Óyôy ˆòGÎ˚y •ï˛–
!Ü˛S%È çylÓ– §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ !ÓÓ˚%ˆÏÂô ˆÎÈüÈˆÜ˛yˆÏly ≤ÃÜ˛yÓ˚ ≤Ã!ï˛Óyò G
!ÓˆÏ«˛yË˛ xyˆÏ®y°l ˆÓxy•z!l ˆây!£Ïï˛ •Î˚– Ó˚yT˛…˛õ!ï˛Ó˚
!ÓÓ˚%ˆÏÂô §ÙyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ xy•zˆÏlÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ
xy•zˆÏlÓ˚ ¢y§l ~ÓÇ x!ôÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ §#!Ùï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚– ˆÓ˚!í˛ˆÏÎ˚y ~ÓÇ ˆê˛!°!Ë˛¢l §Ó˚Ü˛y!Ó˚
≤Ã!ï˛ ÙÎ≈yòy ≤Ãò¢≈l !lÎ˚sfˆÏî ˆÜ˛Ó°Ùye §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ Ó=˛Óƒ•z ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢l
Ü˛Ó˚ˆÏï˛y– fl∫yô#l §ÇÓyò˛õe ÌyÜ˛ˆÏ°G ˆÎ §Ü˛°
(Rule of law and respect for §yÇÓy!òÜ˛ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ !ÓÓ˚%ˆÏÂô ≤Ã!ï˛ˆÏÓòl ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢l
right) Ü˛Ó˚ˆÏï˛l ï˛yÓ˚y lylyË˛yˆÏÓ !lÎ≈y!ï˛ï˛ •ˆÏï˛l– §Ó˚Ü˛yÓ˚
1980 §yˆÏ° §Çáƒy°â% ˆŸªï˛yAà ¢y§ˆÏÜ˛Ó˚ •yï˛ Ü˛áˆÏly Ü˛áˆÏly xyòy°ˆÏï˛Ó˚ xyˆÏò¢ xÙylƒ Ü˛Ó˚ˆÏï˛lñ
ˆÌˆÏÜ˛ !ç¡∫yˆÏÓyˆÏÎ˚ fl∫yô#lï˛y °yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ˆ§•z ˆÌˆÏÜ˛ ~Ùl!Ü˛ ≤ÃˆÎÏ y˚ çˆÏl !Óã˛yÓ˚Ü˛ˆÏòÓ˚ í˛z˛õÓ˚ §Ó˚Ü˛yˆÏÓÓ˚ ˚ ˛õˆÏ«˛
xyÙÓ˚y ˆÜ˛l
!ç¡∫yˆÏÓyˆÏÎ˚Ó˚ §¡õˆÏÜ≈˛ ˆ§ ˆòˆÏ¢Ó˚ fl∫yô#lï˛yÓ˚ §Ç@˝ÃyÙ ˛õ!Ó˚ã˛y°lyÜ˛yÓ˚#ò° Ó˚yÎ˚ ˆòGÎ˚yÓ˚ çlƒ Ó°≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛Ó˚ˆÏï˛l–
xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚Ó⁄ çyl%ÈüÈ!˛õÊ˛ åZANU-PFä ¢y§l «˛Ùï˛yÎ˚ x!ô!¤˛ï˛– !ç¡∫yˆÏÓyˆÏÎ˚Ó˚ í˛zòy•Ó˚î ≤ÃÙyî Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎñ
xyÙyˆÏòÓ˚ !lˆÏçÓ˚ ˆòˆÏ¢Ó˚ !lÎ˚!Ùï˛ !lÓ≈yã˛l •Î˚ ~ÓÇ §Ó≈òy ~•z çyl%ò°•z çÎ˚°yË˛ àîï˛ˆÏsfÓ˚ §yÊ˛ˆÏ°ƒÓ˚ çlƒ ¢y§Ü˛ÓˆÏà≈Ó˚ xl%ˆÏÙyòl
!Ó!Ë˛ß¨ xÇ¢ ˆÌˆÏÜ˛ Ü˛ˆÏÓ–˚ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ ˆÙyàyˆÏÓ åMugabeä çl!≤ÃÎ˚ •ˆÏ°G ≤ÃˆÎÏ y˚ çl !Ü˛v ï˛y xÓ¢ƒ•z ÎˆÏÌT˛ lÎ˚– çl!≤ÃÎ˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚
≤Ãã˛y!Ó˚ï˛ ~ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ !lÓ≈yã˛ˆÏl !ï˛!l xˆÏlÜ˛ x˜Ïl!ï˛Ü˛ í˛z˛õyÎ˚ xÓ°¡∫l xàîï˛y!sfÜ˛ •ˆÏï˛˛ õyˆÏÓñ˚ çl!≤ÃÎ˚ ˆlï,˛Óà≈G ˜fl∫Óy˚ ã˛yÓ˚#
§ÇÓyò xy!Ù ˛õˆÏí˛¸!SÈ– Ü˛Ó˚ˆÏï˛l– ÓSÈˆÏÓ˚Ó˚ ˛õÓ˚ ÓSÈÓ˚ ôˆÏÓ˚ Ó•% §Ç!Óôyl •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– àîï˛ˆÏsfÓ˚ §yÊ˛ˆÏ°ƒ !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ à%Ó˚%c
xyÙÓ˚y ˆÜ˛l ~ !Ó£ÏˆÏÎ˚ §ÇˆÏ¢yôˆÏlÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ !ï˛!l Ó˚yT˛…˛õ!ï˛Ó˚ «˛Ùï˛y Ü˛Ù¢ x˛õ!Ó˚§#Ù – ~ˆÏ«˛ˆÏe !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ xyˆÏà ~ÓÇ ˛õˆÏÓ˚Ó˚
xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚Ó ly⁄ ÓƒÓfiÌy˛õlyÓ˚ ≤Ã!ï˛ °«˛ Ó˚yáy §ÙylË˛yˆÏÓ à%Ó˚%c˛õ)î≈–

àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 28
©Eric Allie, Pioneer Press, US, Cagle Cartoons Inc.
≤Ã!ï˛!ê˛ òy!Î˚c G Ü˛ï≈˛ˆÏÓƒÓ˚ çlƒ !ï˛!l ¢%ô% çlàˆÏîÓ˚
!lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ ˛õ)ˆÏÓ≈ !ÓˆÏÓ˚yô# ò°§• §Ü˛ˆÏ°Ó˚ fl∫yô#l ~ÓÇ ≤Ã!ï˛ lÎ˚ñ xlƒylƒ fl∫yô#l §ÇfiÌyÓ˚ ≤Ã!ï˛ G òyÎ˚ÓÂô
fl∫yË˛y!ÓÜ˛ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ ã˛y°yˆÏlyÓ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ ÌyˆÏÜ˛l– ˛õM˛Ù xôƒyˆÏÎ˚ ~ !Ó£ÏÎ˚ §¡õˆÏÜ˛≈ xyÙÓ˚y xyˆÏÓy˚
ÌyÜ˛y ≤ÃˆÏÎ˚yçl– ~ˆÏ«˛ˆÏe §Ü˛ˆÏ°Ó˚ í˛z!ã˛ï˛ lyà!Ó˚ˆÏÜ˛Ó˚ ˆÓ!¢ çylÓ–
Ü˛ï˛à%!° ˆÙÔ!°Ü x!ôÜ˛yˆÏÓÓ˚ ˚ ≤Ã!ï˛ ÙÎ≈yòy ≤Ãò¢≈l Ü˛Ó˚y– ~•z xyˆÏ°yã˛ly ˆÌˆÏÜ˛ xyÙÓ˚y àîï˛ˆÏsÓf ˚ ã˛ï%˛Ì≈
Ù%=˛ !ã˛hs˝yñ fl∫yô#l Ùï˛yÙï˛ ≤Ãò¢≈lñ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ §ÇfiÌy ~ÓÇ ã)˛í˛¸yhs˝ ˜Ó!¢T˛ƒ á%ÑˆÏç ˛õy•z– §yÇ!Óôy!lÜ˛ xy•zl
àë˛l ~ÓÇ §Ó˚Ü˛yÓ˚ !ÓˆÏÓy˚ ô# ≤Ã!ï˛Óyò# xyˆÏ®y°l Ü˛Ó˚yÓ˚ ~ÓÇ lyà!Ó˚Ü˛ x!ôÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ §#ÙyˆÏÓ˚áyÓ˚ ÙˆÏôƒ ˆÌˆÏÜ˛ ÓƒAà!ã˛e!ê˛
x!ôÜ˛yÓ˚ çlàˆÏîÓ˚ ÌyÜ˛y ≤ÃˆÏÎ˚yçl– xy•zˆÏlÓ˚ ò,!T˛ˆÏï˛ àîï˛y!sfÜ˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ˆÏÜ˛ ˆò¢ ¢y§l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •Î˚–
≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ lyà!Ó˚Ü˛ §ÙylÙÎ≈yòy §¡õß¨ •GÎ˚y í˛z!ã˛ï˛–
˛õˆÏí˛¸y
lyà!Ó˚ˆÏÜ˛Ó˚ ~•z x!ôÜ˛yÓ˚ fl∫yô#l ~ÓÇ §Ó≈çl@˝Ãy•ƒ
§ÇK˛yÓ˚ §Ç!«˛Æ§yÓ˚
!Óã˛yÓ˚ÓƒÓfiÌy myÓ˚y §%Ó˚!«˛ï˛ ÌyÜ˛ˆÏÓ– £Ï¤˛ xôƒyˆÏÎ˚ ~ (Summary Definition) !ã˛l §Ó˚Ü˛yÓ˚ Ü˛ï˛à%!°
!Ó£ÏˆÏÎ˚ xyÙÓ˚y xyˆÏÓ˚y ˆÓ!¢ çylÓ– ~Ü˛•zÓ˚Ü˛Ù Ë˛yˆÏÓ ã˛ˆÏ°y xyÙÓ˚y xyˆÏ°yã˛lyÓ˚ í˛z˛õ§Ç•yˆÏÓ˚ Îy•z– ≤Ã!ï˛ÓrôÜ˛ï˛y xyˆÏÓ˚y˛õ
!lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ ˛õÓ˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ •ˆÏÓ ˆ§ xyÙÓ˚y ¢%Ó˚% Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ°yÙ àîï˛ˆÏsfÓ˚ ~Ü˛!ê˛ §•ç §ÇK˛y Ü˛ˆÏÓ˚ à%à%° G •zÎ˚y•%
!Ó£ÏˆÏÎ˚ Ü˛ï˛à%!° ¢ï≈˛ xyˆÏÓ˚y!˛õï˛ ÌyˆÏÜ˛– ~Ü˛!ê˛ !òˆÏÎ˚– ~!ê˛ !SÈ°ñ ÚÚàîï˛sf •° §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ~Ü˛!ê˛ ôÓ˚lñ GˆÏÎ˚Ó§y•zˆÏê˛ fl∫yô#l G
àîï˛y!sfÜ˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ !lÓ≈yã˛ˆÏl !ÓçÎ˚# •ˆÏÎ˚ Îy •zˆÏFSÈ ï˛y•z ˆÎáyˆÏl ¢y§Ü˛àî çlàî Ü˛ï,≈˛Ü˛ !lÓ≈y!ã˛ï˛ •l–ÛÛ ~•z ôyÓ˚yÓy!•Ü˛ Ùï˛≤ÃÜ˛y¢
Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly– ~•z ôÓ˚ˆlÏ Ó˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚ˆÜÏ ˛ Ü˛ï˛à%!° !l!ò≈T˛ §ÇK˛y!ê˛ ÎÌyÎÌË˛yˆÏÓ í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ≤ÃˆÏÎ˚yçl Órô Ü˛ˆÏÓ˚ ˆòÎ˚– !lÓ˚flf
xy•zl ˆÙˆÏl ã˛°ˆÏï˛ •Î˚ñ !ÓˆÏ¢£Ï Ü˛ˆÏÓ˚ §Çáƒy°â% ~ !Ó£ÏÎ˚ §¡õ!Ü≈˛ï˛ !Ü˛S%È ¢ˆÏ∑Ó˚ §!ë˛Ü˛ Óƒyáƒy Ü˛Ó˚y– SÈye G Ü˛yÙyˆÏlÓ˚ SÈ!Óà%!°
çlàˆÏîÓ˚ fl∫yˆÏÌÓ≈ ˚ ≤Ã!ï˛ ÙÎ≈yòy ≤Ãò¢≈l Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ •Î˚– ≤Ã!ï˛!ê˛ xˆÏlÜ˛à%!° í˛zòy•Ó˚ˆÏîÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ àîï˛y!sfÜ˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ xyÙyˆÏòÓ˚ !ã˛ˆÏlÓ˚
à%Ó%̊c˛õ)î≈ !§ÂôyˆÏhs˝Ó˚ ˆ«˛ˆÏe xˆÏlÜ˛ xy°y˛õ xyˆÏ°yã˛ly àë˛ˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe Ü˛# Ü˛# ˜Ó!¢T˛ƒ ÌyÜ˛y ≤ÃˆÎÏ y˚ çl ï˛y í˛zˆÕÏ á‘ §y¡±!ï˛Ü˛ Ü˛yˆÏ°Ó˚
•z!ï˛•y§ˆÏÜ˛ ÙˆÏl Ü˛!Ó˚ˆÏÎ˚
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •Î˚– ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ Ü˛Ù≈Ü˛ï≈˛yÓ˚ §yÇ!Óôy!lÜ˛ xy•zl Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– §%ï˛Ó˚yÇ Ó°y ÎyÎ˚ñ àîï˛sf •° §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚
ˆòÎ˚– ~•z âê˛ly!ê˛ á%ÑˆÏç
xl%§yˆÏÓ˚ Ü˛ï˛à%!° !l!ò≈T˛ x!ôÜ˛yÓ˚ G Ü˛ï≈˛Óƒ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~Ü˛!ê˛ ôÓ˚î Óy Ó˚)˛õ– ˆÎáyˆÏlÈüüüÈ ˆÓÓ˚ Ü˛Ó˚–

29 àîï˛sf Ü˛#⁄ àîï˛sf ˆÜ˛l⁄

l#ˆÏã˛ àîï˛ˆÏsfÓ˚ §˛õˆÏ«˛ G !Ó˛õˆÏ«˛ ˛õÑyã˛!ê˛ í˛zòy•Ó˚î í˛zˆÏÕ‘á Ü˛Ó˚y xyˆÏSÈ– í˛z˛õˆÏÓ˚ í˛zˆÏÕ‘!áï˛ xyˆÏ°yã˛lyÓ˚
˛õ!Ó˚ˆÏ≤Ã!«˛ˆÏï˛ í˛zòy•Ó˚î G ˜Ó!¢T˛ƒà%!° ˆÙ°yG–
ˆï˛yÙyÓ˚ í˛zòy•Ó˚î ˜Ó!¢T˛ƒ
Ë˛%ê˛yˆÏlÓ˚ Ó˚yçy ˆây£Ïîy Ü˛ˆÏÓ˚l ˆÎñ Ë˛!Ó£ÏƒˆÏï˛ !ï˛!l !lÓ≈y!ã˛ï˛ xy•zˆlÏ Ó˚ ¢y§l
x@˝Ãà!ï˛ ≤Ã!ï˛!l!ôˆÏòÓ˚ !lˆÏò≈¢ xl%§Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚ ã˛°ˆÏÓl–
Îyã˛y•z Ü˛ˆÏÓy˚ Ë˛yÓ˚ï˛ ˆÌˆÏÜ˛ xyàï˛ ï˛y!Ù° ◊!ÙÜ˛ˆÏòÓ˚ ◊#°AÜ˛y x!ôÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ ≤Ã!ï˛ ÙÎ≈yòy ≤Ãò¢≈l
§Ó˚Ü˛yÓ˚ ˆË˛yê˛y!ôÜ˛yÓ˚ ˆòÎ˚!l–
Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ çl§Ë˛yñ !Ù!SÈ° ~ÓÇ ~Ü˛Óƒ!=˛ ~Ü˛ ˆË˛yê˛ §ÙÙ)°ƒ
!ÓˆÏ«˛yË˛ ≤Ãò¢≈ˆÏlÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ˆl˛õyˆÏ°Ó˚ Ó˚yçy !lˆÏ£ÏôyK˛y çy!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚l– ﬂ∫yô#l ~ÓÇ
ò%l
Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ §%!≤ÃÙ ˆÜ˛yê≈˛ ˆây£Ïîy Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎñ !Ó•yˆÏÓ˚Ó˚ !lÓ≈y!ã˛ï˛ ≤Ã!ï˛m!rôï˛y #≈!ï˛Ù%=˛
!Óôyl§Ë˛y ˆË˛ˆÏAà ˆòGÎ˚y !SÈ° x§yÇ!Óôy!lÜ˛–
~Ü˛!ê˛ !lÓ˚ˆÏ˛õ«˛ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ xô#ˆÏl !lÓ≈yã˛l §¡õß¨ •GÎ˚y í˛z!ã˛ï˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ !§Âôyhs˝à%!° à,•#ï˛ •ˆÏÓ
ÓˆÏ° ÓyÇ°yˆÏòˆÏ¢Ó˚ §Ü˛° Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ò°à%!° §•Ùï˛ ˆ˛õy£Ïî Ü˛ˆÏÓ˚– !lÓ≈y!ã˛ï˛ ≤Ã!ï˛!l!ôˆÏòÓ˚ myÓ˚y–

v çlàî Ü˛ï,˛≈Ü˛ !lÓ≈y!ã˛ï˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ˆòˆÏ¢Ó˚ à%Ó˚%c˛õ)î≈ !Ü˛ Ó°y ÎyÎ˚ ly ˆÎñ àîï˛sf•z §ˆÏÓ≈y_Ù⁄ ~ !Ó£ÏˆÏÎ˚
!§Âôyhs˝§Ù)• !lˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– !Óï˛ˆÏÜ≈˛Ó˚ !Ü˛ ˆÜ˛yˆÏly ≤ÃˆÏÎ˚yçl xyˆÏSÈ⁄
v !lÓ≈yã˛l •ˆÏÓ fl∫yô#l G fl∫FSÈ ÓySÈy•zˆÎ
Ï Ó˚ ˚ §%ˆÎÏ yà ÎyÓ˚ ï˛y!Ùly / !Ü˛v xyÙyˆÏòÓ˚ !¢!«˛Ü˛y !¢áyˆÏòÓ# ÓˆÏ°ˆÏSÈl
ÙyôƒˆÏÙ çlàî Óï≈˛Ùyl §Ó˚Ü˛yÓ˚ˆÏÜ˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly !Ü˛S%È !Óáƒyï˛ •ˆÏ°G !Óly !Óã˛yˆÏÓ˚ ï˛yˆÏÜ˛ @˝Ã•î
x!ôÜ˛yÓ˚ ˆË˛yà Ü˛Ó˚ˆÏÓ– Ü˛Ó˚y í˛z!ã˛ï˛ lÎ˚– ~Ùl!Ü˛ ≤ÃˆÏï˛ƒˆÏÜ˛ ~!ê˛ @˝Ã•îˆÏÎyàƒ
v ~•z ÓySÈy•z Óy Ùï˛≤ÃÜ˛yˆÏ¢Ó˚ fl∫yô#lï˛y G §%ˆÏÎyà ÙˆÏl Ü˛Ó˚ˆÏ°G ~ê˛y !Ü˛ §Ω˛Ó lÎ˚ ˆÎ §Ü˛ˆÏ° Ë%˛° ˛õÌ
§Ü˛° lyà!Ó˚ˆÏÜ˛Ó˚ §ÙylË˛yˆÏÓ ÌyÜ˛y í˛z!ã˛ï˛ – xl%§Ó˚î Ü˛Ó˚ˆSÏ Èl⁄
v çlàˆÏîÓ˚ ~•z fl∫yô#l Ùï˛≤ÃÜ˛yˆÏ¢Ó˚ «˛Ùï˛y §Ó˚Ü˛yÓ˚ˆÜÏ ˛ ç!° / !ë˛Ü˛ú ~ê˛y §!ï˛ƒ §!ï˛ƒ Ë%˛° ˛õÌ– àîï˛sf
§yÇ!Óôy!lÜ˛ xy•zl G lyà!Ó˚Ü˛ x!ôÜ˛yˆÏÓÓ˚ ˚ ≤Ã!ï˛ òyÎ˚ÓÂô xyÙyˆÏòÓ˚ ˆòˆÏ¢Ó˚ !Ü˛ í˛zß!¨ ï˛ Ü˛ˆÏÓˆ˚ SÏ È⁄ xô≈¢ï˛y∑#Ó˚ ˆÓ!¢
Ü˛ˆÏÓ˚– §ÙÎ˚ ôˆÏÓ˚ àîï˛sf ~ˆÏò¢ˆÏÜ˛ òy!Ó˚oï˛yÓ˚ x!Ë˛¢y˛õ ˆÌˆÏÜ˛
~áˆÏly Ù%=˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚!l–
2É3 àîï˛sf ˆÜ˛l⁄ (Why Democracy) Ó˚!Óly / !Ü˛v àîï˛sf ~áyˆÏl Ü˛# Ü˛Ó˚ˆÏÓ⁄ xyÙyˆÏòÓ˚
ˆ◊!îÜ˛ˆÏ « ˛ àîï˛sf §¡õˆÏ Ü ≈ ˛ !ÓhflÏ y !Ó˚ ï ˛ ~•z òy!Ó˚oï˛y !Ü˛ àîï˛ˆÏsfÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî⁄ xÌÓy àîï˛y!sfÜ˛
xyˆÏ°yã˛lyÓ˚ ˛õÓ˚ !¢!«˛Ü˛y !¢áyˆÏòÓ# Îál SÈyeˆÏòÓ˚ •ˆÏ°•z !Ü˛ òy!Ó˚oï˛y ÌyˆÏÜ˛⁄
Ó°ˆÏ°l §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ §ˆÏÓ≈y_Ù Ó˚)˛õ •° àîï˛sf ï˛ál•z ç!° / Îy•zˆÏ•yÜ˛ ~ê˛y Ü˛ï˛ê˛y ˛õyÌ≈Ü˛ƒ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚⁄ Ù)°
~!Ó£ÏˆÏÎ˚ SÈyeSÈye#ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ~Ü˛!ê˛ !Óï˛Ü≈˛ ¢%Ó˚% •Î˚– !Ó£ÏÎ˚ •° ~•z ÓƒÓfiÌyÎ˚ §ˆÏÓy≈ _Ù §Ó˚Ü˛yÓ˚ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ!˚ l–
àîï˛sf •° ¢%ô% !Ó¢,C°yñ x!fiÌ!ï˛¢#°ï˛yñ ò%l#≈!ï˛ ~ÓÇ
àîï˛ˆÏsf !Óï˛ˆÏÜ˛≈ Ó˚ §%!Óôy Ë˛[˛yÙ#– Ó˚yçl#!ï˛!ÓòÓ˚y !lˆÏçˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ•z °í˛¸y•z Ü˛ˆÏÓ–˚
(Debating merits of Democracy) ˆòˆÏ¢Ó˚ Ü˛Ìy ˆÜ˛ Ë˛yˆÏÓ⁄
ÎˆÏ¢yòy / xyÙÓ˚y ~Ü˛!ê˛ àîï˛y!sfÜ˛ ˆòˆÏ¢ Óy§ ˛õÓl / ï˛y•ˆÏ° ~Ó˚ ˛õ!Ó˚ÓˆÏï≈˛ xyÓ˚ Ü˛# •GÎ˚y í˛z!ã˛ï˛⁄
Ü˛!Ó˚– ˛õ)Ó≈Óï˛#≈ xôƒyˆÏÎ˚ xyÙÓ˚y ˛õˆÏí˛¸!SÈ ˆÎñ ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ !Ó!ê˛¢ ¢y§ˆÏlÓ˚ !òˆÏÜ˛ !Ü˛ !Ê˛ˆÏÓ˚ ã˛°y⁄ ly!Ü˛ xyÙyˆÏòÓ˚
xy!Ù !¢áy !ò!òÙ!îÓ˚ ˆò¢ ¢y§l Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛çl Ó˚yçyˆÏÜ˛ xyÙsfî
§Ó≈e çlàˆÏîÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ àîï˛y!sfÜ˛ ÓƒÓfiÌy Ü˛yÙƒ– ˆÎ
ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛ ÌyÜ˛ˆÏï˛ ã˛y•z– çylyˆÏly⁄
§Ü˛° Ó˚yˆÏT˛… xyˆÏà àîï˛sf !SÈ° ly ˆ§à%!° ô#ˆÏÓ˚ ô#ˆÏÓ˚
~!ê˛ˆÏÜ˛ àîï˛y!sfÜ˛ ˆÓ˚y!ç / xy!Ù !ë˛Ü˛ çy!l lyñ ~•z Ù%•)ˆÏï≈˛ ~Ü˛çl
àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yˆÏT˛… ˛õ!Ó˚îï˛ •ˆÏFSÈ– ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ §Ü˛° !Óáƒyï˛
ˆ◊!îÜ˛«˛ ÓˆÏ° ÙˆÏl ¢!=˛¢y°# ˆlï˛yÓ˚ ≤ÃˆÎÏ y˚ çl ÓˆÏ° xy!Ù ÙˆÏl Ü˛!Ó˚– !Î!l
Óƒ!=˛àî•z çlàˆÏîÓ˚ §˛õˆÏ«˛ Ü˛Ìy ÓˆÏ°ˆÏSÈl– ï˛y•ˆÏ°
•Î˚– ï˛y•z lÎ˚ Ü˛#⁄

àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 30
xy•zl§Ë˛y ~ÓÇ !lÓ≈yã˛lˆÏÜ˛ ˆÓ!¢ à%Óc%˚ ly !òˆÏÎ˚ !lˆÏçÓ˚ v àîï˛y!sfÜ˛ ÓƒÓfiÌyÎ˚ ¢y§Ü˛ˆÏòÓ˚ âl âl ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚
ÙˆÏï˛y˛ Ü˛ˆÏÓ˚ Ü˛yç Ü˛Ó˚ˆÓÏ – ~Ü˛çl ˆlï˛yÓ˚ •yˆÏï˛•z §Ü˛° ˛Ê˛ˆÏ° ˆò¢ x!fiÌ!ï˛¢#° •ˆÏÎ˚ ˛õˆÏí˛¸–
«˛Ùï˛y ÌyÜ˛y í˛z!ã˛ï˛– ˆòˆÏ¢Ó˚ fl∫yˆÏÌ≈ Îy ≤ÃˆÏÎ˚yçl ï˛y v àîï˛sf ¢%ô% Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ≤Ã!ï˛m!®µï˛y ~ÓÇ ¢!=˛
Ü˛Ó˚yÓ˚ «˛Ùï˛y ï˛yÓ˚ ÌyÜ˛y òÓ˚Ü˛yÓ˚– ~ê˛y•z ~Ü˛Ùye ~ˆÏò¢ ≤Ãò¢≈ˆlÏ Ó˚ ˆá°y– ~áyˆÏl ˜l!ï˛Ü˛ï˛yÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly fiÌyl ˆl•z–
ˆÌˆÏÜ˛ ò%l#≈!ï˛ G òy!Ó˚oï˛y ò)Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ– v Ó•% Ùyl%ˆ£Ï ÓÏ ˚ Ùï˛yÙï˛ !lˆÏï˛ •Î˚ ÓˆÏ° àîï˛ˆÏsf ˆÜ˛yˆÏly
2004 §yˆÏ° Ü˛ylyí˛yÓ˚
ˆÜ˛í˛z !ã˛ÍÜ˛yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ Ó°° ı ~ê˛yˆÏÜ˛ ˜fl∫Ó˚ï˛sf ÓˆÏ°– !§Âôyhs˝ !lˆÏï˛ ˆàˆÏ° xÎÌy !Ó°¡∫ •Î˚–
˛õy°≈yˆÏÙˆÏrê˛Ó˚ !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚
ˆ•ly ı Î!ò G•z Óƒ!=˛ !lˆÏçÓ˚ ~ÓÇ !lç ˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚ v !lÓ≈y!ã˛ï˛ ≤Ã!ï˛!l!ôÓ˚y çyˆÏl ly çlàˆÏîÓ˚ ≤ÃÜ,˛ï˛
˛õ)ˆÏÓ≈ ~•z !ã˛e!ê˛ ≤Ãã˛y!Ó˚ï˛
fl∫yˆÏÌ≈ ~•z «˛Ùï˛y ≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛ˆÏÓ˚⁄ !ï˛!l Î!ò !lˆÏç fl∫yÌ≈ Ü˛#⁄ ï˛yÓ˚y !l¡¨ ÙyˆÏlÓ˚ !§Âôyhs˝ myÓ˚y ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛
•Î˚– !¢“#§• ≤ÃˆÏï˛ƒˆÏÜ˛
ò%l#≈!ï˛@˝ÃhflÏ •l⁄ •Î˚–
ã˛y•zˆÏï˛l ˆÎñ ~•z
ˆÓ˚y!ç ı xy!Ù ~Ü˛çl §Íñ ~Ü˛!l¤˛ñ Ü˛ï≈˛Óƒ˛õÓ˚yÎ˚î v !lÓ≈yã˛l# ≤Ã!ï˛m!®µï˛yÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ àîï˛y!sfÜ˛ ÓƒÓfiÌy
!lÓ≈yã˛ˆÏl !°ÓyˆÏÓ˚° ˛õy!ê≈˛
~ÓÇ ¢!=˛¢y°# ˆlï˛yÓ˚ Ü˛Ìy Ó°!SÈ– ≤Ã!ï˛!¤˛ï˛ •Î˚ ÓˆÏ° ~áyˆÏl ò%l#≈!ï˛ Ë˛#£ÏîË˛yˆÏÓ çÑy!Ü˛ˆÏÎ˚
˛õ%lÓ˚yÎ˚ !ÓçÎ˚# •í˛zÜ˛–
ˆ•ly ı !Ü˛v ˆ§ê˛yG §!ë˛Ü˛ lÎ˚– ï%˛!Ù ~Ü˛!ê˛ xyò¢≈ ÓˆÏ§–
!Ü˛v !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ Ê˛°yÊ˛°
˜fl∫Ó˚ï˛ˆÏsfÓ˚ §yˆÏÌ ≤ÃÜ,˛ï˛ àîï˛ˆÏsfÓ˚ ï%˛°ly Ü˛Ó˚SÈ– v §yôyÓ˚î çlàî çyˆÏl ly ï˛yˆÏòÓ˚ çlƒ ˆÜ˛yl‰!ê˛ §!ë˛Ü˛–
!°ÓyˆÏÓ˚° ˛õy!ê≈˛Ó˚ !Ó˛õˆÏ«˛
xyÙyˆÏòÓ˚ í˛z!ã˛ï˛ ~Ü˛!ê˛ xyòˆÏ¢≈Ó˚ §yˆÏÌ xlƒ ~Ü˛!ê˛
ÎyÎ˚– ~•z !ã˛e!ê˛ ï˛ˆÏÓ
xyòˆÏ¢≈Ó˚ñ ~Ü˛!ê˛ ≤ÃÜ,˛ï˛ ÓƒÓfiÌyÓ˚ §yˆÏÌ xlƒ ~Ü˛!ê˛ àîï˛ˆÏsfÓ˚ !Ó˛õˆÏ«˛ xyÓ˚ ˆÜ˛yl‰ ˆÜ˛yl‰ Î%!=˛
!Ü˛ àîï˛ˆÏsfÓ˚ ˛õˆÏ«˛
≤ÃÜ, ˛ ï˛ ÓƒÓfiÌyÓ˚ ï% ˛ °ly Ü˛Ó˚ y – ÓyhflÏ Ó ç#ÓˆÏ l §¡õˆÏÜ≈˛ ˆï˛yÙÓ˚y Ë˛yÓSÈ⁄ ~•z !Óï˛Ü≈˛à%!°Ó˚ ÙˆÏôƒ
xÌÓy !Ó˛õˆÏ«˛Ó˚ Î%!=˛
˜fl∫Ó˚¢y§ˆÏÜ˛Ó˚ Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õà%!° °«˛ Ü˛ˆÏÓ˚y– ï˛yÓ˚y á%Ó ˆÜ˛ylà%!° ≤Ãôylï˛ àîï˛ˆÏsfÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ≤ÃˆÏÎyçƒ⁄ xyÓ˚
!•§yˆÏÓ ≤Ãã˛y!Ó˚ï˛⁄
ò%l#≈!ï˛@˝ÃhflÏñ fl∫yÌ≈˛õÓ˚ ~ÓÇ l,¢Ç§ •Î˚– xy§ˆÏ° xyÙÓ˚y ˆÜ˛yˆÏly Î%!=˛à%!° §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ x˛õÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ ˆ«˛ˆÏe
~ !Ó£ÏˆÏÎ˚ ˆÓ!¢ çy!l ly ÓˆÏ°•z Ó°SÈ– Îï˛•z áyÓ˚y˛õ ≤ÃˆÏÎyçƒ⁄ ˆÜ˛yl‰ Î%!=˛à%!°Ó˚ §yˆÏÌ ï%˛!Ù ~Ü˛Ùï˛⁄
ˆ•yÜ˛ ly ˆÜ˛l ï%˛!Ù ï˛yˆÏòÓ˚ ˛õ!Ó˚ï˛ƒyà Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ ~ê˛y ˛õ!Ó˚‹ÒyÓ˚ ˆÎñ àîï˛ˆÏsÓf ˚ •yˆÏï˛ ~Ùl ˆÜ˛yˆÏly
ly– Îyò%Ü˛y!ë˛ ˆl•z ÎyÓ˚ myÓ˚y ˆòˆÏ¢Ó˚ §Ü˛° §Ù§ƒyÓ˚ §Ùyôyl ÓƒAà!ã˛e!ê˛
!¢!«˛Ü˛y !¢áyˆÏòÓ# xï˛ƒhs˝ xy@˝ÃˆÏ•Ó˚ §yˆÏÌ ~Ü˛§yˆÏÌ Ü˛ˆÏÓ˚ !lˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ~ê˛y xyÙyˆÏòÓ˚ ˆò¢ ~ÓÇ
ï˛yˆÏòÓ˚ xyˆÏ°yã˛ly ¢%l!SÈˆÏ°l– !ï˛!l ~!àˆÏÎ˚ ~ˆÏ§ ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ òy!Ó˚ˆÏoƒÓ˚ ~áˆÏly xÓ§yl
˛õˆÏí˛¸y
Ó°ˆÏ°l ˆï˛yÙÓ˚y §Óy•z xï˛ƒhs˝ ˜ôˆÏÎ≈Ó˚ §yˆÏÌ !Óï˛Ü≈˛ âê˛yˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚!l– àîï˛sf §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ~Ùl ~Ü˛!ê˛ ôÓ˚l
Ü˛Ó˚SÈ ~ê˛y ˆòˆÏá xy!Ù xï˛ƒhs˝ á%!¢ •ˆÏÎ˚!SÈ– xy!Ù
çy!lly ˆÜ˛ !ë˛Ü˛ ~ÓÇ ˆÜ˛ Ë%˛°ñ ~!ê˛ ˆï˛yÙÓ˚y !ë˛Ü˛
Ü˛Ó˚ˆÏÓ– !Ü˛v xy!Ù Ó%V˛ˆÏï˛ ˛õyÓ˚!SÈ ˆï˛yÙÓ˚y §Óy•z ~
!Ó£ÏˆÏÎ˚ !lˆÏçˆÏòÓ˚ Ùï˛yÙï˛ çylyˆÏï˛ ã˛yG– Î!ò ˆÜ˛í˛z
ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Ü˛Ìy Ó°ˆÏï˛ !lˆÏ£Ïô Ü˛ˆÏÓ˚ xÌÓy Ü˛Ìy Ó°yÓ˚
çlƒ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ˆÜ˛í˛z ¢y!hflÏ ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛y•ˆÏ° !lŸã˛Î˚•z
ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ÙˆÏl ò%/á •ˆÏÓ– ˆòˆÏ¢Ó˚ ˆ«˛ˆÏe ~Ó˚Ü˛Ù •ˆÏ°
ˆï˛yÙÓ˚y !Ü˛ Ó°ˆÏÓ ly ˆÎ ~!ê˛ àîï˛y!sfÜ˛⁄ àîï˛ˆÏsfÓ˚
Cagle Cartoons Inc. 6 December 2004

˛õˆÏ«˛ ~ê˛y !Ü˛ Ë˛yˆÏ°y Î%!=˛⁄

àîï˛ˆÏsÓf ˚ !Ó˛õˆÏ«˛ Î%!=˛

©Osmani Simanca, Brazil,

(Arguments against Democracy)

àîï˛ˆÏsfÓ˚ !Ó˛õˆÏ«˛ xyˆÏ°yã˛lyÓ˚ §ÙÎ˚ ˆÓ!¢Ó˚
Ë˛yà ˆ«˛ˆÏe ~•z §Ü˛° Î%!=˛ ¢%ˆÏl Ìy!Ü˛– ã˛ˆÏ°y ~•z
Î%!=˛à%!°Ó˚ !òˆÏÜ˛ ò,!T˛ !ò•z–

31 àîï˛sf Ü˛#⁄ àîï˛sf ˆÜ˛l⁄

ˆÎáyˆÏl çlàî !lˆÏçˆÏòÓ˚ !§Âôyhs˝ !lˆÏçÓ˚y•z !lˆÏï˛ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ §ÙyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚yÓ˚ fl∫yô#lï˛y ÌyÜ˛ï˛ ï˛ˆÏÓ
˛õyˆÏÓ˚– ï˛yˆÏòÓ˚ !§Âôyhs˝ §Ó≈òy Ë˛yˆÏ°y •ˆÏÓ ï˛y !l!Ÿã˛ï˛ ò%!Ë≈˛ˆÏ«˛Ó˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî ˆ§áyˆÏl ~ï ˆÓ!¢ §ÇáƒÜ˛ ˆ°yˆÏÜ˛Ó˚
lÎ˚– çlàîG Ë%˛° Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– !§Âôyhs˝ ˆlGÎ˚yÓ˚ Ù,ï%˛ƒ •ï˛ ly–
ˆ«˛ˆÏe çlàˆÏîÓ˚ xÇ¢@˝Ã•ˆÏîÓ˚ Ê˛ˆÏ° xÎÌy !Ó°¡∫ âˆÏê˛– àîï˛y!sfÜ˛ ¢y§lÓƒÓfiÌy ˆÜ˛l xlƒylƒ ¢y§l
~ê˛yG §!ï˛ƒ ˆÎ àîï˛ˆÏsf âl âl §Ó˚Ü˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ ÓƒÓfiÌy ˆÌˆÏÜ˛ í˛zÍÜ,˛T˛ ˆ§ !Ó£ÏˆÏÎ˚ ~Ü˛!ê˛ à%Ó%̊c˛õ)î≈ Î%!=˛
§%ˆÎÏ yà ÌyˆÏÜ˛– Ê˛ˆÏ° Ü˛áˆÏly Ü˛áˆÏly ˆòˆÏ¢Ó˚ fl∫yˆÏÌ≈ Ë˛yˆÏ°y xyÙÓ˚y ~•z í˛zòy•Ó˚î ˆÌˆÏÜ˛ ˛õy•z– çlàˆÏîÓ˚ ã˛y!•òyÓ˚
!§Âôyhs˝ Ê˛y•z° ã˛y˛õy ˛õˆÏí˛¸ ÌyˆÏÜ˛ ~ÓÇ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ò«˛ï˛y ≤Ã!ï˛ òyÎ˚ÓÂô ÌyˆÏÜ˛ ÓˆÏ°•z àîï˛y!sfÜ˛ ¢y§l ÓƒÓfiÌy
Óyôy≤ÃyÆ •Î˚– xlƒylƒ ¢y§lÓƒÓfiÌy ˆÌˆÏ Ü ˛ í˛z Í Ü, ˛ T˛– ~Ü˛!ê˛
~•z !Óï˛Ü≈˛ ≤ÃÙyî Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎñ àîï˛sf ˆÜ˛yˆÏly xàîï˛y!sfÜ˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ çlàˆÏîÓ˚ ã˛y!•òy ˛õ)Ó˚î Ü˛Ó˚ˆÏï˛
§Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ xyò¢≈ Ó˚)˛õ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly– !Ü˛v ÓyhflÏÓ ˛õyˆÏÓ˚l– !Ü˛v ˆ§ê˛y §¡õ)î≈ ˆ§•z ¢y§Ü˛ÓˆÏà≈Ó˚ •zFSÈyÓ˚
ç#ÓˆÏlÓ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏ≤Ã!«˛ˆÏï˛ ˆ§ê˛y Ù)° ≤ÃŸ¿ lÎ˚– Ù)° ≤ÃŸ¿ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚– !ï˛!l •zFSÈy ly Ü˛Ó˚ˆÏ° çlàˆÏîÓ˚
•° àîï˛y!sfÜ˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ !Ü˛ xlƒ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ã˛y!•òy xl%ÎyÎ˚# Ü˛yç lyG Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ ˛õyˆÏÓl˚ – !Ü˛v àîï˛ˆÏsf
ï%˛°lyÎ˚ Ë˛yˆÏ°y⁄ §Ó˚Ü˛yÓ˚ §Ó≈òy çlàˆÏîÓ˚ ≤Ã!ï˛ òyÎ˚ÓÂô ÌyˆÏÜ˛– §%ï˛Ó˚yÇ
Ó°y ÎyÎ˚ñ ~Ü˛!ê˛ àîï˛y!sfÜ˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ xlƒylƒ §Ó˚Ü˛yÓ˚
àîï˛ˆÏsÓf ˚ §˛õˆÏ«˛ Î%!=˛ ˆÌˆÏÜ˛ í˛zÍÜ,˛T˛ ~•z Ü˛yÓ˚ˆÏî ˆÎñ ~Ó˚)˛õ ¢y§lÓƒÓfiÌy
(Arguments for Democracy) çlàˆÏîÓ˚ ≤Ã!ï˛ x!ôÜ˛ òyÎ˚ÓÂô ÌyˆÏÜ˛–
1958ÈüÈ1961 §yˆÏ° âˆÏê˛ ÎyGÎ˚y !ã˛ˆÏlÓ˚ ò%!Ë≈˛«˛ xàîï˛y!sfÜ˛ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ï%˛°lyÎ˚ àîï˛y!sfÜ˛
!SÈ° ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ •z!ï˛•yˆÏ§ §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ Ë˛Î˚AÜ˛Ó˚ ò%!Ë≈˛«˛– ≤ÃyÎ˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚à!% ° í˛zßï¨ ˛ï˛Ó˚ !§Âôyhs˝ @˝Ã•î Ü˛Ó˚yÓ˚ !˛õSÈˆlÏ xlƒ
!ï˛l ˆÜ˛y!ê˛ Ùyl%£Ï ~•z ò%!Ë≈˛ˆÏ«˛ Ù,ï˛% ƒÓÓ˚î Ü˛ˆÏÓ–˚ ˙ §ÙˆÏÎ˚ xyˆÏÓÜ˚ ˛!ê˛ Ü˛yÓ˚î Ó˚ˆÎÏ ˆ˚ SÏ È– ˛õÓ˚yÙ¢≈ G xyˆÏ°yã˛lyÓ˚ í˛z˛õÓ˚
Ë˛yÓ˚ï˛ÓˆÏ£Ï≈Ó˚ xÌ≈l#!ï˛G !ã˛ˆÏlÓ˚ ˆã˛ˆÏÎ˚ á%Ó ˆÓ!¢ í˛zß¨ï˛ àîï˛sf ≤Ã!ï˛!¤˛ï˛– Ó•% ˆ°yˆÏ Ü ˛Ó˚ §ÙyˆÏ Ó ¢ñ
!SÈ° ly– ï˛Ìy!˛õG Ë˛yÓ˚ï˛Ó£Ï≈ˆÏÜ˛ !ã˛ˆÏlÓ˚ ÙˆÏï˛y Ë˛Î˚AÜ˛Ó˚ xy°y˛õÈüÈxyˆÏ°yã˛ly G ˛õÓ˚yÙˆÏ¢≈Ó˚ !Ë˛!_ˆÏï˛•z àîï˛ˆÏsf
ò%!Ë≈˛ˆÏ«˛Ó˚ §¡ø%á#l •ˆÏï˛ •Î˚!l– xÌ≈l#!ï˛!Óò‰ˆÏòÓ˚ ÙˆÏï˛ !§Âôyhs˝à%!° ˆlGÎ˚y •Î˚– xˆÏlÜ˛ ˆ°yÜ˛ ~Ü˛ˆÏe ~Ü˛!ê˛
~•z ò%!ê˛ ˆòˆÏ¢Ó˚ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ˛õ!Ó˚Ü˛“lyÓ˚ ˛õyÌ≈ˆÜÏ ˛ƒÓ˚ Ê˛°fl∫Ó˛)˚ õ !Ó£ÏˆÏÎ˚ Ë˛yˆÏÓl ~ÓÇ ï˛yÓ˚ Ë˛yˆÏ°yñ Ù® !òÜ˛à%!° !lˆÏÎ˚
~ê˛y §Ω˛Ó •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– !ÓhflÏy!Ó˚ï˛ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚l– Ê˛ˆÏ° ~Ü˛ê%˛ ˆÓ!¢ §ÙÎ˚
~•z !ã˛e!ê˛ Óy!çˆÏ°Ó˚ / ÎyÓ˚ ˜fl∫Ó˚ï˛y!sfÜ˛ ¢y§l ÓƒÎ˚ •Î˚– !Ü˛v ˆÜ˛yˆÏly à%Óc%˚ ˛õ)î≈ !§Âôyhs˝ ˆlGÎ˚yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe
ÓƒÓfiÌyÓ˚ ò#â≈ x!Ë˛K˛ï˛y Ó˚ˆÎÏ ˆ˚ SÏ È– ~•z !ã˛ˆÏe ˜fl∫Óï˚ ˛y!sfÜ˛ ~ ˛õÂô!ï˛ !ÓˆÏ¢£Ï Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚– ~Ó˚ Ê˛ˆÏ° òy!Î˚cK˛yl•#l
¢y§lÓƒÓfiÌyÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ≤ÃFSÈß¨ ôyÓ˚îy Ó˚ˆÎÏ ˆ˚ SÏ È– ˜fl∫Óï˚ ˛ˆÏsÓf ˚ G •ë˛Ü˛y!Ó˚ !§Âôyhs˝ @˝Ã•ˆÏîÓ˚ §Çáƒy •…y§ ˛õyÎ˚– ~•zË˛yˆÏÓ
ˆÜ˛yl‰ ˆày˛õl Ó=˛ÓƒˆÏÜ˛ ~áyˆÏl ï%˛ˆÏ° ôÓ˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ⁄ àîï˛sf !§Âôyhs˝ @˝Ã•ˆÏîÓ˚ Ùyl í˛zß¨ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚–
≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ ˜fl∫Ó˚ï˛y!sfÜ˛ ¢y§lÓƒÓfiÌy ~Ó˚)˛õ ˆày˛õl#Î˚ï˛y ~!ê˛ ï,˛ï˛#Î˚ Î%!=˛Ó˚ §yˆÏÌ §¡õÜ≈˛Î%=˛– àîï˛sf
!Ü˛ çÓ˚%!Ó˚⁄ Î!ò §Ω˛Ó •Î˚ ï˛y•ˆÏ° ≤ÃÌÙ xôƒyˆÏÎ˚ !Ë˛ß¨ôÙ#≈ Ùï˛yÙï˛ñ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ G §ÇâˆÏ£Ó≈Ï ˚ ÙˆÏôƒ Ü˛yç Ü˛Ó˚yÓ˚
xyˆÏ°y!ã˛ï˛ ly•zˆç Ï !Ó˚Îy˚ Ó˚ §y!l xyË˛ySÈy ~ÓÇ !Ê˛!°!˛õ™ ˛õÂô!ï˛ í˛z˛õfiÌy˛õl Ü˛ˆÏÓ˚– §Ü˛° §Ùyç ÓƒÓfiÌyˆÏï˛•z
~Ó˚ Ê˛y!ò≈ly® ÙyˆÏÜ≈˛y§ ~Ó˚ ˜fl∫Ó˚ï˛y!sfÜ˛ ¢y§l ÓƒÓfiÌy çlàîˆÏÜ˛ !Ó!Ë˛ß¨ Ùï˛yò¢≈ G !Ë˛ß¨ !Ë˛ß¨ fl∫yÌ≈Óy•#
ˆÌˆÏÜ˛ ~ê˛y á%ÑˆÏç ˆÓÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚y– Ë˛yÓ˚ï˛ÓˆÏ£Ï≈Ó˚ Óï≈˛Ùyl Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ §yˆÏÌ Ó§Óy§ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •Î˚– Ë˛yÓ˚ï˛ÓˆÏ£Ï≈Ó˚ ÙˆÏï˛y
àîï˛y!sfÜ˛ ÓƒÓfiÌy•z ˆòˆÏ¢Ó˚ áyˆÏòƒÓ˚ xË˛yÓ ò)Ó˚#Ü˛Ó˚ˆÏî ˜Ó!ã˛eƒÙÎ˚ ˆòˆÏ¢ ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ï˛y xyˆÏÓ˚y ˆÓ!¢
Ë˛yÓ˚ï˛ÓˆÏ£Ï≈Ó˚ àîï˛y!sfÜ˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ˆÏÜ˛ òyÎ˚ÓÂô Ü˛ˆÏÓ˚– Îy !ã˛ˆÏlÓ˚ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ˆ«˛ˆÏe ≤ÃÜ˛ê˛– çlàî ~áyˆÏl !Ó!Ë˛ß¨ ≤ÃˆÏòˆÏ¢ Ó§Óy§ Ü˛ˆÏÓ˚ñ
ÓƒÓfiÌy ly ÌyÜ˛ˆÏ° !Ü˛ xl%˛õ!fiÌï˛– ~•z Ü˛yÓ˚ˆÏî•z ˆÜ˛yˆÏly fl∫yô#l àîï˛y!sfÜ˛ !Ó!Ë˛ß¨ Ë˛y£ÏyÎ˚ Ü˛Ìy ÓˆÏ°ñ !Ë˛ß¨ !Ë˛ß¨ ôÙ≈Ùï˛ xl%§Ó˚î
âê˛ˆÏÓ⁄ xyÙÓ˚y !Ü˛ ˆòˆÏ¢•z ~ál ˛õÎ≈hs˝ ÓˆÏí˛¸y ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ò%!Ë≈˛ˆÏ«˛Ó˚ ≤Ãyò%Ë≈˛yÓ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ !Ó!Ë˛ß¨ çy!ï˛ˆÏày¤˛#Ó˚ •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– ï˛yÓ˚y !Ó!Ë˛ß¨
~Ü˛çy!ï˛ñ ~Ü˛Ó˚yT˛… âˆÏê˛!l– !ã˛ˆÏl Î!ò Ó•%ò°#Î˚ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ !lÓ≈yã˛l ÌyÜ˛ï˛ñ ò,!T˛ˆÏÜ˛yî ˆÌˆÏÜ˛ !Ë˛ß¨ Ë˛yˆÏÓ ~ çàÍˆÏÜ˛ ˆòˆÏá– ˆÜ˛yˆÏly
!•§yˆÏÓ ÌyÜ˛ˆÏï˛˛ õyÓ˚Ó⁄ Î!ò ¢!=˛¢y°# !ÓˆÏÓ˚yô#ò° ~ÓÇ §ÇÓyò ÙyôƒˆÏÙÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ˆày¤˛#Ó˚ fl∫yÌ≈ xlƒ ˆÜ˛yˆÏly ˆày¤˛#Ó˚ §yˆÏÌ §Çâ£Ï≈

àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 32
§,!T˛ Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ ˛õyˆÏÓ–˚ ~ ôÓ˚ˆlÏ Ó˚ §ÇâˆÏ£Ó≈Ï ˚ xÓ§yl Ü˛#Ë˛yˆÏÓ §ˆÏÓ≈yÍÜ,˛T˛ !§Âôyhs˝ ~ÓÇ çlàˆÏîÓ˚ ˛≤Ã!ï˛ òyÎ˚ÓÂô
âê˛ˆÏÓ⁄ ˛õy¢!ÓÜ˛ ¢!=˛Ó˚ §y•yˆÏÎƒ ~ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ !ÓˆÏÓ˚yô §Ó˚Ü˛yÓ˚ í˛z˛õ•yÓ˚ !òˆÏï˛ ly ˛õyÓ˚ˆÏ°G ~ ÓƒÓfiÌy ~ál
§Ùyôyl Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚⁄ ¢!=˛¢y°# ˆày¤˛# ò%Ó° ≈ ˆày¤˛#à%!°ˆÏÜ˛ ˛õÎ≈hs˝ xlƒylƒ ¢y§l ÓƒÓfiÌyÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ x!ôÜ˛
Óy•%ÓˆÏ°Ó˚ myÓ˚y !lˆÏçˆÏòÓ˚ ¢ï≈˛ ÙylˆÏï˛ Óyôƒ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ @˝Ã•îˆÏÎyàƒ– àîï˛sf çlàˆÏîÓ˚ ÙÎ≈yòy Ó,!Âô Ü˛ˆÏÓ˚– 2004 §yˆÏ° Ü˛ylyí˛yÓ˚
˛õyˆÏÓ˚– !Ü˛v ~ÓƒÓfiÌy §ÙyˆÏç x§v!T˛ G x!fiÌÓ˚ï˛y í˛z˛õˆÏÓ˚Ó˚ xyˆÏ°yã˛lyÎ˚ xyÙÓ˚y ˆòˆÏá!SÈ ˆÎñ àîï˛sf ˛õy°≈yˆÏÙˆÏrê˛Ó˚ !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚
§,!T˛ Ü˛Ó˚ˆÏÓ– ~•z ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ !Ë˛ß¨ !Ë˛ß¨ ˆày¤˛# Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ §Ùï˛yÓ˚ !Ë˛!_ˆÏï˛ ≤Ã!ï˛!¤˛ï˛ •Î˚– ~ˆÏ«˛ˆÏe ˛õ)ˆÏÓ≈ ~•z !ã˛e!ê˛ ≤Ãã˛y!Ó˚ï˛
ˆÓ!¢!òl ~Ü˛§yˆÏÌ Ó§Óy§ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ly– àîï˛sf•z ôl# G !¢!«˛ï˛ Óƒ!=˛ˆÏòÓ˚ ÙˆÏï˛y•z à!Ó˚Ó G x!¢!«˛ï˛ Óy •Î˚– !¢“#§• ≤ÃˆÏï˛ƒˆÏÜ˛
~Ü˛Ùye ~ôÓ˚ˆÏlÓ˚ §Ù§ƒyÓ˚ ¢y!hs˝˛õ)î≈ §Ùyôyl Ü˛ˆÏÓ˚ fl∫“!¢!«˛ï˛ Óƒ!=˛Ó˚yG §Ùyl ÙÎ≈yòy °yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚– çlàî ã˛y•zˆÏï˛l ˆÎñ ~•z
!lÓ≈yã˛ˆÏl !°ÓyˆÏÓ˚° ˛õy!ê≈˛
ÌyˆÏÜ˛– àîï˛ˆÏsf ˆÜ˛í˛z fiÌyÎ˚# ˆ§ÔË˛yàƒÓyl Óy •ï˛Ë˛yàƒ ~áyˆÏl ¢y!§ï˛ Óy ≤Ãçy lÎ˚– ï˛yÓ˚y !lˆÏçÓ˚y•z !lˆÏçˆÏòÓ˚
˛õ%lÓ˚yÎ˚ !ÓçÎ˚# ˆ•yÜ˛–
•ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly– !Ó!Ë˛ß¨ ˆày¤˛# ¢y!hs˝˛õ)î≈Ë˛yˆÏÓ ~ˆÏÜ˛ ¢y§Ü˛– ï˛yÓ˚y ï˛yˆÏòÓ˚ Ë%˛° !§ÂôyˆÏhs˝Ó˚ çlƒ !lˆÏçÓ˚y•z !Ü˛v !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ Ê˛°yÊ˛°
x˛õˆÏÓ˚Ó˚ §yˆÏÌ Ó§Óy§ Ü˛ˆÏÓ˚– àîï˛sf•z ~•z ˜Ó!ã˛eƒÙÎ˚ !lˆÏçˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ òyÎ˚ÓÂô– !°ÓyˆÏÓ˚° ˛õy!ê≈˛Ó˚ !Ó˛õˆÏ«˛
Ë˛yÓ˚ï˛Ó£Ï≈ˆÏÜ˛ ~Ü˛!eï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÓ˚ˆÏáˆÏSÈ– §ÓˆÏ¢ˆÏ£Ï àîï˛sf xlƒ ¢y§l ÓƒÓfiÌyÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ ÎyÎ˚– ~•z !ã˛e!ê˛ ï˛ˆÏÓ !Ü˛
~•z !ï˛l!ê˛ Î%!=˛ Ù)°ï˛ §Ùyçç#Ól G í˛zÍÜ,˛T˛ ~Ü˛yÓ˚ˆîÏ •z ˆÎ ~ê˛y Ë%˛° §ÇˆÏ¢yôl Ü˛Ó˚yÓ˚ §%ˆÎÏ yà àîï˛ˆÏsfÓ˚ ˛õˆÏ«˛ xÌÓy
§Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ à%î Óy í˛zÍÜ˛ˆÏ£Ï≈Ó˚ ˆ«˛ˆÏe àîï˛ˆÏsfÓ˚ ≤ÃË˛yÓ ˆòÎ˚– xyÙÓ˚y í˛z˛õˆÏÓÓ˚ ˚ xyˆÏ°yã˛lyÎ˚ ˆòˆÏá!SÈ ˆÎñ àîï˛ˆÏsf !Ó˛õˆÏ«˛Ó˚ Î%!=˛ !•§yˆÏÓ
§¡õ!Ü≈˛ï˛ – §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ í˛z˛õÓ˚ àîï˛ˆÏsfÓ˚ ≤ÃË˛yÓ Ü˛#ñ Ë%˛° •ˆÏÓ ly ~Ùl ˆÜ˛yˆÏly !lŸã˛Î˚ï˛y ˆl•z– ˆÜ˛yˆÏly ≤Ãã˛y!Ó˚ï˛⁄
~!Ó£ÏÎ˚!ê˛ àîï˛ˆÏsfÓ˚ §˛õˆÏ«˛ §Ó≈yˆÏ˛õ«˛y ¢!=˛¢y°# Î%!=˛ ôÓ˚ˆÏîÓ˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚•z ~!Ó£ÏˆÏÎ˚ !lŸã˛Î˚ï˛y !òˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly–
lÎ˚– àîï˛ˆÏsfÓ˚ §˛õˆÏ«˛ §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ ÓˆÏí˛¸y Î%!=˛ •° ˆÎñ àîï˛ˆÏsfÓ˚ ˆ«˛ˆÏe §%!Óôy •° ~•z ˆÎñ ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ e%!ê˛
~!ê˛ çlàˆÏîÓ˚ çlƒ Ü˛# Ü˛Ó˚ˆÏSÈ– ~Ùl!Ü˛ àîï˛sf ˆÓ!¢!òl ã˛y˛õy ˛õˆÏí˛¸ ÌyÜ˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ly– Ü˛yÓ˚î ~•z
ÓƒAà!ã˛e!ê˛
˛õˆÏí˛¸y
©Cam Cardow, The Ottawa Citizen, Canada, Cagle Cartoons
Inc. 30 May 2004.

xyÙÓ˚y ˆË˛yê˛yÓ˚Ó˚y «%˛kô ~ÓÇ í˛zòyÓ˚˛õrÌ#Ó˚y òy!Ω˛Ü˛ •ˆÏÎ˚ ˆàˆÏSÈÉÉÉ ï˛yÓ˚y §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ xyÙyˆÏòÓ˚
xyÙÓ˚y xyÓ˚ §•ƒ Ü˛Ó˚Ó lyÉÉÉ !ÓŸªy§ Ë˛Aà Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈÉÉÉ

ï˛yÓ˚y xyÙyˆÏòÓ˚ ê˛yÜ˛y ã%˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈÉÉÉ §%ï˛Ó˚yÇ 24 ç%l xyÙÓ˚y Ü˛yly!í˛Î˚ylÓ˚y Óí˛¸ ~Ó˚ ÙyˆÏl ï˛yˆÏòÓ˚ xyÓyÓ˚
ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ~Ü˛ê˛y !Ü˛S%È Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Îy!FSÈÉÉÉ !ç!ï˛ˆÏÎ˚ ˆòÓÉÉÉ
Ó˚yˆÏç¢ ~ÓÇ ˆÙyçyÊ‰˛Ê˛Ó˚ ~Ü˛!ê˛ ≤Ã!ï˛ˆÏÓòl ˛õˆÏí˛¸– ~ˆÏï˛ ˆ°áy xyˆÏSÈ ˆÎñ Ü˛áˆÏly•z ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛!ê˛ àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yT˛… xlƒ
ˆÜ˛yˆÏly àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ §yˆÏÌ Î%ˆÏÂô !°Æ •Î˚!l– ˆÜ˛Ó°Ùye ò%!ê˛ xàîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ ÙˆÏôƒ•z Î%Âô §Çà!ë˛ï˛ •Î˚–
≤Ã!ï˛ˆÏÓòˆÏl Ó°y •Î˚ ˆÎñ ~ê˛y•z àîï˛ˆÏsfÓ˚ §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ ÓˆÏí˛¸y §yÊ˛°ƒ– ≤Ã!ï˛ˆÏÓòl!ê˛ ˛õí˛¸yÓ˚ ˛õÓ˚ Ó˚yˆÏç¢ ~ÓÇ ˆÙyçyÊ‰˛Ê˛Ó˚
!Ë˛ß¨ Ó˚Ü˛ˆÏÙÓ˚ ≤Ã!ï˛!Ü˛Î˚y çylyÎ˚– Ó˚yˆÏç¢ ÓˆÏ° ˆÎñ ~!ê˛ àîï˛ˆÏsfÓ˚ §˛õˆÏ«˛ á%Ó Ë˛yˆÏ°y Î%!=˛ lÎ˚– ~!ê˛ ~Ü˛!ê˛ xyÜ˛!fløÜ˛ ˆï˛yÙyÓ˚
âê˛lyÙye– Ë˛!Ó£ÏƒˆÏï˛ àîï˛y!sfÜ˛ ˆò¢ §Ù)ˆÏ•Ó˚ ÙˆÏôƒG Î%ˆÏÂôÓ˚ §Ω˛yÓly xyˆÏSÈ– !Ü˛v ˆÙyçyÊ‰˛Ê˛Ó˚ ÓˆÏ° ~ê˛y Ü˛áˆÏly•z
xyÜ˛!fløÜ˛ âê˛ly •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly– àîï˛y!sfÜ˛ ¢y§lÓƒÓfiÌy ~Ùl §Ó !§Âôyhs˝ ˆlÎ˚ñ ÎyÓ˚ Ê˛ˆÏ° Î%ˆÏÂôÓ˚ §Ω˛yÓly ÌyˆÏÜ˛ ly–
x@˝Ãà!ï˛
~ ò%çˆÏlÓ˚ ÙˆÏôƒ Ü˛yÓ˚ §yˆÏÌ ï%˛!Ù ~Ü˛Ùï˛ ~ÓÇ ˆÜ˛l⁄ Îyã˛y•z Ü˛ˆÏÓy˚
33 àîï˛sf Ü˛#⁄ àîï˛sf ˆÜ˛l⁄
~ ÓƒÓfiÌy xlƒ !ÓÜ˛“ ÓƒÓfiÌy ˆÌˆÏÜ˛ í˛zÍÜ,˛T˛– ~ˆÏï˛
e%!ê˛à%!° §¡õˆÏÜ˛≈ àîÙyôƒˆÏÙ xy°y˛õ xyˆÏ°yã˛lyÓ˚ §%ˆÎÏ yà
~•z !ã˛e!ê˛ fl∫yô#lï˛yÓ˚
ÌyˆÏÜ˛ ~ÓÇ §ÇˆÏ¢yôˆÏlÓ˚G §%ˆÎÏ yà ÌyˆÏÜ˛– •Î˚ ¢y§Ü˛Óà≈ í˛zß¨ï˛ !§Âôyhs˝ ˆlGÎ˚yÓ˚ §%ˆÏÎyà ÌyˆÏÜ˛ñ ~!ê˛ çlàˆÏîÓ˚
˛õM˛y¢ ÓSÈÓ˚ ˛õ)!ï≈˛
xy¢yÈüÈxyÜ˛yA«˛yÓ˚ ≤Ã!ï˛ ÙÎ≈yòy ≤Ãò¢≈l Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ !Ó!Ë˛ß¨
~•z e%!ê˛à%!° §ÇˆÏ¢yôl Ü˛ˆÏÓ˚ ˆlÎ˚ lï%˛Óy çlàˆÏîÓ˚ •yˆÏï˛
í˛z˛õ°ˆÏ«˛ƒ !Óáƒyï˛ Ü˛yê%≈˛l
!¢“# xyÓ˚ ˆÜ˛ °«˛î §Ó˚Ü˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ «˛Ùï˛y ÌyˆÏÜ˛– xàîï˛y!sfÜ˛ ˆày¤˛#Ó˚ çlàîˆÏÜ˛ ~Ü˛§yˆÏÌ Ó§Óy§ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢
Ü˛ï,≈˛Ü˛ x!AÜ˛ï˛˛– SÈ!ÓÓ˚ ¢y§lÓƒÓfiÌyÎ˚ ~Ó˚)˛õ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly– ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚– ~Ùl!Ü˛ ~•z ÓƒÓfiÌy Î!ò ~§Ü˛° §%ˆÏÎyà
Ü˛ï˛çlˆÏÜ˛ ï%˛!Ù !ã˛lˆÏï˛ ˛ !òˆÏï˛ §yÙ!Î˚Ü˛Ë˛yˆÏÓ ÓƒÌ≈ •Î˚ñ ï˛Ìy!˛õG çlàˆÏîÓ˚ ≤Ã!ï˛
ˆ˛õˆÏÓ˚SÈ⁄ ~•z !ã˛ˆÏe ã˛ˆÏ°y xyˆÏ°yã˛lyÓ˚ §yÓ˚§ÇˆÏ«˛˛õ Ü˛Ó˚y ÎyÜ˛– ÙÎ≈yòy G òyÎ˚ÓÂôï˛yÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆîÏ Ë%˛° !§Âôyhs˝à!% ° §ÇˆÏ¢yôl
§yôyÓ˚î Óƒ!=˛!ê˛ Îy àîï˛sf xyÙyˆÏòÓ˚ §Ó!Ü˛S%È !òˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly– xÌÓy §Ü˛° Ü˛ˆÏÓ˚ ˆlÎ˚– ~•z Ü˛yÓ˚ˆÏî àîï˛sfˆÏÜ˛ ¢y§lÓƒÓfiÌyÓ˚
xl%Ë˛Ó Ü˛Ó˚ˆÏSÈ ˆòˆÏ¢Ó˚ §Ù§ƒyÓ˚ §Ùyôyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly– !Ü˛v xyÙÓ˚y çy!l §ˆÏÓ≈yÍÜ,˛T˛ ôÓ˚l !•§yˆÏÓ @˝Ã•î Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚–
ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà çlàî Ü˛#
ï˛y Ë˛yÓˆÏSÈ⁄ 2É8 Ó,•_Ó˚ xˆÏÌ≈ àîï˛sf (Broader Meaning of Democracy)
~•z xôƒyˆÏÎ˚ á%Ó §#!Ùï˛ ~ÓÇ Óî≈lyÙ)°Ü˛ ≤Ã!ï˛!l!ôcÙ) ° Ü˛ àîï˛sf – ˛õ) Ó ≈ Ó ï˛#≈ ˆ◊!îÜ˛ˆÏ « ˛
ÓƒAà!ã˛e!ê˛ xyÜ˛yˆÏÓ˚ àîï˛ˆÏsfÓ˚ xÌ≈ xyˆÏ°y!ã˛ï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– xyÙÓ˚y •z!ï˛ÙˆÏôƒ•z ˆï˛yÙÓ˚y ~ !Ó£ÏˆÏÎ˚ ˛õˆÏí˛¸SÈ– àîï˛y!sfÜ˛ ˆò¢
˛õˆÏí˛¸y Ó%ˆÏV˛!SÈ ˆÎñ àîï˛sf •° ¢y§lÓƒÓfiÌyÓ˚ ~Ü˛!ê˛ Ó˚)˛õ– ÓˆÏ° xyÙÓ˚y ÎyˆÏÜ˛ çy!l ˆ§áyˆÏl ˆòˆÏ¢Ó˚ §Ü˛° çlàî
~SÈyí˛¸yG àîï˛ˆÏsfÓ˚ xyÓ¢ƒÜ˛#Î˚ §)-y!ï˛§)- ˜Ó!¢T˛ƒ ¢y§l Ü˛ˆÏÓl˚ ly– §Ü˛° çlàˆÏîÓ˚ ˛õˆÏ«˛ §Çáƒyà!Ó˚¤˛ˆÏòÓ˚
§¡õˆÏÜ≈˛ ~Ü˛ê˛y ˛õ!Ó˚‹ÒyÓ˚ ôyÓ˚îy xyÙÓ˚y °yË˛ Ü˛!Ó˚– •yˆÏï˛ !§Âôyhs˝ ˆlGÎ˚yÓ˚ «˛Ùï˛y x˛õ≈î Ü˛Ó˚y •Î˚– ~Ùl!Ü˛
§y¡±!ï˛Ü˛Ü˛yˆÏ° àîï˛ˆÏsfÓ˚ ~Ü˛!ê˛ §yôyÓ˚î Ó˚)˛õ •° §Çáƒyà!Ó˚¤˛Ó˚yG §Ó˚y§!Ó˚ ¢y§l ÓƒÓfiÌyÎ˚ xÇ¢@˝Ã•î

©R.K. Laxman, The Times of India

àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 34
Ü˛ˆÏÓ˚l ly– §Çáƒyà!Ó˚¤˛ çlàî•z ï˛yˆÏòÓ˚ !lÓ≈y!ã˛ï˛ àîï˛sf ¢∑!ê˛ ¢%ô% Óï≈˛Ùyl §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ
≤Ã!ï˛!l!ôˆÏòÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ ˆò¢ ¢y§l Ü˛ˆÏÓl˚ – ~!ê˛ ≤ÃˆÎÏ y˚ çl §¡õˆÏÜ≈˛ ÓƒÓ•yÓ˚ ly Ü˛ˆÏÓ˚ xyÙÓ˚y Ü˛áˆÏly Ü˛áˆÏly ~ˆÏÜ˛
•ˆÏÎ˚ ˛õˆÏí˛¸ˆÏSÈ ~Ü˛yÓ˚ˆÏî ˆÎ ÈüüüÈ Ó,•_Ó˚ xˆÏÌ≈ ~Ü˛!ê˛ xyò¢≈ àîï˛y!sfÜ˛ §Çàë˛ˆÏlÓ˚ ≤ÃÜ˛, ï˛
v !Ó˛õ%° çl§Çáƒy !Ó!¢T˛ xyô%!lÜ˛ àîï˛y!sfÜ˛ °«˛ƒ Ü˛# •GÎ˚y í˛z!ã˛ï˛ ˆ§ !Ó£ÏˆÎÏ G ˚ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ Ìy!Ü˛–
Ó˚yˆÏT˛… §Ü˛° çlàˆÏîÓ˚ ~Ü˛§yˆÏÌ ÓˆÏ§ !§Âôyhs˝ ˆlGÎ˚y v ÚÎál ˆÜ˛í˛z áy!° ˆ˛õˆÏê˛ Ó˚yï˛ Ü˛yê˛yˆÏÓ ly ï˛ál•z
§Ω˛Ó lÎ˚– §!ï˛ƒÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ àîï˛sf ~ˆÏòˆÏ¢ ˆlˆÏÙ xy§ˆÏÓ–Û xyÙyÓ˚ @˝ÃyˆÏÙ Ü˛áˆÏly
v Î!ò §Ω˛ÓG •Î˚ ï˛Ìy!˛õG ~!Ó£ÏˆÏÎ˚ çlàˆÏîÓ˚ v àîï˛ˆÏsf !§Âôyhs˝ @˝Ã•ˆÏîÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ≤Ã!ï˛!ê˛ lyà!Ó˚Ü˛ @˝ÃyÙ§Ë˛y •Î˚ ly–
§ÙˆÏÎÓ˚ ˚ xË˛yÓñ •zFSÈy ~ÓÇ ˛õyÓ˚ò!¢≈ï˛yÓ˚ xË˛yˆÏÓ ˆÜ˛yˆÏly §Ùyl Ë)˛!ÙÜ˛y @˝Ã•î Ü˛Ó˚ˆÏÓ– ~Ó˚ çlƒ ¢%ô% §Ùyl ~ê˛y Ü˛# àîï˛y!sfÜ˛⁄
Ó,•Í !§Âôyhs˝ ˆlGÎ˚y x§Ω˛Ó– ˆË˛yê˛y!ôÜ˛yÓ˚•z ÎˆÏÌT˛ lÎ˚– ≤ÃˆÎÏ y˚ çlÈÈüüüÈÙ°
) !¢«˛yñ §Ùyl
~ê˛y àîï˛sfˆÜÏ ˛ ˛õ!Ó˚‹ÒyÓ˚Ë˛yˆÏÓ í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ ï˛Ìƒyl%§rôylñ §¡õˆÏòÓ˚ §ÙÓ^˝ê˛l ~ÓÇ xˆÏlÜ˛ ò,ì˛¸
~Ü˛!ê˛ «%˛o ôyÓ˚îy ˆòÎ˚– ~•z ôÓ˚ˆlÏ Ó˚ Óƒyáƒy xyÙyˆÏòÓ˚ˆÜÏ ˛ xAà#Ü˛yÓ˚–
xàîï˛y!sfÜ˛ ÓƒÓfiÌy ˆÌˆÏÜ˛ àîï˛y!sfÜ˛ ÓƒÓfiÌyˆÏÜ˛ ˛õ,ÌÜ˛ ~•z xyò¢≈à%!° àË˛#Ó˚Ë˛yˆÏÓ !lÓ˚#«˛î Ü˛Ó˚ˆÏ°
Ü˛ˆÏÓ˚ çylˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚– !Ü˛v ~Ó˚ ˆÌˆÏÜ˛ xyÙÓ˚y ˆòáÓ ˆÎñ ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ ˆÜ˛yˆÏly Ó˚yT˛…•z ˆ§Ë˛yˆÏÓ àîï˛y!sfÜ˛
àîï˛sf ~ÓÇ í˛zß¨ï˛ àîï˛ˆÏsfÓ˚ ÙˆÏôƒ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ !lÓ˚)˛õî Ó˚yT˛… lÎ˚– ï˛Ó%G xyò¢≈ !•§yˆÏÓ àîï˛ˆÏsÓf ˚ ~•z í˛z˛õ°!kô
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õy!Ó˚ ly– ~ˆÏï˛ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ Óy•zˆÏÓ˚ àîï˛ˆÏsfÓ˚ xyÙyˆÏòÓ˚ ÙˆÏl Ü˛!Ó˚ˆÏÎ˚ ˆòÎ˚ ˆÜ˛l àîï˛sfˆÏÜ˛ xyÙÓ˚y
Ü˛yçÜ˛Ù≈ §¡õˆÏÜ≈˛ xyÙyˆÏòÓ˚ !Ü˛S%È ÓˆÏ°!l– ~ Ü˛yÓ˚ˆÏî x!ôÜ˛ Ù)°ƒ ˆòÓ– ~!ê˛ Óï≈˛Ùyl àîï˛ˆÏsfÓ˚ Ü˛yÎ≈Ü˛y!Ó˚ï˛y
xyÙyˆÏòÓ˚ Ó,•_Ó˚ xˆÏÌ≈ àîï˛ˆÏsfÓ˚ Ó˚)˛õ §¡õˆÏÜ≈˛ çyly ~ÓÇ ï˛yÓ˚ ò%Ó° ≈ ï˛yà%!° !ã˛!•´ï˛ Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ xyÙyˆÏòÓ˚ §y•yÎƒ
≤ÃˆÏÎ˚yçl– Ü˛ˆÏÓ˚– ~SÈyí˛¸yG ~!ê˛ §yôyÓ˚î àîï˛sf ~ÓÇ í˛zÍÜ,˛T˛
xyÙÓ˚y Ü˛áˆÏly Ü˛áˆÏly ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚ §Çàë˛ˆÏlÓ˚ àîï˛ˆÏsfÓ˚ ÙˆÏôƒ ˛õyÌ≈ˆÏÜ˛ƒÓ˚ !Ó£ÏˆÏÎ˚G xyÙyˆÏòÓ˚ çylˆÏï˛
ˆ«˛ˆÏeG àîï˛sf ¢∑!ê˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ Ìy!Ü˛– l#ˆÏã˛Ó˚ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z ˛õ%hflÏˆÏÜ˛ àîï˛ˆÏsfÓ˚ !Óhfl,ï˛ xyˆÏ°yã˛ly
Ùhs˝Óƒà%!° ˛õˆÏí˛¸y– •Î˚!l– ~áyˆÏl ¢%ô% §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ~Ü˛!ê˛ Ó˚)˛õ !•§yˆÏÓ
v ÚÚxyÙyˆÏòÓ˚ ˛õ!Ó˚ÓyÓ˚!ê˛ xï˛ƒhs˝ àîï˛y!sfÜ˛– ˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚
àîï˛y!sf Ü ˛ ¢y§l ÓƒÓfiÌyÎ˚ Ü˛ï˛à% ! ° ˆÙÔ!°Ü˛
§Ü˛ˆÏ° ~Ü˛§yˆÏÌ ÓˆÏ§ §Ó≈§¡ø!ï˛Ü˛ˆÏÙ xyÙÓ˚y ˆÜ˛yˆÏly ≤Ãy!ï˛¤˛y!lÜ˛ ˜ÏÓ!¢ˆÏT˛ƒÓ˚ í˛z˛õÓ˚ xyˆÏ°yÜ˛˛õyï˛ Ü˛Ó˚y
•ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ˛õÓ˚Óï˛#≈ ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛ àîï˛y!sfÜ˛ §Ùyç ~ÓÇ
!§Âôyhs˝ @˝Ã•î Ü˛!Ó˚– ~ˆÏ«˛ˆÏe xyÙyÓ˚ !˛õï˛yÓ˚ Ùï˛yÙˆÏï˛Ó˚
àîï˛ˆÏsfÓ˚ !ÓÓï≈˛ˆÏlÓ˚ Îyey˛õÌ §¡õˆÏÜ≈˛ xyˆÏÓ˚y ˆÓ!¢
ÙˆÏï˛y•z xyÙyÓ˚ Ùï˛yÙï˛G à%Ó˚%c°yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚–ÛÛ
çylˆÏÓ– ~•z ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ xyÙÓ˚y ¢%ô% ÙˆÏl Ó˚yáÓ ˆÎñ àîï˛sf
v ÚÚxy!Ù ~Ùl !¢«˛Ü˛ˆÏÜ˛ ˛õSÈ® Ü˛!Ó˚ ly !Î!l
ç#ÓˆÏlÓ˚ Ó•% ˆ«˛ˆÏe ≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ ~ÓÇ ~!ê˛ !Ë˛ß¨
ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛ SÈyeˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ Ü˛Ìy Ó°ˆÏï˛ Óy ≤ÃŸ¿ !çK˛y§y !Ë˛ß¨ Ó˚)˛õ ôyÓ˚î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– àîï˛y!sfÜ˛ ˛õÂô!ï˛ˆÏï˛
Ü˛Ó˚yÓ˚ §%ˆÏÎyà ˆòl ly– àîï˛y!sfÜ˛ ÙˆÏlyË˛yÓy˛õß¨ !§Âôyhs˝ ˆlGÎ˚yÓ˚ xˆÏlÜ˛ ˛õÌ Ó˚ˆÎÏ ˆ˚ SÏ È– ˆÎÙlÈüüüÈ §Ü˛ˆÏ°Ó˚
!¢«˛Ü˛ˆÏÜ˛•z xy!Ù ˆÓ!¢ ˛õSÈ® Ü˛!Ó˚–ÛÛ ˛õÓ˚yÙ¢≈ @˝Ã•îñ §Ü˛° Ùï˛yÙˆÏï˛Ó˚ §Ùyl ÙÎ≈yòy ≤Ãò¢≈l
v ~Ü˛çl ˆlï˛y Óy ï˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚ §ò§ƒÓ˚y•z ~•z •zï˛ƒy!ò– àîï˛sf Ù)° xyò¢≈ !•§yˆÏÓ §Ó≈çl@˝Ãy•ƒ–
òˆÏ°Ó˚ ÎyÓï˛#Î˚ !§Âôyhs˝ @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚– ï˛yÓ˚y Ü˛#Ë˛yˆÏÓ xyçˆÏÜ˛Ó˚ ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ àîï˛y!sfÜ˛ ÓƒÓfiÌyÓ˚ x!ï˛˛õ!Ó˚!ã˛ï˛
àîï˛ˆÏsfÓ˚ Ü˛Ìy Ó°ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚⁄ Ó˚)˛õ •° çlàî Ü˛ï,≈˛Ü˛ !lÓ≈y!ã˛ï˛ ≤Ã!ï˛!l!ôˆÏòÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ
àîï˛sf ¢ˆÏ∑Ó˚ ~ôÓ˚ˆlÏ Ó˚ ÓƒÓ•yÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ xyÙÓ˚y ˆò¢ ¢y§l– ã˛ï%˛Ì≈ xôƒyˆÏÎ˚ ~ !Ó£ÏˆÏÎ˚ xyÙÓ˚y xyˆÏÓ˚y
!§Âôyhs˝ @˝Ã•ˆÏîÓ˚ ˛õÂô!ï˛ §¡õˆÏÜ≈˛ ~Ü˛!ê˛ ôyÓ˚îy °yË˛ ˆÓ!¢ ˛õí˛¸Ó– Î!ò çl§Çáƒy Ü˛Ù •Î˚ ï˛ˆÏÓ !§Âôyhs˝
Ü˛!Ó˚– àîï˛y!sfÜ˛ !§ÂôyˆÏhs˝Ó˚ ˆ«˛ˆÏe §Ü˛ˆÏ°Ó˚ §ÙÌ≈lñ ˆlGÎ˚yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe xlƒ Ó˚Ü˛Ù àîï˛y!sfÜ˛ ˛õÌ xl%§Ó˚î
xyˆÏ°yã˛ly ~ÓÇ ~•z !§Âôyhs˝!ê˛ ÎyˆÏòÓ˚ fl∫yˆÏÌ≈Ó˚ §yˆÏÌ Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ ˛õy!Ó˚– ~ˆÏ«˛ˆÏe ˆòˆÏ¢Ó˚ §Ü˛° çlàî ~Ü˛§yˆÏÌ
ç!í˛¸ï˛ ï˛yˆÏòÓ˚ Ùï˛yÙï˛ @˝Ã•î ~Ü˛yhs˝ çÓ˚%!Ó˚– ~ˆÏ«˛ˆÏe ÓˆÏ§ §Ó˚y§!Ó˚ !§Âôyhs˝ @˝Ã•î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– !ë˛Ü˛
≤ÃË˛yÓ¢y°# Óƒ!=˛ˆÏòÓ˚ Ùï˛•z ò%Ó≈° Óƒ!=˛ˆÏòÓ˚ Ó=˛ÓƒG ~•zË˛yˆÏÓ•z @˝ÃyÙ§Ë˛yà%!°Ó˚ Ü˛yç Ü˛Ó˚y í˛z!ã˛ï˛– !§Âôyhs˝
§Ùyl à%Ó%̊c°yË˛ Ü˛Ó˚ˆÏÓ– ~•z ˛õÂô!ï˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ñ ˛õ!Ó˚ÓyÓ˚ @˝Ã•ˆÏîÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ï%˛!Ù !Ü˛ xlƒ ˆÜ˛yˆÏly àîï˛y!sfÜ˛ ˛õrÌy
~Ùl!Ü˛ xlƒylƒ §Çàë˛ˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏeG ≤ÃˆÎÏ yçƒ– ~•zË˛yˆÏÓ §¡õˆÏÜ≈˛ Ë˛yÓSÈ⁄

35 àîï˛sf Ü˛#⁄ àîï˛sf ˆÜ˛l⁄

Ó˚«˛y Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛yˆÏÜ˛ xyˆÏÓ˚y ˆÓ!¢ @˝Ã•îˆÏÎyàƒ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ
!lˆÏç Ü˛ˆÏÓy˚ !lÓ˚hs˝Ó˚ ≤ÃˆÏã˛T˛y ã˛y!°ˆÏÎ˚ ˆÎˆÏï˛ •ˆÏÓ– çlàˆÏîÓ˚ §!Ü˛Î˚
ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ~°yÜ˛yÎ˚ !Óôyl§Ë˛y ~ÓÇ xÇ¢@˝Ã•î ~ÓÇ òy!Î˚c G Ü˛ï≈˛Óƒ §yôˆÏlÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ~Ü˛!ê˛
ˆ°yÜ˛§Ë˛yÓ˚ ˜Óô ˆË˛yê˛yÓ˚ §Çáƒy Ü˛ï˛ ï˛y §Ç@˝Ã• Ü˛ˆÏÓ˚y– ˆò¢ Ü˛ï˛ê˛y àîï˛y!sfÜ˛ •ˆÏÓ !Ü˛ •ˆÏÓ ly ï˛y !lË≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ–˚
ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ xM˛ˆÏ° §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ ÓˆÏí˛¸y ˆá°yÓ˚ ÙyˆÏë˛ Ü˛ï˛çl ~ê˛y•z àîï˛ˆÏsfÓ˚ ¢!=˛ !Ü˛ÇÓy ò%Ó≈°ï˛y– ˆòˆÏ¢Ó˚ Ë˛yàƒ
ˆ°yˆÏÜ˛Ó˚ çyÎ˚ày •ˆÏÓ– ÙyˆÏë˛ !Óôyl§Ë˛y xÌÓy xy˛õyï˛ ò,!T˛ˆÏï˛ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛yÎ≈yÓ°#Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚
ˆ°yÜ˛§Ë˛yÓ˚ §Ü˛° ˆË˛yê˛yÓ˚ˆÏòÓ˚ ˛õˆÏ«˛ ~Ü˛ˆÏe ÓˆÏ§ Ü˛Ó˚ˆÏ°G xy§ˆÏ° ~!ê˛ !lË≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ çlàˆÏîÓ˚ §!Ü˛Î˚
ˆÜ˛yˆÏly !Ó£ÏˆÏÎ˚ xÌ≈˛õ)î≈ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚y !Ü˛ §Ω˛Ó⁄ xÇ¢ @˝Ã•ˆÏîÓ˚ í˛z˛õÓ˚–
~ê˛y•z xlƒ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ §yˆÏÌ àîï˛sfˆÏÜ˛ ˛õ,ÌÜ˛
~Ó˚ xÌ≈ ˆÜ˛yˆÏly ˆòˆÏ¢•z ≤ÃÜ˛, ï˛ àîï˛y!sfÜ˛ ˆò¢
Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– Ó˚yçï˛sfñ ˜fl∫Ó˚ï˛sf xÌÓy ~Ü˛ò°#Î˚ ¢y§l
lÎ˚– ~•z xôƒyˆÏÎ˚ xyÙÓ˚y àîï˛ˆÏsfÓ˚ ˆÎ ˜Ó!¢T˛ƒà%!°
ÓƒÓfiÌyÎ˚ Ó˚yçl#!ï˛ˆÏï˛ §Ü˛° lyà!Ó˚ˆÏÜ˛Ó˚ xÇ¢@˝Ã•î
xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ ï˛y Ù)°ï˛ àîï˛ˆÏsfÓ˚ l)ƒlï˛Ù
fl∫#Ü,˛ï˛ lÎ˚– ˆÓ!¢Ó˚ Ë˛yà xàîï˛y!sfÜ˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚
¢ï≈˛yÓ°#– ¢%ô% ~•z ¢ï≈˛à%!° ˛õ)Ó˚ˆÏîÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ•z ~Ü˛!ê˛
Ó˚yçl#!ï˛ˆÏï˛ çlàˆÏîÓ˚ xÇ¢@˝Ã•î ˛õSÈ® Ü˛ˆÏÓ˚ ly– !Ü˛v
xyò¢≈ àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yT˛… àˆÏí˛¸ í˛zë˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly– ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛
àîï˛ˆÏsÓf ˚ §yÊ˛°ƒ Ó˚yçl#!ï˛ˆÏï˛ §Ü˛° lyà!Ó˚ˆÜÏ ˛Ó˚ §!Ü˛Î˚
àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ í˛z!ã˛ï˛ àîï˛y!sfÜ˛ !§Âôyhs˝ @˝Ã•ˆÏîÓ˚
xÇ¢@˝Ã•ˆÏîÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚¢#°– ~•z Ü˛yÓ˚ˆÏî àîï˛ˆÏsfÓ˚
Ù)°l#!ï˛à%ˆÏ°y xl%§Ó˚î Ü˛Ó˚y– Îy ~Ü˛ÓyˆÏÓ˚ §Ü˛ˆÏ°Ó˚
~•z xyˆÏ ° yã˛ly àîï˛y!sf Ü ˛ Ó˚ y çl#!ï˛ §¡õˆÏ Ü ≈ ˛
çlƒ §Ω˛Ó lÎ˚– àîï˛y!sfÜ˛ !§Âôyhs˝ @˝Ã•ˆÏîÓ˚ Ù)°l#!ï˛ˆÏÜ˛
xyˆÏ°yÜ˛˛õyï˛ Ü˛ˆÏÓ˚–
1– l#ˆÏã˛Ó˚ ã˛yÓ˚!ê˛ ˆò¢ §¡õˆÏÜ≈˛ !Ü˛S%È ï˛Ìƒ ˆòGÎ˚y •°– ~à%!° xl%Ü˛Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚ ï%˛!Ù ~•z ã˛yÓ˚!ê˛ ˆò¢ˆÏÜ˛ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ
xl%¢#°l !ã˛!•´ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏÓñ Úàîï˛y!sfÜ˛Ûñ Úxàîï˛y!sfÜ˛Û xÌÓy Ú!l!Ÿã˛ï˛ lÎ˚Û ~•z ¢∑à%!° §Ç!Ÿ’T˛ ˆòˆÏ¢Ó˚ ˆ«˛ˆÏe
í˛zˆÏÕ‘á Ü˛Ó˚–
åxä ˆò¢ ı åÜ˛ä ˆòˆÏ¢Ó˚ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ôÙ≈ˆÏÜ˛ çlàî @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚ ly– çlàˆÏîÓ˚ ˆË˛yê˛y!ôÜ˛yÓ˚ ˆl•z–
åxyä ˆò¢ ı åáä àï˛ !Ó¢ ÓSÈÓ˚ ôˆÏÓ˚ ~Ü˛!ê˛ Ùye ò°•z !lÓ≈yã˛ˆÏl çÎ˚°yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚ xy§ˆÏSÈ–
å•zä ˆò¢ ı åàä àï˛ !ï˛l!ê˛ !lÓ≈yã˛ˆÏl ¢y§Ü˛ ò° ˛õÓ˚y!çï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
å{ä ˆò¢ ı åâä ˆÜ˛yˆÏly fl∫yô#l !lÓ≈yã˛l Ü˛!Ù¢l ˆl•z–
2– l#ˆÏã˛Ó˚ ã˛yÓ˚!ê˛ ˆò¢ §¡õˆÏÜ≈˛ !Ü˛S%È ï˛Ìƒ ˆòGÎ˚y •°ñ ~§Ó ï˛ˆÏÌƒÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ ï%˛!Ù ~•z ã˛yÓ˚!ê˛ ˆò¢ˆÏÜ˛
!Ü˛Ë˛yˆÏÓ !ã˛!•´ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏÓ– Úàîï˛y!sfÜ˛Ûñ Úxàîï˛y!sfÜ˛Û xÌÓy Ú!l!Ÿã˛ï˛ lÎ˚Û ~•z ¢∑à%!° §Ç!Ÿ’T˛ ˆòˆÏ¢Ó˚
ˆ«˛ˆÏe í˛zˆÏÕ‘á Ü˛ˆÏÓ˚y–
åxä ˆò¢ ı åÜ˛ä §yÙ!Ó˚Ü˛ ≤ÃôyˆÏlÓ˚ xl%Ù!ï˛ SÈyí˛¸y xy•zl§Ë˛yG ˆ§lyÓy!•l# §¡õˆÏÜ≈˛ ˆÜ˛yˆÏly xy•zl
≤ÃîÎ˚l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly–
åxä ˆò¢ ı åáä !Óã˛yÓ˚ !ÓË˛yˆÏàÓ˚ «˛Ùï˛y •…y§ Ü˛ˆÏÓ˚ xy•zl§Ë˛y ˆÜ˛yˆÏly xy•zl ≤ÃîÎ˚l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly–
å•zä ˆò¢ ı åàä ≤Ã!ï˛ˆÏÓ¢# Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ xl%ˆÏÙyòl SÈyí˛¸y ˆÜ˛yˆÏly Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ ˆlï,˛Ó,® xlƒ ˆÜ˛yˆÏly Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ §yˆÏÌ
ˆÜ˛yˆÏly §!rô Óy ã%˛!=˛ˆÏï˛ fl∫y«˛Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly–
å{ä ˆò¢ ı åâä ˆòˆÏ¢Ó˚ §Ü˛° à%Ó˚%c˛õ)î≈ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ !§Âôyhs˝ §Ù)• ˆÜ˛w#Î˚ ÓƒyˆÏAÜ˛Ó˚ xy!ôÜ˛y!Ó˚Ü˛ Ü˛ï,≈˛Ü˛
à,•#ï˛ •Î˚ñ Îy Ùsf#Ó˚yG ˛õ!Ó˚Óï≈˛l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly–
3– l#ˆÏã˛Ó˚ ˆÜ˛yl‰!ê˛ àîï˛ˆÏsfÓ˚ §˛õˆÏ«˛ í˛zÍÜ,˛T˛ Î%!=˛ lÎ˚⁄ ˆÜ˛l⁄
åxä àîï˛ˆÏsf çlàî fl∫yô#lï˛y G §ÙÙÎ≈yòy °yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚–
åxyä àîï˛sf xlƒ ¢y§l ÓƒÓfiÌyÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ í˛zß¨ï˛ ˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ §ÇâˆÏ£Ï≈Ó˚ xÓ§yl âê˛yˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
å•zä àîï˛y!sfÜ˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ çlàˆÏîÓ˚ ≤Ã!ï˛ x!ôÜ˛ òyÎ˚ÓÂô–
å{ä xlƒˆÏòÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ àîï˛sf xˆÏlÜ˛ ˆÓ!¢ í˛zß¨ï˛–
àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 36
4– l#ˆÏã˛Ó˚ ≤Ã!ï˛!ê˛ í˛zÂô,!ï˛ àîï˛y!sfÜ˛ !Ü˛ÇÓy xàîï˛y!sfÜ˛ í˛z˛õyòyl §¡∫!°ï˛– ≤Ã!ï˛!ê˛ í˛zÂô,!ï˛Ó˚ çlƒ ò%!ê˛ Ü˛ˆÏÓ˚
xy°yòy í˛z˛õyòyl ˆ°ˆÏáy–
åxä Ùsf# Ù•y¢Î˚ Ó°ˆÏ°l !ÓŸªÓy!îçƒ §ÇfiÌyÓ˚ åWTOä !lˆÏò≈¢ G !§Âôyhs˝ xl%§Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚ xy•zl§Ë˛yÎ˚

l
xyÙÓ˚y Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛ xy•zl ≤ÃîÎ˚l Ü˛Ó˚Ó–
åxyä !lÓ≈yã˛l# Ü˛yÓ˚ã%˛!˛õÓ˚ x!Ë˛ˆÏÎyˆÏà !lÓ≈yã˛l Ü˛!Ù¢l ˆ§áyˆÏl ˛õ%lı!lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ xyˆÏò¢ !òˆÏ°l–
å•zä xy•zl§Ë˛yÎ˚ Ùye 10 ¢ï˛yÇ¢ Ù!•°y ≤Ã!ï˛!l!ô Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– lyÓ˚# §Çàë˛là%!°Ó˚ òy!Ó Ù!•°y ≤Ã!ï˛!l!ôÓ˚
§Çáƒy ~Ü˛ ï,˛ï˛#Î˚yÇ¢ Ü˛Ó˚y–
5– àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yT˛…§Ù)ˆÏ• ò%!Ë≈˛ˆÏ«˛Ó˚ xy¢AÜ˛y ï%˛°lyÙ)°Ü˛ Ë˛yˆÏÓ Ü˛Ù– ~•z Ó=˛ˆÏÓƒÓ˚ §˛õˆÏ«˛ ˆÜ˛yl‰!ê˛ §!ë˛Ü˛
Î%!=˛ lÎ˚–

°
åxä !ÓˆÏÓ˚yô# ò°à%!° çlàˆÏîÓ˚ «%˛ôy G í˛z˛õÓyˆÏ§Ó˚ ≤Ã!ï˛ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ò,!T˛ xyÜ˛£Ï≈î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
åxyä ˆòˆÏ¢Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ ≤ÃyˆÏhs˝ ò%!Ë≈˛ˆÏ«˛Ó˚ Îsfîy §¡õˆÏÜ≈˛ §ÇÓyòÙyôƒÙà%!° fl∫yô#l Ùï˛≤ÃÜ˛y¢ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
å•zä ˛õÓ˚Óï˛#≈ !lÓ≈yã˛ˆÏl §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ˛õÓ˚y!çï˛ •GÎ˚yÓ˚ Ë˛Î˚ ˆÌˆÏÜ˛–
å{ä çlàî fl∫yô#lË˛yˆÏÓ !lçfl∫ ôÙ≈ G !ÓŸªy§ xl%§Ó˚î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–

6– ~Ü˛!ê˛ ˆç°yÓ˚ 40!ê˛ @˝ÃyˆÏÙ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ˛õyl#Î˚ ç° §Ó˚ÓÓ˚yˆÏ•Ó˚ ˆÜ˛yˆÏly ÓƒÓﬁÌy Ü˛ˆÏÓ˚!l– @˝ÃyÙÓy§#àî
§!¡ø!°ï˛Ë˛yˆÏÓ ï˛yˆÏòÓ˚ §Ù§ƒy §ÙyôyˆÏl Ü˛#Ë˛yˆÏÓ §Ó˚Ü˛yÓ˚ˆÏÜ˛ Óyôƒ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ ~!lˆÏÎ˚ xˆÏlÜ˛à%!° í˛z˛õyÎ˚
!ﬁÌÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚– l#ˆÏã˛Ó˚ ˆÜ˛yl‰!ê˛ àîï˛y!sfÜ˛ ˛õÂô!ï˛ lÎ˚–

¢#
åxä Úç° ç#ÓˆÏlÓ˚ x!ÓˆÏFSÈòƒ xAàÛ ~ òy!Ó !lˆÏÎ˚ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ !ÓÓ˚%ˆÏÂô xyòy°ˆÏï˛ ÙyÙ°y Ü˛Ó˚y–
åxyä §Ü˛° Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ò°ˆÏÜ˛ ~!Ó£ÏˆÏÎ˚ §ï˛Ü≈˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ˛õÓ˚Óï˛#≈ !lÓ≈yã˛lˆÏÜ˛ ÓÎ˚Ü˛ê˛ Ü˛Ó˚y–
å•zä §Ó˚Ü˛y!Ó˚ l#!ï˛Ó˚ !ÓÓ˚%ˆÏÂô !Ù!SÈ°ñ !Ù!ê˛Ç §Çà!ë˛ï˛ Ü˛Ó˚y–
å{ä ˛õyl#Î˚ ç° ˛õyGÎ˚yÓ˚ çlƒ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ xy!ôÜ˛y!Ó˚Ü˛ˆÏòÓ˚ xÌ≈˛ ≤Ãòyl Ü˛Ó˚y–

7– àîï˛ˆÏsfÓ˚ !Ó˛õˆÏ«˛ Î%!=˛à%!° §¡õˆÏÜ≈˛ ≤Ã!ï˛!Ü˛Î˚y òyG–

åxä ˆòˆÏ¢Ó˚ §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ ¢,C°yÓÂô G ò%l#≈!ï˛Ù%=˛ §Çàë˛l •° §yÙ!Ó˚Ü˛ !ÓË˛yà– xï˛~Ó ˆ§lyÓy!•l#Ó˚
•yˆÏï˛•z Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ ¢y§l «˛Ùï˛y x˛õ≈l Ü˛Ó˚y í˛z!ã˛ï˛–
åxyä §Çáƒy à!Ó˚ˆÏ¤˛Ó˚ ¢y§l •° §Çáƒy à!Ó˚¤˛ xK˛ ˆ°yˆÏÜ˛Ó˚ ¢y§l– §ÇáƒyÎ˚ Ü˛Ù •ˆÏ°G !ÓK˛ ˆ°yˆÏÜ˛Ó˚
¢y§l xyÙyˆÏòÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl–
å•zä xyÙÓ˚y Î!ò ÙˆÏl Ü˛!Ó˚ xyôƒy!dÜ˛ !Ó£ÏˆÏÎ˚ ôÙ#≈Î˚ ˆlï˛yÓ˚y•z xyÙyˆÏòÓ˚ ˛õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛Ó˚%Ü˛– ï˛ˆÏÓ ˆÜ˛l
l%
Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ !Ó£ÏˆÏÎ˚G ï˛yˆÏòÓ˚ xy•¥yl Ü˛Ó˚Ó ly– ôÙ#≈Î˚ ˆlï˛yˆÏòÓ˚ •yˆÏï˛•z ˆò¢ ¢y§ˆÏlÓ˚ Ë˛yÓ˚ ÌyÜ˛y í˛z!ã˛ï˛–
8– àîï˛sf Ó˚«˛yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe l#ˆÏã˛Ó˚ Ùhs˝Óƒà%!° Ü˛ï˛ê˛y Ù)°ƒÓyl ⁄ ˆÜ˛l⁄
åxä Ü˛lƒyÓ˚ ≤Ã!ï˛ !˛õï˛y / !ÓÓy• §¡õˆÏÜ≈˛ ˆï˛yÙyÓ˚ Ùï˛yÙï˛ xy!Ù ¢%lˆÏï˛ ã˛y•z lyñ xyÙyˆÏòÓ˚ ˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚
!˛õï˛y Ùyï˛yÓ˚ !§Âôyhs˝ ˆÙyï˛yˆÏÓÜ˛ ˆSÈˆÏ° ˆÙˆÏÎ˚ˆÏòÓ˚ !ÓÓy• •Î˚–
åxyä SÈyeˆÏòÓ˚ ≤Ã!ï˛ !¢«˛Ü˛ / ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛ ˛õyë˛òyˆÏlÓ˚ §ÙÎ˚ ˆÜ˛yˆÏly ≤ÃŸ¿ !çK˛y§y Ü˛ˆÏÓ˚ xyÙyÓ˚ ÙˆÏly§ÇˆÏÎyà
x

lT˛ Ü˛Ó˚ˆÏÓ ly–

å•zä xy!ôÜ˛y!Ó˚Ü˛ˆÏòÓ˚ ≤Ã!ï˛ Ü˛Ù≈ã˛yÓ˚#àî / xy•zl xl%ÎyÎ˚# xyÙyˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏçÓ˚ §ÙÎ˚ xÓ¢ƒ•z •…y§ Ü˛Ó˚y
í˛z!ã˛ï˛–
9– l#ˆÏã˛ í˛zˆÏÕ‘!áï˛ ~Ü˛!ê˛ ˆòˆÏ¢Ó˚ âê˛ly§Ù)• ˛õˆÏí˛¸ ~à%!°ˆÏÜ˛ àîï˛y!sfÜ˛ Ó°y ÎyÎ˚ !Ü˛ly ~!Ó£ÏˆÏÎ˚ ˆï˛yÙyÓ˚
Ùï˛yÙˆÏï˛Ó˚ §˛õˆÏ«˛ Î%!=˛ òyG–

37 àîï˛sf Ü˛#⁄ àîï˛sf ˆÜ˛l⁄

xl%¢#°l åxä ˆòˆÏ¢Ó˚ §Ü˛° lyà!Ó˚ˆÏÜ˛Ó˚ ˆË˛yê˛y!ôÜ˛yÓ˚ xyˆÏSÈ– ˆ§ ˆòˆÏ¢ !lÎ˚!Ùï˛ !lÓ≈yã˛l xl%!¤˛ï˛ •Î˚–
åxyä Ó˚yT˛… xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ §ÇfiÌy ˆÌˆÏÜ˛ xÌ≈ ôyÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ – ~•z ˆ°lˆÏòˆÏlÓ˚ xlƒï˛Ù ~Ü˛!ê˛ ¢ï≈˛ •° §Ó˚Ü˛yÓ˚
ˆòˆÏ¢Ó˚ fl∫yfiÌƒ ~ÓÇ !¢«˛yáyˆÏï˛ ÓƒÎ˚ Ü˛ÙyˆÏÓ–
å•zä ˆòˆÏ¢ !Ó!Ë˛ß¨ Ë˛y£ÏyË˛y£Ï# ˆ°yÜ˛ Óy§ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ~ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ §yï˛!ê˛ Ë˛y£Ïy xlƒï˛Ù ≤Ãôyl xÌã˛ !¢«˛yÓ˚
ˆ«˛ˆÏe ~Ü˛!ê˛ Ùye Ë˛y£Ïy fl∫#Ü,˛ï˛– ~•z Ë˛y£ÏyÎ˚ ˆòˆÏ¢Ó˚ 52 ¢ï˛yÇ¢ çlàî Ü˛Ìy ÓˆÏ°– ÓyÜ˛# 48 ¢ï˛yÇˆÏ¢Ó˚
Ùyï,˛Ë˛y£Ïy í˛zˆÏ˛õ!«˛ï˛–
å{ä §Ó˚Ü˛y!Ó˚ l#!ï˛Ó˚ ≤Ã!ï˛Óyò Ü˛ˆÏÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ §Çàë˛l ¢y!hs˝˛õ)î≈ !ÓˆÏ«˛yË˛ !Ù!SÈ° ~ÓÇ ˆò¢Óƒy˛õ# ôÙ≈âˆÏê˛Ó˚
í˛yÜ˛ ˆòÎ˚– §Ó˚Ü˛yÓ˚ ~•z Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ òˆÏ°Ó˚ ˆlï˛yˆÏòÓ˚ ˆ@˝ÃÆyÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚–
åí˛zä ˆòˆÏ¢Ó˚ ˆÓ˚!í˛G G ˆê˛!°!Ë˛¢l §ÇfiÌy §Ù)• §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ !lÎ˚sfîyô#l– ~•z §Ü˛° §ÇfiÌyÎ˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚
§¡õ!Ü≈˛ï˛ ˆÜ˛yˆÏly §ÇÓyò ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ˆÏlÓ˚ çlƒ xÓ¢ƒ•z §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ xl%ˆÏÙyòl !lˆÏï˛ •Î˚–
10– 2004 §yˆÏ° xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛yÓ˚ ~Ü˛ §ÇÓyò ≤Ã!ï˛ˆÏÓòˆÏl ˆ§ˆÏòˆÏ¢Ó˚ Ü˛ÙÓô≈Ùyl ˜Ó£ÏˆÏÙƒÓ˚ ≤Ã!ï˛xyˆÏ°yÜ˛˛õyï˛
Ü˛ˆÏÓñ˚ xyˆÏÎÓ˚ ˚ ˆ«˛ˆÏe ~•z ˜Ó£ÏÙƒ àîï˛y!sfÜ˛ Ü˛yÎ≈yÓ!°Ó˚ ˆ«˛ˆÏe çlàˆÏîÓ˚ xÇ¢@˝Ã•îˆÏÜ˛ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ–˚ §Ó˚Ü˛yˆÏÓÓ˚ ˚
!§Âôyhs˝ ˆlGÎ˚yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ~•z ˜Ó£ÏÙƒ ô#ˆÏÓ˚ ô#ˆÏÓ˚ ÎˆÏÌT˛ ≤ÃË˛yÓ ˆÊ˛°ˆÏï˛ ¢%Ó˚% Ü˛ˆÏÓ˚– ≤Ã!ï˛ˆÏÓòˆÏl Ó°y •Î˚ÈüüüÈ
v ˆ§ ˆòˆÏ¢Ó˚ Îál ~Ü˛!ê˛ ˆŸªï˛yAà ˛õ!Ó˚ÓyÓ˚ àˆÏí˛¸ 162 í˛°yÓ˚ xyÎ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛ál Ü,˛£÷ÏyAà˛ ˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚
xyÎ˚ 100 í˛°yÓ˚– ˆòáyˆÏàˆÏSÈ Ü,˛£÷ÏyAà˛ ˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚ ï%˛°lyÎ˚ ˆŸªï˛yAà ˛õ!Ó˚ÓyÓ˚à%!°Ó˚ §¡õ!_Ó˚ ˛õ!Ó˚Ùyî
≤ÃyÎ˚ 12à%î ˆÓ!¢–
v Óy!£Ï≈Ü˛ 75000 •yçyÓ˚ í˛°yÓ˚ xyÎ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ~Ùl 10!ê˛Ó˚ ÙˆÏôƒ 9!ê˛ ˛õ!Ó˚ÓyÓ˚ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ !lÓ≈yã˛ˆÏl
ˆË˛yê˛òyˆÏl xÇ¢ @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚ñ §ˆÏÓ≈yFã xyˆÏÎ˚Ó˚ ˆ«˛ˆÏe ~Ó˚y ˆÙyê˛ çlàˆÏîÓ˚ 20¢ï˛yÇ¢ – xlƒ!òˆÏÜ˛ ÓSÈˆÏÓ˚
15000 •yçyÓ˚ í˛°yˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛Ù xyÎ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ~Ùl ò¢!ê˛ ˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚ ÙˆÏôƒ Ùye 5!ê˛ ˛õ!Ó˚ÓyÓ˚ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛
!lÓ≈yã˛ˆÏl ˆË˛yê˛òyl Ü˛ˆÏÓ˚ §Ó≈!l¡¨ xyˆÏÎ˚Ó˚ ˆ«˛ˆÏe ~Ó˚y ˆÙyê˛ çlàˆÏîÓ˚ 20 ¢ï˛yÇ¢–
v Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ò°à%!° ≤ÃyÎ˚ 95 ¢ï˛yÇ¢ xl%òyl ôl#ˆÏòÓ˚ Ü˛ySÈ ˆÌˆÏÜ˛ ˛õyÎ˚– !Ó!lÙˆÏÎ˚ ï˛yÓ˚y !lˆÏçˆÏòÓ˚
Ùï˛ ≤ÃÜ˛yˆÏ¢Ó˚ §%ˆÏÎyà ˛õyÎ˚ñ ≤ÃË˛yÓ áyê˛yˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– xÌã˛ ~•z «˛Ùï˛y ˆòˆÏ¢Ó˚ x!ôÜ˛yÇ¢ çlàî ˛õyÎ˚ly–
v Ó˚yçl#!ï˛ˆÏï˛ ò!Ó˚o çlàˆÏîÓ˚ xÇ¢ @˝Ã•î Ü˛Ùñ ~Ü˛yÓ˚ˆÏî ï˛yˆÏòÓ˚ xË˛yÓ x!Ë˛ˆÏÎyàñ !¢«˛yñ fl∫yfiÌƒñ
ã˛yÜ%˛!Ó˚ ~ÓÇ Óy§fiÌyˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe §Ó˚Ü˛yÓ˚ á%Ó ˆÓ!¢ í˛zˆÏòƒyà @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚ly– Ó˚yçl#!ï˛!Óò‰Ó˚y ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà
ˆ«˛ˆÏe•z ôl# ~ÓÇ ÓƒÓ§yÎ˚#ˆÏòÓ˚ §yˆÏÌ §¡õÜ≈˛ ÓçyÎ˚ ˆÓ˚ˆÏá ã˛ˆÏ°–
í˛z˛õˆÏÓ˚Ó˚ xyˆÏ°yã˛ly xl%§Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚ Úàîï˛sf ~ÓÇ òy!Ó˚oÛ ~!Ó£ÏˆÏÎ˚ ~Ü˛!ê˛ ≤ÃÓrô Ó˚ã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚y– ~ˆÏ«˛ˆÏe
Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ í˛zòy•Ó˚î x!ôÜ˛ Ü˛yÙƒ–

ˆÓ!¢Ó˚ Ë˛yà §ÇÓyò˛õˆÏe §¡õyòÜ˛#Î˚ Ü˛°ˆÏÙ ÌyˆÏÜ˛ §ÇÓyò˛õˆÏeÓ˚ !lçﬂ∫ Ùï˛yÙï˛ – ~SÈyí˛¸yG §ÇÓyò˛õˆÏe
xlƒylƒ ˆ°áˆÏÜ˛Ó˚ ≤Ã!ï˛ˆÏÓòl ~ÓÇ !ÓˆÏ¢£ÏˆÏK˛Ó˚ Ùï˛yÙï˛ !Ó!Ë˛ß¨ çlÙˆÏï˛G ˛õ!Ó˚ˆÏÓ!¢ï˛ •Î˚– ~ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ˆÎ
ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛!ê˛ ˛õ!eÜ˛y ˆÓˆÏSÈ !lˆÏÎ˚ àï˛ 1ÙyˆÏ§Ó˚ §¡õyòÜ˛#Î˚ ≤Ã!ï˛ˆÏÓòl ~ÓÇ àîï˛sf §¡õ!Ü≈˛ï˛ xlƒylƒ ≤Ã!ï˛ˆÏÓòl
G çlÙï˛à%!° §Ç@˝Ã• Ü˛Ó˚– !lˆÏ¡¨y=˛ í˛z˛õyˆÏÎ˚ ˆ◊!î !ÓË˛yà Ü˛ˆÏÓ˚y–
v àîï˛ˆÏsfÓ˚ xy•zlàï˛ ~ÓÇ §yÇ!Óôy!lÜ˛ !Ó£ÏÎ˚§Ù)•–
v lyà!Ó˚ˆÏÜ˛Ó˚ x!ôÜ˛yÓ˚ §¡õ!Ü≈˛ï˛ !Ó£ÏÎ˚§Ù)•–
v ò°#Î˚ Ó˚yçl#!ï˛ ~ÓÇ !lÓ≈yã˛l §ÇÜ˛yhs˝ !Ó£ÏÎ˚§Ù)•–
v àîï˛ˆÏsfÓ˚ §ÙyˆÏ°yã˛ly §¡õ!Ü≈˛ï˛ xyˆÏ°yã˛ly§Ù)•–

àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 38
ï,˛ï˛#Î˚ xôƒyÎ˚

§yÇ!Óôy!lÜ˛ Ü˛yë˛yˆÏÙy
CONSTITUTIONAL DESIGN

Ë)˛!ÙÜ˛y (Introduction)
˛õ)Ó≈Óï˛#≈ xôƒyˆÏÎ˚ xyÙÓ˚y ˆòˆÏá!SÈ ˆÎñ àîï˛y!sfÜ˛ ÓƒÓfiÌyÎ˚ ¢y§Ü˛àˆÏîÓ˚ •yˆÏï˛ •zFSÈyÙï˛ Ü˛yç Ü˛Ó˚yÓ˚
fl∫yô#lï˛y ÌyˆÏÜ˛ ly– çlàî ~ÓÇ §Ó˚Ü˛yÓ˚ˆÏÜ˛ Ü˛ï˛à%!° !l!ò≈T˛ !lÎ˚ÙÜ˛yl%l xl%§Ó˚î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •Î˚– ~•z §Ü˛°
!lÎ˚ÙÜ˛yl%là%!°•z •° §Ç!Óôyl– ˆòˆÏ¢Ó˚ §ˆÏÓy≈ Fã˛ xy•zˆlÏ Ó˚ í˛zÍ§ !•§yˆÏÓ §Ç!Óôyl•z çlàˆÏîÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ñ §Ó˚Ü˛yˆÏÓÓ˚ ˚
«˛Ùï˛y ~ÓÇ §Ó˚Ü˛yÓ˚ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ Ü˛yç Ü˛Ó˚ˆÏÓ ˆ§ !Ó£ÏˆÏÎ˚ ã)˛í˛¸yhs˝ !§Âôyhs˝ !lˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛–
~•z xôƒyˆÏÎ˚ àîï˛ˆÏsf §Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ Ü˛yë˛yˆÏÙy §¡õˆÏÜ≈˛ Ü˛ï˛à%!° ˆÙÔ!°Ü˛ ≤ÃŸ¿ í˛zay˛õl Ü˛Ó˚y •ˆÏÓ– §Ç!Óôyl
ˆÜ˛l ≤ÃˆÏÎ˚yçl⁄ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ §Ç!Óôyl Ó˚!ã˛ï˛ •Î˚⁄ Ü˛yÓ˚yñ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ §Ç!Óôyl Ó˚ã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚⁄ àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yˆÏT˛… ˆÜ˛yl‰
xyò¢≈à!% ° §Ç!Óôyl Ó˚ã˛lyÎ˚ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ⁄˚ ~Ü˛ÓyÓ˚ à,•#ï˛ •GÎ˚yÓ˚ ˛õÓ˚ ˆ§•z §Ç!ÓôylˆÏÜ˛ !Ü˛ ˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛
ã˛y!•òy xl%ÎyÎ˚# §ÇˆÏ¢yôl Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚⁄
§y¡±!ï˛Ü˛Ü˛yˆÏ° ~Ó˚)˛õ ~Ü˛!ê˛ §Ç!Óôyl Ó˚ã˛lyÓ˚ í˛zòy•Ó˚î •° àîï˛y!sfÜ˛ ò!«˛î xy!Ê˛Ü˛y– ~•z xôƒyÎ˚!ê˛
¢%ô% Ü˛Ó˚y •Î˚ ò!«˛î xy!Ê˛Ü˛yÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ âê˛lyÓ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏ≤Ã!«˛ˆÏï˛ àîï˛y!sfÜ˛ §Ç!Óôyl Ó˚ã˛lyÓ˚ çlƒ çlàî !Ü˛ Ë)˛!ÙÜ˛y
˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ ï˛y í˛zˆÏÕ‘ˆÏáÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ– ~Ó˚˛õˆÏÓ˚ Ë˛yÓ˚ï˛ÓˆÏ£Ï≈ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ §Ç!Óôyl Ó˚!ã˛ï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆ§ !Ó£ÏˆÏÎ˚ xyˆÏ°yã˛ly
Ü˛Ó˚y •Î˚– §Ç!Óôyl Ó˚ã˛lyÓ˚ ˆ«˛ˆÏe Ù)° xyò¢≈à%!° Ü˛# Ü˛# ⁄ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ çlàˆÏîÓ˚ fl∫yˆÏÌ≈ ~Ü˛!ê˛ í˛z˛õÎ%=˛ §Ç!Óôyl
Ó˚ã˛ly Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ ~ÓÇ §Ó˚Ü˛yÓ˚ˆÏÜ˛ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ çlÙ%á# Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ ˆ§ !Ó£ÏÎ˚à%!°G xyˆÏ°y!ã˛ï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–

39
3É1 ò!«˛î xy!Ê˛Ü˛yÓ˚ àîï˛y!sfÜ˛ §Ç!Óôyl
(Democratic Constitution In South Africa)
ÚÚxy!Ù ˆŸªï˛yAà ¢y§ˆÏÜ˛Ó˚ !ÓÓ˚%ˆÏÂô °í˛¸y•z Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ Ë˛yÓ˚ ï ˛Ó£Ï ≈ ˆ Ï Ü ˛G ï˛yÓ˚ y òá° Ü˛ˆÏ Ó ˚ ! SÈ ° – ~Ü˛ê˛y
~ÓÇ Ü,˛£÷ÏyAà ¢y§ˆÏÜ˛Ó˚ !ÓÓ˚%ˆÏÂôG xy!Ù °í˛¸y•z Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ– !ÓÓ˚yê˛§ÇáƒÜ˛ ˆŸªï˛yAà çlàî Ë˛yÓ˚ï˛Ó£Ï≈ ˆSÈˆÏí˛¸ ò!«˛î
xy!Ù ~Ùl ~Ü˛ àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ fl∫≤¿ ˆòáï˛yÙ ˆÎáyˆÏl xy!Ê˛Ü˛yÎ˚ fiÌyÎ˚#Ë˛yˆÏÓ Ó§Óy§ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ¢%Ó˚% Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ
§Ùyç •ˆÏÓ §ÇflÒyÓ˚Ù%=˛ ~ÓÇ ˆ§áyˆÏl §Ü˛° çlàî !ÙˆÏ°
Ü˛y°Ü˛ˆÏÙ ˆ§áylÜ˛yÓ˚ ¢y§ˆÏÜ˛ ˛õ!Ó˚îï˛ •Î˚– ~•z Óî≈
!ÙˆÏ¢ ˆ§Ô•yò≈ƒ˛õ)î≈ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢ G §Ùyl ÙÎ≈yòy !lˆÏÎ˚ Ó§Óy§
ˆl°§l ˆÙˆÏu˛°y ˜Ó£ÏÙƒÓyò àyˆÏÎ˚Ó˚ ã˛yÙí˛¸yÓ˚ Ó˚ˆÏ.Ó˚ !Ë˛!_ˆÏï˛ fiÌyl#Î˚
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ– ~ê˛y ~Ùl ~Ü˛!ê˛ xyò¢≈ ÎyˆÏÜ˛ ÓyhflÏÓy!Î˚ï˛
Ü˛Ó˚yÓ˚ xy¢yÎ˚ xy!Ù ˆÓÑˆÏã˛ xy!SÈ– ≤ÃˆÏÎ˚yçˆÏl ~•z xyòˆÏ¢≈Ó˚ çlàîˆÏÜ˛ ò%!ê˛ Ë˛yˆÏà !ÓË˛=˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ò!«˛î xy!Ê˛Ü˛yÎ˚
çlƒ xy!Ù Ù,ï%˛ƒÓÓ˚îG Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ≤Ã›ï˛–ÛÛ fiÌyl#Î˚ çlàˆÏîÓ˚ àyˆÏÎÓ˚ ˚ Ó˚Ç Ü˛yˆÏ°y– ˆÙyê˛ çl§ÇáƒyÓ˚
Ó˚yçˆÏoyˆÏ•Ó˚ x!Ë˛ˆÏÎyˆÏà ò!«˛î xy!Ê˛Ü˛yÓ˚ !ï˛lÈüÈã˛ï%˛Ì≈yÇ¢ çlàî•z Ü˛yˆÏ°y ã˛yÙí˛¸yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚#ñ ~
ˆŸªï˛yAà §Ó˚Ü˛yÓ˚ Ü˛ï,˛≈ Ü˛ Ü˛yÓ˚yÓ˚Â% ô •GÎ˚yÓ˚ §ÙÎ˚ ˆl°§l Ü˛yÓ˚ˆîÏ •z ï˛yˆÏòÓ˚ Ü,˛£÷yÏ Aà ÓˆÏ° x!Ë˛!•ï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚– Ü,˛£÷yÏ Aà
ÙƒyˆÏu˛°y ~•z í˛z!=˛!ê˛ Ü˛ˆÏÓ˚l– 1964 §yˆÏ° Óî≈ G ˆŸªï˛yAà ~•z ò%•z ˆày¤˛#Ó˚ ˛õy¢y˛õy!¢ ~Ü˛!ê˛ !Ù◊
˜Ó£ÏˆÏÙƒÓ˚ !ÓÓ˚%ˆÏÂô xyˆÏ®y°l Ü˛Ó˚yÓ˚ x˛õÓ˚yˆÏô xyˆÏÓ˚y çlˆÏày¤˛#G ˆ§áyˆÏl !SÈ° ÎyÓ˚y Ë˛yÓ˚ï˛Ó£Ï≈ ˆÌˆÏÜ˛ ~ˆÏ§ˆÏSÈ–
1 §yï˛çl Óî≈Óyò!ÓˆÏm£Ï# ˆlï˛y§• ˆl°§l ÙƒyˆÏu˛°yˆÏÜ˛ ï˛yˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ ÚÜ˛y°yí≈˛Û Ó°y •ï˛– ˆŸªï˛yAà çlàî §Ü˛°
§y•z l ˆÏ Ó yí≈ ˛ !ê˛ Óî≈ Ó yò ÎyÓI#Ól Ü˛yÓ˚yò[˛ ˆòGÎ˚y •Î˚– Ó˚ˆÏÓl m#ˆÏ˛õ ò!«˛î xˆÏŸªï˛yAàˆÏòÓ˚ â,îyÓ˚ ˆã˛yˆÏá ˆòáï˛– ˆ§ §ÙÎ˚
Î%ˆÏàÓ˚ å1953ä ≤Ãï˛#Ü˛ xy!Ê˛Ü˛yÓ˚ §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ Ë˛Î˚AÜ˛Ó˚ Ü˛yÓ˚yàyˆÏÓ˚ !ï˛!l ò#â≈ 28 xˆÏŸªï˛yAàˆÏòÓ˚ ˆË˛yê˛y!ôÜ˛yÓ˚ !SÈ° ly–
ÓSÈÓ˚ Ó!® !SÈˆÏ°l– ~•z Óî≈!ÓˆÏm£Ï ≤ÃÌy Ü,˛£÷ÏyAàˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ !SÈ°
South Africa History Online

Ë˛Î˚AÜ˛Ó˚ ÎsfîyòyÎ˚Ü˛– ˆŸªï˛yAà ~°yÜ˛yÎ˚ Ü,˛£÷ÏyAàˆÏòÓ˚

Ó§Óy§ !l!£ÏÂô !SÈ°– ~Ùl!Ü˛ ˆŸªï˛yAà xô%ƒ!£Ïï˛ xM˛ˆÏ°

John Mullen, Wikipedia, GNU Free Documentation License

1
2
•zÇ°ƒyˆÏu˛Ó˚ í˛yÓ˚Óyl §Ù%o Óî≈˜ÓÏ £ÏˆÙÏ ƒÓ˚ !ÓÓ˚ˆ% ÂÏ ô §Ç@˝ÃyÙ
ï˛#ˆÏÓ˚ ~Ü˛!ê˛ §y•zlˆÏÓyˆÏí≈˛Ó˚ åStruggle against apartheidä
SÈ!Ó– ˆ§áyˆÏl Ó§Óy§Ü˛yÓ˚#
ç%°% ~ÓÇ xy!Ê˛Ü˛ylˆÏòÓ˚ ò!«˛î xy!Ê˛Ü˛yÎ˚ !Ó!Ë˛ß¨ çy!ï˛ˆÏày¤˛#Ó˚ ÙˆÏôƒ
í˛zˆÏjˆÏ¢ƒ !ÓK˛y˛õî!ê˛ !ÓÓ˚yçÙyl ˜Ó£ÏÙƒÙ)°Ü˛ §yÙy!çÜ˛ ≤ÃÌyˆÏÜ˛ Óî≈˜ÏÓ£ÏÙƒ
ˆòGÎ˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ˆ§áyˆÏl Óy çy!ï˛àï˛ ˜Ó£ÏÙƒ ÓˆÏ° x!Ë˛!•ï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚– ò!«˛î
ˆ°áy xyˆÏSÈ í˛yÓ˚Óyl xy!Ê˛Ü˛yÎ˚ ˆŸªï˛yAà ¢y§Ü˛Ó˚y•z ~•z ≤ÃÌy ã˛y°% Ü˛ˆÏÓ˚–
làˆÏÓ˚Ó˚ 37lÇ ôyÓ˚y §Æò¢ ~ÓÇ xT˛yò¢ ¢ï˛y∑# ôˆÏÓ˚ •zí˛zˆÏÓ˚yˆÏ˛õÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨
xl%§yˆÏÓ˚ ~•z flÿˆÏlÓ˚ âyê˛!ê˛
¢%ô%Ùye ˆŸªï˛yAà
Óy!î!çƒÜ˛ §ÇfiÌy xflf ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ Ó°≤ÃˆÏÎ˚yà
lyà!Ó˚Ü˛ˆÏòÓ˚ çlƒ•z Ü˛ˆÏÓ˚ ~•z §Ü˛° í˛z˛õ!lˆÏÓ¢à%!° òá° Ü˛ˆÏÓ˚– ~•zË˛yˆÏÓ
§ÇÓ˚!«˛ï˛–
àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 40
xl%Ù!ï˛ SÈyí˛¸y Ü,˛£÷ÏyAàÓ˚y Ü˛yç Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ï˛ ly– l#!ï˛ G ˛õ!Ó˚Ü˛“lyÎ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l âê˛yÎ˚– ˜Ó£ÏÙƒÙ)°Ü˛
ˆ§§ÙÎ˚ ˆÓ˚°ày!í˛¸ñ Óy§ñ ê˛ƒy!:˛ÈüÈˆ•yˆÏê˛°ñ •y§˛õyï˛y°ñ xy•zlà%!° ≤Ãï˛ƒy•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ–˚ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ò°à%!°Ó˚ í˛z˛õÓ˚
fl%Ò°ÈüÈÜ˛ˆÏ°çñ °y•zˆÏÓ!Ó˚ñ !§ˆÏlÙy •°ñ lyê˛ƒ¢y°yñ xyˆÏÓ˚y!˛õï˛ ≤Ã!ï˛ÓrôÜ˛ï˛yà%!° ≤Ãï˛ƒy•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ
§Ù%oï˛#Ó˚ñ ˆ¢Ôã˛y°Î˚ ≤ÃË˛, !ï˛ §ÙhflÏ !Ü˛S%ÈÓ˚ ˆ«˛ˆÏe•z §yòy §ÇÓyòÙyôƒˆÏÙÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ !Ó!Ë˛ß¨ !Ó!ô!lˆÏ£Ïô ï%˛ˆÏ°
G Ü˛yˆÏ°yˆÏòÓ˚ çlƒ xy°yòy ÓƒÓfiÌy !SÈ°– ~•z ÓƒÓfiÌyˆÏÜ˛ ˆlÎ˚– ò#â≈ 28 ÓSÈÓ˚ Ó!®ò¢y ˆÌˆÏÜ˛ ˆl°§l ÙƒyˆÏu˛°yˆÏÜ˛ ò!«˛î xy!Ê˛Ü˛yÎ˚ ˆŸªï˛yAà
Ó°y •Î˚ ˛˛õ,ÌÜ‰˛Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ÓƒÓfiÌy– ~Ùl!Ü˛ ˆÎ §Ü˛° Ù%=˛ Ü˛Ó˚y •Î˚– ˛õ!Ó˚ˆÏ¢ˆÏ£Ï 1994 §yˆÏ°Ó˚ 26 ~!≤Ã° ¢y§lñ ˆ¢y£Ïî G
!àç≈yÎ˚ ˆŸªï˛yAàÓ˚y ≤ÃyÌ≈ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆÎˆÏï˛l ˆ§áyˆÏl ÙôƒÓ˚yˆÏï˛ fl∫yô#l àî≤Ãçyï˛y!sfÜ˛ ò!«˛î xy!Ê˛Ü˛yÓ˚ !lÎ≈yï˛ˆÏlÓ˚ !ÓÓ˚%ˆÏÂô
Ü,˛£÷ÏyAàˆÏòÓ˚ ≤ÃˆÏÓ¢ !l!£ÏÂô !SÈ°– Ü,˛£÷ÏyAàÓ˚y ˆÜ˛yˆÏly ˛õï˛yÜ˛y í˛zˆÏ_y°ˆÏlÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ ˛õ,!ÌÓ#ˆÏï˛ xyˆÏÓ˚y ~Ü˛!ê˛ §Çáƒyà!Ó˚¤˛ Ü,˛£÷ÏyAà
§Çàë˛l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ï˛ ly– xÌÓy Ë˛Î˚AÜ˛Ó˚ ˆÜ˛yˆÏly lï%˛l àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ çß√ •Î˚– Ó•%çy!ï˛!Ë˛!_Ü˛ çlàî Î!ò ≤Ã!ï˛!•Ç§y
xlƒyˆÏÎ˚Ó˚ !ÓÓ˚%ˆÏÂô ≤Ã!ï˛Óyò Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ï˛ ly– ˛õÓ˚yÎ˚î •ˆÏÎ˚ xyÜ˛Ùî
§Ó˚Ü˛yÓ˚ àë˛ˆÏlÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ Óî≈˜ÏÓ£ÏÙƒÓyò# ˆŸªï˛yAà
ã˛y°yˆÏlyÓ˚ !§Âôyhs˝ ˆlÎ˚
1950 §y° ˆÌˆÏÜ˛•z ò!«˛î xy!Ê˛Ü˛yÎ˚ Ü,˛£÷ÏyAà ¢y§ˆÏlÓ˚ xÓ§yl âˆÏê˛–
ï˛ˆÏÓ Ü˛# âê˛ˆÏÓ⁄
çlàî§• Ë˛yÓ˚ ï ˛#Î˚ ~ÓÇ !Ù◊ çy!ï˛ˆÏ à y¤˛# Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ~ê˛y §Ω˛Ó •°⁄ ã˛ˆÏ°y lÓï˛Ù ò!«˛î
§!¡ø!°ï˛Ë˛yˆÏÓ ~•z Óî≈˜ÏÓ£ÏÙƒÓyˆÏòÓ˚ !ÓÓ˚%ˆÏÂô ï˛#Ó xy!Ê˛Ü˛yÓ˚ ≤ÃÌÙ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ ˆl°§l ÙƒyˆÏu˛°yÓ˚ Ë˛y£Ïî!ê˛
xyˆÏ®y°l ã˛y°yÎ˚– ï˛yÓ˚y !Ù!SÈ°ñ !Ù!ê˛Ç Ü˛ˆÏÓ˚ ôl≈y ˆòÎ˚ ˛õ!í˛¸–
~ÓÇ Ó•% ôÙ≈âê˛ §Çà!ë˛ï˛ Ü˛ˆÏÓ–˚ Óî≈˜ÓÏ £ÏÙƒÓyˆÏòÏ Ó˚ !ÓÓ˚ˆ% ÂÏ ô ÚÚÓî≈Óyò !ÓˆÏm£Ï ˆÌˆÏÜ˛ àîï˛ˆÏsf í˛z_Ó˚ˆÏîÓ˚ ~•z
xyˆÏ®y°ˆÏlÓ˚ xlƒï˛Ù ˆlï,˛ˆÏc !SÈ° xy!Ê˛Ü˛yl çyï˛#Î˚ §%ò#â≈ Îyey˛õˆÏÌ ˙!ï˛•y!§Ü˛ ¢e%ˆÏòÓ˚ §yˆÏÌ xy°y˛õ
Ü˛ÇˆÏ@˝Ã§ åANCä – xˆÏlÜ˛ ◊!ÙÜ˛ §Çàë˛l ~ÓÇ xyˆÏ°yã˛ly G ¢y!hs˝˛õ)î≈ Ë˛yˆÏÓ «˛Ùï˛y •hflÏyhs˝ˆÏÓ˚Ó˚ ~•z
Ü˛!Ùí˛z!lfiê˛ ò°G ~Ó˚ xhsË%≈˛=˛ !SÈ°– ~Ùl!Ü˛ xˆÏlÜ˛ !Ó¢y° Ü˛Ù≈Ü˛y[˛ §Ω˛Ó •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Ü˛yÓ˚î xyÙyˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ
§•yl%Ë)˛!ï˛¢#° ˆŸªï˛yAà çlàîG Óî≈˜ÏÓ£ÏÙƒÓyˆÏòÓ˚ xˆÏlƒÓ˚ Ë˛yˆÏ°y Ü˛Ó˚yÓ˚ ~Ü˛ fl∫yË˛y!ÓÜ˛ ≤ÃÓîï˛y Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
!ÓˆÏÓ˚y!ôï˛y Ü˛ˆÏÓ˚ ~•z §Ç@˝ÃyˆÏÙ §!Ü˛Î˚ xÇ¢@˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚– xyÙyÓ˚ !ÓŸªy§ ò!«˛î xy!Ê˛Ü˛yÓ˚ çlàî Ü˛áˆÏly•z
˛õ,!ÌÓ#Ó˚ Ó•% Ó˚yT˛… ~ôÓ˚ˆÏîÓ˚ Óî≈Óyò !ÓˆÏm£Ï# ≤ÃÌyˆÏÜ˛ §Ü˛ˆÏ°Ó˚ ÙAà° Ü˛yÙly ˆÌˆÏÜ˛ ò)ˆÓÏ ˚ §ˆÏÓ˚ ÎyˆÏÓlyñ §Ù@˝Ã
Óy!ï˛° Ü˛ˆÏÓ˚– !Ü˛v xy!Ê ˛Ü˛yÓ˚ ˆŸªï˛yAà §Ó˚Ü˛yÓ˚ ÙylÓ çy!ï˛Ó˚ í˛z˛õÓ˚ xàyô !ÓŸªy§•z •° xyÙyˆÏòÓ˚
xyˆÏ®y°lÜ˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚ Ü˛yÓ˚yàyˆÏÓ˚ Ó!® Ü˛ˆÏÓñ˚ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛Ë˛yˆÏÓ àîï˛ˆÏsfÓ˚ Ù)° !Ë˛!_–ÛÛ
!lÎ≈yï˛l Ü˛ˆÏÓñ˚ ~ÓÇ ~Ùl!Ü˛ •yçyÓ˚ •yçyÓ˚ Ü,˛£÷yÏ AàˆÏòÓ˚ ò!«˛î xy!Ê˛Ü˛yÎ˚ lï%˛l àîï˛y!sfÜ˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚
•ï˛ƒy Ü˛ˆÏÓ˚ ~•z Ü%˛≤ÃÌyˆÏÜ˛ ã˛y°% Ó˚yáyÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚– ≤Ã!ï˛!¤˛ï˛ •GÎ˚yÓ˚ ˛õˆÏÓ•˚ z Ü,˛£÷yÏ Aà ˆlï,˛Óà≈ ï˛yˆÏòÓ˚ ò°#Î˚
§ò§ƒˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ ˆŸªï˛yAàˆÏòÓ˚ !ÓÓ˚ˆ% ÂÏ ô ≤Ã!ï˛!•Ç§y˛õÓ˚yÎ˚î
!lˆÏç Ü˛ˆÏÓy˚ ly •ÓyÓ˚ xyˆÏÓòl çylyÎ˚– ï˛yÓ˚y ÓˆÏ°lñ ã˛°%l xyÙÓ˚y
~Ùl ~Ü˛!ê˛ lï%˛l ò!«˛î xy!Ê˛Ü˛y ˜ï˛!Ó˚ Ü˛!Ó˚ ÎyÓ˚ !Ë˛!_
v ˆl°§l ÙƒyˆÏu˛°yÓ˚ ç#Ól ~ÓÇ §Ç@˝ÃyÙ §¡õˆÏÜ≈˛
•ˆÏÓ §Ü˛° çy!ï˛Ó˚ §yÙƒñ lyÓ˚# G ˛õ%Óˆ%˚ £Ï ÓÏ ˚ §Ùyl ÙÎ≈yòyñ
~Ü˛!ê˛ ˆ˛õyfiê˛yÓ˚ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚y–
àîï˛y!sfÜ˛ Ù)°ƒˆÏÓyôñ §yÙy!çÜ˛ lƒyÎ˚ !Óã˛yÓ˚ ~ÓÇ
v Î!ò §Ω˛Ó •Î˚ ï˛y•ˆÏ ° ˆl°§l ÙƒyˆÏ u ˛°yÓ˚
ÙylÓy!ôÜ˛yÓ˚– Óî≈ !ÓˆÏm£ÏÓyˆÏò !ÓŸªy§# ˆŸªï˛yAà ò° ~ÓÇ
xydç#Ól#Ó˚ åThe long walk of Freedomä !Ü˛S%Èê˛y
fl∫yô#lï˛y §Ç@˝ÃyˆÏÙÓ˚ §ÙÌ≈Ü˛ Ü,˛£÷ÏyAà ò° ~Ü˛ˆÏe ÓˆÏ§
xÇ¢ ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛ ˛õyë˛ Ü˛ˆÏÓ˚y–
~Ü˛!ê˛ lï%˛l §Ç!Óôyl Ó˚ã˛lyÓ˚ ˛çlƒ á§í˛¸y ˛õ!Ó˚Ü˛“ly
lï%˛l §Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ ˛õˆÏÌ Ü˛ˆÏÓ˚–
§%ò#â≈ ò%•z ÓSÈÓ˚ ôˆÏÓ˚ Ó•% !Óï˛Ü≈˛ G xy°y˛õ
(Towards a new Constitution) xyˆÏ°yã˛lyÓ˚ ˛õÓ˚ ~Ùl ~Ü˛!ê˛ í˛zß¨ï˛ §Ç!Óôyl Ó˚!ã˛ï˛
Óî≈˜ÏÓ£ÏÙƒÓyˆÏòÓ˚ !ÓÓ%̊ˆÏÂô ≤Ã!ï˛Óyò# xyˆÏ®y°l •° Îy ˛õ,!ÌÓ#ˆÏï˛ xyˆÏà xyÓ˚ ˆÜ˛yÌyG !SÈ°ly– §Ç!Óôyl
Ü˛Ù¢ Ó,!Âô ˆ˛õˆÏ° §Ó˚Ü˛yÓ˚ í˛z˛õ°!kô Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎñ ~Ë˛yˆÏÓ lyà!Ó˚Ü˛ˆÏòÓ˚ Óƒy˛õÜ˛ x!ôÜ˛yÓ˚ òyl Ü˛ˆÏÓ˚ñ ï˛yÓ˚y !§Âôyhs˝
Ó°≤ÃˆÏÎ˚yà G !l˛õ#í˛¸l Ü˛ˆÏÓ˚ á%Ó ˆÓ!¢!òl Ü,˛£÷ÏyAàˆÏòÓ˚ ˆlÎ˚ ˆÎñ §Ù§ƒy §ÙyôyˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe Ü˛yí˛zˆÜÏ ˛ Óy•zˆÓÏ ˚ Ó˚yáy
xyÓ˚ ¢y§l Ü˛Ó˚y ÎyˆÏÓ ly– ˆŸªï˛yAà §Ó˚Ü˛yÓ˚ !lˆÏçˆÏòÓ˚ •ˆÏÓ lyñ ¢e% !•§yˆÏÓG !ã˛!•´ï˛ Ü˛Ó˚y ÎyˆÏÓ ly– ï˛yÓ˚y

41 §yÇ!Óôy!lÜ˛ Ü˛yë˛yˆÏÙy
Wikipedia, GNU Free Documentation License
~Ü˛Ùï˛ •Î˚ ~•z ÙˆÏÙ≈ ˆÎñ ˆòˆÏ¢Ó˚ ÎyÓï˛#Î˚ §Ù§ƒy
§ÙyôyˆÏl §Ü˛° ˆ◊!îÓ˚ lyà!Ó˚Ü˛ˆÏòÓ˚ xhs˝Ë˛≈% =˛ Ü˛Ó˚y •ˆÏÓ–
ò!«˛î xy!Ê˛Ü˛yÓ˚ §Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ ≤ÃhflÏyÓlyÎ˚ å50 ˛õ,¤˛yÎ˚
ˆòˆÏáyä ~•z Ó=˛ˆÏÓƒÓ˚ Ù)° !lÎ≈y§ !l!•ï˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
ò!«˛î xy!Ê˛Ü˛yÓ˚ §Ç!Óôyl ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ §Ü˛°
ˆ◊!îÓ˚ àîï˛sf !≤ÃÎ˚ çlàîˆÏÜ˛ xl%≤Ãy!îï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ˆÎ
ˆÏò¢ ~Ü˛§ÙÎ˚ §Ó≈yˆÏ˛õ«˛y xàîï˛y!sfÜ˛ ˆò¢ !•§yˆÏÓ
˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ !SÈ° ˆ§ ˆò¢ Óï≈˛ÙyˆÏl àîï˛ˆÏsÓf ˚ xyò¢≈ !•§yˆÏÓ
fl∫#Ü,˛ï˛– ~ê˛y §Ω˛Ó •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆ§áylÜ˛yÓ˚ çlàˆÏîÓ˚ ò,ì˛¸
!ÓŸªy§ñ ˆ§Ôºyï,˛cˆÏÓyôñ ~Ü˛ˆÏe Ü˛yç Ü˛Ó˚yÓ˚ xAà#Ü˛yÓ˚
~ÓÇ !ï˛=˛ x!Ë˛K˛ï˛y Ë%˛ˆÏ° !àˆÏÎ˚ Ó˚yÙôl%Ó˚ §yï˛Ó˚ˆÏ.Ó˚
~Ü˛ í˛zIµ° ˆò¢ àë˛ˆÏlÓ˚ fl∫ˆÏ≤¿Ó˚ ÙˆÏôƒ– §Ç!Óôyl
≤Ã§ˆÏAà ÙƒyˆÏu˛°y ÓˆÏ°l ÈüüüÈ
ÚÚ ò!«˛î xy!Ê˛Ü˛yÓ˚ §Ç!Óôyl xï˛#ï˛ ~ÓÇ Ë˛!Ó£ÏƒÍ ~Ó˚
Ü˛Ìy ÓˆÏ°– ~Ü˛!òˆÏÜ˛ ~!ê˛ •° ~Ùl ~Ü˛ ˛õ!Óe ã%˛!=˛
ˆÎáyˆÏl ò!«˛î xy!Ê˛Ü˛yÓ˚ çlàî mƒÌ≈•#l Ë˛y£ÏyÎ˚ ˆây£Ïîy
Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎñ ï˛yÓ˚y xyÓ˚ Ü˛áˆÏly•z ~ˆÏòˆÏ¢ xï˛#ˆÏï˛Ó˚
Óî≈˜ÏÓ£ÏÙƒÓyòñ !•Ç§y G !lÎ≈yï˛lˆÏÜ˛ !Ê˛!Ó˚ˆÏÎ˚ xylˆÏÓ
ly– !Ü˛v ~Ó˚ ÙˆÏôƒ xyˆÏÓ˚y xˆÏlÜ˛ !Ü˛S%È xyˆÏSÈ– ~•z
§Ç!Óôyl ~Ùl ~Ü˛ ò!°° ÎyÓ˚ myÓ˚y ˆŸªï˛yAà Óy Ü,˛£÷yÏ Aàñ
lyÓ˚# ~ÓÇ ˛õ%Ó% £%˚ Ï §Ü˛ˆÏ°•z §¡õ)îË≈ ˛yˆÏÓ ~ˆÏò¢ˆÏÜ˛ !lˆÏçÓ˚
ˆò¢ ÓˆÏ° ÙˆÏl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ–ÛÛ

~•z SÈ!ÓÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ ò!«˛î xy!Ê ˛Ü˛yÓ˚ Óï≈˛Ùyl xÓfiÌyÓ˚ !ã˛e Ê%˛ˆÏê˛ í˛zˆÏë˛ˆÏSÈ– ò!«˛î xy!Ê ˛Ü˛yÓ˚ çlàî !lˆÏçˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛
Ó˚yÙôl%Ó˚ çy!ï˛ !•§yˆÏÓ åRainbow nationä x!Ë˛!•ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ï%˛!Ù !Ü˛ xl%Ùyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y ˆÜ˛l⁄
ò!«˛î xy!Ê˛Ü˛yÓ˚ fl∫yô#lï˛y §Ç@˝ÃyˆÏÙÓ˚ ~•z à“ ˆï˛yÙyˆÏÜ˛ !Ü˛ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ çyï˛#Î˚ xyˆÏ®y°ˆÏlÓ˚ âê˛lyà%!°ˆÏÜ˛ ÙˆÏl
!lˆÏçÓ˚ Ü˛!Ó˚ˆÏÎ˚ ˆòÎ˚⁄
!l¡¨!°!áï˛ ˛õˆÏÎ˚rê˛ÈüÈ~Ó˚ !Ë˛!_ˆÏï˛ ~ ò%!ê˛ ˆòˆÏ¢Ó˚ §yò,¢ƒ G ˜Ó§yò,¢ƒà%!°Ó˚ ~Ü˛!ê˛ ï˛y!°Ü˛y ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚–
x@˝Ãà!ï˛ v í˛z˛õ!lˆÏÓ¢ÓyˆÏòÓ˚ ≤ÃÜ,˛!ï˛–
Îyã˛y•z Ü˛Ó˚ v !Ó!Ë˛ß¨ ˆày¤˛#Ó˚ ÙˆÏôƒ §¡õÜ≈˛–
v ˆlï,˛c ı ày!rô‡ÙƒyˆÏu˛°y
v fl∫yô#lï˛y §Ç@˝ÃyÙ ˛õ!Ó˚ã˛y°lyÜ˛yÓ˚# ò° ı xy!Ê˛Ü˛yÓ˚ çyï˛#Î˚ Ü˛ÇˆÏ@˝Ã§‡Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ çyï˛#Î˚ Ü˛ÇˆÏ@˝Ã§–
v §Ç@˝ÃyˆÏÙÓ˚ ˛õÂô!ï˛–
3É2 §Ç!Óôyl xyÙyˆÏòÓ˚ ≤ÃˆÎÏ y˚ çl ˆÜ˛l⁄ (Why do we need a Constitution?)
ò!«˛î xy!Ê˛Ü˛yÓ˚ ~•z í˛zòy•Ó˚î ˆÌˆÏÜ˛ xyÙÓ˚y á%Ó §•ç !SÈ° ly– í˛zË˛Î˚ í˛zË˛Î˚ˆÏÜ˛ Ë˛Î˚ ˆ˛õï˛– ï˛yÓ˚y
á%Ó Ë˛yˆÏ°yË˛yˆÏÓ í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õy!Ó˚ ˆÎñ §Ç!Óôyl !lˆÏçˆÏòÓ˚ fl∫yÌ≈ §%Ó˚!«˛ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆã˛ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– §Çáƒyà!Ó˚¤˛
ˆÜ˛l ≤ÃˆÏÎ˚yçl ~ÓÇ §Ç!Óôyl Ü˛# Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚⁄ ~ˆÏ«˛ˆÏe Ü,˛£÷ÏyAà çlàî !l!Ÿã˛ï˛ !SÈ° ˆÎñ àîï˛y!sfÜ˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚
!lÎ≈yï˛lÜ˛yÓ˚# ~ÓÇ !lÎ≈y!ï˛ï˛ í˛zË˛Î˚•z ~Ü˛§yˆÏÌ ÓˆÏ§ Ü˛áˆÏly xlƒyÎ˚ G ò%l#≈!ï˛Ó˚ §yˆÏÌ xyˆÏ˛õy§ Ü˛Ó˚ˆÏÓly–
˛õ!Ó˚Ü˛“ly @˝Ã•ˆÏî §Ùyl Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– ~•z ï˛yÓ˚y ≤Ãã˛% Ó˚ ˛õ!Ó˚ÙyˆÏî §yÙy!çÜ˛ G xÌ≈˜lÏ !ï˛Ü˛ x!ôÜ˛yÓ˚
˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ ï˛yˆÏòÓ˚ ˛õˆÏ«˛ ~ˆÏÜ˛ x˛õÓ˚ˆÏÜ˛ !ÓŸªy§ Ü˛Ó˚y ˆ˛õˆÏï˛ ˆã˛ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– xyÓ˚ ˆŸªï˛yAà lyà!Ó˚Ü˛Ó˚y ˆã˛ˆÏÎ˚ˆÏSÈ

àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 42
ï˛yˆÏòÓ˚ §¡õ!_ ~ÓÇ ≤ÃyÆ §%ˆÏÎyà §%!Óôyà%!° ÓçyÎ˚ ≤ÃˆÏÎyçƒ •ˆÏÓ ~Ùl lÎ˚– ˆÎÈüÈˆÜ˛yˆÏly §Çàë˛ˆÏlÓ˚ ~Ü˛!ê˛
Ó˚yáyÓ˚ çlƒ– !l!ò≈T˛ §Ç!Óôyl ÌyÜ˛y xyÓ¢ƒÜ˛– ~°yÜ˛yÓ˚ Üœ˛yÓñ §ÙÓyÎ˚
§%ò#â≈ xy°y˛õ xyˆÏ°yã˛lyÓ˚ ˛õÓ˚ í˛zË˛Î˚ ò° ~Ü˛!ê˛ §ÇfiÌyñ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ò° ≤ÃË,˛!ï˛ §Ü˛ˆÏ°Ó˚•z ~ôÓ˚ˆÏîÓ˚
§ÙˆÏV˛yï˛yÓ˚ ÙˆÏôƒ xyˆÏ§– ˆŸªï˛yAàÓ˚y §Çáƒyà!Ó˚ˆÏ¤˛Ó˚ §Ç!Óôyl ≤ÃˆÏÎ˚yçl–
¢y§l ~ÓÇ ~Ü˛Óƒ!=˛ ~Ü˛ ˆË˛yˆÏê˛Ó˚ x!ôÜ˛yÓ˚ ˆÙˆÏl ˆlÎ˚–
ï˛yÓ˚y ò!Ó˚o G ◊!ÙÜ˛ ˆ◊!îÓ˚ Ü˛ï˛Ü˛à%!° !ÓˆÏ¢£Ï
x!ôÜ˛yÓ˚G ˆÙˆÏl !lˆÏï˛ §¡øï˛ •Î˚– !Ü˛v Ü,˛£÷ÏyAàˆÏòÓ˚
!lˆÏç Ü˛ˆÏÓy˚
ÙˆÏï˛ §Çáƒyà!Ó˚ˆÏ¤˛Ó˚ ¢y§lG ã)˛í˛¸yhs˝ «˛Ùï˛yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚# ˆï˛yÙyÓ˚ ~°yÜ˛yÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly Üœ˛yÓñ §ÙÓyÎ˚ §!Ù!ï˛
lÎ˚– ï˛yÓ˚y §Çáƒyà!Ó˚¤˛ ¢y§Ü˛ Ü˛ï,˛≈ Ü˛ §Çáƒy°â% ˆŸªï˛yAà G ◊!ÙÜ˛ §Çàë˛l !Ü˛ÇÓy Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ òˆÏ°Ó˚ Ü˛yˆÏSÈ
çlàˆÏîÓ˚ !Ó£ÏÎ˚ §¡õ!_ !Ê˛!Ó˚ˆÏÎ˚ ly ˆlGÎ˚yÓ˚ !Ó£ÏˆÏÎ˚ xl%ˆÏÓ˚yô Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛yˆÏòÓ˚ §Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ ~Ü˛!ê˛ Ü˛!˛õ §Ç@˝Ã•
~Ü˛Ùï˛ •Î˚– ~•z §ÙˆÏV˛yï˛yÓ˚ !Ó£ÏÎ!˚ ê˛ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ÓyhflÓÏ y!Î˚ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ˛õí˛¸– ~à%!° !Ü˛ àîï˛ˆÏsfÓ˚ §yˆÏÌ §¡õÜ≈˛Î%=˛⁄
•Î˚⁄ Î!ò ~ˆÏÜ˛ x˛õˆÏÓ˚Ó˚ í˛z˛õÓ˚ xyfiÌy Ó˚yˆÏá ï˛Ìy!˛õG ï˛yÓ˚y !Ü˛ ˜Ó£ÏÙƒ ly Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎÈüÈˆÜ˛yˆÏly Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ ï˛yˆÏòÓ˚
ï˛yÓ˚y ˆÎ Ë˛!Ó£ÏƒˆÏï˛ !ÓŸªy§âyï˛Ü˛ï˛y Ü˛Ó˚ˆÏÓly ï˛yÓ˚ !Ü˛ §ò§ƒ˛õò òyl Ü˛ˆÏÓ˚⁄
!lŸã˛Î˚ï˛y xyˆÏSÈ⁄
~ê˛y §Ω˛Ó •ˆÏÓ ~Ùl ~Ü˛ !ÓŸªy§ˆÏÎyàƒ ~•zË˛yˆÏÓ ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛!ê˛ Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ §Ç!Óôyl
˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ §,!T˛Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ ˆÎáyˆÏl §Ü˛ˆÏ°Ó˚ çlƒ
!°!áï˛ xyÜ˛yˆÏÓ˚ Ó˚!ã˛ï˛ •Î˚ ~ÓÇ ï˛y ˆ§ ˆòˆÏ¢
Ü˛ï˛à%!° !l!ò≈T˛ !lÎ˚Ù Ü˛yl%l ÌyÜ˛ˆÏÓ ~ÓÇ §Ü˛ˆÏ° ï˛y
Ó§Óy§Ü˛yÓ˚# §Ü˛° çlàî Ü˛ï,˛≈ Ü˛ à,•#ï˛ •Î˚– §Ç!Óôyl
ˆÙˆÏl ã˛°ˆÏÓ– ~ˆÏï˛ Ë˛!Ó£ÏƒˆÏï˛ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ¢y§Ü˛Óà≈ !lÓ≈yã˛l
Ü˛Ó˚y •ˆÏÓ ï˛yÓ˚ !lÎ˚Ù Ü˛yl%l ÌyÜ˛ˆÏÓ– ~•z xy•zˆlÏ xyˆÏÓy˚ •° ˆòˆÏ¢Ó˚ ã)˛í˛¸yhs˝ xy•zˆÏlÓ˚ í˛zÍ§ Îy çlàˆÏîÓ˚ §yˆÏÌ
ÌyÜ˛ˆÏÓ !lÓ≈y!ã˛ï˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ Ü˛# Ü˛# Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ ~ÓÇ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ §¡õÜ≈˛ !l!ò≈T˛ Ü˛ˆÏÓ˚– §Ç!Óôyl ˆÎ §Ü˛°
Ü˛# Ü˛# Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ ly– §Ó≈ˆÏ¢ˆÏ£Ï ~•z xy•zˆÏl ÌyÜ˛ˆÏÓ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚ ÈüüüÈ
lyà!Ó˚ˆÏÜ˛Ó˚ x!ôÜ˛yÓ˚§Ù)•– §Ó˚Ü˛yÓ˚ ˛õ«˛ !lˆÏçÓ˚ v ≤ÃÌÙï˛ ı ~ê˛y ˆòˆÏ¢ Ó§Óy§Ü˛yÓ˚# !Ó!Ë˛ß¨ çlˆÏày¤˛#Ó˚
•zFSÈyÙˆÏï˛y §•ˆÏç ~•z !lÎ˚ÙÜ˛yl%là%!° ˛õ!Ó˚Óï≈˛l Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ ÙˆÏôƒ §•ˆÏÎy!àï˛y G !ÓŸªyˆÏ§Ó˚ !Ë˛!_ !l!Ÿã˛ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚–
ly ˛õyÓ˚ˆÏ°•z ~à%!° !ÓˆÏ¢£Ï Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚ •Î˚– ~•z ÓƒÓfiÌy•z v !mï˛#Î˚ï˛ ı Ü˛#Ë˛yˆÏÓ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ≤Ã!ï˛!¤˛ï˛ •ˆÏÓ ~ÓÇ
ò!«˛î xy!Ê˛Ü˛yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe xl%§Ó˚î Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ï˛yÓ˚y !§Âôyhs˝ ˆlGÎ˚yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe Ü˛yÓ˚ ˆÜ˛yl‰ «˛Ùï˛y ÌyÜ˛ˆÏÓ ˆ§
Ü˛ï˛Ü˛à%!° ˆÙÔ!°Ü˛ !lÎ˚Ù Ü˛yl%l ˆÙˆÏl !lˆÏï˛ §¡øï˛ !Ó£ÏˆÏÎ˚G ~!ê˛ !lˆÏò≈¢ Ü˛ˆÏÓ˚–
•Î˚– !§Âôyhs˝ xl%ÎyÎ˚# ~ !lÎ˚Ù Ü˛yl%là%!° •ˆÏÓ ã)˛í˛¸yhs˝ v ï,˛ï˛#Î˚ï˛ ı ~!ê˛ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ í˛z˛õÓ˚ Ü˛ï˛à%!° !Ó!ô
~ÓÇ ˆÜ˛yˆÏly §Ó˚Ü˛yÓ˚•z ~à%!°ˆÏÜ˛ í˛zˆÏ˛õ«˛y Ü˛Ó˚ˆÏï˛
!lˆÏ£Ïô xyˆÏÓ˚y˛õ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ lyà!Ó˚ˆÏÜ˛Ó˚ x!ôÜ˛yÓ˚§Ù)•
˛õyÓ˚ˆÏÓly– ~•z !l!ò≈T˛ ˆÙÔ° !lÎ˚ÙÜ˛yl%là%!°•z •°
í˛zˆÏÕ‘á Ü˛ˆÏÓ˚–
§Ç!Óôyl–
v ã˛ï%˛Ì≈ï˛ ı ~Ü˛!ê˛ í˛zßï¨ ˛ §Ùyç ÓƒÓfiÌy àë˛ˆÏlÓ˚ °ˆÏ«˛ƒ
ò!«˛î xy!Ê˛Ü˛yÓ˚ §Ç!Óôyl Ó˚ã˛lyÓ˚ ~•z ≤ÃˆãÏ ˛T˛y
x§yôyÓ˚î !Ü˛S%È lÎ˚– ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ Ó˚yˆÏT˛… !Ó!Ë˛ß¨ çlàˆÏîÓ˚ xy¢y xyÜ˛yA«˛yÓ˚ ≤Ã!ï˛Ê˛°l âê˛yÎ˚–
çlˆÏày¤˛# Óy§ Ü˛ˆÏÓ–˚ •Î˚ˆïÏ ˛y ˆ§ §Ü˛° Ó˚yˆÏT˛… çlˆÏày¤˛#Ó˚ §Ç!Óôyl xyˆÏSÈ ~Ùl §Ü˛° ˆò¢•z àîï˛y!sfÜ˛
ÙˆÏôƒ §¡õÜ≈˛ ò!«˛î xy!Ê ˛Ü˛yÓ˚ ˆŸªï˛yAàÈüÈÜ,˛£÷ÏyAà •ÓyÓ˚ ≤ÃˆÎÏ y˚ çl ˆl•z– !Ü˛v àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ §Ç!Óôyl ~ê˛y lƒyÎƒ lÎ˚– §Ü˛°
çlˆÏày¤˛#Ó˚ ÙˆÏï˛y ~ï˛ê˛y áyÓ˚y˛õ lÎ˚– !Ü˛v §Ù@˝Ã ÌyÜ˛y xyÓ¢ƒÜ˛– !Ó!ê˛ˆÏ¢Ó˚ !ÓÓ%̊ˆÂÏ ô fl∫yô#lï˛y Î%ˆÂÏ ôÓ˚ ˛õÓ˚ ˆÙÔ!°Ü˛ !§Âôyhs˝ §Ù)•
!ÓŸªç%ˆÏí˛¸ !Ó!Ë˛ß¨ ˆày¤˛#Ó˚ !Ë˛ß¨ !Ë˛ß¨ Ùï˛ G fl∫yÌ≈ xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛yÎ˚ §Ç!Óôyl Ó˚!ã˛ï˛ •Î˚– !Ó≤’ˆÓÏ Ó˚ ˛õÓ˚ Ê˛yˆÏ™Ó˚ §Ç!ÓôyˆÏl •zˆÏï˛yÙˆÏôƒ
à,•#ï˛ •GÎ˚yÓ˚ ˛õÓ˚
!ÓÓ˚yçÙyl– àîï˛y!sfÜ˛ •í˛zÜ˛ Óy ly •í˛zÜ˛ ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà çlàî àîï˛y!sfÜ˛ §Ç!Óôyl xl%ˆÏÙyòl Ü˛ˆÏÓ˚– ˆ§•z ˛àî˛õ!Ó˚£ÏˆÏò xyÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly
Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ ~ ôÓ˚ˆÏîÓ˚ xˆÏlÜ˛à%!° !l!ò≈T˛ !lÎ˚Ù l#!ï˛ ˆÌˆÏÜ˛ §Ü˛° àîï˛y!sfÜ˛ ¢y§l ÓƒÓfiÌyÎ˚ !°!áï˛ !Ó£ÏÎ˚ !Ü˛ í˛zay˛õl Ü˛Ó˚y
xl%§Ó˚ˆÏîÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl– ~ê˛y ¢%ô% §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ˆ«˛ˆÏe•z §Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ xyò¢≈ xl%§Ó˚î Ü˛Ó˚y •ˆÏFSÈ– ÎyÎ˚⁄

43 §yÇ!Óôy!lÜ˛ Ü˛yë˛yˆÏÙy
3É3 ÈüÈ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ §Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ àë˛l
(Making of the Indian Constitution)
ÓÕ‘ Ë ˛ Ë˛y•z çyˆÏ Ë ˛Ó˚ Ë ˛y•z ò!«˛î xy!Ê˛Ü˛yÓ˚ ÙˆÏï˛y Ë˛yÓ˚ï˛ÓˆÏ£Ï≈G !Ó!Ë˛ß¨ !SÈ°– ò!«˛î xy!Ê ˛Ü˛yÓ˚ ÙˆÏï˛y ~áyˆÏl àîï˛y!sfÜ˛
˛õƒyˆÏê˛°– å1875ÈüüüÈ1950ä ≤Ã!ï˛Ü)˛° ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ ÙˆÏôƒ §Ç!Óôyl Ó˚!ã˛ï˛ •Î˚– Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ˆã˛•yÓ˚y Ü˛#Ó˚)˛õ •ˆÏÓ ~ !Ó£ÏˆÏÎ˚ ˙Ü˛ƒÙˆÏï˛
çß√ı à%çÓ˚yê˛– Ë˛yÓ˚ï˛ÓˆÏ£Ï≈Ó˚ ÙˆÏï˛y ~ï˛ Ó,•Í ~ÓÇ !Ó!Ë˛ß¨ çy!ï˛ˆÏày¤˛# ˆ˛õÔÑSÈyˆÏlyÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly ≤ÃˆÎÏ y˚ çl !SÈ°ly– fl∫yô#lï˛y §Ç@˝ÃyˆÏÙÓ˚
ˆÜ˛w#Î˚ xhsÓ≈ï˛# §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ §¡∫!°ï˛ ~Ü˛!ê˛ Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ §Ç!Óôyl Ó˚ã˛ly Ü˛Ó˚y á%Ó §ÙÎ˚•z Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ §Ü˛° çlˆÏày¤˛# ~ !Ó£ÏˆÏÎ˚ ï˛yˆÏòÓ˚
fl∫ Ó ˚ y T˛… ñ ï˛Ìƒ G §¡±ã˛yÓ˚ §•ç§yôƒ !SÈ° ly– ˆ§•z §ÙˆÏÎ˚ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ çlàî
òÆˆÏ Ó ˚ Ó ˚ Ùsf # !SÈˆÏ ° l– !lçfl∫ Ùï˛yÙï˛ ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛ˆÏÓ˚– Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ fl∫yô#lï˛yÓ˚
Óƒ!=˛ç#ÓˆÏ l xy•z l ç#Ó#ñ í˛z˛õ!lˆÏÓ!¢Ü˛ ≤Ãçy ˆÌˆÏÜ˛ lyà!Ó˚Ü˛ ÙÎ≈yòyÎ˚ í˛zß#¨ ï˛ •ˆÏï˛ xyˆÏ®y°l ¢%ô%Ùye !ÓˆÏò¢# ¢y§Ü˛ˆÏòÓ˚ !Óï˛yí˛¸ˆÏlÓ˚
ÓÓ˚ ò °#Ó˚ Ü, ˛ £Ï Ü ˛ §ï˛ƒy@˝ Ã • ÌyˆÏÜ˛– ôˆÏÙÓ≈ ˚ !Ë˛!_ˆÏï˛ ˆò¢ !ÓË˛yçˆÏlÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ fl∫yô#l xyˆÏ®y°l•z !SÈ°ly– ~•z xyˆÏ®y°l !SÈ° §Ùyç
xyˆÏ®y°ˆÏlÓ˚ ˆlï˛y– Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ Ë˛yÓ˚ï˛ÓˆÏ£Ï≈Ó˚ §,!T˛ •Î˚ – ~•z âê˛ly Ë˛yÓ˚ï˛ ~ÓÇ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l ~ÓÇ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ÓƒÓfiÌyÓ˚ í˛zßÎ¨ ˆ˚ lÏ Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ
Ó˚ y çlƒ¢y!§ï˛ xM˛°à% ! °Ó˚ ˛õy!Ü˛hflÏyˆÏlÓ˚ çlàˆÏîÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ xï˛ƒhs˝ ÙÙ≈y!hs˝Ü˛ !SÈ°– Ë˛yÓ˚ï˛Ó£Ïˆ≈ ÜÏ ˛ lÓˆÏÎÔÓˆÏl ≤Ã!ï˛!¤˛ï˛ Ü˛Ó˚y– fl∫yô#lï˛yÓ˚ ˛õÓ˚
ÙˆÏ ô ƒ §Ùß∫ Î ˚ G §Ç•!ï˛ ˆò¢Ë˛yˆÏàÓ˚ Ê˛ˆÏ° ò%•z ˆòˆÏ¢Ó˚ §#Ùyhs˝ ~°yÜ˛yÎ˚
fiÌy˛õˆÏ l Ó˚ ˆ«˛ˆÏ e !ï˛!l ˆòˆÏ¢Ó˚ ˛õˆÏ«˛ ˆÜ˛yl ˛õÌ xl%§Ó˚î Ü˛Ó˚y í˛z!ã˛ï˛ ~!Ó£ÏˆÏÎ˚
à% Ó ˚ % c ˛õ) î ≈ Ë) ˛ !ÙÜ˛y ˛õy°l òyAàyÎ˚ Ü˛Ù˛õˆÏ«˛ ò¢ °«˛ !lÓ˚#• ˆ°yˆÏÜ˛Ó˚ Ù,ï%˛ƒ •Î˚– xyˆÏ®y°lÜ˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ §%!l!ò≈T˛ Ùï˛˛õyÌ≈Ü˛ƒ !SÈ°–
Ü˛ˆÏÓ˚l– ˛õÓ˚Óï˛#≈Ü˛yˆÏ° !ï˛!l ˆ§áyˆÏl xyˆÏÓ˚y ~Ü˛!ê˛ §Ù§ƒy !SÈ° – !Ó!ê˛¢ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ~•z Ùï˛˛õyÌ≈Ü˛ƒ ~áˆÏly Óï≈˛Ùyl– ï˛Ìy!˛õG ~Ùl
Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ í˛z˛õ≤ÃôylÙsf# •l– fiÌyl#Î˚ Ó˚yçlƒ¢y!§ï˛ fl∫yô#l Ó˚yçƒà%!°ˆÏÜ˛ !lˆÏçˆÏòÓ˚ Ü˛ï˛à%!° ˆÙÔ!°Ü˛ ôyÓ˚îy ~ˆÏ§ˆÏSÈ Îy ≤ÃyÎ˚ §Ü˛ˆÏ°Ó˚ myÓ˚y
˛õSÈ® ÙˆÏï˛y Ë˛yÓ˚ï˛ Óy ˛õy!Ü˛hflÏyˆÏlÓ˚ §yˆÏÌ Î%=˛ •GÎ˚yÓ˚ @˝Ã•îˆÏÎyàƒ–
xÌÓy fl∫yô#l Ó˚yçƒ !•§yˆÏÓ ÌyÜ˛ˆÏï˛ ˛õyÓ˚yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ 1928 §yˆÏ° Ù!ï˛°y° ˆlˆÏ•Ó˚% ~ÓÇ xyˆÏÓ˚y
!òˆÏÎ˚ Îyl– ~•z fl∫yô#l Ó˚yçƒà%!° Ë˛yÓ˚ï˛ÓˆÏ£Ï≈Ó˚ §yˆÏÌ xyê˛çl Ü˛ÇˆÏ@˝Ã§ ˆlï,˛c !ÙˆÏ° Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ çlƒ
Î%=˛ •GÎ˚yÓ˚ !Ó£ÏÎ˚!ê˛ !SÈ° xï˛ƒhs˝ ç!ê˛° G x!l!Ÿã˛ï˛– §Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ ~Ü˛!ê˛ á§í˛¸y ˛õ!Ó˚Ü˛“ly Ü˛ˆÏÓ˚l– 1931
§Ç!Óôyl ˆ°áyÓ˚ §ÙÎ˚ Ë˛yÓ˚ï˛ÓˆÏ£Ó≈Ï ˚ Ë˛!Ó£ÏƒÍ Óï≈˛ÙyˆÏlÓ˚ §yˆÏ° çyï˛#Î˚ Ü˛ÇˆÏ@˝ÃˆÏ§Ó˚ Ü˛Ó˚y!ã˛ §ˆÏ¡ø°ˆÏl fl∫yô#l
xyÓ%° Ü˛y°yÙ xyçyò
å1888ÈüÈ1958ä ÙˆÏï˛y xï˛ê˛y !lÓ˚y˛õò !SÈ°ly– §Ç!Óôyl Ó˚ã˛!Î˚ï˛yàî ˆ§ Ë˛yÓ˚ˆïÏ ˛Ó˚ §Ç!Óôyl Ü˛#Ó˚˛) õ •ˆÏÓ ~!Ó£ÏˆÎÏ ˚ !ÓhflïÏ, ˛ xyˆÏ°yã˛ly
çß√fiÌyl ı ˆ§Ô!ò xyÓ˚Ó– §ÙÎ˚ ˆòˆÏ¢Ó˚ Óï≈˛Ùyl G Ë˛!Ó£Ïƒï˛ §¡õˆÏÜ≈˛ ÎˆÏÌT˛ Ü˛Ó˚y •Î˚– ~•z í˛zË˛Î˚ á§í˛¸y ò!°ˆÏ° Ó°y •Î˚ fl∫yô#l
!¢«˛y!Óò‰ñ @˝ÃrÌyàyÓ˚ñ ôÙ≈ï˛ˆ_Ï ˛¥ ~ÓÇ ò%!Ÿã˛hs˝y@˝ÃhflÏ !SÈˆ°
Ï l– Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ §Ç!ÓôyˆÏl ÌyÜ˛ˆÏÓ §Ó≈çl#l ≤ÃyÆÓÎ˚ˆÏflÒÓ˚
xyÓ˚!Ó Ë˛y£ÏyÎ˚ ˛õ![˛ï˛ñ çyï˛#Î˚ ˆË˛yê˛y!ôÜ˛yÓ˚ñ §yÙƒ G fl∫yô#lï˛yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ ~ÓÇ
Ü˛ÇˆÏ@˝ÃˆÏ§Ó˚ ˆlï˛y ~ÓÇ fl∫ˆÏò¢#
xyˆÏ®y°ˆÏl §!Ü˛Î˚ xÇ¢ @˝Ã•î
!lˆÏç Ü˛ˆÏÓy˚ §Çáƒy°â% fl∫yÌ≈ §ÇÓ˚«˛ˆÏîÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚– ~•zË˛yˆÏÓ Ë˛yÓ˚ˆïÏ ˛Ó˚
Ü˛ˆÏÓl˚ – Ù%§!°Ù !°ˆÏàÓ˚ ˆò¢Ë˛yà §Ç!Óôyl Ó˚ã˛lyÓ˚ ˆ«˛ˆÏe àî˛õ!Ó˚£òÏ àë˛ˆÏlÓ˚ xˆÏlÜ˛ xyˆÏà
l#!ï˛Ó˚ ï˛#Ó !ÓˆÏÓy˚ ô#– ≤ÃÌÙ ˆÜ˛w#Î˚ ˆï˛yÙyÓ˚ ë˛yÜ%˛Ó˚òyòy Óy ~°yÜ˛yÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly ≤ÃÓ#î ˆÌˆÏÜ˛•z §Ü˛° ˆ◊!îÓ˚ ˆlï,˛Ó,® Ü˛ï˛à%!° ˆÙÔ!°Ü˛ !Ó£ÏˆÎÏ ˚
Ù!sf§Ë˛yÓ˚ !¢«˛yÙsf#– Óƒ!=˛Ó˚ §yˆÏÌ Ü˛Ìy ÓˆÏ° ï˛yˆÏòÓ˚ Ü˛ySÈ ˆÌˆÏÜ˛ fl∫yô#lï˛yÓ˚ ˙Ü˛ƒÙï˛ ˆ˛õy£Ïî Ü˛ˆÏÓ˚l–
xyˆÏ®y°lñ ˆò¢Ë˛yà ~ÓÇ §Ç!Óôyl Ó˚ã˛lyÓ˚ Ü˛Ìy çylˆÏï˛ í˛z˛õ!lˆÏÓ!¢Ü˛ ¢y§ˆÏlÓ˚ §ÙÎ˚ !Ó!Ë˛ß¨ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛
ã˛yG– ˆ§ §ÙÎ˚ ï˛yÓ˚y Ü˛ï˛ê˛y xyï˛!AÜ˛ï˛ !SÈˆÏ°l !Ü˛ÇÓy §Çàë˛l §Ù)ˆÏ•Ó˚ x!Ë˛K˛ï˛yG §Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ á§í˛¸y
Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ Ü˛yˆÏSÈ Ü˛ï˛ê˛y xy¢yÓyò# !SÈˆÏ°l⁄ ~!Ó£ÏÎ˚à%!° ˛õ!Ó˚Ü˛“ly Ó˚ã˛lyÓ˚ ˆ«˛ˆÏe !ÓˆÏ¢£Ï §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚– !Ó!ê˛¢
!ê˛ !ê˛ Ü,˛£÷ÏÙyã˛yÓ˚# ï%˛!Ù ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛ Órô%ˆÏòÓ˚ §yˆÏÌ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚y– ¢y§ˆÏl fl∫“§ÇáƒÜ˛ çlàîˆÏÜ˛ ˆË˛yˆÏê˛Ó˚ x!ôÜ˛yÓ˚ ≤Ãòyl
å1899È ü È 1 974ä Ü˛Ó˚y •Î˚– Ê˛ˆÏ° !Ó!ê˛¢ xy•zl§Ë˛y !SÈ° xï˛ƒhs˝ ò%Ó≈°–
çß√fiÌyl ı ï˛y!Ù°lyí˛Y– §Ç!Óôyl Ó˚ã˛lyÓ˚ •z!ï˛•y§ 1937§yˆÏ° !Ó!ê˛¢ Ë˛yÓ˚ï˛ÓˆÏ£Ï≈ ≤ÃyˆÏò!¢Ü˛ xy•zl§Ë˛y
§Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ á§í˛¸y Ü˛!Ù!ê˛Ó˚
§ò§ƒ– Ü˛ÇˆÏ@˝Ã§ òˆÏ°Ó˚ ˆlï˛y åThe Path to Constitutionä G Ùsf# ˛õ!Ó˚£ÏˆÏòÓ˚ !lÓ≈yã˛l xl%!¤˛ï˛ •Î˚– ~à%!° §¡õ)î≈
~ÓÇ fl∫ˆÏò¢# í˛zˆÏòƒyà˛õ!ï˛– ~ï˛§Ó x§%!Óôy ÌyÜ˛y §ˆÏcG Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ Ó˚)ˆÏ˛õ àîï˛y!sfÜ˛ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ÙˆÏï˛y !SÈ°– ~Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ
˛õÓ˚ Ó ï˛#≈ Ü ˛yˆÏ ° ˆÜ˛w#Î˚ §Ç!Óôyl Ó˚ã˛lyÜ˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ~Ü˛ê˛y ÓˆÏí˛¸y §%!Óôy Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚Ó˚y xy•zl§Ë˛yÎ˚ Ü˛yç Ü˛Ó˚yÓ˚ x!Ë˛K˛ï˛y xç≈l
Ù!sf§Ë˛yÓ˚ xÌ≈Ùsf#–

àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 44
Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ˆòˆÏ¢Ó˚ çlƒ Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚# !lçfl∫ ≤Ã!ï˛¤˛yl !lÎ˚Ù Ü˛yl%ˆÏlÓ˚ ~•z á§í˛¸y ò!°°ˆÏÜ˛ §Ç!Óôyl ÓˆÏ°–
àˆÏí˛¸ ˆï˛y°y ÎyÎ˚ ˆ§ ôyÓ˚îy °yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ~ Ü˛yÓ˚ˆÏî §Ç!Óôyl Ó˚ã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚ ~Ü˛!ê˛ !lÓ≈y!ã˛ï˛ ˛õ!Ó˚£Ïò– ~•z
Ë˛yÓ˚ˆïÏ ˛Ó˚ §Ç!ÓôyˆÏl 1935 §yˆÏ°Ó˚ Ë˛yÓ˚ï˛ ¢y§l xy•zl !lÓ≈y!ã˛ï˛ ˛õ!Ó˚£ÏòˆÏÜ˛ àî˛õ!Ó˚£Ïò ÓˆÏ°– 1946 §yˆÏ°Ó˚
ˆÌˆÏÜ˛ xˆÏlÜ˛ à%Óc%˚ ˛õ)î≈ ≤Ãy!ï˛¤˛y!lÜ˛ ~ÓÇ í˛z˛õ!lˆÏÓ!¢Ü˛ ç%°y•z ÙyˆÏ§ àî˛õ!Ó˚£ÏˆÏòÓ˚ !lÓ≈yã˛l xl%!¤˛ï˛ •Î˚– ~•z
xy•zˆÏlÓ˚ lyly ˛õÂô!ï˛ @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚– àî˛õ!Ó˚£ÏˆÏòÓ˚ ≤ÃÌÙ §Ë˛y xl%!¤˛ï˛ •Î˚ 1946 §yˆÏ°Ó˚ Ó˚yˆÏçw ≤Ã§yò
§Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ á§í˛¸y Ó˚ã˛lyÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ÓSÈˆÏÓ˚Ó˚ ˛õÓ˚ !í˛ˆÏ§¡∫Ó˚ ÙyˆÏ§– ~Ó˚ !ë˛Ü˛ ˛õˆÏÓ˚•z ~ˆÏò¢ Ë˛yÓ˚ï˛Ó£Ï≈ G å1884ÈüüüÈ1963ä
çß√fiÌyl ı !Ó•yÓ˚
ÓSÈÓ˚ §%!ã˛!hs˝ï˛ xyˆÏ°yã˛ly à%Óc%˚ ˛õ)î≈ Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ–˚ ˛õy!Ü˛hflÏyl lyˆÏÙ ò%!ê˛ ˆòˆÏ¢ !ÓË˛=˛ •Î˚– àî˛õ!Ó˚£ÏòG àî˛õ!Ó˚ £ Ï ˆ Ï ò Ó˚ §Ë˛y˛õ!ï˛
xyÙyˆÏòÓ˚ ˆlï,˛Óà≈ xlƒylƒ Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ §Ç!Óôyl ˆÌˆÏÜ˛ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ G ˛õy!Ü˛hflyÏ ˆÏlÓ˚ àî˛õ!Ó˚£òÏ !•§yˆÏÓ ˛õ,ÌÜ˛ •ˆÏÎ˚ !SÈˆÏ°lñ ˆ˛õ¢yÎ˚ xy•zlç#Ó#ñ
≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ !Ó£ÏÎ˚à%!° !lˆÏçˆÏòÓ˚ ÙˆÏï˛y Ü˛ˆÏÓ˚ @˝Ã•î ÎyÎ˚– Ë˛yÓ˚ˆïÏ ˛Ó˚ §Ç!Óôyl Ó˚ã˛lyÜ˛yˆÏ° àî˛õ!Ó˚£ˆÏ òÏ Ó˚ §ò§ƒ ã˛¡õyÓ˚ î §ï˛ƒy@˝ Ã •
Ü˛ˆÏÓˆ˚ SÏ È– xyÙyˆÏòÓ˚ ˆlï,˛ÓˆÏàÓ≈ ˚ xˆÏlˆÏÜ˛•z Ê˛Ó˚y!§ !Ó≤’Óñ xyˆÏ®y°ˆÏlÓ˚ çlƒ !Óáƒyï˛–
§Çáƒy 299– àî˛õ!Ó˚£Ïò 26 lˆÏË˛¡∫Ó˚ 1949 §yˆÏ° Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ çyï˛#Î˚ Ü˛ÇˆÏ@˝ÃˆÏ§Ó˚
!ÓˆÏê˛ˆÏlÓ˚ §Ç§ò#Î˚ àîï˛y!sfÜ˛ ÓƒÓfiÌyñ xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛yÓ˚ §Ç!Óôyl @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚ !Ü˛v ~!ê˛ Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚# •Î˚ 26 çyl%Îy˚ !Ó˚ !ï˛lÓyˆÏ Ó ˚ Ó ˚ §Ë˛y˛õ!ï˛–
xy•zˆÏlÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ åBill of Rightä •zï˛ƒy!ò xyòˆÏ¢≈ 1950§yˆÏ°– ~Ü˛yÓ˚ˆÏî 26 çyl%Î˚y!Ó˚ !òl!ê˛ xyÙÓ˚y ˛õÓ˚Óï˛#≈Ü˛yˆÏ° !ï˛!l fl∫yô#l
!ÓˆÏ¢£ÏË˛yˆÏÓ xl%≤Ãy!îï˛ •l– Ó˚y!¢Î˚yÓ˚ §Ùyçï˛y!sfÜ˛ ≤Ãçyï˛y!sfÜ˛ !òÓ§ !•§yˆÏÓ ˛õy°l Ü˛!Ó˚– Ë˛yÓ˚ï˛ÓˆÏ£Ï≈Ó˚ ≤ÃÌÙ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛
!lÓ≈y!ã˛ï˛ •l–
!Ó≤’Ó Ó•% Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ˆòÏ Ó˚ §yÙy!çÜ˛ G xÌ≈˜lÏ !ï˛Ü˛ §yˆÏÙƒÓ˚ ˛õM˛y¢ ÓSÈÓ˚ ˛õ)ˆÏÓ≈ àî˛õ!Ó˚£Ïò Ü˛ï,≈˛Ü˛ Ó˚!ã˛ï˛ ~•z
!Ë˛!_ˆÏï˛ §Ùyç àë˛ˆÏl í˛zq(Âô Ü˛ˆÏÓ˚– Î!òG Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ §Ç!Óôyl ˆÜ˛l xyÙyˆÏòÓ˚ @˝Ã•î Ü˛Ó˚y í˛z!ã˛ï˛⁄ xyÙÓ˚y
ˆlï,˛Ó,® xlƒˆÏòÓ˚ •%Ó•% lÜ˛° Ü˛ˆÏÓ˚l!l– ≤Ã!ï˛!ê˛ ˆ«˛ˆÏe •z!ï˛ÙˆÏôƒ ~!Ó£ÏˆÏÎ˚ ~Ü˛!ê˛ Ü˛yÓ˚î °«˛ Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ– ~•z
ˆ§•z§Ó xyò¢≈à!% ° xyÙyˆÏòÓ˚ ˆòˆÏ¢Ó˚ ˛õˆÏ«˛ Î%!=˛§Aàï˛ §Ç!ÓôyˆÏl ¢%ô%Ùye àî˛õ!Ó˚£ÏˆÏòÓ˚ §ò§ƒˆÏòÓ˚•z Ùï˛yÙï˛
•ˆÏÓ !Ü˛ly ˆ§ !Ó£ÏˆÏÎ˚ !Óhfl,Ïï˛ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl– ~•z ≤Ã!ï˛Ê˛!°ï˛ •Î˚!l– ~ˆÏï˛ ˆ§•z §ÙˆÏÎÓ˚ ˚ §Ü˛ˆÏ°Ó˚ Ùï˛yÙï˛
§ÙhflÏ !Ó£ÏÎ˚à%!° Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ §Ç!Óôyl Ó˚ã˛lyÓ˚ ˆ«˛ˆÏe fiÌyl ˆ˛õˆÏÎ˚ˆÏSÈ – ˛õ,!ÌÓ#ˆÏï˛ ~Ùl xˆÏlÜ˛ ˆò¢ xyˆÏSÈ çÎ˚ly° !§Ç
!ÓˆÏ¢£ÏË˛yˆÏÓ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚– ˆÎ ˆòˆÏ¢Ó˚ §Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ xyò¢≈à%!° ˛õÓ˚Óï˛#≈Ü˛yˆÏ° å1903ÈüüüÈ1970ä
§Çáƒyà!Ó˚¤˛ çlàî ~ÓÇ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ òˆÏ°Ó˚ @˝Ã•îˆÏÎyàƒ çß√fiÌyl ı V˛yí˛¸áu˛˛
àî˛õ!Ó˚£òÏ ly •GÎ˚yÓ˚ Ê˛ˆÏ° lï%˛l Ü˛ˆÏÓ˚ Ó˚ã˛ly Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ •ˆÏÎˆ˚ SÏ È– xyÓyÓ˚
!Ó!¢T˛ ˆáˆÏ ° yÎ˚ y í˛¸ G
!¢«˛y!Óò– Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ≤ÃÌÙ
(The Constituent Assembly) !Ü˛S%È !Ü˛S%È Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ §Ç!Óôyl ¢%ô% ~Ü˛!ê˛ Ü˛yàˆÏçÓ˚ ê%˛Ü˛ˆÏÓy˚ çyï˛#Î˚ •!Ü˛ òˆÏ ° Ó˚
!•§yˆÏÓ xÓfiÌyl Ü˛ˆÏÓ˚ñ ˆÜ˛í˛z ~ˆÏÜ˛ xl%§Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚ ly– x!ôlyÎ˚ Ü ˛– x!ôlyÎ˚ Ü ˛–
Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ §Ç!Óôyl ˆ§ §ÙÎ˚ Ü˛yÓ˚y Ó˚ã˛ly xy!òÓy§# Ù•y§Ë˛y
Ü˛ˆÏÓl˚ ⁄ Ë˛yÓ˚ˆïÏ ˛Ó˚ §Ç!Óôyl Ó˚ã˛lyÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ÎyÓ˚y à%Óc%˚ ˛õ)î≈ !Ü˛v xyÙyˆÏòÓ˚ §Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ x!Ë˛K˛ï˛y ~Ü˛ê%˛ !Ë˛ß¨ §Çàë˛ˆÏ l Ó˚ ≤Ã!ï˛¤˛yï˛y
Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛ˆÏÓl˚ ï˛yˆÏòÓ˚ §¡õˆÏÜ˛≈ ï%˛!Ù ~áyˆÏl !Ü˛S%È ôÓ˚ˆÏîÓ˚– àï˛ ˛õM˛y¢ ÓSÈÓ˚ ôˆÏÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ §Çàë˛lñ §Ë˛y˛õ!ï˛– ˛õÓ˚ Ó ï˛#≈ Ü ˛yˆÏ °
§Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ !Ü˛S%È !Ü˛S%È ôyÓ˚yÓ˚ !Ó£ÏˆÏÎ˚ ≤ÃŸ¿ ï%˛ˆÏ°ˆÏSÈl– V˛yí˛¸ á u˛˛ òˆÏ ° Ó˚ ≤Ã!ï˛¤˛y
çylˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ– Ü˛ˆÏÓ˚l–
!Ü˛v ˆÜ˛yˆÏly Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ò° !Ü˛ÇÓy çy!ï˛ˆÏày¤˛#
§Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ ˜Óôï˛y §¡õˆÏÜ≈˛ Ü˛áˆÏly•z ˆÜ˛yˆÏly ≤ÃŸ¿
!lˆÏç Ü˛ˆÏÓy˚ ï%˛ˆÏ°l!l– ˆÜ˛yˆÏly §Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ~ê˛y x§yôyÓ˚î
ˆï˛yÙyÓ˚ Ó˚yçƒ !Ü˛ÇÓy xM˛ˆÏ°Ó˚ ≤Ã!ï˛!l!ô !•§yˆÏÓ §yÊ˛°ƒ–
àî˛õ!Ó˚£ÏˆÏòÓ˚ §ò§ƒ !SÈˆÏ°l xÌã˛ ~áyˆÏl xyˆÏ°y!ã˛ï˛ !mï˛#Î˚ Ü˛yÓ˚î •°ñ çlàˆÏîÓ˚ ≤Ã!ï˛!l!ô !•§yˆÏÓ ~•zã˛ !§ Ù%áy!ç≈
•Î˚!l ˆ§Ó˚Ü˛Ù ˆlï,˛Óà≈ §¡õˆÏÜ≈˛ xyˆÏÓ˚y çylˆÏï˛ ˆã˛T˛y àî˛õ!Ó˚£òÏ ~•z §Ç!Óôyl Ó˚ã˛ly Ü˛ˆÏÓˆ˚ SÏ È ÓˆÏ° ~!ê˛ xyˆÏÓy˚ å1887ÈüüüÈ1956ä
Ü˛Ó˚– ~•z ˆlï,˛ÓˆÏà≈Ó˚ SÈ!Ó §Ç@˝Ã• Ü˛ˆÏÓ˚y Óy !lˆÏç xAÜ˛l ˆÓ!¢ @˝Ã•îˆÏÎyàƒ •ˆÏÎ˚ GˆÏë˛– ˆ§ §ÙˆÏÎ˚ §Ó≈çl#l ≤ÃyÆ çß√fiÌyl ı ÓyÇ°y
ÓÎ˚ˆÏflÒÓ˚ ˆË˛yê˛y!ôÜ˛yÓ˚ !SÈ°ly– Ê˛ˆÏ° àî˛õ!Ó˚£ÏˆÏòÓ˚ àî˛õ!Ó˚£ÏˆÏòÓ˚ §•§Ë˛y˛õ!ï˛–
Ü˛ˆÏÓy˚ – ~áyˆÏl ˆÎÙl ˆ°áy •ˆÏÎˆ˚ SÏ È ˆï˛Ù!l ï˛yÓ˚ ç#Ól# !Ó!¢T˛ @˝ Ã rÌyàyÓ˚ ~ÓÇ
§¡õˆÏÜ≈˛ ~Ü˛!ê˛ §Ç!«˛Æ !ÓÓÓ˚î òyG– ˆÎÙlÈüÈ lyÙñ §ò§ƒˆÏòÓ˚ §y!Ó≈Ü˛ ≤ÃyÆÓÎ˚ˆflÏ ÒÓ˚ ˆË˛yê˛y!ôÜ˛yˆÏÓÓ˚ ˚ !Ë˛!_ˆÏï˛ !¢«˛y!Óò– Ü˛ÇˆÏ@˝Ã§ òˆÏ°Ó˚
çß√ G Ù,ï%˛ƒñ§y°ñ çß√fiÌyl– ï˛yÓ˚ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ !lÓ≈yã˛l Ü˛Ó˚y •Î˚!l– ï˛ÍÜ˛y°#l xy•zl§Ë˛yÓ˚ §ò§ƒ Ü˛ï,˛≈ Ü˛ ˆlï˛yñ §Ó≈Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ !áfiê˛yl
~Ó˚y !lÓ≈y!ã˛ï˛ •l– Ü˛yí˛z ! ™ˆÏ ° Ó˚ ~ÓÇ ÓAà
Ü˛Ù≈Ü˛yˆÏ[˛Ó˚ !ÓÓÓ˚î ~ÓÇ §Ç!Óôyl Ó˚ã˛lyÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ï˛yÓ˚ xy•zl§Ë˛yÓ˚ §ò§ƒ– ˛õˆÏÓ˚
Ë)˛!ÙÜ˛y– ~•z ÓƒÓfiÌy Ë˛yÓ˚ï˛ÓˆÏ£Ï≈Ó˚ §Ü˛°˛ ≤Ãyhs˝ ˆÌˆÏÜ˛ ˛õ!Ÿã˛ÙÓyÇ°y Ó˚ y çƒ˛õy°
˛õˆÏò x!ô!¤˛ï˛ •l–

45 §yÇ!Óôy!lÜ˛ Ü˛yë˛yˆÏÙy
ˆË˛ÔˆÏày!°Ü˛ xÓfiÌyˆÏlÓ˚ !l!Ó˚ˆáÏ ≤Ã!ï˛!l!ô !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ §Ë˛y˛õ!ï˛ˆÏc á§í˛¸y Ü˛!Ù!ê˛ §Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ ~Ü˛!ê˛ á§í˛¸y
~Ü˛!ê˛ Î%!=˛@˝Ãy•ƒ ˛õÂô!ï˛– ˆ§ §ÙÎ˚ xy•zl§Ë˛y Ù)°ï˛ Ó˚ã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚l ~ÓÇ ï˛y xyˆÏ°yã˛lyÓ˚ çlƒ í˛z˛õfiÌy˛õl
fl∫yô#lï˛y xyˆÏ®y°ˆÏl ˆlï,˛còylÜ˛yÓ˚# çyï˛#Î˚ Ü˛ÇˆÏ@˝Ã§ Ü˛ˆÏÓl˚ – ~•z á§í˛¸y §Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ôyÓ˚y G í˛z˛õôyÓ˚y
òˆÏ°Ó˚ !lÎ˚sfˆÏî !SÈ°– !Ü˛v ~•z Ü˛ÇˆÏ@˝Ã§ ò° !lˆÏç•z §¡õˆÏÜ≈˛ Ó•% xy°y˛õ xyˆÏ°yã˛ly •Î˚– xyˆÏ°yã˛lyÜ˛yˆÏ°
!SÈ° !Ó!Ë˛ß¨ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ §Çàë˛l G Ùï˛yÙˆÏï˛Ó˚ §Ùß∫ˆÎÏ ˚ á§í˛¸y §Ç!ÓôyˆÏl !Ó!Ë˛ß¨ !Ó£ÏˆÏÎ˚ ≤ÃyÎ˚ ò%•z •yçyˆÏÓ˚Ó˚G
àˆÏí˛¸ Gê˛y ~Ü˛!ê˛ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ §Çàë˛l– xy•zl§Ë˛yÓ˚ ˆÓ!¢ §ÇˆÏ¢yôl •Î˚– §%ò#â≈ !ï˛l ÓSÈÓ˚ ôˆÏÓ˚ §ò§ƒÓ˚y
!ç ò)à≈yÓy{ ˆò¢Ù%á 114!òl xy°y˛õ xyˆÏ°yã˛lyÎ˚ xÇ¢ @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓl˚ – á§í˛¸y
xˆÏlÜ˛ §ò§ƒ Ü˛ÇˆÏ@˝Ã§ òˆÏ°Ó˚ à,•#ï˛ !§Âôyhs˝ §Ù)ˆÏ•Ó˚
å1909ÈüüüÈ1981ä
çß√fiÌyl ı xrô≤ÃˆÏò¢– §yˆÏÌ ~Ü˛Ùï˛ !SÈ° ly– §yÙy!çÜ˛ ò,!T˛ˆÏï˛G !Ó!Ë˛ß¨ Ü˛!Ù!ê˛Ó˚ Ü˛yˆÏSÈ ≤ÃhflÏy!Óï˛ ≤Ã!ï˛!ê˛ ò!°°ñ xy°y˛õ
ˆ˛õ¢yÎ˚ xy•z l ç#Ó# ~ÓÇ Ë˛y£Ïyñ ˆày¤˛#ñ çyï˛˛õyï˛ñ ˆ◊!îñ ôÙ≈ G ˆ˛õ¢yÓ˚ !Ë˛!_ˆÏï˛ xyˆÏ°yã˛ly Ó=˛Óƒ §ÇˆÏ¢yôl ≤ÃË˛, !ï˛ àî˛õ!Ó˚£òÏ !°!˛õÓÂô
lyÓ˚# fl∫yô#lï˛y xyˆÏ®y°ˆÏlÓ˚ xy•zl§Ë˛yÓ˚ ≤Ã!ï˛!l!ôÓ˚y !lÓ≈y!ã˛ï˛ •l– §%ï˛Ó˚yÇ Ó°y G §ÇÓ˚«˛î Ü˛ˆÏÓ–˚ ~à%!° àî˛õ!Ó˚£ˆÏ òÏ Ó˚ xyˆÏ°y!ã˛ï˛ !Óï˛Ü≈˛
!Ó!¢T˛ ˆle#– xrô Ù!•°y ÎyÎ˚ñ §y!Ó≈Ü˛ ≤ÃyÆÓÎ˚ˆÏflÒÓ˚ ˆË˛yê˛y!ôÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ !Ë˛!_ˆÏï˛ !Ó£ÏÎ˚ !•§yˆÏÓ ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛– ~•z xy°y˛õ xyˆÏ°yã˛ly G
§Ë˛yÓ˚ ≤Ã!ï˛¤˛yï˛y– Ü˛ÇˆÏ@˝Ã§ àî˛õ!Ó˚£Ïò !lÓ≈y!ã˛ï˛ •ˆÏ°G á%Ó ˆÓ!¢ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ •ï˛ ly– !Óï˛ˆÏÜ≈˛Ó˚ !Ó£ÏÎ˚à%!° 12!ê˛ Ó,•Í áˆÏ[˛ SÈy˛õy •Î˚– ~•z
òˆÏ°Ó˚ ˆle#– ˛õÓ˚Óï˛#≈Ü˛yˆÏ°
§Ó≈ˆÏ¢ˆÏ£Ï àî˛õ!Ó˚£ÏˆÏòÓ˚ Ü˛yÎ≈˛õÂô!ï˛ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ xy°y˛õ xyˆÏ°yã˛ly G !Óï˛Ü≈˛ §Ç!ÓôyˆÏl !Ó!Ë˛ß¨ ôyÓ˚y G
!ï˛!l ˆÜ˛w#Î˚ §Ùyç Ü˛°ƒyî
˛õ!Ó˚ £ Ï ˆ Ï ò Ó˚ ≤Ã!ï˛¤˛yï˛y §Ç!ÓôylˆÏÜ˛ ˛õ!Ó˚˛õ)î≈ï˛y òyl Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– §ò§ƒàî í˛z˛õôyÓ˚yà%!°ˆÏÜ˛ xˆÏlÜ˛ ˆÓ!¢ Î%!=˛@˝Ãy•ƒ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆï˛yˆÏ°–
§Ë˛yˆÏle# •l– ˆáy°yˆÏÙ°y xyˆÏ°yã˛lyñ ˛õÓ˚yÙ¢≈ ~ÓÇ §%¢,C° §Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ ≤ÃÜ,˛ï˛ xÌ≈ í˛z˛õ°!∑ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ~à%!°
˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ §Ç!Óôyl Ó˚ã˛lyÓ˚ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚l– ≤ÃÌˆÏÙ !ÓˆÏ¢£Ï §•yÎ˚Ü˛–
Ü˛ï˛à%!° ˆÙÔ!°Ü˛ l#!ï˛ !fiÌÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ §ò§ƒàî ~!Ó£ÏˆÏÎ˚
˙Ü˛ƒÙˆÏï˛ ˆ˛õÔÑSÈyl– ˛õˆÏÓ˚ í˛/ !ÓÉ xyÓ˚ xyˆÏ¡∫òÜ˛ˆÏÓ˚Ó˚

˛õyˆÏ¢ í˛zˆÏÕ‘!áï˛ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ §Ç!Óôyl Ó˚ã˛!Î˚ï˛yàî §¡õˆÏÜ≈˛ ˛õˆÏí˛¸y– ~áyˆÏl ˛õ!Ó˚ˆÏÓ!¢ï˛ ï˛ÌƒyÓ!°à%!° ˆï˛yÙyÓ˚ ÙˆÏl
ˆï˛yÙyÓ˚ Ó˚yáyÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl ˆl•z– ¢%ô% l#ˆÏã˛Ó˚ Ùhs˝Óƒà%!°Ó˚ §˛õˆÏ«˛ í˛zòy•Ó˚î í˛zˆÏÕ‘á Ü˛ˆÏÓ˚y–
1– xy•zl§Ë˛yÎ˚ ~Ùl xˆÏlÜ˛ ≤Ã!ï˛!l!ô !SÈ° ÎyÓ˚y Ü˛ÇˆÏ@˝Ã§ òˆÏ°Ó˚ §yˆÏÌ Î%=˛ lÎ˚–
˛x@˝Ãà!ï˛ 2– §ÙyˆÏçÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ˆày¤˛#Ó˚ §ò§ƒÓ˚y xy•zl§Ë˛yÎ˚ ≤Ã!ï˛!l!ôc Ü˛ˆÏÓ˚l–
Îyã˛y•z Ü˛ˆÏÓy˚ 3– xy•zl§Ë˛yÓ˚ §ò§ƒÓ˚y !Ë˛ß¨ !Ë˛ß¨ xyòˆÏ¢≈ !ÓŸªy§# !SÈˆÏ°l–

3É4 Ë˛yÓ˚ïÏ ˛#Î˚ §Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ ˛õÌ ≤Ãò¢≈Ü˛ ﬂ∫≤¿ ~ÓÇ xAà#Ü˛yÓ˚

l#!ï˛ G xyò¢≈§Ù)• (The Dream and the Promise)
(Guiding values of the
ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ˆÜ˛í˛z ˆÜ˛í˛z •Î˚ˆÏï˛y ˆòˆÏáSÈ
Indian Consitution) í˛zˆÏÕ‘!áï˛ §Ç!Óôyl Ó˚ã˛!Î˚ï˛yˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ Ù•ydy ày!rôÓ˚
~•z ˛õ%hflÏˆÏÜ˛ !Ó!Ë˛ß¨ !Ó£ÏˆÏÎ˚ §Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ Ù)° SÈ!Ó!ê˛ ˆl•z– !ï˛!l àî˛õ!Ó˚£ˆÏ òÏ Ó˚ §ò§ƒ !SÈˆ°
Ï l ly– ï˛Ó%G
Ó°ˆÏòÓ !§Ç xyò¢≈ §¡õˆÏÜ≈˛ xyÙÓ˚y ˛õí˛¸Ó– ~•z ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ xyÙÓ˚y
å1901ÈüüüÈ1961ä àî˛õ!Ó˚£ÏˆÏòÓ˚ Ó•% §ò§ƒ ï˛yÓ˚ ò,!T˛Ë˛!Aà xl%§Ó˚î
çß√fiÌyl ı •!Ó˚Î˚yly
Ë˛yÓ˚ˆïÏ ˛Ó˚ §Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ ≤ÃÜ˛, ï˛ xyò¢≈ G ò¢≈l !Ü˛ ï˛y çylyÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛l– Ó•% ÓSÈÓ˚ xyˆÏà 1931 §yˆÏ° ÚÎ%Ó Ë˛yÓ˚ï˛Û
§Ê˛° fl∫ ˆ Ï Ó ˚ y çày!Ó˚ ~ÓÇ ˆã˛T˛y Ü˛!Ó˚– Îy xyÙÓ˚y ò%•Ëz ˛yˆÏÓ Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ ˛õy!Ó˚– ˆÎÙlÈüüüÈ åYoung Indiaä lyÙÜ˛ §yÙ!Î˚Ü˛ ˛õ!eÜ˛yÎ˚ ~Ü˛!ê˛
˛õyOyÓ !Óôyl§Ë˛yÓ˚ ˛õÑ!rÌÜ˛ §Ç!Óôyl §¡õˆÏÜ˛≈ xyÙyˆÏòÓ˚ ˆlï,˛ÓˆÏàÓ≈ ˚ Ùhs˝Óƒà%!° ˛õyë˛
xÜ˛y°# òˆÏ°Ó˚ ≤Ã!ï˛!l!ô–
≤Ã!ï˛ˆÏÓòˆÏl xyÙyˆÏòÓ˚ §Ç!Óôyl Ü˛# •GÎ˚y í˛z!ã˛ï˛ ˆ§
Ü˛ˆÏÓ˚ xÌÓy !lˆÏçÓ˚ ò¢≈l §¡õˆÏÜ˛≈ §Ç!Óôyl Ü˛# ÓˆÏ°ˆÏSÈ §¡õˆÏÜ≈˛ !ï˛!l xyˆÏ°yÜ˛˛õyï˛ Ü˛ˆÏÓ˚l–
àî˛õ!Ó˚ £ Ï ˆ Ï ò çyï˛#Î˚
Ü˛ÇˆÏ@˝ÃˆÏ§Ó˚ ÙˆÏlyl#ï˛ §ò§ƒ– ï˛y çylyÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ– §Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ ≤ÃhflÏyÓly ~•z Ü˛yç!ê˛
˛õÓ˚ Ó ï˛#≈ Ü ˛yˆÏ ° ˆÜ˛w#Î˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– ã˛ˆÏ°y xyÙÓ˚y ~ˆÏÜ˛ ~ˆÏÜ˛ ˆ§!òˆÏÜ˛ lçÓ˚
Ùsf#§Ë˛yÓ˚ ≤Ã!ï˛Ó˚«˛y Ùsf#– !ò•z–
àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 46
xy!Ù ~Ùl ~Ü˛ §Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ çlƒ §Ç@˝ÃyÙ Ü˛!Ó˚ Îy Ë˛yÓ˚ï˛Ó£Ï≈ˆÏÜ §ÙhflÏ
Ó˚Ü˛Ù Ü˛#ï˛òy§c G ˛õ,¤˛ˆÏ˛õy£ÏÜ˛ï˛yÓ˚ •yï˛ ˆÌˆÏÜ˛ Ù%=˛ Ü˛Ó˚ˆÏÓ– ÉÉÉ xy!Ù
ˆ§•z Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ çlƒ §Ç@˝ÃyÙ Ü˛Ó˚Ó ˆÎáyˆÏl ò!Ó˚oï˛Ù Óƒ!=˛G xl%Ë˛Ó
Ü˛yly•zÎ˚y°y° Ùy!lÜ˛°y°
Ü˛Ó˚ˆÏÓ ~!ê˛ ï˛yÓ˚ !lˆÏçÓ˚ ˆò¢ ~ÓÇ ˆò¢ àë˛ˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ï˛yˆÏòÓ˚G Ù%l!¢ å1887ÈüÈ1971ä –
çß√fiÌyl ı à%çÓ˚yê˛–
Ùï˛yÙˆÏï˛Ó˚ à%Ó˚%c Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~Ùl Ë˛yÓ˚ï˛Ó£Ï≈ xy!Ù ã˛y•z ˆÎáyˆÏl ˆ˛õ¢y ı xy•z l ç#Ó#ñ
çlàˆÏîÓ˚ ÙˆÏôƒ í˛zÑã%˛ l#ã%˛ ˆË˛òyˆÏË˛ò ÌyÜ˛ˆÏÓ ly– §Ü˛° ˆ◊!îÓ˚ ˙!ï˛•y!§Ü˛ G Ë˛y£Ï y !Óò–
ày!rôÓyò# Ü˛ÇˆÏ@˝Ã§ ˆlï˛yñ
çlàˆÏîÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ ≤ÃÜ,˛ï˛ ˆ§Ô•yò≈ƒ˛õ)î≈ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢ Ó§Óy§ Ü˛Ó˚yÓ˚ fl∫ ï ˛sf òˆÏ ° Ó˚ ≤Ã!ï˛¤˛yï˛y–
§%ˆÏÎyà ÌyÜ˛ˆÏÓ– ˆ§áyˆÏl ÌyÜ˛ˆÏÓ ly xflõ,¢ƒï˛y ~ÓÇ ÌyÜ˛ˆÏÓ ˛õÓ˚ Ó ï˛#≈ Ü ˛yˆÏ ° ˆÜ˛w#Î˚
Ù!sf§Ë˛yÓ˚ §ò§ƒ •l–
ly ˆÜ˛yˆÏly ÙyòÜ˛oÓƒ ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ x!Ë˛¢y˛õ– Ù!•°yÓ˚yG
ˆ§áyˆÏl ˛õ%Ó˚%£ÏˆÏòÓ˚ ÙˆÏï˛y §Ùyl x!ôÜ˛yÓ˚ ˆË˛yà Ü˛Ó˚ˆÏÓ– xyÓ˚
ˆÓ!¢ !Ü˛S%È lÎ˚ñ ~ˆÏï˛•z xy!Ù §vT˛ ÌyÜ˛Ó–

Ë˛yÓ˚ï˛ÓˆÏ£Ï≈Ó˚ ˜Ó£ÏÙƒ ò)Ó˚#Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ~•z fl∫≤¿ §¡õˆÏÜ≈˛ í˛É !ï˛!l Ù•ydy ày!rôG ïÑ˛yÓ˚ ò,!T˛Ë˛Aà#ˆÏÜ˛ ï˛#Ó §ÙyˆÏ°yã˛ly Ë˛#ÙÓ˚yG Ó˚yÙ!ç xyˆÏ¡∫òÜ˛Ó˚
xyˆÏ¡∫òÜ˛Ó˚ !Î!l §Ç!Óôyl Ó˚ã˛lyÎ˚ Ù)áƒ Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛ˆÏÓl˚ – àî˛õ!Ó˚£ˆÏ òÏ Ó˚ ˆ¢£Ï Ë˛y£ÏˆîÏ ˛õ!Ó˚‹ÒyÓ˚ Ë˛yˆÏÓ !ï˛!l 1891ÈüÈ1956
çß√fiÌyl ı Ùôƒ≤ÃˆÏ ò ¢–
Ü˛ˆÏÓ˚ !SÈˆÏ°lñ ïÑ˛yÓ˚ !lˆÏçÓ˚ x!Ë˛K˛ï˛y ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛ˆÏÓ˚l– ï˛yÓ˚ xy¢AÜ˛yÓ˚ Ü˛Ìy í˛zˆÏÕ‘á Ü˛ˆÏÓ˚l– Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ §Ç!Óôyl Ó˚ã˛lyÎ˚
~•z ˜Ó£ÏÙƒ ò)Ó˚#Ü˛Ó˚î !Ó£ÏˆÏÎ˚ ïÑ˛yÓ˚ ˛õ,ÌÜ˛ x!Ë˛Ùï˛ !SÈ°– àî˛õ!Ó˚£ÏˆÏòÓ˚ á§í˛¸y Ü˛!Ù!ê˛Ó˚
§Ë˛y˛õ!ï˛– §Ùyç §ÇflÒyÓ˚Ü˛ñ
1950 §yˆÏ°Ó˚ 26 çyl%Î˚y!Ó˚ !òˆÏl xyÙÓ˚y ~Ü˛!ê˛ x§Çà!ï˛˛õ)î≈ ç#ÓˆÏlÓ˚ ˛õˆÏÌ ≤ÃˆÏÓ¢ !ã˛hs˝ y !Óò‰ ~ÓÇ çyï˛˛õyï˛
!Ë˛!_Ü˛ ˜Ó£ÏˆÏÙƒÓ˚ !ÓÓ˚%ˆÏÂô
Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ– Ó˚yçl#!ï˛ˆÏï˛ xyÙyˆÏòÓ˚ §Ü˛ˆÏ°Ó˚ §yÙƒ xyˆÏSÈ !Ü˛v §yÙy!çÜ˛ G xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ xyˆÏ®y°ˆÏlÓ˚ ˆlï˛y– fl∫yô#l
Ë˛yÓ˚ï˛ÓˆÏ£Ï≈Ó˚ ≤ÃÌÙ ˆÜ˛w#Î˚
ç#ÓˆÏl ~áyˆÏl ˜Ó£ÏÙƒ !ÓòƒÙyl– Ó˚yçl#!ï˛ˆÏï˛ xyÙÓ˚y ~Ü˛Óƒ!=˛ ~Ü˛ˆÏË˛yê˛ ~ÓÇ ~Ü˛ˆÏË˛yê˛ Ù!sf § Ë˛yÎ˚ xy•z l Ùsf # –
~Ü˛ Ù)ˆÏ°ƒÓ˚ l#!ï˛Ó˚ ˆò¢ !•§yˆÏÓ ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ •Ó– ~ˆÏòˆÏ¢Ó˚ §yÙy!çÜ˛ G xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ≤Ãçyï˛y!sfÜ˛ òˆÏ°Ó˚
≤Ã!ï˛¤˛yï˛y–
ˆò¢ !•§yˆÏÓ ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ •Ó– ~ˆÏòˆÏ¢Ó˚ §yÙy!çÜ˛ G xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ àë˛làï˛ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚
Ü˛yÓ˚ˆÏî ~ˆÏ«˛ˆÏe ~Ü˛Óƒ!=˛ñ ~Ü˛ˆÏË˛yê˛ G ~Ü˛ˆÏË˛yê˛ ~Ü˛ Ù)ˆÏ°ƒÓ˚ l#!ï˛ í˛zˆÏ˛õ!«˛ï˛ •ˆÏÓ–
~ôÓ˚ˆÏîÓ˚ x§Çà!ï˛˛õ)î≈ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢ xyÙyˆÏòÓ˚ xyÓ˚ Ü˛ï˛Ü˛y° ÌyÜ˛ˆÏï˛ •ˆÏÓ⁄ xyÙyˆÏòÓ˚
¢ƒyÙy≤Ã§yò Ù%áyç#≈
§yÙy!çÜ˛ G xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ ç#ÓˆÏl §yÙƒˆÏÜ˛ í˛zˆÏ˛õ«˛y Ü˛ˆÏÓ˚ ~Ë˛yˆÏÓ xyÓ˚ Ü˛ï˛!òl ã˛°ˆÏÓ⁄ 1901ÈüÈ1953
Î!ò xyÙÓ˚y §%ò#â≈Ü˛y° §ÙÙÎ≈yòyÓ˚ l#!ï˛ˆÏÜ˛ í˛zˆÏ˛õ«˛y Ü˛!Ó˚ ï˛y•ˆÏ° xÓ¢ƒ•z Ë˛yÓ˚ï˛ÓˆÏ£Ï≈Ó˚ çß√fiÌyl ı ˛õ!Ÿã˛ÙÓAà
ˆÜ˛w#Î˚ xhs˝Ó≈ï˛# §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚
Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ àîï˛sf !Ó˛õò@˝ÃhflÏ •ˆÏÓ– !¢“ G §Ó˚ Ó Ó˚ y • Ùsf # –
!¢«˛y!Óò G xy•z l ç#Ó#–
§ÓˆÏ¢ˆÏ£Ï 1947 §yˆÏ°Ó˚ 15 xyàÏfiê˛ ÙôƒÓ˚yˆÏï˛ àî˛õ!Ó˚£ÏˆÏò ˆòGÎ˚y çG•Ó˚°y° ˆlˆÏ•Ó˚%Ó˚ !Óáƒyï˛ Ó=˛Óƒ ï%˛ˆÏ° !•®% Ù•y§Ë˛yÓ˚ §!Ü˛Î˚ Ü˛Ù#≈–
Ë˛yÓ˚ ï ˛#Î˚ çl§ÇˆÏ â Ó˚
ôÓ˚y •°– ≤Ã!ï˛¤˛yï˛y §Ë˛y˛õ!ï˛–

47 §yÇ!Óôy!lÜ˛ Ü˛yë˛yˆÏÙy
Ó•% ˛õ)ˆÏÓ≈•z xyÙÓ˚y xyÙyˆÏòÓ˚ °«˛ƒ !l!ò≈T˛˛ Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ– ~ál ˆ§•z xAà#Ü˛yÓ˚ ¢%ô%
çG•Ó˚°y° ˆlˆÏ•Ó˚%
1889ÈüÈ1964 §¡õ)î≈Ó˚)ˆÏ˛õ G ˛õ!Ó˚˛õ)î≈ xyÜ˛yˆÏÓ˚ lÎ˚ xï˛ƒhs˝ ò,ì˛¸ï˛yÓ˚ §yˆÏÌ ÓyhflÏÓyÎ˚ˆÏlÓ˚ §ÙÎ˚ ~ˆÏ§ˆÏSÈ–
çß√fiÌyl ı í˛z_Ó˚≤ÃˆÏò¢ ~•z àË˛#Ó˚ ÙôƒÓ˚yˆÏe ˛õ,!ÌÓ# Îál â%!ÙˆÏÎ˚ xyˆÏSÈ Ë˛yÓ˚ï˛ÓˆÏ£Ï≈Ó˚ ç#Ól G fl∫yô#lï˛y ï˛ál
xhs˝ Ó ≈ ï ˛#Ü˛y°#l ˆÜ˛w#Î˚
Ù!sf § Ë˛yÓ˚ ≤ÃôylÙsf # – ˆçˆÏà í˛zˆÏë˛ˆÏSÈ– ~•z ˆ§•z Ù%•)ï≈˛ Îy ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ •z!ï˛•yˆÏ§ á%Ó Ü˛Ù ˆòáy ÎyÎ˚– Îál xyÙÓ˚y
xy•zlç#!Ó G Ü˛ÇˆÏ@˝Ã§òˆÏ°Ó˚
ˆlï˛yñ §Ùyçï˛sfñ àîï˛sf ˛õ%ˆÏÓ˚yˆÏly ˆÌˆÏÜ˛ lï%˛ˆÏlÓ˚ ˛õˆÏÌ ~!àˆÏÎ˚ ã˛ˆÏ°!SÈ– ~Ü˛ê˛y Î%ˆÏàÓ˚ xÓ§yl •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– Ó•%Ü˛y°
~ÓÇ §y¡ÀyçƒÓyò# !ÓˆÏÓ˚yô# !l˛õ#!í˛¸ï˛ ~Ü˛!ê˛ çy!ï˛ §Ó˚ˆÏÓ xyd≤ÃÜ˛yˆÏ¢Ó˚ §%ˆÏÎyà ˆ˛õˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~•z fløÓ˚î#Î˚ Ù%•)ˆÏï≈˛
xyòˆÏ¢≈Ó˚ §ÙÌ≈Ü˛– ˛õˆÏÓ˚ !ï˛!l
Ë˛yÓ˚ï˛ÓˆÏ£Ï≈Ó˚ ≤ÃôylÙsf# •l– xyÙÓ˚y Ó,•_Ó˚ ÙylÓçy!ï˛Ó˚ fl∫yˆÏÌ≈ Ë˛yÓ˚ï˛Ó£Ï≈G Ë˛yÓ˚ï˛Óy§#Ó˚ ˆ§ÓyÎ˚ !lˆÏçˆÏòÓ˚ í˛zÍ§à≈
Ü˛Ó˚yÓ˚ xAà#Ü˛yÓ˚ Ü˛Ó˚!SÈ–
fl∫yô#lï˛y ~ÓÇ «˛Ùï˛y !Ü˛S%È òy!Î˚c x˛õ≈î Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z òy!Î˚c Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ çlàˆÏîÓ˚
!lÓ≈y!ã˛ï˛ ≤Ã!ï˛!l!ôˆÏòÓ˚ !lˆÏÎ˚ à!ë˛ï˛ fl∫yô#l G §yÓ≈ˆÏË˛ÔÙ xy•zl§Ë˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ lƒhflÏ–
§ˆÏÓ˚y!çl# ly•zí%˛
1879ÈüÈ1949
fl∫yô#lï˛yÓ˚ ˛õ)ˆÏÓ≈ xyÙÓ˚y §Ü˛° ≤ÃÜ˛yÓ˚ ≤Ã§Ó Îsfîy §•ƒ Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ ~ÓÇ xyÙyˆÏòÓ˚ •,òÎ˚ ò%/
çß√fiÌyl ı xrô≤ÃˆÏò¢ ˆÏáÓ˚ flø,!ï˛ˆÏï˛ Ë˛yÓ˚yÜ˛yhs˝ !Ü˛S%È !Ü˛S%È Ü˛T˛ ~áˆÏly Óï≈˛Ùyl– ˆÓòlyòyÎ˚Ü˛ xï˛#ˆÏï˛Ó˚ xÓ§yl
Ü˛!Óñ ˆ°áÜ˛ ~ÓÇ
Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ Ü˛Ù#≈ñ Ü˛ÇˆÏ@˝Ã§ âˆÏê˛ˆÏSñÈ xyÙyˆÏòÓ˚ °«˛ƒ ~ál Ë˛!Ó£ÏƒˆÏï˛Ó˚ !òˆÏÜ˛–
òˆÏ°Ó˚ Ù!•°y ˆle#ÓˆÏà≈Ó˚
xlƒï˛Ù – ˛õˆÏ Ó ˚ í˛z _ Ó˚ xyÙyˆÏòÓ˚ Ë˛!Ó£ÏƒÍ á%Ó §•ç §yôƒ lÎ˚– xÌÓy ~ál !Ó◊yˆÏÙÓ˚ §ÙÎ˚G lÎ˚ñ
≤ÃˆÏ ò ˆÏ ¢ Ó˚ Ó˚ y çƒ˛õy° ˛õˆÏ ò
x!ô!¤˛ï˛ •l– xAà#Ü˛yÓ˚ ÓyhflÏÓyÎ˚ˆÏlÓ˚ çlƒ xyÙyˆÏòÓ˚ !ÓÓ˚yÙ•#l ≤ÃˆÏã˛T˛y ã˛y!°ˆÏÎ˚ ˆÎˆÏï˛ •ˆÏÓ–
Ë˛yÓ˚ï˛ÓˆÏ£Ï≈Ó˚ ˆ§Óy Ü˛Ó˚yÓ˚ xÌ≈ Ë˛yÓ˚ï˛ÓˆÏ£Ï≈Ó˚ ˆÜ˛y!ê˛ ˆÜ˛y!ê˛ Ùyl%£Ï ÎyÓ˚y Ü˛ˆÏT˛Ó˚ ÙˆÏôƒ !òl
Ü˛yê˛yˆÏFSÈ ï˛yˆÏòÓ˚ ˆ§Óy Ü˛Ó˚y– ~Ó˚ xÌ≈ òy!Ó˚oñ xK˛ï˛yñ Óƒy!ô ~ÓÇ xÓ¢ƒ•z §%ˆÏÎyà §rôyl#
˜Ó£ÏˆÏÙƒÓ˚ xÓ§yl âê˛yˆÏly– ≤Ã!ï˛!ê˛ Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ ˆã˛yˆÏáÓ˚ ç° ˆÙySÈy•z !Óáƒyï˛ Óƒ!=˛ˆÏòÓ˚
ˆ§yÙlyÌ °y!•!í˛¸ fl∫≤¿– •Î˚ˆÏï˛y ~•z §yÊ˛°ƒ ~áˆÏly xˆÏlÜ˛ ò)Ó˚– !Ü˛v Îï˛!òl Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ ˆã˛yˆÏá ç° ÌyÜ˛ˆÏÓñ
1901ÈüÈ1984
çß√fiÌyl ı ˛õ!Ÿã˛ÙÓyÇ°y Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ ò%/á Îsfîy ÌyÜ˛ˆÏÓ ï˛ï˛!òl xyÙyˆÏòÓ˚ ~•z ˆã˛T˛yÓ˚ xÓ§yl •ˆÏÓ ly–
ˆ°áÜ˛ ~ÓÇ §¡õyòÜ˛ñ
Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ Ü˛!Ùí˛z!lfiê˛ òˆÏ°Ó˚
ˆlï˛yñ ˛õˆÏÓ˚ ˛õ!Ÿã˛ÙÓyÇ°y
!Óôyl§Ë˛yÓ˚ §ò§ƒ •l–

ˆï˛yÙyÓ˚ í˛z˛õˆÏÓ˚Ó˚ í˛zÂô,!ï˛à%!° Îb§•Ü˛yˆÏÓ˚ ˛õˆÏí˛¸y

x@˝Ãà!ï˛ v ï%˛!Ù !Ü˛ ~Ùl ~Ü˛!ê˛ ôyÓ˚îyˆÏÜ˛ !ã˛!•´ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ Îy í˛z˛õˆÏÓ˚Ó˚ !ï˛l!ê˛ í˛zÂô,!ï˛ˆÏï˛•z Óï≈˛Ùyl⁄
v ~•z §yôyÓ˚î ôyÓ˚îy ≤ÃÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ Ü˛# Ü˛# ˛õyÌ≈Ü˛ƒ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ⁄
Îyã˛y•z Ü˛ˆÏÓy˚
àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 48
§Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ ò¢≈l §Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ §Ü˛° ôyÓ˚y G í˛z˛õôyÓ˚yà%!° Ó˚ã˛lyÓ˚ ˆ«˛ˆÏe
˛õ!Ó˚ã˛y°ˆÏÜ˛Ó˚ Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– xyÙyˆÏòÓ˚
(Philosophy of the Constitution) §Ç!Óôyl ¢%Ó%˚ •Î˚ çy!ï˛Ó˚ Ù)°ƒˆÏÓyôà%!°Ó˚ í˛z˛õÓ˚ §Ç!«˛Æ
ˆÎ §Ü˛° Ù)°ƒˆÏÓyôà%!° Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ fl∫yô#lï˛y Ó=˛ˆÏÓƒÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ– ~ˆÏÜ˛•z §Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ ≤ÃhflÏyÓly ÓˆÏ°–
xyˆÏ®y°lˆÏÜ˛ xl%≤Ãy!îï˛ G í˛zm%Âô Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ ˆ§à%!° xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛yÓ˚ §Ç!Óôyl ˆÌˆÏÜ˛ xl%≤Ãy!îï˛ •ˆÏÎ˚ Óï≈˛Ùyl
Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ àîï˛ˆÏsfÓ˚ Ù)° !Ë˛!_– ~•z Ù)°ƒˆÏÓyôà%!° ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà Ó˚yˆÏT˛…•z §Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ ¢%Óˆ%˚ ïÏ ˛ ≤ÃhflyÏ Óly
Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ §Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ ≤ÃhflyÏ ÓlyÎ˚ ≤Ã!ï˛Ê˛!°ï˛ •ÎÈ̊– ~à%!° Ó˚yáyÓ˚ !Ó£ÏÎ˚!ê˛ x!ôÜ˛ ˛õSÈ® Ü˛ˆÏÓ˚–

in order to form a more perfect union, establish justice, insure domestic

tranquility, provide for the common defense, promote the general welfare, and
secure the blessings of liberty to ourselves and our posterity, do ordain and
establish thisConstitution for the United States of America.
We, the people of South Africa,
Recognise the injustices of our past;
Honour those who suffered for justice and freedom in our land;
Respect those who have worked to build and develop our country; and
Believe that South Africa belongs to all who live in it, united in our diversity.
We therefore, through our freely elected representatives, adopt this Constitution as the supreme law of
the Republic so as to —
Heal the divisions of the past and establish a society based on democratic values, social justice and
fundamental human rights;
Lay the foundations for a democratic and open society in which government is based on the will of
the people and every citizen is equally protected by law;
Improve the quality of life of all citizens and free the potential of each person; and
Build a united and democratic South Africa able to take its rightful place as a sovereign state in the
family of nations.
May God protect our people.
Nkosi Sikelel’ iAfrika. Morena boloka setjhaba sa heso.
God seën Suid-Afrika. God bless South Africa.
Mudzimu fhatutshedza Afurika. Hosi katekisa Afrika.

48 49 §yÇ!Óôy!lÜ˛ Ü˛yë˛yˆÏÙy
xyÙÓ˚y Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ çlàî ≤Ãçyï˛y!sfÜ˛
ã˛ˆÏ°y ~ál xyÙÓ˚y á%Ó ÙˆÏlyˆÏÎyà §•Ü˛yˆÏÓ˚ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ §Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ ≤ÃhflÏyÓly
WE, THE PEOPLE REPUBLIC
˛õ!í˛¸ ~ÓÇ ~ˆÏï˛ í˛zˆÕÏ !‘ áï˛ ≤ÃˆïÏ ˛ƒÜ˛!ê˛ ≤Ãôyl ¢ˆÏ∑Ó˚ ≤ÃÜ˛, ï˛ xÌ≈ Ë˛yˆÏ°yË˛yˆÏÓ í˛z˛õ°!kô Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚
OF INDIA
Ë˛yÓ˚ ˆ Ï ï ˛Ó˚ çlàˆÏ î Ó˚ !lÓ≈ y !ã˛ï˛
Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛!Ó˚– Ó˚yT˛…≤Ãôyl •ˆÏÓl !lÓ≈y!ã˛ï˛
≤Ã!ï˛!l!ô Ü˛ï,≈˛Ü˛ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ §Ç!Óôyl Ë˛yÓ˚ˆïÏ ˛Ó˚ §Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ ≤ÃhflyÏ Óly ˆÎl àîï˛ˆÏsÓf ˚ í˛z˛õÓ˚ !°!áï˛ ~Ü˛!ê˛ Ü˛!Óï˛y– Óƒ!=˛ ~ÓÇ xÓ¢ƒ•z
Ó˚!ã˛ï˛ G !Ó!ôÓÂô Ü˛Ó˚y •Î˚ ~ÓÇ ~ˆÏï˛ ~Ùl ~Ü˛ ò¢≈l !l!•ï˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ÎyÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ §Ù@˝Ã §Ç!Óôyl!ê˛ Ó˚!ã˛ï˛– ÓÇ¢yl%Ü ˛!ÙÜ˛Ë˛yˆÏÓ
~!ê˛ ˆÜ˛yˆÏly Ó˚yçy Óy Ó!•/¢!=˛Ó˚ ~áyˆÏl ˆòˆÏ¢Ó˚ xy•zl ~ÓÇ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ Ü˛yçÜ˛ˆÏÙ≈Ó˚ Ë˛yˆÏ°yÙ® !Óã˛yˆÏÓ˚Ó˚ çlƒ í˛zß¨ï˛ «˛Ùï˛y≤ÃyÆ ll–
myÓ˚y çlàˆÏîÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ •hflÏyhs˝!Ó˚ï˛ ˛õÓ˚#«˛y !lÓ˚#«˛y G Ù)°ƒyÎ˚ˆÏlÓ˚ ÓƒÓfiÌy Ó˚yáy •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~ê˛y•z Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ §Ç!ÓôyˆÏlÓ˚
•Î˚!l–
Ù)° xydy– lƒyÎ˚!Óã˛yÓ˚
§yÓ≈ˆÏË˛ÔÙ JUSTICE
SOVEREIGN çy!ï˛ñ ôÙ≈ñ Óî≈ G !°Aà
çlàî•z xË˛ƒhs˝ Ó ˚ # î !Ë˛!_ˆÏï˛ lyà!Ó˚Ü˛ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ
~ÓÇ xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ !Ó£ÏˆÏÎ˚ !§Âôyhs˝ ˆÜ˛yˆÏly Ó˚Ü˛Ù ˜Ó£ÏÙƒ Ü˛Ó˚y
ˆlGÎ˚yÓ˚ ã)˛í˛¸yhs˝ x!ôÜ˛yÓ˚#– ˆÜ˛yˆÏly ÎyˆÏÓ ly– §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ í˛z!ã˛ï˛
Ó!•/¢!=˛ Ë˛yÓ˚ ˆ Ï ï ˛Ó˚ §Ó˚ Ü ˛yÓ˚ ˆ Ï Ü ˛ ÚÚxyÙÓ˚y Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ çlàîñ Ë˛yÓ˚ï˛ˆÏÜ˛
§Ü˛° ˆ◊!îÓ˚ lyà!Ó˚Ü˛ˆÏòÓ˚
!lÎ˚sfî Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly–
Ü˛°ƒyî§yôl Ü˛Ó˚ y ñ
§Ùyçï˛y!sfÜ˛
§yÓ≈ˆÏË˛ÔÙñ §Ùyçï˛y!sfÜ˛ñ ôÙ≈!lÓ˚ˆÏ˛õ«˛ñ !ÓˆÏ¢£ÏÜ˛ˆÏÓ˚ !˛õ!SÈˆÏÎ˚ÈüÈ˛õí˛¸y
SOCIALIST ≤Ãy!hs˝Ü˛ çlˆÏày¤˛#Ó˚ çlƒ–
§ÙyˆÏ ç Ó˚ ÎyÓï˛#Î˚ àîï˛y!sfÜ˛ñ §yôyÓ˚îï˛sfÓ˚)ˆÏ˛õ àˆÏí˛¸ ï%˛°ˆÏï˛ fl∫yô#lï˛y
§¡õò §ÙylË˛yˆÏÓ ˆË˛yà Ü˛Ó˚yÓ˚ LIBERTY
x!ôÜ˛yÓ˚ §Ü˛ˆÏ°Ó˚ ÌyÜ˛ˆÏÓ– §Ó˚Ü˛yÓ˚ §ï˛ƒ!l¤˛yÓ˚ §ˆÏAà ≤Ã!ï˛K˛yÓÂô ~ÓÇ ï˛yÓ˚ çlàˆÏîÓ˚ !ã˛hs˝yñ
§yÙy!çÜ˛ G xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ ˜Ó£ÏÙƒ ò)Ó˚
Ùï˛≤ÃÜ˛y¢ ~ÓÇ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛
Ü˛Ó˚ y Ó˚ çlƒ ç!Ù G Ü˛yÓ˚ á ylyÓ˚ §Ü˛° lyà!Ó˚Ü˛ ÎyˆÏï˛ lƒyÎ˚!Óã˛yÓ˚ñ !ã˛hs˝yÓ˚ñ G §yÇàë˛!lÜ˛ Ü˛yÎ≈yÓ!°Ó˚
Ùy!°Ü˛yly !lÎ˚sfî Ü˛Ó˚ˆÏÓ–
í˛z ˛ õÓ˚ ˆÜ˛yˆÏ l y xlƒyÎƒ
ôÙ≈ ! lÓ˚ ˆ Ï ˛ õ«˛ Ùï˛≤ÃÜ˛yˆÏ ¢ Ó˚ ñ !ÓŸªyˆÏ § Ó˚ ôˆÏ Ù ≈ Ó ˚ ~ÓÇ !Ó!ô!lˆÏ£Ïô ÌyÜ˛ˆÏÓly–
SECULAR §Ùï˛y‡§yÙƒ
ˆÎ ˆÜ˛yˆÏly ôÙ≈ xl%§Ó˚î í˛z˛õy§lyÓ˚ §Ùï˛yñ §yÙy!çÜ˛ ≤Ã!ï˛¤˛y ~ÓÇ EQUALITY
G ˛õy°l Ü˛Ó˚yÓ˚ fl∫yô#lï˛y §Ü˛°
xy•zˆÏlÓ˚ ò,!T˛ˆÏï˛
lyà!Ó˚ˆÏÜ˛Ó˚ ÌyÜ˛ˆÏÓ– !Ü˛v ˆÜ˛yˆÏly §% ˆ Ï Î yà §% ! ÓôyÓ˚ ~ÓÇ §Ü˛ˆÏ ° Ó˚ ÙˆÏ ô ƒ §Ü˛ˆÏ° §Ùyl– Ó•%Ü˛y° ôˆÏÓ˚
§Ó˚Ü˛yÓ˚# ôÙ≈ ÌyÜ˛ˆÏÓ ly– §Ü˛°
ôÙ#≈Î˚ !ÓŸªy§ G xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ≤Ã!ï˛ ã˛ˆÏ ° xy§y §yÙy!çÜ˛
§Ó˚ Ü ˛yÓ˚ §Ùyl ÙÎ≈ y òy ≤Ãò¢≈ l
ºyï,˛cˆÏÓyôñ Óƒ!=˛Ó˚ ÙÎ≈yòy ~ÓÇ çyï˛#Î˚ ˙Ü˛ƒ ˜Ó£ÏÙƒà%!°ˆÏÜ˛ !lÙ≈)° Ü˛Ó˚y
Ü˛Ó˚ˆÏÓ– •ˆÏÓ– §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ í˛z!ã˛ï˛
àîï˛y!sfÜ˛
§Ç•!ï˛ §%!l!Ÿã˛ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ xyÙyˆÏòÓ˚ §Ü˛ˆÏ°Ó˚ çlƒ §Ùyl §%ˆÏÎyà
!l!Ÿã˛ï˛ Ü˛Ó˚y–
DEMOCRATIC
~!ê˛ ~Ùl ~Ü˛
~•z àî˛õ!Ó˚£Ïò xyç 1949§yˆÏ°Ó˚ 26 ˆ§Ôºyï,˛cˆÏÓyô
§Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ôÓ˚î Óy Ó˚)˛õ ˆÎáyˆÏl FRATERNITY
çlàî §Ùyl Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ x!ôÜ˛yÓ˚ lˆÏË˛¡∫Ó˚ ~ï˛myÓ˚y ~•z §Ç!Óôyl @˝Ã•îñ xyÙÓ˚y ~ÙlË˛yˆÏÓ
ˆË˛yà Ü˛ˆÏ Ó ˚ ñ !lˆÏ ç ˆÏ ò Ó˚ ¢y§Ü˛ xyã˛Ó˚î Ü˛Ó˚Ó ˆÎl ÙˆÏl •ˆÏÓ
!lÓ≈yã˛l Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ §Ó˚Ü˛yÓ˚ˆÏÜ˛ !Ó!ôÓÂô ~ÓÇ !lˆÏçˆÏòÓ˚ x˛õ≈î Ü˛Ó˚!SÈ–ÛÛ xyÙÓ˚ y §Ü˛ˆÏ ° ~Ü˛•z
òyÎ˚ Ó Âô Ó˚ y áˆÏ ï ˛ Óyôƒ Ü˛ˆÏ Ó ˚ – ˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚ §ò§ƒ– Ü˛yˆÏÓ˚y
Ü˛ï˛à% ! ° !l!ò≈ T ˛ !lÎ˚ Ù l#!ï˛Ó˚ í˛z!ã˛ï˛ lÎ˚ xlƒˆÏÜ˛ ˆ•Î˚
ÙyôƒˆÏÙ §Ó˚Ü˛yÓ˚ˆÏÜ˛ Ü˛yç Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ≤Ã!ï˛˛õß¨ Ü˛Ó˚y–
•Î˚–

àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 50
xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛yñ Ë˛yÓ˚ï˛ G ò!«˛î xy!Ê˛Ü˛yÓ˚ §Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ ≤ÃhflÏyÓlyÓ˚ ÙˆÏôƒ ï%˛°lyÙ)°Ü˛ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚y–
v ~•z !ï˛l!ê˛ ≤ÃhflÏyÓlyÎ˚ Óï≈˛Ùyl xyˆÏSÈ ~Ùl !Ó£ÏÎ˚à%!°Ó˚ ~Ü˛!ê˛ ï˛y!°Ü˛y ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚y–
v ~•z !ï˛l!ê˛ ≤ÃhflÏyÓlyÓ˚ ÙˆÏôƒ xhs˝ï˛ ~Ü˛!ê˛ ≤Ãôyl ˛õyÌ≈ˆÏÜ˛ƒÓ˚ !Ó£ÏÎ˚ í˛zˆÏÕ‘á Ü˛ˆÏÓ˚y– ˆï˛yÙyÓ˚
v ~•z !ï˛l!ê˛ ≤ÃhflÏyÓlyÓ˚ ÙˆÏôƒ ˆÜ˛yl!ê˛ ˆòˆÏ¢Ó˚ xï˛#ï˛ •z!ï˛•yˆÏ§Ó˚ ≤Ã!ï˛ xyˆÏ°yÜ˛˛õyï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ⁄
v ~Ó˚ÙˆÏôƒ ˆÜ˛yl‰ ≤ÃhflÏyÓ!ê˛ {ŸªˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛yˆÏSÈ §y•yÎƒ ≤ÃyÌ≈ly Ü˛ˆÏÓ˚!l⁄ x@˝Ãà!ï˛
§Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ ≤ÃÜ,˛ï˛ xÌ≈ í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚y xï˛ƒhs˝ Ü˛!ë˛l– Îyã˛y•z Ü˛ˆÏÓy˚
≤Ãy!ï˛¤˛y!lÜ˛ ˛õ!Ó˚Ü˛“ly Î!òG §Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ ≤Ãy!ï˛¤˛y!lÜ˛ Ü˛yë˛yˆÏÙy í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚y
(Institutional design) á%Ó Ü˛!ë˛l lÎ˚– xlƒylƒ §Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ ÙˆÏï˛y Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚
§Ç!ÓôyˆÏl ˆòˆÏ¢Ó˚ ¢y§Ü˛ !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ !l!ò≈T˛ ˛õÂô!ï˛
§Ç!Óôyl ¢%ô%Ùye xyò¢≈ñ Ù)°ƒˆÏÓyô G ò¢≈ˆÏlÓ˚
í˛zˆÏÕ‘á Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~ˆÏï˛ ˆÜ˛yˆÏly !§Âôyhs˝ ˆlGÎ˚yÓ˚
xyôyÓ˚ lÎ˚– ~!ê˛ ≤Ãôylï˛ ~•z xyò¢≈ G ò¢≈lˆÏÜ˛
ˆ«˛ˆÏe ˆÜ˛ Ü˛ï˛ê˛y «˛Ùï˛yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚# ï˛yÓ˚ í˛zˆÕÏ á‘ Ó˚ˆÎÏ ˆ˚ SÏ È
ÓyhflÏÓy!Î˚ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ ≤Ãy!ï˛¤˛y!lÜ˛ ÓƒÓfiÌy˛õe– Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚
~ÓÇ ~ˆÏï˛ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ í˛z˛õÓ˚ Ü˛ï˛à%!° !Ó!ô!lˆÏ£Ïô
§Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ ~Ü˛ê˛y Ó,•Í xÇ¢ ~•z ÓƒÓfiÌy˛õly
xyˆÏÓ˚y˛õ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ÎyÓ˚ Ê˛ˆÏ° §Ó˚Ü˛yÓ˚ •zFSÈyÙˆÏï˛y lyà!Ó˚Ü˛
§¡õ!Ü≈˛ï˛– ~!ê˛ ~Ü˛!ê˛ ò#â≈ G !Óhfl,Ïï˛ ò!°°– Ê˛ˆÏ°
x!ôÜ˛yÓ˚ •Ó˚î Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ ˛õyˆÏÓl˚ y– ~•z ˛õ%hflˆÏ ÜÏ ˛Ó˚ Óy!Ü˛ !ï˛l!ê˛
§Ç!Óôyl Î%ˆàÏ y˛õˆÏÎyà# Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ !lÎ˚!Ùï˛ §ÇˆÏ¢yôˆÏlÓ˚
xôƒyˆÏÎ˚ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ §Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ Ü˛yÎ≈˛õÂô!ï˛Ó˚ !ï˛l!ê˛
≤ÃˆÏÎ˚yçl– §Ç!Óôyl Ó˚ã˛lyÜ˛yÓ˚#Ó˚y ÙˆÏl Ü˛Ó˚ˆÏï˛l ˆÎñ
ˆ≤Ã«˛y˛õê˛ §¡õˆÏÜ≈˛ Óî≈ly Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– xyÙÓ˚y ≤Ã!ï˛!ê˛
çlàˆÏîÓ˚ xy¢yÈüÈxyÜ˛yA«˛yÓ˚ §yˆÏÌ ï˛y° !Ù!°ˆÏÎ˚ §Ùyç
xôƒyˆÏÎ˚ Ü˛ï˛à%!° à%Ó˚%c˛õ)î≈ §yÇ!Óôy!lÜ˛ ¢ï≈˛yÓ!°Ó˚
˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ §yˆÏÌ §Çà!ï˛ ˆÓ˚ˆáÏ §Ç!Óôyl §ÇˆÏ¢yôˆÏlÓ˚
§ˆÏAà ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ •Ó ~ÓÇ àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ˆÏï˛ ~à%!°
≤ÃˆÎÏ y˚ çl– ï˛yÓ˚y ~ˆÏÜ˛ ˛õ!Óeñ !fiÌÓ˚ ~ÓÇ x˛õ!Ó˚Óï≈˛l#Î˚
Ü˛#Ë˛yˆÏÓ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛y ˆÓyV˛yÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛Ó˚Ó– !Ü˛v ~•z
xy•zˆÏlÓ˚ xyôyÓ˚ !•§yˆÏÓ ˆòáˆÏï˛ ã˛yÎ˚!l– §%ï˛Ó˚yÇ ~ˆÏï˛
Ó•zˆÏï˛ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ §Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ ≤Ãy!ï˛¤˛y!lÜ˛ Ü˛yë˛yˆÏÙyÓ˚
≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ §ÇˆÏ¢yôˆÏlÓ˚ §%ˆÏÎyà Ó˚yáy •Î˚– ~•z
§Ü˛° à%Óc%˚ ˛õ)î≈ ˜Ó!¢T˛ƒ §¡õˆÏÜ˛≈ xyˆÏ°yã˛ly ÌyÜ˛ˆÏÓly–
˛õ!Ó˚Óï≈˛lˆÏÜ˛•z §Ç!Óôyl §ÇˆÏ¢yôl ÓˆÏ°–
≤Ãy!ï˛¤˛y!lÜ˛ Ü˛yë˛yˆÏÙyÓ˚ xyˆÏÓy˚ Ü˛ï˛à%!° ˆ≤Ã«˛y˛õê˛ ˆï˛yÙÓ˚y
~•z ≤Ãy!ï˛¤˛y!lÜ˛ ÓƒÓfiÌy˛õly lƒyÎ˚§Çàï˛Ë˛yˆÏÓ•z
˛õÓ˚Óï˛#≈ ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛ çylˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ–
§Ç!ÓôyˆÏl !°!˛õÓÂô Ü˛Ó˚y •Î˚– ~Ü˛ÓyÓ˚ ˛õˆÏí˛¸•z
Óî≈ ˜Ó£ÏÙƒ åApartheidä : 1948 ˆÌˆÏÜ˛ 1989 ˛õÎ≈hs˝ ò!«˛î xy!Ê˛Ü˛y §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ xl%§,ï˛ ~•z l#!ï˛Ó˚ myÓ˚y
Ü,˛£÷yÏ AàˆÏòÓ˚ !ÓÓ˚ˆ% ÂÏ ô ò%Óƒ≈ Ó•yÓ˚ ~ÓÇ Óî≈˜ÓÏ £ÏÙƒÓyˆÏòÓ˚ x!Ë˛¢y˛õ ã˛y!˛õˆÏÎ˚ ˆòGÎ˚y •Î˚– ~Ó˚ myÓ˚y §yÙy!çÜ˛ G xÌ≈˜lÏ !ï˛Ü˛
ˆ«˛ˆÏe ˆŸªï˛yAà §Ó˚Ü˛yÓ˚ Ü,˛£÷ÏyAàˆÏòÓ˚ §yˆÏÌ xÙÎ≈yòyÜ˛Ó˚ ˜Ó£ÏÙƒÙ)°Ü˛ xyã˛Ó˚î Ü˛Ó˚ï˛–
ã%˛!=˛ Óy xy•zˆÏlÓ˚ ôyÓ˚y åClauseä : ˆÜ˛yˆÏly ò!°ˆÏ°Ó˚ §%!l!ò≈T˛ xÇ¢–
àî˛õ!Ó˚£Ïò åConstituent Assemblyä : çlàˆÏîÓ˚ ≤Ã!ï˛!l!ôˆÏòÓ˚ ~Ü˛ê˛y §ÇfiÌy Óy ˛õ!Ó˚£Ïò Îy ê˛#Ü˛y
ˆòˆÏ¢Ó˚ çlƒ §Ç!Óôyl Ó˚ã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚–
§Ç!Óôyl åConstitutionä : ˆòˆÏ¢Ó˚ §ˆÏÓ≈yFã˛ xy•zl– ~ˆÏï˛ ~Ùl Ü˛ï˛à%!° ˆÙÔ!°Ü˛ xy•zl ÌyˆÏÜ˛ ÎyÓ˚ myÓ˚y
ˆòˆÏ¢Ó˚ §Ùyç G Ó˚yçl#!ï˛ ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ •Î˚–
§Ç!Óôyl §ÇˆÏ¢yôl åConstitutional Amendmentä : §ˆÏÓy≈ Fã˛ xy•zl§Ë˛y Ü˛ï,˛≈ Ü˛ §Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ ≤ÃˆÎÏ y˚ çl#Î˚
˛õ!Ó˚Óï≈˛l §yôl–
á§í˛¸y åDraftä : xy•zlàï˛ ò!°ˆÏ°Ó˚ §Ç§ò#Î˚ Ó˚)˛õ–
ò¢≈l åPhilosophyä : !ã˛hs˝y G Ü˛yˆÏçÓ˚ ˆÙÔ!°Ü˛ l#!ï˛§Ù)•–
≤ÃhflÏyÓly åPreambleä : §Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ ≤ÃyÓ˚!Ω˛Ü˛ Ë)˛!ÙÜ˛y– ÎyÓ˚ ÙˆÏôƒ §Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ ˆÎÔ!=˛Ü˛ï˛y ~ÓÇ ˛õÌ≤Ãò¢≈Ü˛
Ù)°ƒˆÏÓyôà%!° í˛zˆÏÕ‘á ÌyˆÏÜ˛–
Ó˚yçˆÏoy• åTreasonä : xô#lfiÌ Óƒ!=˛Óà≈ Ü˛ï,≈˛Ü˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ çlƒ !ÓˆÏoy•–
!Ù°lfiÌyl åTrystä : §Ë˛y Óy §Ë˛y Ü˛Ó˚yÓ˚ fiÌyl ˆÎ !Ó£ÏˆÏÎ˚ §Ü˛ˆÏ° ~Ü˛Ùï˛–

51 §yÇ!Óôy!lÜ˛ Ü˛yë˛yˆÏÙy
1– ~áyˆÏl Ü˛ï˛à%!° Ë%˛° í˛zÂô,!ï˛ í˛zˆÏÕ‘á Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ≤Ã!ï˛!ê˛ ˆ«˛ˆÏe Ë%˛° í˛zÂô,!ï˛à%!° !ã˛!•´ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚y ~ÓÇ ~
xôƒyˆÏÎ˚ ï%˛!Ù Îy ˛õyë˛ Ü˛ˆÏÓ˚SÈ ï˛yÓ˚ !Ë˛!_ˆÏï˛ §ÇˆÏ¢yôl Ü˛ˆÏÓ˚y–
åxä ﬂ∫yô#lï˛yÓ˚ ˛õˆÏÓ˚ Ë˛yÓ˚ï˛Ó£Ï≈ àîï˛y!sfÜ˛ •ˆÏÓ !Ü˛ •ˆÏÓ ly ~!Ó£ÏˆÏÎ˚ ﬂ∫yô#lï˛y xyˆÏ®y°ˆÏlÓ˚ ˆlï,˛Óà≈
° l
ˆáy°yá%!° Ùyl!§Ü˛ï˛y ˆ˛õy£Ïî Ü˛Ó˚ˆÏï˛l–
åxyä §Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ §Ü˛° ôyÓ˚y í˛z˛õôyÓ˚yÓ˚ !Ó£ÏˆÏÎ˚ àî˛õ!Ó˚£ÏˆÏòÓ˚ §Ü˛° §ò§ƒàî ~Ü˛•z ôyÓ˚îy ˆ˛õy£Ïî
Ü˛Ó˚ˆÏï˛l–
å•zä §Ç!Óôyl xyˆÏSÈ ~Ùl ˆò¢ xÓ¢ƒ•z àîï˛y!sfÜ˛ •ˆÏÓ–
å{ä §Ç!Óôyl §ÇˆÏ¢yôl Ü˛Ó˚y ÎyˆÏÓ lyñ Ü˛yÓ˚î ~!ê˛ ˆòˆÏ¢Ó˚ ã)˛í˛¸yhs˝ xy•zl–
2– ò!«˛î xy!Ê˛Ü˛yÓ˚ àîï˛y!sfÜ˛ §Ç!Óôyl Ó˚ã˛lyÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ˆÜ˛yl‰ !Ó£ÏÎ˚à%!° §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ ˆÓ!¢ §Çâ£Ï≈˛õ)î≈ !SÈ°⁄
åxä ò!«˛î xy!Ê˛Ü˛y ~ÓÇ ï˛yÓ˚ ≤Ã!ï˛ˆÏÓ¢# Ó˚yT˛…§Ù)ˆÏ•Ó˚ ÙˆÏôƒ §¡õÜ≈˛–
åxyä lyÓ˚# G ˛õ%Ó˚%ˆÏ£ÏÓ˚ ÙˆÏôƒ §¡õÜ≈˛–
å•zä §Çáƒyà!Ó˚¤˛ ˆŸªï˛yAà ~ÓÇ §Çáƒy°â% Ü,˛£÷ÏyAà çlàˆÏîÓ˚ ÙˆÏôƒ §¡õÜ≈˛–
å{ä !Ù◊ åColouredä §Çáƒy°â% ~ÓÇ Ü,˛£÷ÏyAà §Çáƒyà!Ó˚¤˛ çlàˆÏîÓ˚ ÙˆÏôƒ §¡õÜ≈˛–
3– ~•z ¢ï≈˛à%!°Ó˚ ˆÜ˛yl‰!ê˛ àîï˛y!sfÜ˛ §Ç!ÓôyˆÏl ÌyˆÏÜ˛ ly⁄
åxä Ó˚yT˛…≤ÃôyˆÏlÓ˚ «˛Ùï˛y§Ù)•–
åxyä Ó˚yT˛…≤ÃôyˆÏlÓ˚ lyÙ–
¢#

å•zä xy•zl§Ë˛yÓ˚ «˛Ùï˛y–

å{ä Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ lyÙ–
4– §Ç!Óôyl Ó˚ã˛lyÓ˚ ˆ«˛ˆÏe !l¡¨!°!áï˛ ˆlï,˛ÓˆÏà≈Ó˚ §yˆÏÌ ï˛yˆÏòÓ˚ ˛õò G Ë)˛!ÙÜ˛yÓ˚ !Ù° ˆòáyG –
åxä Ù!ï˛°y° ˆlˆÏ•Ó%̊ åÜ˛ä àî˛õ!Ó˚£ˆÏ òÏ Ó˚ §Ë˛y˛õ!ï˛
åxyä !Ó xyÓ˚ xyˆÏ¡∫òÜ˛Ó˚ åáä àî˛õ!Ó˚£ˆÏ òÏ Ó˚ §ò§ƒ
å•zä Ó˚yˆÏçw ≤Ã§yò åàä á§í˛¸y Ü˛!Ù!ê˛Ó˚ ˆã˛Î˚yÓ˚Ùƒyl
å{ä §ˆÏÓy˚ !çl# ly•zí˛% åâä 1928 §yˆÏ° Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ §Ç!Óôyl Ó˚ã˛lyÜ˛yÓ˚#–
5– ˆlˆÏ•Ó%̊Ó˚ ÚTryst with DestinyÛ ÓAàyl%Óyò!ê˛ ˛õ%lÓ˚yÎ˚ ˛õyë˛ Ü˛ˆÏÓ˚ l#ˆÏã˛Ó˚ ≤ÃŸ¿à%!°Ó˚ í˛z_Ó˚ òyG–
l%

åxä ˆÜ˛l ˆlˆÏ•Ó˚% ≤ÃÌÙ ÓyˆÏÜ˛ƒ ¢%ô% §¡õ)î≈Ó˚)ˆÏ˛õ lÎ˚ ˛õ!Ó˚˛õ)î≈ xyÜ˛yˆÏÓ˚ Ü˛Ìyà%!° ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl⁄
åxyä §Ç!Óôyl Ó˚ã˛!Î˚ï˛yàˆÏîÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ !ï˛!l !Ü˛ xAà#Ü˛yÓ˚ ≤Ãï˛ƒy¢y Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl⁄
å•zä Ú§ÙÜ˛y°#l !Óáƒyï˛ Óƒ!=˛ˆÏòÓ˚ ﬂ∫≤¿ !SÈ° ≤Ã!ï˛!ê˛ Óƒ!=˛Ó˚ ˆã˛yˆÏáÓ˚ ç° Ù%ˆSÏ È ˆÊ˛°y–ÛÛ ~áyˆÏl Ü˛yˆÏòÓ˚ˆÜÏ ˛
í˛zˆÏj¢ƒ Ü˛ˆÏÓ˚ ~Ü˛Ìy Ó°y •Î˚⁄
6– ~áyˆÏl §Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ Ü˛ï˛à%!° Ù)°ƒÓyl ˛õÌ !lˆÏò≈¢ Ü˛ˆÏÓ˚ í˛zˆÏÕ‘á Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ˛õyˆÏ¢Ó˚ Ó=˛ˆÏÓƒÓ˚ §yˆÏÌ
!Ù!°ˆÏÎ˚ ˛õ%lÓ˚yÎ˚ ˆ°á–
x

åxä §yÓ≈ˆËÏ ˛ÔÙ åÜ˛ä §Ó˚Ü˛yÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛!ê˛ ôˆÏÙ≈Ó˚ ≤Ã!ï˛ ˛õ«˛˛õy!ï˛c Ü˛Ó˚ˆÏÓ ly–
åxyä ≤Ãçyï˛sf åáä !§Âôyhs˝ ˆlGÎ˚yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe çlàî•z ã)˛í˛¸yhs˝ «˛Ùï˛yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚#
å•zä ˆ§Ôºyï,˛c åàä Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ ≤Ãôyl !lÓ≈y!ã˛ï˛ Óƒ!=˛–
å{ä ôÙ≈!lÓ˚ˆ˛Ï õ«˛ åâä çlàˆÏîÓ˚ í˛z!ã˛ï˛ ˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚ Ë˛y•z ˆÓyˆÏlÓ˚ ÙˆÏï˛y !ÙˆÏ°!ÙˆÏ¢
Ó§Óy§ Ü˛Ó˚y–

àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 52
7– ˆl˛õyˆÏ°Ó˚ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ Óî≈ly Ü˛ˆÏÓ˚ ˆï˛yÙyÓ˚ ~Ü˛ Órô% ~Ü˛!ê˛ !ã˛!ë˛ ˛õyë˛yÎ˚– ˆ§áylÜ˛yÓ˚ Ó•%
xl%¢#°l
Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ò°•z Ó˚yçyÓ˚ ¢y§ˆÏlÓ˚ !ÓˆÏÓ˚yô#ï˛y Ü˛ˆÏÓ˚ xy§ˆÏSÈ– ï˛yˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ xˆÏlˆÏÜ˛ ÓˆÏ°l ˆÎñ Ó˚yçyˆÏòÓ˚
ˆòGÎ˚y ~•z §Ç!Óôyl!ê˛ §ÇˆÏ¢yôl Ü˛ˆÏÓ˚ !lÓ≈y!ã˛ï˛ ≤Ã!ï˛!l!ôˆÏòÓ˚ •yˆÏï˛ xyˆÏÓ˚y ˆÓ!¢ «˛Ùï˛y x˛õ≈î Ü˛Ó˚y
ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– xlƒÓ˚y xyÓyÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ≤Ãçyï˛y!sfÜ˛ §Ç!Óôyl Ó˚ã˛lyÓ˚ çlƒ lï%˛l xy•zl§Ë˛yÓ˚ òy!Ó Ü˛Ó˚ˆÏï˛
ÌyˆÏÜ˛– ~!Ó£ÏˆÏÎ˚ ˆï˛yÙyÓ˚ Ùï˛yÙï˛ çy!lˆÏÎ˚ Órô%Ó˚ Ü˛yˆÏSÈ í˛z_Ó˚ ˛õyë˛yG–
8– ˆÎ !Ó£ÏÎ˚à%!° Ë˛yÓ˚ï˛Ó£Ï≈ˆÏÜ˛ àîï˛y!sfÜ˛ ˆòˆÏ¢ ˛õ!Ó˚îï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ ˆ§ !Ó£ÏˆÏÎ˚ Ü˛ï˛à%!° !Ë˛ß¨ !Ë˛ß¨ Ùï˛yÙï˛
í˛zˆÏÕ‘á Ü˛Ó˚y •°ñ ~ˆÏòÓ˚ ˛≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ !Ó£ÏˆÏÎ˚ ï%˛!Ù Ü˛ï˛ê˛y à%Ó˚%c xyˆÏÓ˚y˛õ Ü˛Ó˚⁄
åxä Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ àîï˛sf !SÈ° !Ó!ê˛¢ ¢y§ˆÏÜ˛Ó˚ ˆòGÎ˚y í˛z˛õ•yÓ˚– ≤Ã!ï˛!l!ôcÙ)°Ü˛ xy•zl §Ë˛yÎ˚ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ
Ü˛yç Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •Î˚ ~ !Ó£ÏˆÏÎ˚ xyÙÓ˚y ≤Ã!¢«˛î !lˆÏÎ˚!SÈ !Ó!ê˛¢ ¢y§lË%˛=˛ xy•zl§Ë˛y ˆÌˆÏÜ˛–
åxyä í˛z˛õ!lˆÏÓ!¢Ü˛ ˆ¢y£Ïî ~ÓÇ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ˆÏòÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ fl∫yô#lï˛y xfl∫#Ü˛yÓ˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî fl∫yô#lï˛y
§Ç@˝ÃyˆÏÙÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ !Ó!ê˛ˆÏ¢Ó˚ !ÓÓ˚%ˆÏÂô Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚Ó˚y ï˛#Ó ≤Ã!ï˛m!®µï˛y S%ÈÑˆÏí˛¸ ˆòÎ˚– fl∫yô#l Ë˛yÓ˚ï˛Ó£Ï≈
á%Ó ˆÓ!¢ !Ü˛S%È ly •ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏ°G àîï˛y!sfÜ˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
å•zä xyÙÓ˚y ˆ§ÔË˛yàƒÓyl ~ Ü˛yÓ˚ˆÏî ˆÎ àîï˛y!sfÜ˛ ÓƒÓfiÌyÓ˚ í˛z˛õÓ˚ xyÙyˆÏòÓ˚ ˆlï,˛ÓˆÏà≈Ó˚ ò,ì˛¸ !ÓŸªy§
!SÈ°– xlƒylƒ lï%˛l Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛ fl∫yô#l Ó˚yT˛… Ü˛ï,≈˛Ü˛ àîï˛y!sfÜ˛ ÓƒÓfiÌyˆÏÜ˛ xfl∫#Ü˛yÓ˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ âê˛ly
~•z ˆlï,˛ÓˆÏàÓ≈ ˚ Ë)˛!ÙÜ˛y à%Ó˚%c˛≤ÃÙyî Ü˛ˆÏÓ˚–
9– 1912 §yˆÏ° ≤ÃÜ˛y!¢ï˛ !ÓÓy!•ï˛ Ù!•°yˆÏòÓ˚ çlƒ xyã˛Ó˚î !lˆÏò≈¢Ü˛ ˛õ%hflÏÜ˛ ˆÌˆÏÜ˛ §Çà,•#ï˛ Ó˚ã˛lyÇ¢!ê˛
ÙˆÏlyˆÏÎyà §•Ü˛yˆÏÓ˚ ˛õyë˛ Ü˛Ó˚– ÚÚ{ŸªÓ˚ lyÓ˚# çy!ï˛ˆÏÜ˛ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ G Ùyl!§Ü˛Ë˛yˆÏÓ ò%Ó≈°ñ x˛õ)î≈ ~ÓÇ
˛õÓ˚!lË≈˛Ó˚¢#° !•§yˆÏÓ ~ÙlË˛yˆÏÓ §,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl ÎyÓ˚ Ê˛ˆÏ° !lˆÏçˆÏòÓ˚ xydÓ˚«˛y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ~Ó˚y x«˛Ù–
ç#ÓˆÏlÓ˚ ≤Ã!ï˛!ê˛ ˆ«˛ˆÏe ˛õ%Ó˚%£ÏˆÏòÓ˚ ˆÎÙl !˛õï˛yñ fl∫yÙ# ~ÓÇ ˛õ%e myÓ˚y !lÎ˚!sfï˛ •ÓyÓ˚ Ë˛yàƒ {ŸªÓ˚•z !fiÌÓ˚
Ü˛ˆÏÓ˚ !òˆÏÎ˚ˆÏSÈl– ~Ü˛yÓ˚ˆÏî lyÓ˚#çy!ï˛Ó˚ í˛z!ã˛ï˛ •ï˛y¢ ly •ˆÏÎ˚ Ü,˛ï˛K˛ï˛y xl%Ë˛Ó Ü˛Ó˚y ÎyˆÏï˛ ˛õ%Ó˚%£ÏˆÏòÓ˚
ˆ§ÓyÎ˚ !lˆÏçˆÏòÓ˚ í˛zÍ§à≈ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–ÛÛ ~áyˆÏl lyÓ˚#ˆÏòÓ˚ §¡õˆÏÜ≈˛ ˆÎ Ù)°ƒyÎ˚l Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ï%˛!Ù !Ü˛
ÙˆÏl Ü˛Ó˚ Ë˛yÓ˚ˆïÏ ˛Ó˚ §Ç!ÓôyˆÏl ~•z xyò¢≈ ≤Ã!ï˛Ê˛!°ï˛ •ˆÏÎˆ˚ SÏ È⁄ ~ê˛y !Ü˛ §yÇ!Óôy!lÜ˛ Ù)°ƒˆÏÓyˆÏôÓ˚ !ÓˆÏÓy˚ ô#⁄
10– §Ç!Óôyl §¡õˆÏÜ≈˛ !l¡¨!°!áï˛ Ó=˛Óƒà%!° ˛õyë˛ Ü˛ˆÏÓ˚y– ~•z Ó=˛Óƒà%!° ˆÜ˛l !ë˛Ü˛ Óy ˆÓ!ë˛Ü˛ ~!Ó£ÏˆÏÎ˚ Î%!=˛
í˛z˛õfiÌy˛õl Ü˛ˆÏÓ˚y–
åxä §Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ !Ó!ô§¡øï˛ xy•zlà%!° §ÙyˆÏç ≤Ãã˛!°ï˛ xlƒylƒ xy•zˆlÏ Ó˚ ÙˆÏï˛y §Ùyl ÙÎ≈yòy§¡õß¨–
åxyä §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ §ÇfiÌy§Ù)• Ü˛#Ë˛yˆÏÓ à!ë˛ï˛ •ˆÏÓ ~!Ó£ÏˆÏÎ˚ §Ç!ÓôyˆÏl í˛zˆÏÕ‘!áï˛ xyˆÏSÈ–
å•zä lyà!Ó˚ˆÏÜ˛Ó˚ x!ôÜ˛yÓ˚ ~ÓÇ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ «˛Ùï˛yÓ˚ §#ÙyˆÏÓ˚áy §Ç!ÓôyˆÏl !l!ò≈T˛ Ü˛Ó˚y xyˆÏSÈ–
å{ä ≤Ã!ï˛¤˛yˆÏlÓ˚ çlƒ §Ç!Óôylñ Ù)°ƒˆÏÓyˆÏôÓ˚ çlƒ lÎ˚–

áÓˆÏÓÓ˚ ˚ Ü˛yàˆÏç §Ç!Óôyl §ÇˆÏ¢yôl Óy §Ç!Óôyl §ÇˆÏ¢yôˆÏlÓ˚ ˛òy!Ó §¡õ!Ü≈˛ï˛ ˆÜ˛yˆÏly ≤Ã!ï˛ˆÏÓòl ÙˆÏlyˆÏÎyà
§•Ü˛yˆÏÓ˚ ˛õyë˛ Ü˛ˆÏÓ˚y– í˛zòy•Ó˚î !•§yˆÏÓ xy•zl§Ë˛yÎ˚ Ù!•°y §ÇÓ˚«˛ˆÏîÓ˚ !Ó£ÏˆÏÎ˚ §Ç!Óôyl §ÇˆÏ¢yôˆÏlÓ˚ òy!ÓÓ˚ ≤Ã!ï˛
ò,!T˛˛õyï˛ Ü˛Ó˚– ~!Ó£ÏˆÏÎ˚ !Ü˛ ˆÜ˛yˆÏly àî!Óï˛Ü≈˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ⁄ ~•z §ÇˆÏ¢yôˆÏlÓ˚ ˛õˆÏ«˛ Ü˛# Ü˛# Ü˛yÓ˚î í˛z˛õﬁÌy˛õl Ü˛Ó˚y
•ˆÏÎ˚ˆÏSÈ⁄ §Ç!Óôyl §ÇˆÏ¢yôˆÏlÓ˚ !Ó£ÏˆÏÎ˚ !Ó!Ë˛ß¨ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ò° Ü˛# ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ≤Ã!ï˛!Ü˛Î˚y Óƒ=˛ Ü˛ˆÏÓ˚⁄ ~ !Ó£ÏˆÏÎ˚ Ü˛#
ôÓ˚ˆÏlÓ˚ §Ç!Óôyl §ÇˆÏ¢yôl •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ⁄

53 §yÇ!Óôy!lÜ˛ Ü˛yë˛yˆÏÙy
àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛
54
Nehru Memorial Museum and Library, New Delhi
ã˛ï%˛Ì≈ xôƒyÎ˚

!lÓ≈yã˛!l Ó˚yçl#!ï˛
Electoral Politics

Ë)˛!ÙÜ˛y (Introduction)
!mï˛#Î˚ xôƒyˆÏÎ˚ xyÙÓ˚y ˆòˆÏá!SÈ ˆÎ àîï˛y!sfÜ˛ ÓƒÓfiÌyÎ˚ çlàˆÏîÓ˚ ˛õˆÏ«˛ §Ó˚y§!Ó˚ ˆò¢¢y§l Ü˛Ó˚y
§Ω˛Ó lÎ˚ xï˛ƒyÓ¢ƒÜ˛G lÎ˚ Óï≈˛Ùyl §ÙˆÏÎ˚ àîï˛ˆÏsfÓ˚ ˆÎ §yôyÓ˚î Ó˚)˛õ!ê˛ x!ï˛˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ ˆ§!ê˛ •°
çlàî Ü˛ï,≈˛Ü˛ !lÓ≈y!ã˛ï˛ ≤Ã!ï˛!l!ô myÓ˚y ˆò¢¢y§l– ~•z xôƒyˆÏÎ˚ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ≤Ã!ï˛!l!ôÓ˚y !lÓ≈y!ã˛ï˛ •l
~ !Ó£ÏˆÏÎ˚ xyˆÏ°yÜ˛˛õyï˛ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– àîï˛ˆÏsf ˆÜ˛l !lÓ≈yã˛l ≤ÃˆÏÎ˚yçl ~ÓÇ ~Ó˚ í˛z˛õˆÏÎy!àï˛y Ü˛# ~•z
!Ó£ÏÎ˚!ê˛ !lˆÏÎ˚ xyÙÓ˚y xyˆÏ°yã˛ly ¢%Ó˚% Ü˛Ó˚Ó– xyÙÓ˚y Ó%V˛ˆÏï˛ ˆã˛T˛y Ü˛Ó˚Ó Ü˛#Ë˛yˆÏÓ !Ó!Ë˛ß¨ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛
ò°à%!° !lÓ≈yã˛!l ≤Ã!ï˛m!®µï˛yÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ çlàˆÏîÓ˚ ˆ§Óy Ü˛ˆÏÓ˚– ~Ó˚˛õÓ˚ xyÙÓ˚y !çK˛y§y Ü˛Ó˚Ó ˆÜ˛yl‰
ˆÜ˛yl‰ !Ó£ÏÎ˚ !lÓ≈yã˛lˆÏÜ˛ àîï˛y!sfÜ˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆï˛yˆÏ°⁄ ~Ü˛!ê˛ àîï˛y!sfÜ˛ ~ÓÇ xàîï˛y!sfÜ˛ ˆòˆÏ¢ !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚
˛õyÌ≈Ü˛ƒà%!° í˛zˆÏÕ‘ˆÏáÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ ~ !Ó£ÏˆÏÎ˚ xyÙÓ˚y ôyÓ˚îy °yË˛ Ü˛Ó˚Ó–
xôƒyˆÏÎ˚Ó˚ Óy!Ü˛ xÇˆÏ¢ ~•z ÙylòˆÏ[˛Ó˚ !l!Ó˚ˆÏá Ë˛yÓ˚ï˛ÓˆÏ£Ï≈Ó˚ !lÓ≈yã˛!l ÓƒÓfiÌyÓ˚ Ù)°ƒyÎ˚î Ü˛Ó˚Ó–
!lÓ≈yã˛l ˆ«˛ˆÏeÓ˚ §#Ùyly !lô≈yÓ˚l ˆÌˆÏÜ˛ Ê˛°yÊ˛° ˆây£Ïîy ˛õÎ≈hs˝ !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ ≤Ã!ï˛!ê˛ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ í˛z˛õÓ˚
ò,!T˛˛õyï˛ Ü˛Ó˚Ó– ≤Ã!ï˛!ê˛ ˆ«˛ˆÏe•z !lÓ≈yã˛ˆÏl Ü˛# •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~ÓÇ Ü˛# •GÎ˚y í˛z!ã˛ï˛ !SÈ° ~ !Ó£ÏˆÏÎ˚ ≤ÃŸ¿ Ü˛Ó˚y
•ˆÏÓ– xyˆÏ°yã˛lyÓ˚ ˆ¢ˆÏ£Ï xyÙÓ˚y Ù)°ƒyÎ˚î Ü˛Ó˚Ó ˆÎñ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ !lÓ≈yã˛l xyˆÏòÔ Ü˛ï˛ê˛y xÓyô G §%¤%˛˛
!lÓ≈yã˛l– xÓyô ~ÓÇ ò%l#≈!ï˛Ù%=˛ !lÓ≈yã˛l Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe !lÓ≈yã˛l Ü˛!Ù¢ˆÏlÓ˚ Ë)˛!ÙÜ˛yG xyÙÓ˚y ˛õÎ≈yˆÏ°yã˛ly
Ü˛Ó˚Ó–

55
4É1 ˆÜ˛l !lÓ≈yã˛l ≤ÃˆÎÏ y˚ çl (Why Elections ?)
•!Ó˚Îy˚ lyÓ˚ !Óôyl§Ë˛y !lÓ≈yã˛l Î!ò ï˛yÓ˚ ò° §Ó˚Ü˛yÓ˚ àë˛l Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛ˆÏÓ •!Ó˚Î˚ylyÓ˚ Ü,˛£ÏÜ˛
~ál ÙôƒÓ˚yï˛ ˆ˛õ!Ó˚ˆÎÏ ˚ ˆàˆÏSÈ– ~Ü˛ò° ò¢≈lyÌ#≈ ~ÓÇ ˆSÈyˆÏê˛y ÓƒÓ§yÎ˚#ˆÏòÓ˚ §ÙhﬂÏ }î Ù%Ü%˛Ó Ü˛Ó˚ˆÏÓl–
¢•ˆÏÓ˚Ó˚ ~Ü˛!ê˛ ˆã˛ÔÙyÌyÎ˚ àï˛ ˛õÑyã˛ â^˝ê˛y ôˆÏÓ˚ ï˛yˆÏòÓ˚ !ï˛!l ≤Ã!ï˛◊%!ï˛ ˆòl ˆÎñ ~ê˛y•z •ˆÏÓ ï˛yÓ˚ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚
ˆlï˛yÓ˚ xˆÏ˛õ«˛yÎ˚ ÓˆÏ§ xyˆÏSÈ– §Çàë˛Ü˛Ó˚y xˆÏ˛õ«˛yÓ˚ï˛ ≤ÃÌÙ ˛õòˆÏ«˛˛õ–
ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà ˆlï˛yàî !Ü˛
§ÙÌ≈Ü˛ˆÏòÓ˚ ÓyÓ˚ ÓyÓ˚ !l!Ÿã˛ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ÓÏ°ˆÏSÈlñ ˆÎÈüÈˆÜ˛yˆÏly çlàî §Ó˚Ü˛yˆÏÓÓ˚ ˚ Ü˛yçÜ˛ˆÏÙ≈ xá%!¢ !SÈ°– ï˛ÑyÓ˚y
ï˛yˆÏòÓ˚ !lÓ≈yã˛!l
Ù%•)ˆÏï≈˛ ï˛yˆÏòÓ˚ ˆlï˛y ~ˆÏ§ í˛z˛õ!fiÌï˛ •ˆÏÓl– •ë˛yÍñ ˆòÓ#°yˆÏ°Ó˚ !lÓ≈yã˛l# ≤Ã!ï˛◊%!ï˛Ó˚ ≤Ã!ï˛ !ÓˆÏ¢£ÏË˛yˆÏÓ
≤Ã!ï˛◊%!ï˛ ˛õy°l
~Ü˛!ê˛ ôyÓÙyl ày!í˛¸ ï˛yˆÏòÓ˚ §yÙˆÏl ~ˆÏ§ í˛z˛õ!fiÌï˛ xyÜ,˛T˛ •Î˚– Ê˛ˆÏ° !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ §ÙÎ˚ ï˛ÑyÓ˚y !Ó˛õ%°Ë˛yˆÏÓ
Ü˛ˆÏÓ˚l⁄
•°ñ xˆÏ˛õ«˛yÓ˚ï˛ çlàî §Ü˛ˆÏ°•z í˛zˆÏë˛ òÑyí˛¸yÎ˚– ï˛yÓ˚y
ˆ°yÜ˛ò° G ïÑ˛yÓ˚ ˆçyˆÏê˛Ó˚ ˛õˆÏ«˛ ˆË˛yê˛òyl Ü˛ˆÏÓ˚–
á%!¢ •ˆÏ°l ˆÎ ï˛yˆÏòÓ˚ ˆlï˛y xÓˆÏ¢ˆÏ£Ï í˛z˛õ!fiÌï˛
!Óôyl§Ë˛y !lÓ≈yã˛ˆÏl 90!ê˛ xy§ˆÏlÓ˚ ÙˆÏôƒ ˆ°yÜ˛ò° ~ÓÇ
•ˆÏÎˆ˚ SÏ Èl–
!ï˛!l •ˆÏ°l •!Ó˚Î˚yly §Çâ£Ï≈ §!Ù!ï˛Ó˚ ≤Ãôyl §•ˆÏÎyà# ˆçyê˛ 76!ê˛ xy§l çÎ˚°yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ˆ°yÜ˛ò°
ˆlï˛y ˆòÓ#°y°– !ï˛!l àï˛ Ó,•flõ!ï˛ÓyÓ˚ Ó˚yˆÏe Óyl≈yˆÏ°Ó˚ ~Ü˛y•z 60!ê˛ xy§ˆÏl çÎ˚# •ˆÏÎ˚ !Óôyl§Ë˛yÎ˚ !lÓ˚AÜ%˛¢
~Ü˛!ê˛ çl§Ë˛yÎ˚ Ó=+˛ï˛y Ü˛ˆÏÓ˚l– 76 ÓSÈÓ˚ ÓÎ˚!§ ˆlï˛y §Çáƒyà!Ó˚¤˛ï˛y °yË˛ Ü˛ˆÏÓ–˚ Ü˛ÇˆÏ@˝Ã§ ò° Ùye 5!ê˛ xy§l
ˆ§ §ÙÎ˚ xï˛ƒhs˝ ÓƒhflÏ !SÈˆÏ°l– §Ü˛y° xyê˛ê˛yÎ˚ ï˛yÓ˚ ˛õyÎ˚–
!òl ¢%Ó˚% •ï˛ ~ÓÇ Ó˚yï˛ 11ê˛yÎ˚ §Ùy!Æ âê˛ï˛– xyç !Óôyl§Ë˛yÓ˚ Ê˛°yÊ˛° ˆây£ÏîyÓ˚ ˛õÓ˚ §Ó˚Ü˛yˆÏÓÓ˚ ˚
§Ü˛y° ˆÌˆÏÜ˛ ~ál ˛õÎ≈hs˝ !ï˛!l lÎ˚!ê˛ !lÓ≈yã˛!l Ó=+˛ï˛y Ù%áƒÙsf# ˛õòï˛ƒyà Ü˛ˆÏÓ˚l– lÓ!lÓ≈y!ã˛ï˛ !ÓôyÎ˚Ü˛Ó˚y
Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl– !ï˛!l àï˛ 23 Ùy§ ôˆÏÓ˚ !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ ≤Ã›!ï˛ ˆòÓ#°y°ˆÏÜ˛ ï˛ÑyˆÏòÓ˚ ˆlï˛y !lÓ≈y!ã˛ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚l– Ó˚yçƒ˛õy°
!•§yˆÏÓ ~Ë˛yˆÏÓ x§Çáƒ !lÓ≈yã˛!l Ó=+˛ï˛y Ü˛ˆÏÓ˚ xy§ˆÏSÈl– ˆòÓ#°y°ˆÏÜ˛ Ù%áƒÙsf# !•§yˆÏÓ ¢˛õÌ @˝Ã•ˆÏîÓ˚ xyÙsfî
~!ê˛ !SÈ° 1987 §yˆÏ° •!Ó˚Î˚ylyÓ˚ !Óôyl§Ë˛y çylyl– !lÓ≈yã˛!l Ê˛°yÊ˛° ˆây£ÏîyÓ˚ !ï˛l!òl ˛õÓ˚ !ï˛!l
!lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ í˛z˛õÓ˚ áÓˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛yàˆÏçÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ≤Ã!ï˛ˆÏÓòl– •!Ó˚Î˚ylyÓ˚ Ù%áƒÙsf# ˛õˆÏò x!ô!¤˛ï˛ •l– Ù%áƒÙsf# •ÓyÓ˚
1982 §y° ˆÌˆÏÜ˛•z •!Ó˚Îy˚ lyÓ˚ ¢y§l «˛Ùï˛yÎ˚ Ó˚ˆÎÏ ˆ˚ SÏ È ˛õˆÏÓ•˚ z ï˛ÑyÓ˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ~Ü˛!ê˛ xyˆÏò¢ ÓˆÏ° •!Ó˚Îy˚ lyÓ˚ «%˛o
Ü˛ÇˆÏ@˝Ã§ ò° ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚– ˆã˛Ôô%Ó˚# ˆòÓ#°y° Ü,˛£ÏÜ˛ñ Ü,˛!£Ï◊!ÙÜ˛ ~ÓÇ ˆSÈyˆÏê˛y ÓƒÓ§yÎ˚#ˆÏòÓ˚ ÓˆÏÜ˛Î˚y }î
!ÓˆÏÓ˚yô# ò°ˆÏlï˛y ÌyÜ˛yÜ˛y!°l §ÙˆÏÎ˚ ÚlƒyÎ˚Î%ÂôÛ lyˆÏÙ Ù%Ü%˛Ó Ü˛ˆÏÓ˚l– 1991 §yˆÏ° ˆ§áyˆÏl ˛õÓ˚Óï˛#≈ !lÓ≈yã˛l
~Ü˛!ê˛ xyˆÏ®y°l §Çà!ë˛ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ˆ°yÜ˛ò° lyˆÏÙ xl%!¤˛ï˛ •Î˚– ~•z §ÙÎ˚ ï˛yÑÓ˚ ò° çlàˆÏîÓ˚ §ÙÌ≈l
~Ü˛!ê˛ lï%˛l Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ò° àë˛l Ü˛ˆÏÓ˚– !lÓ≈yã˛ˆÏl xyòyˆÏÎ˚ ÓƒÌ≈ •Î˚ ~ÓÇ Ü˛ÇˆÏ@˝Ã§ ò° !lÓ≈yã˛ˆÏl çÎ˚°yË˛
Ü˛ÇˆÏ@˝ÃˆÏ§Ó˚ !ÓˆÏÓ˚y!ôï˛y Ü˛ˆÏÓ˚ !ï˛!l xlƒylƒ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ˛õ%lÓ˚yÎ˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚ àë˛l Ü˛ˆÏÓ˚–
òˆÏ°Ó˚ §yˆÏÌ ~Ü˛!ê˛ ˆçyê˛ àë˛l Ü˛ˆÏÓl˚ – ˆòÓ#°y° ÓˆÏ°l
çÎ˚hs˝ ~ÓÇ lˆÏÓ˚¢ à“!ê˛ ˛õˆÏí˛¸ ~•z !§ÂôyˆÏhs˝ í˛z˛õl#ï˛ •l– ï%˛!Ù !Ü˛ Ó°ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y ~Ó˚ ÙˆÏôƒ ˆÜ˛yl‰!ê˛ !ë˛Ü˛ xÌÓy
Ë%˛° åxÌÓy àˆÏ“ ˆÎ ï˛Ìƒ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢l Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ï˛yÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ ï˛yˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ !ë˛Ü˛ !Ü˛ÇÓy Ë%˛° !lô≈yÓ˚î Ü˛Ó˚y ÎˆÏÌT˛ lÎ˚ä
v !lÓ≈yã˛l §Ó˚Ü˛yÓ˚ xl%§,ï˛ l#!ï˛à%!°ˆÏÜ˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
v ˆòÓ#°yˆÏ°Ó˚ Ó=˛ˆÏÓƒ xl%≤Ãy!îï˛ •ˆÏÎ˚ Ó˚yçƒ˛õy° ï˛yˆÏÜ˛ •!Ó˚Î˚ylyÓ˚ Ù%áƒÙsf# ˛õò@˝Ã•ˆÏîÓ˚ çlƒ xyÙsfî çylyl–
ˆï˛yÙyÓ˚ v çlàî §Ó≈òy ¢y§Ü˛òˆÏ°Ó˚ í˛z˛õÓ˚ x§vT˛ ÌyˆÏÜ˛ ~ÓÇ ˛õÓ˚Óï˛#≈ !lÓ≈yã˛ˆÏl §Ó˚Ü˛y!Ó˚ òˆÏ°Ó˚ !ÓÓ˚%ˆÏÂô ˆË˛yê˛
x@˝Ãà!ï˛ ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚–
v ˆÎ ò° !lÓ≈yã˛ˆÏl çÎ˚°yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆ§•z ò° §Ó˚Ü˛yÓ˚ àë˛l Ü˛ˆÏÓ˚–
Îyã˛y•z Ü˛ˆÏÓy˚ v ~•z !lÓ≈yã˛l •!Ó˚Î˚ylyÎ˚ xˆÏlÜ˛ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ í˛zß¨Î˚l â!ê˛ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
v !lÓ≈yã˛ˆÏl ˛õÓ˚yçˆÏÎ˚Ó˚ ˛õÓ˚ Ü˛ÇˆÏ@˝Ã§ òˆÏ°Ó˚ Ù%áƒÙsf#Ó˚ ˛õòï˛ƒyˆÏàÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly ≤ÃˆÏÎ˚yçl !SÈ° ly–

àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 56
!Ü˛v xyÙÓ˚y !Ü˛ ~•z xM˛°ˆÏÜ˛ àîï˛y!sfÜ˛
!lˆÏç Ü˛ˆÏÓy˚ Ó°ˆÏï˛ ˛õy!Ó˚⁄ çlàî ï˛yˆÏòÓ˚ ≤Ã!ï˛!l!ôˆÏòÓ˚ Ü˛ï˛ê˛y ˛õSÈ®
Ü˛ˆÏÓ˚ !Ü˛ÇÓy Ü˛ˆÏÓ˚ ly ~ !Ó£ÏÎ˚!ê˛ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ˆÓyV˛y ÎyˆÏÓ⁄
ï%˛!Ù !Ü˛ çyl ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Ó˚yˆÏçƒ Ü˛ˆÏÓ ˆ¢£Ï
!lÓ≈y!ã˛ï˛ ≤Ã!ï˛!l!ôÓ˚y ˆÎ çlàˆÏîÓ˚ •zFSÈy xl%ÎyÎ˚# ˆò¢
!Óôyl§Ë˛y !lÓ≈yã˛l xl%!¤˛ï˛ •Î˚⁄ àï˛ ˛õÑyã˛ ÓSÈˆÓÏ ˚ xyÓ˚
¢y§l Ü˛Ó˚ˆÏSÈ ~!Ó£ÏˆÏÎ˚ xyÙÓ˚y Ü˛#Ë˛yˆÏÓ !l!Ÿã˛ï˛ •Ó⁄
ˆÜ˛yl ˆÜ˛yl !lÓ≈yã˛l ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ xM˛ˆÏ° xl%!¤˛ï˛ •ˆÏÎˆ˚ SÏ È
çlàî ˛õSÈ® Ü˛ˆÏÓ˚ ly ~Ùl Óƒ!=˛ ≤Ã!ï˛!l!ôÓ˚ ÙˆÏôƒ
˙§Ó !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ í˛zˆÏÕ‘á Ü˛Ó˚– åçyï˛#Î˚ñ
ÌyÜ˛ˆÏÓ ly ~!Ó£ÏÎ!˚ ê˛ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ !fiÌÓ˚ •ˆÏÓ⁄ ~çlƒ ~Ùl
≤ÃyˆÏò!¢Ü˛ñ ˛õM˛yˆÏÎï˚ ˛ •zï˛ƒy!òä Ü˛ˆÏÓ ~§Ü˛° !lÓ≈yã˛là%!°
~Ü˛!ê˛ ÓƒÓfiÌy ÌyÜ˛y ≤ÃˆÏÎ˚yçl ˆÎáyˆÏl çlàî !l!ò≈T˛
•ˆÏÎ!˚ SÈ° ~ÓÇ ÎyÓ˚y !lÓ≈y!ã˛ï˛ •ˆÏÎˆ˚ SÏ Èl ï˛yˆÏòÓ˚ ˛õò!Óà%!°
§ÙÎ˚ xhs˝Ó˚ !lˆÏçˆÏòÓ˚ ≤Ã!ï˛!l!ô !lÓ≈yã˛l Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ ˛õyÓ˚ˆÓÏ
í˛zˆÏÕ‘á Ü˛Ó˚– å§yÇ§òñ !ÓôyÎ˚Ü˛ •zï˛ƒy!òä
~ÓÇ •zFSÈy xl%ÎyÎ˚# ï˛yˆÏòÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ–
!lÓ≈yã˛l ˆÜ˛l xyÙyˆÏòÓ˚ ≤ÃˆÎÏ y˚ çl ⁄ ~•z ÓƒÓfiÌyˆÏÜ˛ !lÓ≈yã˛l ÓˆÏ°– ~ Ü˛yÓ˚ˆÏî Óï≈˛ÙyˆÏl
≤Ã!ï˛!l!ôc Ù)°Ü˛ àîï˛y!sfÜ˛ ÓƒÓfiÌyÎ˚ !lÓ≈yã˛l
(Why do we need elections?)
x˛õ!Ó˚•yÎ≈ •ˆÏÎ˚ ˛õˆÏÓ˚ˆÏSÈ–
ˆÎ ˆÜ˛yˆÏly àîï˛y!sfÜ˛ ÓƒÓfiÌyÎ˚ !lÎ˚!Ùï˛ !lÓ≈yã˛l
!lÓ≈yã˛ˆÏl ˆË˛yê˛òyï˛yàˆÏîÓ˚ !Ë˛ß¨ !Ë˛ß¨ ˛õSÈ® ÌyˆÏÜ˛–
xl%!¤˛ï˛ •Î˚– ≤ÃÌÙ xôƒyˆÏÎ˚ xyÙÓ˚y °«˛ Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ ˆÎñ
v ï˛yÓ˚y ~Ùl Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ ˛õSÈ® Ü˛ˆÏÓ˚ ÎyÓ˚y ï˛yˆÏòÓ˚ fl∫yˆÏÌ≈
Óï≈˛Ùyl ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ ≤ÃyÎ˚ ~Ü˛¢!ê˛Ó˚G ˆÓ!¢ Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ çlàî
xy•zl ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏÓ–
!lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ !lˆÏçˆÏòÓ˚ ≤Ã!ï˛!l!ô ˆÓˆÏSÈ ˆlÎ˚–
v ï˛yÓ˚y ~Ùl Óƒ!=˛ˆÏòÓ˚ ˛õSÈ® Ü˛ˆÏÓ˚ ÎyÓ˚y §Ó˚Ü˛yÓ˚ àë˛l
xyÙÓ˚y xyˆÏÓ˚y ˛õˆÏí˛¸!SÈ ˆÎñ àîï˛y!sfÜ˛ lÎ˚ ~Ùl xˆÏlÜ˛ xyÙÓ˚y ˆòˆÏá!SÈ àîï˛ˆÏsf
Ü˛Ó˚ˆÏÓ ~ÓÇ à%Ó˚%c˛õ)î≈ !§Âôyhs˝ @˝Ã•î Ü˛Ó˚ˆÏÓ–
Ó˚yˆÏT˛… !lÓ≈yã˛l xl%!¤˛ï˛ •Î˚– !lÓ≈yã˛l ≤ÃˆÎÏ y˚ çl–
v ï˛yÓ˚y ~Ùl Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ òˆÏ°Ó˚ ≤Ã!ï˛!l!ô ˛õSÈ® Ü˛ˆÏÓ˚
!Ü˛v ˆÜ˛l xyÙyˆÏòÓ˚ !lÓ≈yã˛l ≤ÃˆÏÎ˚yçl ⁄ ï˛y•ˆÏ° xàîï˛y!sfÜ˛
ÎyˆÏòÓ˚ xyò¢≈ G l#!ï˛à%!° §Ó˚Ü˛yÓ˚ xy•zl ≤ÃîÎ˚ˆÏl
!lÓ≈yã˛l•#l ~Ü˛!ê˛ àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ ˆã˛•yÓ˚y Ü˛“ly Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ ¢y§Ü˛àî ˆÜ˛l
xl%§Ó˚î Ü˛Ó˚ˆÏÓ–
Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚y– !lÓ≈yã˛l SÈyí˛¸y çlàˆÏîÓ˚ ¢y§l !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ xyˆÏÎy˚ çl
ˆ§áyˆÏl•z §Ω˛Ó ˆÎáyˆÏl ˆòˆÏ¢Ó˚ §Ü˛° lyà!Ó˚Ü˛ ≤Ã!ï˛!òl ˆÜ˛yl !Ó£ÏÎ˚à%!° !lÓ≈yã˛lˆÏÜ˛ àîï˛y!sfÜ˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆï˛yˆÏ°⁄ Ü˛ˆÏÓ˚⁄
~Ü˛§yˆÏÌ ÓˆÏ§ !§Âôyhs˝ !lˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ–˚ !Ü˛v !mï˛#Î˚ xôƒyˆÏÎ˚
(What makes an election democratic ?)
xyÙÓ˚y ˆòˆÏá!SÈ Ó,•Í çy!ï˛ˆÏày¤˛#Ó˚ ˆ«˛ˆÏe ~ê˛y ˆÎÙl
!lÓ≈yã˛l !Ó!Ë˛ß¨ ˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ xl%!¤˛ï˛ •Î˚– §Ó àîï˛y!sfÜ˛
§Ω˛Ó lÎ˚ñ ˆï˛Ù!l §Ó !Ó£ÏˆÏÎ˚ !§Âôyhs˝ ˆlGÎ˚yÓ˚ çlƒ
Ó˚yˆÏT˛… !lÓ≈yã˛l •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– ~ÙlÜ˛# ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà
§Ü˛ˆÏ°Ó˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ §ÙÎ˚ñ §%ˆÏÎyà §%!Óôy ~ÓÇ
xàîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yˆÏT˛…G !Ó!Ë˛ß¨ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ !lÓ≈yã˛l xl%!¤˛ï˛
Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ K˛yl ÌyÜ˛yG §Ω˛Ó lÎ˚– ~Ü˛yÓ˚ˆÏî
•Î˚– xyÙÓ˚y Ü˛#Ë˛yˆÏÓ àîï˛y!sfÜ˛ !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ §yˆÏÌ
ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yT˛…ÓƒÓfiÌyÎ˚ çlàî ≤Ã!ï˛!l!ô
xlƒylƒ !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ !lˆÏò≈¢ Ü˛Ó˚Ó⁄ !mï˛#Î˚
ˆ≤ÃÓ˚ˆÏîÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ ˆò¢ ¢y§ˆÏl xÇ¢@˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚–
xôƒyˆÏÎ˚ ~•z ≤ÃˆŸÏ ¿Ó˚ §Ç!«˛Æ xyˆÏ°yã˛ly xyÙÓ˚y ˆòˆÏá!SÈ–
!lÓ≈yã˛l SÈyí˛¸y ≤Ã!ï˛!l!ô ÙˆÏlylÎ˚ˆÏlÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly
~ˆÏ«˛ˆÏe ~Ùl xˆÏlÜ˛ ˆòˆÏ¢Ó˚ í˛zòy•Ó˚î í˛zˆÏÕ‘á Ü˛Ó˚y
àîï˛y!sfÜ˛ ˛õÌ xyˆÏSÈ !Ü˛⁄ ~ál ã˛ˆÏ°y xyÙÓ˚y ~Ùl
•ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎáyˆÏl !lÓ≈yã˛l xl%!¤˛ï˛ •Î˚ ÓˆÏê˛ !Ü˛v
~Ü˛!ê˛ fiÌyˆÏlÓ˚ Ü˛Ìy Ë˛y!Ó ˆÎáyˆÏl ÓÎ˚§ ~ÓÇ x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚
ˆ§à%!°ˆÏÜ˛ ˆÜ˛yˆÏlyË˛yˆÏÓ•z àîï˛y!sfÜ˛ !lÓ≈yã˛l Ó°y ÎyÎ˚
!Ë˛!_ˆÏï˛ ≤Ã!ï˛!l!ô ÙˆÏlyl#ï˛ •Î˚ xÌÓy ~Ùl fiÌyˆÏlÓ˚
ly– àîï˛y!sfÜ˛ !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ çlƒ xyÓ¢ƒÜ˛#Î˚ ˆÎ ¢ï≈˛à%!°
Ü˛Ìy Ë˛y!Ó ˆÎáylÜ˛yÓ˚ ≤Ã!ï˛!l!ô ÙˆÏlyl#ï˛ •l !¢«˛y
í˛z!Õ‘!áï˛ •ˆÏÎ˚!SÈ° ï˛y ˛õ%lÓ˚yÎ˚ fløÓ˚î Ü˛ˆÏÓ˚y–
~ÓÇ x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ !Ë˛!_ˆÏï˛– ~ˆÏ«˛ˆÏe ˆÜ˛ ˆÓ!¢ x!Ë˛K˛
v ≤ÃÌÙï˛ ı ≤ÃˆÏï˛ƒˆÏÜ˛Ó˚•z ˆË˛yê˛òyˆÏlÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ ÌyÜ˛y
~ÓÇ K˛yl# ï˛y !lô≈yÓ˚î Ü˛Ó˚y ÎˆÏÌT˛ Ü˛!ë˛l– !Ü˛v xyÙyˆÏòÓ˚
í˛z!ã˛ï˛– ~Ó˚ xÌ≈ ≤Ã!ï˛!ê˛ Óƒ!=˛Ó˚ ~Ü˛!ê˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆË˛yê˛ ÌyÜ˛ˆÏÓ
Ó°ˆÏï˛•z •Î˚ çlàî•z ~•z x§%!Óôyà%!° ò)Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛
~ÓÇ ≤Ã!ï˛!ê˛ ˆË˛yˆÏê˛Ó˚ Ù)°ƒ •ˆÏÓ §ÙÙÎ≈yòy §¡õß¨–
˛õyˆÏÓ˚– ~•zÓ˚Ü˛Ù fiÌyˆÏl !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly ≤ÃˆÏÎ˚yçl
v !mï˛#Î˚ï˛ ı !lÓ≈yã˛ˆÏl çlàˆÏîÓ˚ ˛õSÈ® Ü˛Ó˚yÓ˚ §%ˆÏÎyà
ˆl•zz–
ÌyÜ˛y í˛z!ã˛ï˛– Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ò° G ≤ÃyÌ≈#ˆÏòÓ˚ !lÓ≈yã˛!l

57 !lÓ≈yã˛!l Ó˚yçl#!ï˛
≤Ã!ï˛m!®µï˛yÎ˚ xÇ¢@˝Ã•ˆÏîÓ˚ fl∫yô#lï˛y ÌyÜ˛y í˛z!ã˛ï˛ ~ÓÇ ò#â≈ˆÏÙÎ˚yò# §ÇˆÏÓòl¢#° fiÌyÎ˚# xyò¢≈à%!° ÓyhflÏÓy!Î˚ï˛
çlàˆÏîÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ !Ó!Ë˛ß¨ ≤Ã!ï˛◊%!ï˛ ≤ÃòyˆÏlÓ˚ fl∫yô#lï˛y •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly– !lıfl∫yÌ≈Ë˛yˆÏÓ ˆò¢ ¢y§l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ã˛yÎ˚
ÌyÜ˛y í˛z!ã˛ï˛– ~Ùl !Ü˛S%È Ë˛yˆÏ°y Ùyl%£Ï ~•z ≤Ã!ï˛m!®µï˛y ˆÌˆÏÜ˛ !lˆÏçˆÏòÓ˚
v ï,˛ï˛#Î˚ï˛ ı ~•z ˛õSÈ® Ü˛Ó˚yÓ˚ !Ó£ÏÎ˚!ê˛ !l!ò≈T˛ §ÙÎ˚ ò)ˆÓÏ ˚ §!Ó˚ˆÎÏ ˚ Ó˚yˆÏá– ~•z xfl∫yfiÌƒÜ˛Ó˚ ≤Ã!ï˛ˆÏÎy!àï˛yÎ˚ ï˛yÓ˚y
xhs˝Ó˚ •GÎ˚y í˛z!ã˛ï˛– Ü˛ˆÏÎÜ˚ ˛ ÓSÈÓ˚ ˛õÓ˚ ˛õÓ˚ !lÎ˚!Ùï˛Ë˛yˆÏÓ !lˆÏçˆÏòÓ˚ çí˛¸yˆÏï˛ ã˛yl ly–
!lÓ≈yã˛l xl%!¤˛ï˛ •GÎ˚y ≤ÃˆÏÎ˚yçl– xyÙyˆÏòÓ˚ §Ç!Óôyl ≤ÃˆÏîï˛yàî ~ §Ù§ƒyÓ˚
v ã˛ï%˛Ì≈ï˛ ı çlàˆÏîÓ˚ ˛õSÈˆÏ®Ó˚ ≤ÃyÌ#≈ˆÏòÓ˚•z !lÓ≈y!ã˛ï˛ !Ó£ÏˆÎÏ ˚ ÎˆÏÌT˛ §ˆÏã˛ï˛l !SÈˆ° Ï l– ~ Ü˛yÓ˚ˆîÏ ï˛yÓ˚y Ë˛yÓ˚ˆïÏ ˛Ó˚
•GÎ˚yÓ˚ §%ˆÏÎyà ÌyÜ˛y í˛z!ã˛ï˛– Ë˛!Ó£ÏƒÍ ˆlï˛y !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe xÓyô G §%¤%˛
v ˛õM˛Ùï˛ ı !lÓ≈yã˛l •GÎ˚y í˛z!ã˛ï˛ xÓyôñ §%¤%˛˛ G Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ≤Ã!ï˛m!®µï˛yÓ˚ ˛õÌ ˆÓˆÏSÈ !lˆÏÎ˚ˆÏSÈl– ï˛yÓ˚y
ò%l#≈!ï˛Ù%=˛– ˆÎáyˆÏl çlàî ï˛yˆÏòÓ˚ §!ï˛ƒÜ˛yˆÏÓÓ˚ ˚ ˛õSÈˆ®Ï Ó˚ ~ê˛y Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl ÎyˆÏï˛ ~•z ÓƒÓfiÌy ò#â≈Ü˛y° Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚#
≤ÃyÌ#≈ˆÏÜ˛ !lÓ≈yã˛l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ÌyÜ˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ–˚ ~Ü˛ê˛y xyò¢≈˛õ)î≈ çàˆÏï˛ §Ó Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛
~•z ¢ï≈˛à%!° á%Ó §yôyÓ˚î G §•ç ÙˆÏl •ˆÏ°G ˆlï,˛Ó,® çyˆÏll çlàˆÏîÓ˚ çlƒ ˆÜ˛yl!ê˛ Ë˛yˆÏ°y •ˆÏÓ
˛õ,!ÌÓ#Ó˚ ˛~Ùl Ó•% Ó˚yT˛… xyˆÏSÈ ˆÎáyˆÏl ~à%!° xl%§Ó˚î ~ÓÇ ~•z °ˆÏ«˛ƒ•z ï˛yÓ˚y !l/fl∫yÌ≈ çlˆÏ§ÓyÓ˚ çlƒ í˛zòÓ‰ Â% ô
Ü˛Ó˚y •Î˚ly– xyÙyˆÏòÓ˚ ˆòˆÏ¢ xl%!¤˛ï˛ !lÓ≈yã˛là%!°ˆÏï˛ •l– ~ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ xyò¢≈ ˛˛õ,!ÌÓ#ˆÏï˛ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛
~•z ¢ï≈˛à%!° Ü˛ï˛ê˛y ˛õ)Ó˚î Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ï˛y ˛õÎ≈yˆÏ°yã˛ly ≤Ã!ï˛m!®µï˛yÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly ≤ÃˆÎÏ y˚ çl ˆl•z– !Ü˛v ÓyhflˆÏ ÓÏ ~Ó˚˛) õ
Ü˛ˆÏÓ˚ !lÓ≈yã˛là%!° àîï˛y!sfÜ˛ Ó°y ÎyˆÏÓ !Ü˛ly ~!Ó£ÏˆÏÎ˚ âˆÏê˛ ly– §Ù@˝Ã ˛õ ,!ÌÓ#Ó˚ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ˆlï˛yàî xlƒylƒ
~ xôƒyˆÏÎ˚ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚y •ˆÏÓ–
ˆ˛õ¢yòyÓ˚# Ü˛yˆÏçÓ˚ ÙˆÏï˛y !lˆÏçˆÏòÓ˚ í˛zß¨ï˛ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛
Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ≤Ã!ï˛m!®µï˛y ÌyÜ˛y !Ü˛ Ë˛yˆÏ°y⁄ Ë˛!Ó£ÏƒÍ àˆÏí˛¸ ˆï˛y°yÓ˚ xy¢yÎ˚ Ó˚yçl#!ï˛ˆÏï˛ xÇ¢@˝Ã•î
Ü˛ˆÏÓl˚ – ï˛yÓ˚y Óƒ!=˛fl∫yˆÏÌ≈ «˛Ùï˛yÎ˚ ÌyÜ˛ˆÏï˛ ã˛yl Óy «˛Ùï˛y
(Is it good to have political °yË˛ Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ ã˛yl– ï˛yÓ˚y çlàˆÏîÓ˚ ˆ§Óy Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ ã˛y•zˆ° Ï G
competition?) ~Ó˚ ÓyhflÏÓï˛y !lË≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛yˆÏòÓ˚ Ü˛ï≈˛Óƒ õÓ˚yÎ˚îï˛yÓ˚
!lÓ≈yã˛l xy§ˆÏ° ~Ü˛!ê˛ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ °í˛¸y•z– !Ó!Ë˛ß¨ í˛z˛õÓ˚– xˆÏlÜ˛ §ÙÎ˚ ï˛yÓ˚y çyˆÏl ly Ü˛# Ü˛Ó˚y ≤ÃˆÏÎ˚yçl
˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ ~•z °í˛¸y•z •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ò°à%!°Ó˚ xÌÓy xˆÏlÜ˛ ˆ«˛ˆÏe ï˛yˆÏòÓ˚ ôyÓ˚îyÓ˚ §yˆÏÌ çlàˆÏîÓ˚
ÙˆÏôƒ ≤Ã!ï˛m!®µï˛y •° !lÓ≈yã˛!l °í˛¸y•z ~Ó˚ ~Ü˛!ê˛ ≤Ãã˛!°ï˛ ÓyhflÏÓ ã˛y!•òyÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly !Ù° ÌyˆÏÜ˛ ly–
Ó˚)˛õ– !l!ò≈T˛ !lÓ≈yã˛!l ~°yÜ˛yÎ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ≤ÃyÌ#≈ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ~•z ÓyhflÓÏ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ xyÙyˆÏòÓ˚ Ü˛# Ü˛Ó˚î#Î˚⁄
≤Ã!ï˛m!®µï˛y •Î˚– ≤Ã!ï˛m!®µï˛y ly ÌyÜ˛ˆÏ° !lÓ≈yã˛l ~Ó˚ ~Ü˛!ê˛ ˛õÌ •°ñ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ˆlï˛yˆÏòÓ˚ K˛yˆÏlÓ˚
xÌ≈•#l •ˆÏÎ˚ ˛õˆÏí˛¸– ≤Ã§yÓ˚ ~ÓÇ í˛zß¨ï˛ ã˛!Ó˚e àë˛l Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆã˛T˛y – xlƒ
!Ü˛v ~•z Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ≤Ã!ï˛m!®µï˛y ÌyÜ˛y !Ü˛ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚# ˛õÌ •°ñ ~Ùl ÓƒÓfiÌy
Ë˛yˆÏ°y⁄ ~ê˛y ˛õ!Ó˚‹ÒyÓ˚ ˆÎ !lÓ≈yã˛!l ≤Ã!ï˛m!®µï˛yÓ˚ xˆÏlÜ˛ ã˛y°% Ü˛Ó˚y ˆÎáyˆÏl ˆlï,˛Óà≈ çlàˆÏîÓ˚ ˆ§ÓyÓ˚ çlƒ
e%!ê˛ ÌyˆÏÜ˛– ~•z ≤Ã!ï˛m!®µï˛y ˆÌˆÏÜ˛ ò°#Î˚ §ÇÜ˛#î≈ï˛y ˛õ%Ó˚%fl,Òï˛ ~ÓÇ ÓƒÌ≈ï˛yÓ˚ çlƒ !ï˛Ó˚fl,Òï˛ •ˆÏÓl– !Ü˛v ˆÜ˛
~ÓÇ çlàˆÏîÓ˚ ÙˆÏôƒ x˜ÏlˆÏÜ˛ƒÓ˚ §,!T˛ •Î˚– ï%˛!Ù xÓ¢ƒ•z ~•z ˛õ%Ó˚flÒyÓ˚G ¢y!hflÏ ≤ÃòyˆÏlÓ˚ !Ó£ÏˆÏÎ˚ !§Âôyhs˝ ˆlˆÏÓñ
ˆï˛yÙyÓ˚ ~°yÜ˛yÎ˚ ò°#Î˚ Ó˚yçl#!ï˛Ó˚ !ÓÓ˚%ˆÏÂô çlàˆÏîÓ˚ ~•z ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ §•ç í˛z_Ó˚ •° çlàî– ~ Ü˛yÓ˚ˆÏî•z
xy/ú !lÓ≈yã˛l ˆÎl í˛zay!˛õï˛ xˆÏlÜ˛ x!Ë˛ˆÏÎyà ¢%ˆÏl ÌyÜ˛ˆÏÓ– !Ó!Ë˛ß¨ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ≤Ã!ï˛m!®µï˛y @˝Ã•îˆÏÎyàƒ– !lÎ˚!Ùï˛ !lÓ≈yã˛lñ
xyÙyˆÏòÓ˚ ˛õÓ˚#«˛yÓ˚ ÙˆÏï˛yñ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ò° ~ˆÏÜ˛ x˛õˆÏÓ˚Ó˚ !ÓÓ˚%ˆÏÂô xˆÏlÜ˛ ≤Ã!ï˛m!®µï˛yÓ˚ xyˆÏÎy˚ çl Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ò° G ˆlï,˛ÓˆÏàÓ≈ ˚
ˆÎáyˆÏl Ó˚yçl#!ï˛!Óò G Ü˛yˆÏSÈ ˆ≤ÃÓ˚îyfl∫Ó˚)˛õ– ï˛yÓ˚y çyˆÏl ly ˆÎñ çlàˆÏîÓ˚
x!Ë˛ˆÏÎyà í˛zay˛õl Ü˛ˆÏÓ–˚ ~Ùl!Ü˛ !lÓ≈yã˛ˆÏl çÎ˚°yˆÏË˛Ó˚
ò° çyˆÏl ï˛yÓ˚y !lÓ≈yã˛ˆÏl §Ù§ƒyà%!° ï%˛ˆÏ° ôÓ˚ˆÏ° ï˛yˆÏòÓ˚ çl!≤ÃÎ˚ï˛y ÓyˆÏí˛¸ ~ÓÇ
˛õy¢ !Ü˛ÇÓy ˆÊ˛° Ü˛Ó˚ˆÏï˛
çlƒ ò° ~ÓÇ ≤ÃyÌ#≈àî xˆÏlÜ˛ ˆlyÇÓ˚y ˆÜ˛Ô¢° xÓ°¡∫l
Ü˛ˆÏÓ–˚ ˆÜ˛í˛z ˆÜ˛í˛z ÓˆÏ°l !lÓ≈yã˛ˆÏl ≤Ã!ï˛m!®µï˛yÎ˚ !ÓçÎ˚# ˛õÓ˚Óï˛#≈ !lÓ≈yã˛ˆÏl çÎ˚°yˆÏË˛Ó˚ §Ω˛yÓly Ó,!Âô ˛õyÎ˚– !Ü˛v
˛õyˆÏÓ˚– !Ü˛v ~ˆÏ«˛ˆÏe
˛õÓ˚#«˛Ü˛ Ü˛yÓ˚y⁄ •GÎ˚yÓ˚ çlƒ ~ôÓ˚ˆîÏ Ó˚ xlyÜ˛y!A«˛ï˛ ã˛yˆÏ˛õÓ˚ Ê˛ˆÏ° ˆòˆÏ¢ ï˛yÓ˚y Î!ò ˆË˛yê˛òyï˛yˆÏòÓ˚ §v!T˛ !Óôyl ly Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ ˛õyˆÏÓl˚
ï˛ˆÏÓ ï˛yÓ˚y ˛õ%lÓ˚yÎ˚ !lÓ≈y!ã˛ï˛ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l ly–

àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 58
§%ï˛Ó˚yÇ ˆÜ˛yˆÏly Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ò° Î!ò §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ˛õyˆÏÓ˚l ï˛ˆÏÓ ˆÜ˛ï˛yÓ˚y xlƒ ˆòyÜ˛yˆÏl ã˛ˆÏ° ÎyˆÏÓ– !ë˛Ü˛
«˛Ùï˛y òá° Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ ã˛yÎ˚ ï˛ˆÏÓ xÓ¢ƒ•z ï˛yˆÏÜ˛ çlàˆÏîÓ˚ ~Ó˚Ü˛ÙË˛yˆÏÓ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ≤Ã!ï˛m!®µï˛yÎ˚ ˆÜ˛yˆÏly ˆÜ˛yˆÏly
ˆ§Óy Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ– ~ê˛y xˆÏlÜ˛ê˛y ÓyçyˆÏÓ˚Ó˚ ˆÜ˛ï˛y ˆ«˛ˆÏe §ÙyˆÏç !ÓˆÏË˛ò G Ü%˛Í!§ï˛ ˛õ!Ó˚!ﬁÌ!ï˛Ó˚ §,!T˛
ÓƒAà!ã˛e!ê˛
!ÓˆÏÜ˛ï˛yˆÏòÓ˚ §¡õˆÏÜ≈˛Ó˚ ÙˆÏï˛y– Î!ò ˆÜ˛yˆÏly ˆòyÜ˛ylòyÓ˚ Ü˛Ó˚ˆ°
Ï G Óyhﬂ!Ï ÓÜ˛ ˆ«˛ˆÏe ~•z ≤Ã!ï˛m!®µï˛y Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ˛õˆÏí˛¸y
x!ôÜ˛ Ù%lyÊ˛y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ã˛yÎ˚ ï˛ˆÏÓ ï˛yˆÏÜ˛ xÓ¢ƒ•z ˆÜ˛ï˛yÓ˚ ò° G ˆlï,˛Óà≈ˆÏÜ˛ çlˆÏ§ÓyÎ˚ í˛zò‰Ó%Âô Ü˛ˆÏÓ˚–
§v!T˛ !Óôyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ– !ï˛!l Î!ò ~ê˛y ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛

Irfan Khan

ÙˆÏlyˆÏÎyà §•Ü˛yˆÏÓ˚ !ã˛e ò%!ê˛ ˛õˆÏí˛¸y– ˆï˛yÙyÓ˚ !lˆÏçÓ˚ Ë˛y£ÏyÎ˚ ~ˆÏòÓ˚ Ù)° Ó=˛Óƒ!ê˛
ˆ°á– ~•z ò%!ê˛ !ã˛ˆÏeÓ˚ ˆÜ˛yl‰!ê˛ ˆï˛yÙyÓ˚ xM˛ˆÏ°Ó˚ ˆ«˛ˆÏe ≤ÃˆÏÎyçƒ ˆ§!Ó£ÏˆÏÎ˚
ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚– !lÓ≈yã˛lñ ˆË˛yê˛òyï˛y ~ÓÇ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ˆlï˛yˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ
Ü˛# ôÓ˚ˆÏîÓ˚ §¡õÜ≈˛ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ~!Ó£ÏˆÏÎ˚ ~Ü˛!ê˛ !ã˛e xÇÜ˛l Ü˛Ó˚–

4É2 xyÙyˆÏòÓ˚ !lÓ≈yã˛là%!°Ó˚ ˛õÂô!ï˛ Ü˛#⁄ !lÓ≈yã˛!l ˆ«˛e

åWhat is our system of åElectoral Constituenciesä /
elections?ä •!Ó˚Î˚ylyÓ˚ çlàî 90çl !ÓôyÎ˚Ü˛ˆÏÜ˛ !lÓ≈y!ã˛ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚
Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ !lÓ≈yã˛là%!°ˆÏÜ˛ !Ü˛ ï%˛!Ù àîï˛y!sfÜ˛ Ó°ˆÏÓ⁄ âê˛ly ˆï˛yÙÓ˚y ˛õˆÏí˛¸SÈ– ï˛yÓ˚y ~ê˛y Ü˛#Ë˛yˆÏÓ Ü˛Ó˚° ˆË˛ˆÏÓ
~•z ≤ÃˆŸÏ ¿Ó˚ í˛z_Ó˚ á%ç
Ñ ˆÏï˛ Ë˛yÓ˚ˆïÏ ˛Ó˚ !lÓ≈yã˛là%!° Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ˆï˛yÙÓ˚y !lŸã˛Î˚ xÓyÜ˛ •ˆÏÎS˚ È– •!Ó˚Îy˚ lyÓ˚ ≤Ã!ï˛!ê˛ çlàî
xl%!¤˛ï˛ •Î˚ ˆ§ !òˆÏÜ˛ ò,!T˛ !òˆÏï˛ •ˆÏÓ– Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ ≤Ã!ï˛ !Ü˛ ~•z 90çl !ÓôyÎ˚Ü˛ !lÓ≈yã˛ˆÏl ˆË˛yê˛ !òˆÏÎ˚ˆÏSÈ⁄ ï%˛!Ù
˛õÑyã˛ ÓSÈÓ˚ xhs˝Ó˚ xhs˝Ó˚ ˆ°yÜ˛§Ë˛y G !Óôyl§Ë˛yÓ˚ !lÓ≈yã˛l xÓ¢ƒ•z˛ çyl ˆÎñ ~ê˛y §!ï˛ƒ lÎ˚– xyÙyˆÏòÓ˚ ˆòˆÏ¢
xl%!¤˛ï˛ •Î˚– ˛õÑyã˛ ÓSÈÓ˚ ˛õÓ˚ ˛§Ó !lÓ≈y!ã˛ï˛ ≤Ã!ï˛!l!ôˆÏòÓ˚ ~°yÜ˛y !Ë˛!_Ü˛ ≤Ã!ï˛!l!ôˆÏcÓ˚ l#!ï˛ xl%§Ó˚î Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚
Ü˛yÎ≈Ü˛y° ˆ¢£Ï •ˆÏ° ˆ°yÜ˛§Ë˛y xÌÓy !Óôyl§Ë˛y ˆË˛ˆÏ. ÌyˆÏÜ˛– !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ çlƒ §Ù@˝Ã ˆò¢ˆÏÜ˛ !Ó!Ë˛ß¨ ~°yÜ˛yÎ˚
ˆòGÎ˚y •Î˚– ~Ü˛•z §ÙˆÏÎ˚ ~Ü˛•z !òˆÏl Óy !l!ò≈T˛ Ü˛ˆÏÎÜ˚ ˛!ê˛ Ë˛yà Ü˛Ó˚y •Î˚– ~•z ~°yÜ˛yà%!° !lÓ≈yã˛l#ˆÏ«˛e lyˆÏÙ
!òˆÏl §Ü˛° !lÓ≈yã˛l# ˆ«˛ˆÏe ˆË˛yê˛òyl ˛õÓ≈ xl%!¤˛ï˛ •Î˚– ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛– ˙ xM˛ˆÏ° Ó§Óy§Ü˛yÓ˚# ˆË˛yê˛òyï˛yàî ï˛yˆÏòÓ˚
~ˆÏÜ˛ §yôyÓ˚î !lÓ≈yã˛l ÓˆÏ°– Ü˛áˆÏly Ü˛áˆÏly !lÓ≈y!ã˛ï˛ ≤Ã!ï˛!l!ô !lÓ≈yã˛l Ü˛ˆÏÓ˚l–
§ò§ƒˆÏòÓ •Î˚– ~•z ÓƒÓﬁÌyˆÏÜ˛ í˛z˛õ!lÓ≈yã˛l ÓˆÏ°– ~•z
xôƒyˆÏÎ˚ xyÙÓ˚y §yôyÓ˚î !lÓ≈yã˛l §¡õˆÏÜ≈˛ çylÓ–

59 !lÓ≈yã˛!l Ó˚yçl#!ï˛
ˆ°yÜ˛§Ë˛y !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ çlƒ §Ù@˝Ã Ë˛yÓ˚ï˛ˆÏÜ˛ 543!ê˛ !lÓ≈yã˛!l ˆ«˛ˆÏe xˆÏlÜ˛à%!° !Óôyl§Ë˛yÓ˚ !lÓ≈yã˛l# ˆ«˛e
!lÓ≈yã˛!l ˆ«˛ˆÏe Ë˛yà Ü˛Ó˚y •Î˚– ≤Ã!ï˛!ê˛ !lÓ≈yã˛!l ˆ«˛e Ó˚ˆÎÏ ˆ˚ SÏ È– ˛õM˛yˆÏÎï˚ ˛ !Ü˛ÇÓy ˆ˛õÔÓ˚§Ë˛yÓ˚ !lÓ≈yã˛ˆÏlG ~Ü˛•z
ˆÌˆÏÜ˛ !lÓ≈y!ã˛ï˛ §ò§ƒàî §yÇ§ò !•§yˆÏÓ ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ l#!ï˛ xl%§Ó˚î Ü˛Ó˚y •Î˚– ≤Ã!ï˛!ê˛ @˝ÃyÙ Óy ¢•Ó˚ Ü˛ï˛à%!°
åMPä– àîï˛y!sfÜ˛ !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ ~Ü˛!ê˛ xlƒï˛Ù ˜Ó!¢T˛ƒ ÚGÎ˚yˆÏí˛≈ Û !ÓË˛=˛ ÌyˆÏÜ˛– @˝ÃyÙ !Ü˛ÇÓy ¢•ˆÏÓÓ˚ ˚ fl∫yÎ˚_ ¢y§l
•° ≤Ã!ï˛!ê˛ ˆË˛yˆÏê˛Ó˚ Ù)°ƒ •ˆÏÓ §ÙÙÎ≈yòy §¡õß¨– ~•z ÓƒÓfiÌyÎ˚ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ ÚGÎ˚yí≈˛Û ˆÌˆÏÜ˛ ~Ü˛çl Ü˛ˆÏÓ˚
Ü˛yÓ˚ˆîÏ xyÙyˆÏòÓ˚ §Ç!ÓôyˆÏl ˆÙyê˛yÙ%!ê˛Ë˛yˆÏÓ §Ù§ÇáƒÜ˛ ≤Ã!ï˛!l!ô !lÓ≈y!ã˛ï˛ •l– Ü˛áˆÏly Ü˛áˆÏly ~•z !lÓ≈yã˛!l
çl§ÇáƒyÓ˚ !l!Ó˚ˆÏá !lÓ≈yã˛!l ˆ«˛e !fiÌÓ˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ Ü˛Ìy ˆ«˛eˆÏÜ˛ Úxy§lÛ åSeatsä !•§yˆÏÓ í˛zˆÏÕ‘á Ü˛Ó˚y •Î˚–
Ó°y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ – ˆÎÙl ≤Ã!ï˛!ê˛ !Óôyl§Ë˛yÓ˚ !lÓ≈yã˛!l ˆ«˛e ˆÌˆÏÜ˛ ~Ü˛!ê˛
Ü˛ˆÏÓ˚ xy§ˆÏl ≤Ã!ï˛!l!ô ˆ≤ÃÓ˚î Ü˛Ó˚y •Î˚– Îál xyÙÓ˚y
~Ü˛•zÓÜ˚ ˛Ù Ë˛yˆÏÓ ≤Ã!ï˛!ê˛ Ó˚yˆÏçƒ Ü˛ï˛à%!° !l!ò≈T˛ Ó!° •!Ó˚Î˚ylyÓ˚ !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ 60!ê˛ xy§ˆÏl ˆ°yÜ˛ò°
§ÇáƒÜ˛ !Óôyl§Ë˛yÓ˚ ~°yÜ˛yÎ˚˚ Ë˛yà Ü˛Ó˚y •ˆÏÎˆ˚ SÏ È– ~ˆÏ«˛ˆÏe çÎ˚°yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– ï˛ál ï˛yÓ˚ xÌ≈ òyÑí˛¸yÎ˚ •!Ó˚Î˚ylyÓ˚
!lÓ≈y!ã˛ï˛ ≤Ã!ï˛!l!ôˆÏòÓ˚ !ÓôyÎ˚Ü˛ åMember of !lÓ≈yã˛ˆÏl 60!ê˛ !lÓ≈yã˛!l ˆ«˛e ˆÌˆÏÜ˛ ˆ°yÜ˛ò° !ÓçÎ˚#
Legislative Assemblyä Ó°y •Î˚– ≤Ã!ï˛!ê˛ §Ç§ò#Î˚ •ˆÏÎˆ˚ SÏ È ~ÓÇ ~ Ü˛yÓ˚ˆîÏ •!Ó˚Îy˚ lyÓ˚ !Óôyl§Ë˛yÎ˚ ˆ§ §ÙÎ˚
ˆ°yÜ˛òˆÏ°Ó˚ 60çl !ÓôyÎ˚Ü˛ !SÈ°–

à%°Óyà≈ §Ç§ò#Î˚ ~°yÜ˛y Ü˛î≈yê˛ˆÏÜ˛Ó˚ à%°Óyà≈ åÜ˛°yÓ%Ó˚à#ä ˆç°y

˛…
Ù•yÓ˚yT
43 à%°Óyà≈ @˝ÃyÙ#î à%°Óyà≈
à%°Óyà≈ ò!«˛î å~§!§ä ˆï˛ˆÏ°Aàyly

45
à%°Óyà≈ 44
í˛z_Ó˚
34 xyÊ˛ç°˛õ%Ó˚ ˆàyÎ˚y
xyÓ˚Ó xrô≤ÃˆÏò¢
§yàÓ˚
40 41 ˆ§í˛yÙ
!ã˛ï˛y˛õ%Ó˚
å~§!§ä
°y«

35 ˆçÓÓ˚à#
˛ym#˛õ

ˆÜ˛ ï˛y!Ù°lyí˛Y
Ó˚y°
y
39 Ó˚yˆÏçƒÓ˚ §#Ùyly
à%Ó˚!Ùï˛Ü˛° ˆç°y §#Ùyly

v à%°Óyà≈ åGulbargaä ˆ°yÜ˛§Ë˛y !lÓ≈yã˛!l ˆ«˛ˆÏeÓ˚

§#Ùyly ~ÓÇ à%°Óyà≈ ˆç°yÓ˚ §#Ùyly ~Ü˛•z Ó˚Ü˛Ù lÎ˚
ˆÜ˛l⁄ ˆï˛yÙyÓ˚ xM˛ˆÏ°Ó˚ ˆ°yÜ˛§Ë˛y !lÓ≈yã˛!l ˆ«˛ˆÏeÓ˚
~Ü˛!ê˛ Ùyl!ã˛e xÇÜ˛l Ü˛Ó˚–
v à%°Óyà≈ ˆ°yÜ˛§Ë˛y !lÓ≈yã˛!l ˆ«˛ˆÏe Ü˛ï˛à%!°
!Óôyl§Ë˛y !lÓ≈yã˛!l ˆ«˛e xÓ!ﬁÌï˛⁄ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚
ˆ°yÜ˛§Ë˛yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe !Ü˛ ~Ü˛•z Ó˚Ü˛Ù !ã˛e Óï≈˛Ùyl⁄

àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 60
§ÇÓ˚!«˛ï˛ !lÓ≈yã˛!l ˆ«˛e Ó˚yˆÏçƒ @˝ÃyÙ#î å˛õM˛yˆÏÎ˚ï˛ä ~ÓÇ ¢•ˆÏÓ˚Ó˚ fiÌyl#Î˚
åˆ˛õÔÓ˚§Ë˛y ~ÓÇ ˆ˛õÔÓ˚˛õ!Ó˚£òÏ ä fl∫yÎ˚_ ¢y§ˆÏl Óï≈˛ÙyˆÏl
åReserved Constituenciesä xlƒylƒ !˛õ!SÈˆÏÎ˚ ˛õí˛¸y çlˆÏày¤˛#Ó˚ åOBCä çlƒ
xyÙyˆÏòÓ˚ §Ç!Óôyl ≤Ã!ï˛!ê˛ lyà!Ó˚Ü˛ˆÏÜ˛ ≤Ã!ï˛!l!ô !lÓ≈yã˛l §ÇÓ˚«˛î ÓƒÓfiÌy ã˛y°% •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– Î!òG §ÇÓ˚«˛ˆÏîÓ˚ ~•z
Ü˛Ó˚yÓ˚ ~ÓÇ !lˆÏç ≤Ã!ï˛!l!ô !•§yˆÏÓ !lÓ≈y!ã˛ï˛ •GÎ˚yÓ˚ xl%˛õyï˛ ~ˆÏÜ˛Ü˛ Ó˚yˆÏçƒ ~ˆÏÜ˛Ü˛ Ó˚Ü˛Ù– xl%Ó˚)˛õË˛yˆÏÓ
x!ôÜ˛yÓ˚ òyl Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– xyÙyˆÏòÓ˚ §Ç!Óôyl ≤ÃˆÏîï˛yàî @˝ÃyÙ#î ~ÓÇ ¢•ˆÏÓ˚Ó˚ fl∫yÎ˚_ ¢y§l ÓƒÓfiÌyÎ˚ Ù!•°y
~ôÓ˚ˆÏîÓ˚ ˆáy°yá%!° !lÓ≈yã˛!l ≤Ã!ï˛ˆÏÎy!àï˛yÎ˚ !˛õ!SÈˆÏÎ˚˛ ≤ÃyÌ#≈ˆÏòÓ˚ çlƒ ~Ü˛ ï,˛ï˛#Î˚yÇ¢ xy§l §ÇÓ˚!«˛ï˛ Ü˛Ó˚y
õí˛¸y çlˆÏày¤˛#Ó˚ çlàî ˆÎñ ˆ°yÜ˛§Ë˛y Óy !Óôyl§Ë˛yÓ˚ •Î˚–
§ò§ƒ !•§yˆÏÓ !lÓ≈y!ã˛ï˛ •GÎ˚yÓ˚ §%ˆÏÎyà ˆÌˆÏÜ˛ Ó!M˛ï˛ ˆË˛yê˛yÓ˚ ï˛y!°Ü˛y åVoters’ listä :
ˆ§ !Ó£ÏˆÏÎ˚ ÎˆÏÌT˛ !ã˛!hs˝ï˛ !SÈˆÏ°l– ï˛yˆÏòÓ˚ xlƒ !lÓ≈yã˛l# ˆ«˛e !fiÌÓ˚ •GÎ˚yÓ˚ ˛õÓ˚Óï˛#≈ ˛õòˆÏ«˛˛õ •° Ü˛yÓ˚y
≤Ã!ï˛m!®µˆÏòÓ˚ ÙˆÏï˛y ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ §¡õòñ !¢«˛y ~ÓÇ ˆË˛yê˛ ˆòˆÏÓ ~ÓÇ Ü˛yÓ˚y ˆË˛yê˛ !òˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ ly ï˛y !fiÌÓ˚
çl§ÇˆÏÎyà ˆl•zz – ôl# G ≤ÃË˛yÓ¢y°# Óƒ!=˛Ó˚y !lÓ≈yã˛ˆÏl Ü˛Ó˚y– ~•z !§Âôyhs˝ !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ ˆ¢£Ï !òl ˛õÎ≈hs˝ ˆÊ˛ˆÏ°
çÎ˚°yˆÏË˛Ó˚ ˆ«˛ˆÏe x!ôÜ˛ §%ˆÏÎyà °yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ~Ó˚Ü˛Ù Ó˚yáy ÎyˆÏÓ ly– àîï˛y!sfÜ˛ !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ˆË˛yê˛òyˆÏlÓ˚
âê˛ˆÏï˛ ÌyÜ˛ˆÏ° ˆ°yÜ˛§Ë˛y !Ü˛ÇÓy !Óôyl§Ë˛yà%!° !ÓˆÏ¢£Ï x!ôÜ˛y!Ó˚ lyà!Ó˚Ü˛ˆÏòÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ï˛y!°Ü˛y ˆË˛yˆÏê˛Ó˚ xˆÏlÜ˛
!ÓˆÏ¢£Ï çlˆÏày¤˛# !lˆÏçˆÏòÓ˚ Ó=˛Óƒ í˛zay˛õl Ü˛Ó˚yÓ˚ xyˆÏà•z ≤Ã›ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •Î˚ ~ÓÇ ≤ÃˆÏï˛ƒˆÏÜ˛Ó˚ Ü˛yˆÏSÈ ï˛y
x!ôÜ˛yÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ Ó!M˛ï˛ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ~•z ÓƒÓfiÌyÎ˚ ˆ˛õÔÑˆÏSÈ !òˆÏï˛ •Î˚– §Ó˚Ü˛y!Ó˚ Ë˛yˆÏÓ ~!ê˛ !lÓ≈yã˛Ü˛ ï˛y!°Ü˛y
§ÙyˆÏçÓ˚ §Ü˛° ˆ◊!î ˆÌˆÏÜ˛ ≤Ã!ï˛!l!ô ˆ≤ÃÓˆ˚ îÏ Ó˚ §%ˆÎÏ yà åElectoral Rollä Óy §yôyÓ˚îË˛yˆÏÓ ÚˆË˛yê˛yÓ˚ !°fiê˛˛Û
ly ÌyÜ˛yÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî xyÙyˆÏòÓ˚ àîï˛sf ~Ü˛!ê˛ x˛õ)î≈ lyˆÏÙ ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛–
àîï˛ˆÏsf ˛õ!Ó˚îï˛ •ˆÏÓ– ~!ê˛ ~Ü˛!ê˛ xï˛ƒhs˝ à%Ó˚%c˛õ)î≈ ˛õòˆÏ«˛˛õñ Ü˛yÓ˚î
~ Ü˛yÓ˚ˆÏî §Ç!Óôyl ≤ÃˆÏîï˛yàî §ÙyˆÏçÓ˚ ò%Ó≈° ~!ê˛ àîï˛y!sfÜ˛ !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ ≤ÃÌÙ ¢ˆÏï≈˛Ó˚ §ˆÏAà
ˆ◊!îÓ˚ ≤Ã!ï˛!l!ô ˆ≤ÃÓˆ˚ îÏ Ó˚ çlƒ !ÓˆÏ¢£Ï ÓƒÓfiÌy !•§yˆÏÓ §¡õÜ≈˛Î%=˛– ≤Ã!ï˛!ê˛ lyà!Ó˚Ü˛ !lˆÏçÓ˚ ≤Ã!ï˛!l!ô !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚
§ÇÓ˚!«˛ï˛ !lÓ≈yã˛l ˆ«˛ˆÏeÓ˚ Ü˛Ìy ˆË˛ˆÏÓˆÏSÈl– !Ü˛S%È !Ü˛S%È ˆ«˛ˆÏe §Ùyl §%ˆÎÏ yà °yË˛ Ü˛Ó˚ˆÓÏ – ≤ÃÌÙ xôƒyˆÏÎ˚ xyÙÓ˚y
ˆ«˛ˆÏe !lÓ≈yã˛!l ˆ«˛e ï˛˛õ!¢!° çy!ï˛Ë%˛=˛ çlˆÏày¤˛#Ó˚ §Ó≈çl#l ≤ÃyÆÓÎ˚ˆÏflÒÓ˚ ˆË˛yê˛y!ôÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ l#!ï˛ §¡õˆÏÜ≈˛
ˆçˆÏl!SÈ– ÓyhflÓÏ ˆ«˛ˆÏe ~Ó˚ xÌ≈ ≤ÃˆïÏ ˛ƒˆÏÜ˛Ó˚ ~Ü˛!ê˛ ˆË˛yê˛
çlƒ ~ÓÇ !Ü˛S%È !Ü˛S%È í˛z˛õçy!ï˛ˆÏòÓ˚ çlƒ §ÇÓ˚!«˛ï˛ Ü˛Ó˚y
ÌyÜ˛y í˛z!ã˛ï˛ ~ÓÇ ≤Ã!ï˛!ê˛ ˆË˛yˆÏê˛Ó˚ Ù)°ƒ §ÙÙÎ≈yòy §¡õß¨˛
•Î˚– ï˛˛õ!¢!° çy!ï˛Ë%˛=˛ çlˆÏày¤˛#Ó˚ çlƒ !lÓ≈yã˛!l
•GÎ˚y í˛z!ã˛ï˛– ˆÜ˛yˆÏly lƒyÎ˚§Aàï˛ Ü˛yÓ˚î SÈyí˛¸y Ü˛yí˛zˆÜÏ ˛•z
ˆ«˛ˆÏe ˆÜ˛Ó°Ùye ~•z ˆày¤˛#Ó˚ §ò§ƒÓ˚y•z !lÓ≈yã˛ˆÏl
ˆË˛yê˛y!ôÜ˛yÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ Ó!M˛ï˛ Ü˛Ó˚y í˛z!ã˛ï˛ lÎ˚– !Ó!Ë˛ß¨Ë˛yˆÏÓ
≤Ã!ï˛m!®µï˛y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– xl%Ó˚)˛õË˛yˆÏÓ í˛z˛õçy!ï˛ˆÏòÓ˚ lyà!Ó˚Ü˛ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ ÌyÜ˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ˆÎÙlÈüüüÈ
çlƒ §ÇÓ˚!«˛ï˛ !lÓ≈yã˛l# ˆ«˛ˆÏe ¢%ô%Ùye í˛z˛õçy!ï˛Ó˚y•z ˆÜ˛í˛z ôl#ñ ˆÜ˛í˛z àÓ˚#Óñ ˆÜ˛í˛z í˛zFã˛!¢!«˛ï˛ G ˆÜ˛í˛z
≤Ã!ï˛m!®µï˛y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– Óï≈˛ÙyˆÏl ˆ°yÜ˛§Ë˛yÎ˚ x!¢!«˛ï˛ñ ˆÜ˛í˛z fl∫“!¢!«˛ï˛ñ ˆÜ˛í˛z òÎ˚y°% ˆÜ˛í˛zÓy xï˛ê˛y
ï˛˛õ!¢!° çy!ï˛Ë%˛=˛ˆÏòÓ˚ çlƒ 84!ê˛ xy§l åseatsä òÎ˚y°% lÎ˚– !Ü˛v ≤ÃˆÏï˛ƒˆÏÜ˛ ï˛yÓ˚ !lçfl∫ ã˛y!•òy ~ÓÇ
~ÓÇ ï˛˛õ!¢!° í˛z˛õçy!ï˛ˆÏòÓ˚ çlƒ 47!ê˛ xy§l åseatsä Ùï˛yÙï˛ !lˆÏÎ˚ fl∫ï˛sf Ùyl%£Ï– ~ Ü˛yÓ˚ˆÏî ˆÎ§Ü˛°
§ÇÓ˚!«˛ï˛ xyˆÏSÈ– å1ˆ§ˆÏ≤Wz¡Ó∫ ˚ 2012ä ~•z §Çáƒy ˆ§•z !§ÂôyˆÏhs˝Ó˚ §yˆÏÌ ï˛yˆÏòÓ˚ fl∫yÌ≈ ç!í˛¸ï˛ ˆ§ !Ó£ÏˆÎÏ ˚ !§Âôyhs˝
çlˆÏày¤˛#Ó˚ ˆÙyê˛ çl§ÇáƒyÓ˚ xl%˛õyˆÏï˛ !lô≈y!Ó˚ï˛– @˝Ã•ˆÏî §Ü˛ˆÏ°Ó˚ §Ùyl x!ôÜ˛yÓ˚ ÌyÜ˛y í˛z!ã˛ï˛– ˛õM˛yˆÏÎ˚ˆÏï˛Ó˚ Ùï˛
ï˛˛õ!¢!° çy!ï˛ G í˛z˛õçy!ï˛ˆÏòÓ˚ çlƒ §ÇÓ˚!«˛ï˛ ~•z xyÙyˆÏòÓ˚ ˆòˆÏ¢ 18 ÓSÈÓ˚ ÓÎ˚flÒ ~ÓÇ ï˛yÓ˚ ˆÓ!¢ ˛õy°≈yˆÏÙrê˛ ~ÓÇ
xy§l åseatsä §Çáƒy xlƒylƒ §yÙy!çÜ˛ ˆày¤˛#Ó˚ çlƒ ÓÎ˚ˆÏ§Ó˚ §Ü˛° lyà!Ó˚Ü˛ ˆË˛yê˛y!ôÜ˛yÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛Ó˚ˆÏï˛ !Óôyl§Ë˛yˆÏï˛G
!lô≈y!Ó˚ï˛ ˜Óô xy§ˆÏlÓ˚ åseatsä §ÇáƒyˆÏÜ˛ x!ï˛Ü˛Ù ˛õyˆÏÓ˚– çy!ï˛ñ ôÙ≈ñ Óî≈ñ flf# ˛õ%Ó˚%£Ïñ !l!Ó≈ˆÏ¢ˆÏ£Ï §Ü˛ˆÏ°Ó˚ Ù!•°yˆÏòÓ˚ çlƒ ~Ü˛
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly– ˆË˛yê˛y!ôÜ˛yÓ˚ Ó˚ˆÎÏ ˆ˚ SÏ Èñ !ÓˆÏ¢£Ï ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ !Ü˛S%È x˛õÓ˚yô# ï,˛ï˛#Î˚yÇ¢ xy§l
§ÇÓ˚«˛ˆÏîÓ˚ ~•z l#!ï˛ ˛õÓ˚Óï˛#≈Ü˛yˆÏ° fiÌyl#Î˚ G ~ÓÇ Ùyl!§Ü˛ Ë˛yÓ˚§yÙƒ•#l lyà!Ó˚Ü˛ˆÏòÓ˚ ˆË˛yê˛y!ôÜ˛yÓ˚ §ÇÓ˚«˛î Ü˛Ó˚y !Ü˛
ˆç°yhflÏˆÏÓ˚Ó˚ çlˆÏày¤˛#Ó˚ çlƒ Ó!ô≈ï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚– xˆÏlÜ˛ ÌyˆÏÜ˛ ly– xyÙyˆÏòÓ˚ í˛z!ã˛ï˛ lÎ˚⁄

61 !lÓ≈yã˛!l Ó˚yçl#!ï˛
ˆ°yÜ˛§Ë˛yÓ˚ !lÓ≈yã˛!l ˆ«˛e §Ù)• ı
ˆÙyê˛ !lÓ≈yã˛!l ˆ«˛e ÈüüüÈ 543
x§ÇÓ˚!«˛ï˛ ÈüüüÈ 412
ï˛˛õ!¢!° çy!ï˛Ë%˛=˛ˆÏòÓ˚ çlƒ §ÇÓ˚!«˛ï˛ ÈüüüÈ 84
ï˛˛õ!¢!° í˛z˛õçy!ï˛ˆÏòÓ˚ çlƒ §ÇÓ˚!«˛ï˛ ÈüüüÈ 47

Ó˚yˆÏçƒÓ˚ §Ç§ò#Î˚ !lÓ≈yã˛!l ˆ«˛e §Ù)• ÈüüüÈ

xrô≤ÃˆÏò¢ ÈüüüÈ 25
xÓ˚%îyã˛° ≤ÃˆÏò¢ ÈüüüÈ 2
xy§yÙ ÈüüüÈ 14
!Ó•yÓ˚ ÈüüüÈ 40
SÈ!_¢àí˛¸ ÈüüüÈ 11
ˆàyÎ˚y ÈüüüÈ 2
à%çÓ˚yê˛ ÈüüüÈ 26
•!Ó˚Î˚yly ÈüüüÈ 10
!•Ùyã˛° ≤ÃˆÏò¢ ÈüüüÈ 4
Election Commission of India

ç¡ø% G Ü˛yŸ¬#Ó˚ ÈüüüÈ 6

V˛yí˛¸á[˛ ÈüüüÈ 14
Ü˛î≈yê˛Ü˛ ÈüüüÈ 28
ˆÜ˛Ó˚° ÈüüüÈ 20
Ùôƒ≤ÃˆÏò¢ ÈüüüÈ 29
Ù•yÓ˚yT˛… ÈüüüÈ 48
Ù!î˛õ%Ó˚ ÈüüüÈ 2
ˆÙây°Î˚ ÈüüüÈ 2
í˛z˛õˆÏÓ˚Ó˚ Ùyl!ã˛e!ê˛ ˆòˆÏá l#ˆÏã˛Ó˚ ≤ÃŸ¿à%!°Ó˚ í˛z_Ó˚ òyG ı !ÙˆÏçyÓ˚yÙ ÈüüüÈ 1
v ˆï˛yÙyÓ˚ Ó˚yçƒ ~ÓÇ ≤Ã!ï˛ˆÏÓ¢# ò%!ê˛ Ó˚yˆÏçƒÓ˚ Ü˛ï˛à%!° ˆ°yÜ˛§Ë˛yÓ˚ !lÓ≈yã˛l# ˆ«˛e lyày°ƒy[˛ ÈüüüÈ 1 ˆÜ˛w¢y!§ï˛ xM˛°
Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ⁄ í˛zz!í˛¸£Ïƒy ÈüüüÈ 21 xy®yÙyl ~ÓÇ !lˆÏÜ˛yÓÓ˚
˛õyOyÓ ÈüüüÈ 13 m#˛õ˛õ%O ÈüüüÈ 1
v ˆÜ˛yl ˆ°yÜ˛§Ë˛y !lÓ≈yã˛!l ˆ«˛ˆÏe 30!ê˛Ó˚ ˆÓ!¢ !Óôyl§Ë˛y !lÓ≈yã˛!l ˆÜ˛w Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ⁄
Ó˚yçﬁÌyl ÈüüüÈ 25
v ˆÜ˛l Ü˛ï˛à%!° Ó˚yˆÏçƒ ~ï˛ ˆÓ!¢ ˛õ!Ó˚ÙyˆÏî !lÓ≈yã˛!l ˆ«˛e ÌyˆÏÜ˛⁄ !§!Ü˛Ù ÈüüüÈ 1 ã˛![˛àí˛¸ ÈüüüÈ 1
v ˆÜ˛l !Ü˛S%È !Ü˛S%È !lÓ≈yã˛!l ˆ«˛ˆÏeÓ˚ §#Ùyly ~ï˛ ˆSÈyˆÏê˛y ˆÎáyˆÏl xlƒà%!°Ó˚ §#Ùyly ï˛y!Ù°lyí˛Y ÈüüüÈ 39 òyòÓ˚y ~ÓÇ làÓ˚ •yˆÏÓ!° üüÈ1
ï%˛°lyÎ˚ xˆÏlÜ˛ ÓˆÏí˛¸y⁄ ˆï˛ˆÏ°Aàyly ÈüüüÈ 17 òÙl ~ÓÇ !òí˛z ÈüüüÈ 1
v ï˛˛õ!¢!° çy!ï˛ G í˛z˛õçy!ï˛Ë%˛=˛ çlˆÏày¤˛#Ó˚ çlƒ §ÇÓ˚!«˛ï˛ xy§là%!° !Ü˛ ˆòˆÏ¢Ó˚ !e˛õ%Ó˚y ÈüüüÈ 2 !ò!Õ‘ ÈüüüÈ 7
í˛z_Ó˚ ≤ÃˆÏò¢ ÈüüüÈ 80 °y«˛ym#˛õ ÈüüüÈ 1
§Ó xM˛ˆÏ° SÈ!í˛¸ˆÏÎ˚ xyˆÏSÈñ ly !Ü˛ ˆÎ§Ó xM˛ˆÏ° ˆ§•z çy!ï˛ˆÏày¤˛# ˆÓ!¢ §ÇáƒyÎ˚ Óy§ í˛z_Ó˚yá[˛ ÈüüüÈ 5
Ü˛ˆÏÓ˚ – ˛õ!Ÿã˛ÙÓAà ÈüüüÈ 42 ˛õ%ò%ˆÏã˛!Ó˚ ÈüüüÈ 1

àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 62
§Ü˛° ˜Óô ˆË˛yê˛yˆÏÓ˚Ó˚ lyÙ ˆË˛yê˛yÓ˚ ï˛y!°Ü˛yÎ˚ ~Ü˛!ê˛ lï%˛l ˛õÂô!ï˛ §ÇÎ%=˛ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎˆ˚ SÏ È– ≤Ã!ï˛!ê˛ ≤ÃyÌ#≈ˆÜÏ ˛
l!ÌË%˛=˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ òy!Î˚c §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ lï%˛l ˆË˛yê˛yÓ˚ˆÏòÓ˚G !ÓhflÏy!Ó˚ï˛ !ÓÓÓ˚î §• ˜Óô xAà#Ü˛yÓ˚˛õe ≤Ãòyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛
~•z ï˛y!°Ü˛yÎ˚ Î%=˛ Ü˛Ó˚y •Î˚– ~ ˆ«˛ˆÏe ˆË˛yê˛yÓ˚ ï˛y!°Ü˛yÓ˚ •Î˚– ˆÎÙlÈüüüÈ
ˆÌˆÏÜ˛ Óyò ˆòGÎ˚y •Î˚– ÎyÓ˚y xlƒe ã˛ˆÏ° ÎyÎ˚ !Ü˛ÇÓy v ≤ÃyÌ#≈Ó˚ !ÓÓ˚%ˆÏÂô x!ÙÙyÇ!§ï˛ ˆÊ˛Ôçòy!Ó˚ ÙyÙ°y
ÙyÓ˚y Îyl ï˛yˆÏòÓ˚ lyÙ ï˛y!°Ü˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛lñ ˛õ!Ó˚Ùyç≈l Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ !Ü˛ly⁄
G §ÇˆÏ¢yôl Ü˛Ó˚y •Î˚– ˆË˛yê˛yÓ˚ ï˛y!°Ü˛yˆÏÜ˛ §¡õ)î≈
v ≤ÃyÌ#≈Ó˚ Óƒ!=˛àï˛ G ˛õy!Ó˚Óy!Ó˚Ü˛ xyÎ˚ñ §¡õò G
e%!ê˛Ù%=˛ ~ÓÇ xyô%!lÜ˛ï˛Ù Ü˛Ó˚yÓ˚ °ˆÏ«˛ƒ ~Ó˚˛) õ Ü˛Ó˚y •Î˚–
àï˛ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛ ÓSÈÓ˚ ôˆÏÓ˚ §!ã˛e ˛õ!Ó˚ã˛Î˚õe åEPICä òyÎ˚òy!Î˚ˆcÏ Ó˚ !ÓÓÓ˚î–
ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ !lÓ≈yã˛l Ü˛Ó˚yÓ˚ ~Ü˛ lï%˛l ˛õÂô!ï˛ v ≤ÃyÌ#≈Ó˚ !¢«˛yàï˛ ˆÎyàƒï˛y–
ã˛y°% Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– §Ó˚Ü˛yÓ˚ ˆË˛yê˛yÓ˚ ï˛y!°Ü˛y xl%ÎyÎ˚# ~•z ï˛Ìƒà% ! ° §Ó≈ § yôyÓ˚ ˆ Ï î Ó˚ Ü˛yˆÏ S È
≤Ã!ï˛!ê˛ Óƒ!=˛Ó˚ •yˆÏï˛ ~•z ˛õ!Ó˚ã˛Î˚ õe ˆ˛õÔÑˆÏSÈ ˆòGÎ˚yÓ˚ ≤ÃÜ˛y¢ˆÏÎyàƒ– ~Ó˚Ê˛ˆÏ° ≤ÃyÌ#≈ˆÏòÓ˚ ˆòGÎ˚y ï˛ÌƒyÓ!°Ó˚
ˆã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ–˚ ˆË˛yê˛ ˆòGÎ˚yÓ˚ §ÙÎ˚ ˆË˛yê˛yÓ˚ˆòÏ Ó˚ ~•z ˛õ!Ó˚ã˛Î˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆË˛yê˛yÓ˚Ó˚y !§Âôyhs˝ ˆlGÎ˚yÓ˚ §%ˆÏÎyà
˛õe §yˆÏÌ Ó˚yáˆÏï˛ •Î˚ñ ÎyˆÏï˛ ˆÜ˛yˆÏly Óƒ!=˛ xˆÏlƒÓ˚ ˆË˛yê˛ ˛õyÎ˚–
!òˆÏï˛ ly ˛õyˆÏÓ˚– !Ü˛v ˆË˛yê˛òyˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ~•z §!ã˛e ≤ÃyÌ#≈ˆòÏ Ó˚ !¢«˛yàï˛ ˆÎyàƒï˛y
˛õ!Ó˚ã˛Î˚ ˛õe Ó˚yáy Óyôƒï˛yÙ)°Ü˛ lÎ˚– ˆË˛yê˛ ˆòGÎ˚yÓ˚ çlƒ
ˆÓ˚¢lÜ˛yí≈˛ñ í»˛y•z!Ë˛Ç °y•zˆÏ§™ §• xlƒylƒ ˛õ!Ó˚ã˛Î˚ ˆòˆÏ¢Ó˚ xlƒylƒ §Ü˛° Ü˛yˆÏçÓ˚ çlƒ Îál !l!ò≈T˛
˛õeG ˆË˛yê˛yÓ˚àî ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l– !¢«˛yàï˛ ˆÎyàƒï˛y ≤ÃˆÎÏ y˚ çl ˆ§áyˆÏl ~Ó˚Ü˛Ù à%Óc%̊ ˛õ)î≈
Ü˛yˆÏçÓ˚ çlƒ ˆÜ˛l !¢«˛yàï˛ ˆÎyàƒï˛yÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly
≤ÃyÌ#≈ˆòÏ Ó˚ ÙˆÏlylÎ˚l ÓyôƒÓyôÜ˛ï˛y ly•z⁄
v §Ü˛° ≤ÃÜ˛yÓ˚ Ü˛yˆÏçÓ˚ §ˆÏAà !¢«˛yàï˛ ˆÎyàƒï˛y
åNomination of Candidatesä §¡õÜ≈˛Î%=˛ lÎ˚– Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ !Ü˛ˆÏÜ˛ê˛ òˆÏ°Ó˚ ~Ü˛çl
í˛z˛õˆÏÓ˚Ó˚ xyˆÏ°yã˛lyÎ˚ xyÙÓ˚y ˆòˆÏá!SÈ àîï˛y!sfÜ˛ ˆáˆÏ°yÎ˚yˆÏí˛¸Ó˚ Ü˛yˆÏSÈ ≤Ãy§!AàÜ˛ ˆÎyàƒï˛y !•§yˆÏÓ
!lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe çlàˆÏîÓ˚ fl∫yô#l ˛õSÈ® ÌyÜ˛y í˛z!ã˛ï˛– ≤Ãy!ï˛¤˛y!lÜ˛ !¢«˛yàï˛ ¢Ç§y˛õˆÏeÓ˚ ˛õ!Ó˚ÓˆÏï≈˛ Ë˛yˆÏ°y
~ê˛y ï˛ál•z §Ω˛Ó Îál ˆÜ˛yˆÏly Óƒ!=˛Ó˚ !lÓ≈yã˛ˆÏl !Ü ˛ˆÏ Ü ˛ê˛ ˆá°yÓ˚ «˛Ùï˛y•z x!ôÜ˛ @˝ Ã •îˆÏ Î yàƒ–
≤Ã!ï˛m!®µï˛y Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ˆÜ˛yˆÏly Ó˚Ü˛Ù !Ó!ô!lˆÏ£Ïô xl%Ó˛)˚ õË˛yˆÏÓ çlàˆÏîÓ˚ §yˆÏÌ àË˛#Ó˚ §¡õÜ≈˛ ÓçyÎ˚ Ó˚yáy–
ÌyˆÏÜ˛ ly– ~•z ÓƒÓfiÌy•z xyÙyˆÏòÓ˚ ˆòˆÏ¢ @˝Ã•î Ü˛Ó˚y §Ù§ƒy §Ùyôyl Ü˛Ó˚y ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚ xy¢y xyÜ˛yA«˛y
˛õ)Ó˚ˆÏîÓ˚ ò«˛ï˛y•z •° ~Ü˛çl !ÓôyÎ˚Ü˛ Óy §yÇ§ˆÏòÓ˚
•ˆÏÎˆ˚ SÏ È– ˆÎÈüÈˆÜ˛yˆÏly Óƒ!=˛ ˆË˛yê˛yÓ˚ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ Óy !lÓ≈yã˛ˆÏl
xyÓ¢ƒÜ˛#Î˚ ˆÎyàƒï˛yñ ï˛yÓ˚y ~ê˛y Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ ˛õyÓ˚° !Ü˛ ˛õyÓ˚°
≤ÃyÌ#≈ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– í˛zˆÏÕ‘áˆÏÎyàƒ !Ó£ÏÎ˚ •°ñ ≤ÃyÌ#≈ •ˆÏï˛ ly ~!Ó£ÏÎ˚!ê˛ °«˛ °«˛ ˛õÓ˚#«˛Ü˛ xÌ≈yÍ ˆË˛yê˛yÓ˚Ó˚y ≤Ã!ï˛
ˆàˆÏ° °yˆÏà˛ 25 ÓSÈÓ˚ ÓÎ˚§ ~ÓÇ ˆË˛yê˛yÓ˚ •ˆÏï˛ ˆàˆÏ° ˛õÑyã˛ ÓSÈÓ˚ xhs˝Ó˚ xhs˝Ó˚ Ù)°ƒyÎ˚l Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛–
°yˆÏà 18 ÓSÈÓ˚ ÓÎ˚§– x˛õÓ˚yô#ˆÏòÓ˚ ˆ«˛ˆÏe xyˆÏÓ˚y !Ü˛S%È v Î!ò !¢«˛yàï˛ ˆÎyàƒï˛y ≤Ãy§!AàÜ˛G •Î˚ ï˛ˆÏÓ
!Ó!ô!lˆÏ£ôÏ ÌyˆÏÜ˛– !Ü˛v ~à%!° xï˛ƒhs˝ §ï˛Ü≈˛ï˛yÓ˚ §yˆÏÌ Ó˚yçl#!ï˛ˆÏï˛ !¢«˛yàï˛ ˆÎyàƒï˛yÓ˚ à%Óc%˚ Ü˛ï˛ê˛y ~ !Ó£ÏˆÎÏ ˚
ã)˛í˛¸yhs˝ ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛Ó˚y •Î˚– Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ò°à%!° !§Âôyhs˝ @˝Ã•î Ü˛Ó˚yÓ˚ «˛Ùï˛y çlàˆÏîÓ˚ •yˆÏï˛•z ÌyÜ˛y
ï˛yˆÏòÓ˚ ÙˆÏlyl#ï˛ ≤ÃyÌ#≈ˆÏòÓ˚ !lÓ≈yã˛!l ≤Ãï˛#Ü˛ §• §ÙhflÏ í˛z!ã˛ï˛–
v xyÙyˆÏòÓ˚ ˆòˆÏ¢ Ó˚yçl#!ï˛ˆÏï˛ !¢«˛yàï˛ ˆÎyàƒï˛yÓ˚
Ó˚Ü˛ˆÏÙÓ˚ §•ˆÏÎy!àï˛y òyl Ü˛ˆÏÓ˚– ò°#Î˚ ÙˆÏlylÎ˚lˆÏÜ˛
ÓyôƒÓyôÜ˛ï˛y àîï˛ˆÏsfÓ˚ Ù)° ôyÓ˚îyÓ˚ !Ó˛õˆÏ«˛ ÎyˆÏÓ–
òˆÏ°Ó˚ !ê˛!Ü˛ê˛ åTicketä ÓˆÏ°G x!Ë˛!•ï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚– ~Ó˚Ê˛ˆÏ° ˆòˆÏ¢Ó˚ ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà lyà!Ó˚Ü˛àî Ó˚yçl#!ï˛ˆÏï˛
!lÓ≈yã˛ˆÏl ≤Ã!ï˛m!®µï˛y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ã˛yÎ˚ ~Ùl ≤Ã!ï˛!ê˛ ≤Ã!ï˛m!®µï˛y Ü˛Ó˚yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ Ó!M˛ï˛ •ˆÏÓ– ≤ÃyÌ#≈ˆÏòÓ˚ !lçfl∫ !Ó£ÏÎ˚
≤ÃyÌ#≈ˆÏÜ˛ ÙˆÏlylÎ˚l˛õe òy!á° Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •Î˚ ~ÓÇ çy!Ùl í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˛)˚ õñ Î!ò ˆÜ˛yˆÏly ≤ÃyÌ#≈Ó˚ ˆ«˛ˆÏe !ÓÉ~Éñ !ÓÉÜ˛Ùñ §¡õ!_Ó˚ ˛õ!Ó˚ÙyˆÏlÓ˚
!•§yˆÏÓ !Ü˛S%È xÌ≈ çÙy Ó˚yáˆÏï˛ •Î˚– §y¡±!ï˛Ü˛Ü˛yˆÏ° Óy !Ó ~§ !§ ˛õy¢ Óyôƒï˛yÙ)°Ü˛ Ü˛Ó˚y •Î˚ ï˛ˆÏÓ ~ ˆòˆÏ¢Ó˚ !ÓhflyÏ !Ó˚ï˛ !ÓÓÓ˚î ≤Ãòyl
§%!≤ÃÙ ˆÜ˛yˆÏê≈˛Ó˚ !lˆÏò≈¢ xl%ÎyÎ˚# xAà#Ü˛yÓ˚˛õe òyˆÏlÓ˚ 90 ¢ï˛yÇ¢ çlàî !lÓ≈yã˛!l ≤Ã!ï˛m!®µï˛yÎ˚ xˆÏÎyàƒ ÓˆÏ° Ü˛Ó˚y ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ ˆÜ˛l⁄
!ÓˆÏÓ!ã˛ï˛ •ˆÏÓ–
63 !lÓ≈yã˛!l Ó˚yçl#!ï˛
àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 64
xyÙyˆÏòÓ˚ !lÓ≈yã˛l# ÓƒÓfiÌyÓ˚ ˜Ó!¢ˆÏT˛ƒÓ˚ §ˆÏAà !l¡¨!°!áï˛ xyò¢≈à%!°Ó˚ !Ù° ˆòáyG–
xyò¢≈ !lÓ≈yã˛l ˛õÂô!ï˛Ó˚ ˜Ó!¢T˛ƒ
§Ó≈çl#l ≤ÃyÆÓÎ˚ˆÏflÒÓ˚ ˆË˛yê˛y!ôÜ˛yÓ˚ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ !lÓ≈yã˛!l ˆ«˛ˆÏe §yôyÓ˚îË˛yˆÏÓ §Ùyl §ÇáƒÜ˛ çlàî ÌyÜ˛ˆÏÓ–
ˆï˛yÙyÓ˚
§ÙyˆÏçÓ˚ ò%Ó≈° ˆ◊!îÓ˚ ≤Ã!ï˛!l!ôc 18 ÓSÈÓ˚ Óy ï˛yÓ˚ ˆÓ!¢ ÓÎ˚flÒ ≤Ã!ï˛!ê˛ lyà!Ó˚Ü˛•z ˆË˛yê˛òyˆÏlÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚#–
x@˝Ãà!ï˛
fl∫yô#l Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ≤Ã!ï˛m!®µï˛y ˆÎ ˆÜ˛í˛z Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ò° àë˛l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ xÌÓy !lÓ≈yã˛ˆÏl ≤Ã!ï˛m!®µï˛y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– Îyã˛y•z Ü˛ˆÏÓy˚
~Ü˛ˆÏË˛yê˛ñ §ÙÙ)°ƒ ï˛˛õ!¢!° çy!ï˛ ~ÓÇ ï˛˛õ!¢!° í˛z˛õçy!ï˛ˆÏòÓ˚ çlƒ xy§l §ÇÓ˚«˛î–

!lÓ≈yã˛!l ≤Ãã˛yÓ˚ !lÓ≈yã˛!l ≤Ãã˛yˆÏÓ˚ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ò°à%!° !Ó!Ë˛ß¨

à%Óc%˚ ˛õ)î≈ !Ó£ÏÎ˚ ï%˛ˆÏ° ôˆÏÓ˚ çlàˆÏîÓ˚ ò,!T˛ xyÜ˛£Ïî≈ Ü˛ˆÏÓ–˚
åElection Campaignä : ~Ó˚ !Ë˛!_ˆÏï˛ ï˛yÓ˚y ò° ~ÓÇ ≤ÃyÌ#≈Ó˚ ˛õˆÏ«˛ çlàˆÏîÓ˚
!lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ ≤Ãôyl í˛zˆÏj¢ƒ •° çlàˆÏîÓ˚ •yˆÏï˛ ~Ùl §ÙÌ≈l xyòyˆÏÎÓ˚ ˚ ˆã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ–˚ !Ó!Ë˛ß¨ !lÓ≈yã˛ˆÏl ≤Ãã˛y!Ó˚ï˛
§%ˆÏÎyà ≤Ãòyl Ü˛Ó˚y ÎyˆÏï˛ ï˛yÓ˚y !lˆÏçˆÏòÓ˚ ˛õSÈ® ÙˆÏï˛y ~ôÓ˚ˆÏlÓ˚ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛ Úˆfl‘yàylÛ ~Ó˚ ≤Ã!ï˛ ò,!T˛ òyG–
≤Ã!ï˛!l!ô !lÓ≈yã˛lñ §Ó˚Ü˛yÓ˚ àë˛l ~ÓÇ ˛õ!Ó˚Ü˛“ly @˝Ã•î v 1971 §yˆÏ°Ó˚ ˆ°yÜ˛§Ë˛y !lÓ≈yã˛ˆÏl •z!®Ó˚y
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ˆÜ˛ xlƒˆÏòÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ Ë˛yˆÏ°y ≤Ã!ï˛!l!ôñ ày!rôÓ˚ ˆlï,˛ˆÏc Ü˛ÇˆÏ@˝Ã§ òˆÏ°Ó˚ ˆfl‘yàyl !SÈ° Úà!Ó˚Ó#
ˆÜ˛yl ò° xyˆÏÓ˚y Ë˛yˆÏ°y §Ó˚Ü˛yÓ˚ àë˛l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓñ •ê˛yGÛ åòy!Ó˚oï˛y ò)Ó˚#Ü˛Ó˚îä– ~•z ˆfl‘yàyˆÏlÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ
Ü˛yˆÏòÓ˚ xl%§,ï˛ l#!ï˛ G xyò¢≈à%!° ï%˛°lyÙ)°Ü˛Ë˛yˆÏÓ ï˛yÓ˚y ˆò¢ ˆÌˆÏÜ˛ òy!Ó˚oï˛y ò)Ó˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚
Ë˛yˆÏ°yñ ~ !Ó£ÏÎ˚à%!° ˆÓyV˛yÓ˚ çlƒ fl∫yô#l ~ÓÇ l#!ï˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ ≤Ã!ï˛◊%!ï˛ òyl Ü˛ˆÏÓ˚–
ˆáy°yá%!° !Óï˛Ü≈˛ •GÎ˚y xyÓ¢ƒÜ˛– !lÓ≈yã˛!l ≤Ãã˛yˆÏÓ˚ v 1977 §yˆÏ° ˛õÓ˚Óï˛#≈ ˆ°yÜ˛§Ë˛y !lÓ≈yã˛ˆÏl
~ê˛y•z •Î˚– çlï˛y ˛õy!ê≈˛Ó˚ xlƒï˛Ù ˆfl‘yàyl !SÈ° Úàîï˛sf Ó˚«˛y
xyÙyˆÏòÓ˚ ˆòˆÏ¢ ~•z !lÓ≈yã˛!l ≤Ãã˛yÓ˚ ã)˛í˛¸yhs˝ ≤ÃyÌ#≈ Ü˛Ó˚Û åSave Democracyä – ò° çÓ%̊!Ó˚ xÓfiÌyÎ˚
ï˛y!°Ü˛y ˆây£Ïîy ˆÌˆÏÜ˛ ¢%Ó˚% Ü˛ˆÏÓ˚ ˆË˛yˆÏê˛Ó˚ !òl ˛õÎ≈hs˝ Óyí˛¸yÓy!í˛¸Ó˚ •yï˛ ˆÌˆÏÜ˛ ˆò¢ˆÏÜ˛ Ù%=˛ Ü˛Ó˚y ~ÓÇ lyà!Ó˚Ü˛
≤ÃyÎ˚ ò%•z §Æy• ôˆÏÓ˚ ã˛°ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛– ~•z §ÙˆÏÎ˚ ≤ÃyÌ#≈àî fl∫yô#lï˛yà%!° ˛õ%lÓ˚yÎ˚ !Ê˛!Ó˚ˆÏÎ˚ xylyÓ˚ ≤Ã!ï˛◊%!ï˛ ˆòÎ˚–
ˆË˛yê˛yÓ˚ˆÏòÓ˚ §yˆÏÌ Óƒ!=˛àï˛ §y«˛yÍ˛ Ü˛ˆÏÓ˚– Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ v 1977 §yˆÏ° ˛õ!Ÿã˛ÙÓyÇ°yÓ˚ !Óôyl§Ë˛y !lÓ≈yã˛ˆÏl
ˆlï˛yàî !lÓ≈yã˛!l §Ë˛yÎ˚ Ó=+˛ï˛y ˆòl ~ÓÇ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ÓyÙÊ˛ˆÏrê˛Ó˚ xlƒï˛Ù ˆfl‘yàyl !SÈ° Ü,˛£ÏˆÜÏ ˛Ó˚ çlƒ Ü,˛!£Ïç!Ù˛
ò°à%!° lylyË˛yˆÏÓ ï˛yˆÏòÓ˚ §ÙÌ≈Ü˛ˆÏòÓ˚ §!Ü˛Î˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ï%˛ˆÏ° ≤Ãòyl åLand to the Tillerä –
~•z §ÙˆÏÎ˚ §ÇÓyò˛õe ~ÓÇ ò)Ó˚ò¢≈ˆÏl !lÓ≈yã˛l §ÇÜ˛yhs˝ v 1983 §yˆÏ° xrô≤ÃˆòÏ ˆÏ¢Ó˚ !Óôyl§Ë˛y !lÓ≈yã˛ˆÏl
!Ó!Ë˛ß¨ âê˛ly G !Óï˛Ü≈˛ ≤ÃË)˛ï˛ ˛õ!Ó˚ÙyˆÏî ˛õ!Ó˚ˆÏÓ!¢ï˛ ~l !ê˛ Ó˚yÙyÓ˚yGÈüÈ~Ó˚ ˆlï,˛ˆÏc ˆï˛ˆÏ°à% ˆò¢Ù òˆÏ°Ó˚
•Î˚– !Ü˛v !lÓ≈yã˛l# ≤Ãã˛yÓ˚ ¢%ô%Ùye ~•z ò%•z §ÆyˆÏ•Ó˚ ˆfl‘yàyl !SÈ° Úˆï˛ˆÏ°à%ˆÏòÓ˚ xydÙÎ≈yòyÓ˚ §ÇÓ˚«˛îÛ
ÙˆÏôƒ §#ÙyÓÂô ÌyˆÏÜ˛ ly– Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ò°à%!° åProtect the self Respect of the Telugusä–
!lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ Ó•% Ùy§ xyˆÏà ˆÌˆÏÜ˛•z ~Ó˚çlƒ ≤Ã›!ï˛ @˝Ã•î àîï˛ˆÏ s f §ÓˆÏ ã ˛ˆÏ Î ˚ Ë˛yˆÏ ° y í˛z ˛ õyÎ˚ •°ñ
Ü˛ˆÏÓ˚– Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ò° G ≤ÃyÌ#≈ˆòÏ Ó˚ •yˆÏï˛ •zFSÈyÙï˛ ≤Ãã˛yÓ˚Ü˛yÎ≈
ã˛y°yˆÏlyÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ ≤Ãòyl Ü˛Ó˚y– Ü˛áˆÏly Ü˛áˆÏly
!lˆÏç Ü˛ˆÏÓy˚ !lÓ≈yã˛!l ≤Ãã˛yˆÏÓ˚Ó˚ ˆ«˛ˆÏe !Ü˛S%È !Ü˛S%È !lÎ˚sfî xyˆÏÓ˚yˆÏ˛õÓ˚
≤ÃˆÏÎ˚yçl •ˆÏÎ˚ ˛õˆÏÓ˚ ÎyˆÏï˛ §Ó Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ò° ~ÓÇ
àï˛ ˆ°yÜ˛§Ë˛y !lÓ≈yã˛ˆÏl ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ~°yÜ˛yÎ˚ !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚
≤ÃyÌ#≈ §ÙylË˛yˆÏÓ ≤Ãã˛yˆÏÓ˚Ó˚ §%ˆÏÎyà ˛õyÎ˚–
≤Ãã˛yÓ˚ Ü˛#Ó˚Ü˛Ù !SÈ°⁄ ≤ÃyÌ#≈ ~ÓÇ ò° ≤Ãã˛yˆÏÓ˚Ó˚ §ÙÎ˚ !Ü˛
≤Ã!ï˛◊%!ï˛ !òˆÏÎ˚ˆÏSÈ G Ü˛ï˛ê˛y ÓyhflÏÓy!Î˚ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ ï˛yÓ˚ xyÙyˆÏòÓ˚ !lÓ≈yã˛!l xy•zl xl%ÎyÎ˚# ˆÜ˛yˆÏly ò° Óy ≤ÃyÌ#≈ÈüüüÈ
~Ü˛!ê˛ ï˛y!°Ü˛y ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚y– v ˆË˛yê˛yÓ˚ˆÏòÓ˚ â%£Ï !òˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ ly ~ÓÇ Ë˛Î˚Ë˛#!ï˛
≤Ãò¢≈l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ ly–

65 !lÓ≈yã˛l# Ó˚yçl#!ï˛
v çyï˛˛õyï˛ G ôˆÏÙ≈Ó˚ !Ë˛!_ˆÏï˛ ˆË˛yê˛ ≤ÃyÌ≈ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆË˛yê˛@˝Ã•î ~ÓÇ àîly
˛õyÓ˚ˆÏÓ ly–
v !lÓ≈yã˛!l ≤Ãã˛yˆÏÓ˚Ó˚ çlƒ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ §¡õò ÓƒÓ•yÓ˚ åPolling and Counting of Votesä
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ ly– !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ ˆ¢£Ï ˛õÎ≈yÎ˚ •° ˆË˛yê˛òyl ˛õÓ≈– ˙ !òl!ê˛ˆÏÜ˛
v ˆ°yÜ˛§Ë˛yÓ˚ çlƒ 25 °«˛ ê˛yÜ˛y ~ÓÇ !Óôyl§Ë˛yÓ˚ §yôyÓ˚îï˛ !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ !òl ÓˆÏ° ˆây£Ïîy Ü˛Ó˚y •Î˚– ˆË˛yê˛yÓ˚
çlƒ 10 °«˛ ê˛yÜ˛yÓ˚ ˆÓ!¢ áÓ˚ã˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ ly– ï˛y!°Ü˛yÎ˚ lyÙ xyˆÏSÈ ~Ùl ≤Ã!ï˛!ê˛ lyà!Ó˚Ü˛ˆÏÜ˛ ˆ§!òl
Î!ò ~Ó˚Ü˛Ù Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛ ï˛ˆÏÓ !lÓ≈yã˛ˆÏl !ÓçÎ˚# !lÜ˛ê˛Óï˛#≈ ˆÜ˛yˆÏly !Óòƒy°Î˚ Óy §Ó˚Ü˛y!Ó˚ òÆˆÏÓ˚ fiÌy!˛õï˛
ˆây£Ïîy •GÎ˚yÓ˚ ˛õˆÏÓ˚G xyòy°ï˛ ï˛yÓ˚ §yÇ§ò Óy ˆË˛yê˛@˝Ã•î ˆÜ˛ˆÏw ˆÎˆÏï˛ •Î˚– ˆË˛yê˛yÓ˚àî ˆË˛yê˛@˝Ã•î
!ÓôyÎ˚Ü˛˛õò ˛Óy!ï˛° Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ˛õy¢y˛õy!¢ §Ü˛° ˆÜ˛ˆÏw ≤ÃˆÓÏ ¢ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õÓ˚ !lÓ≈yã˛!l xy!ôÜ˛y!Ó˚Ü˛àî ï˛yˆÏÜ˛
Ó˚ y ç˜Ï l !ï˛Ü˛ ò° ≤Ãã˛yˆÏ Ó ˚ Ó ˚ §ÙÎ˚ ~Ü˛!ê˛ xyò¢≈ !ã˛!•´ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚lñ xy.%ˆÏ° Ü˛y!°Ó˚ òyà ˆòl ~ÓÇ ï˛yˆÏÜ˛
xyã˛Ó˚î!Ó!ô ˆÙˆÏl ã˛°yÓ˚ xAà#Ü˛yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z ˆË˛yê˛òyˆÏlÓ˚ çlƒ xl%Ù!ï˛ ˆòl–
xyã˛Ó˚î!Ó!ô xl%§yˆÏÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly ò° Óy ≤ÃyÌ#≈ ÈüüüÈ ˆË˛yê˛@˝Ã•î ≤Ã!Ü˛Î˚y §%¤˛% Ë˛yˆÏÓ §¡õß¨ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ
v !lÓ≈yã˛!l ≤Ãã˛yˆÏÓ˚Ó˚ çlƒ ˆÜ˛yˆÏly ôÙ#≈Î˚ fiÌyl ÓƒÓ•yÓ˚ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ ≤ÃyÌ#≈Ó˚ ˛õˆÏ«˛ ~Ü˛çl Ü˛ˆÏÓ˚ ≤Ã!ï˛!l!ôˆÏÜ˛
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ ly– å~ˆÏçrê˛ä ˆË˛yê˛@˝Ã•î ˆÜ˛ˆÏw ÌyÜ˛yÓ˚ xl%Ù!ï˛ ˆòGÎ˚y •Î˚–
v §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ÎylÓy•lñ !ÓÙyl ~ÓÇ xy!ôÜ˛y!Ó˚Ü˛ˆÏòÓ˚
ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ ly–
xyÙyˆÏòÓ˚ ˆòˆÏ¢Ó˚ !lÓ≈yã˛là%!° !Ü˛ xï˛ƒhs˝ ÓƒÎ˚
v ~ÓÇ !lÓ≈yã˛l ˆây£ÏîyÓ˚ ˛õÓ˚ Ùsf#Ó˚y ˆÜ˛yˆÏly ≤ÃÜ˛ˆÏ“Ó˚ Ó•%° ⁄ åAre the elections too
!¢°ylƒy§ Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ ˛õyÓ˚ˆÓÏ lyñ ˆÜ˛yˆÏly Ó,•Í !§Âôyhs˝ !lˆÏï˛ expensive for our country ?ä
˛õyÓ˚ˆÏÓ ly Óy §Ó˚Ü˛y!Ó˚ §%ˆÏÎyà §%!ÓôyòyˆÏlÓ˚ ≤Ã!ï˛◊%!ï˛ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ !lÓ≈yã˛l §¡õß¨ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ !Ó˛õ%° ˛õ!Ó˚Ùyî
!òˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ ly– xÌ≈ ÓƒÎ˚ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ 2004 §yˆÏ°
!lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ §ÙÎ˚ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ò° G ≤ÃyÌ#≈ˆÏòÓ˚ çlƒ xyò¢≈ ˆ°yÜ˛§Ë˛y !lÓ≈yã˛l ˛õ!Ó˚ã˛y°lyÓ˚ çlƒ §Ó˚Ü˛yˆÏÓÓ˚ ˚ 1300
xyã˛Ó˚î!Ó!ô xl%§Ó˚ˆÏî ~Ü˛!ê˛ ÓƒyAà!ã˛e xÇÜ˛l Ü˛Ó˚– ˆÜ˛y!ê˛ ê˛yÜ˛y ÓƒÎ˚ •Î˚– xÌ≈yÍ ≤Ã!ï˛ ˆË˛yê˛yÓ˚ !˛õS%È 20
ê˛yÜ˛y ÓƒÎ˚ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ò° !Ü˛ÇÓy ≤ÃyÌ#≈Ó˚y §Ó˚Ü˛yÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛
xyˆÏÓ˚y xˆÏlÜ˛ ˆÓ!¢ xÌ≈ ÓƒÎ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛l– ˆÙyê˛yÙ%!ê˛
Ë˛yˆÏÓ Ó°y ÎyÎ˚ !lÓ≈yã˛ˆÏl §Ó˚Ü˛yÓ˚ G Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ò°
~ÓÇ ≤ÃyÌ#≈ˆÏòÓ˚ ˆÙyê˛ ÓƒÎ˚ •Î˚ 3ñ000ˆÜ˛y!ê˛ ê˛yÜ˛y Óy
ˆË˛yê˛yÓ˚ !˛õS%È 50 ê˛yÜ˛y–
ˆÜ˛í˛z ˆÜ˛í˛z ÓˆÏ°l ~§Ü˛° !lÓ≈yã˛l Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚
çlàˆÏîÓ˚ ÙyÌyÎ˚ ~Ü˛!ê˛ ˆÓyV˛y fl∫Ó˚)˛õ– xyÙyˆÏòÓ˚ Ùï˛
ò!Ó˚o ˆòˆÏ¢Ó˚ ˛õˆÏ«˛ ≤Ã!ï˛ ˛õÑyã˛ ÓSÈÓ˚ xhs˝Ó˚ xhs˝Ó˚ ~•z
!Ó˛õ%° xÌ≈ ÓƒˆÏÎÓ˚ ˚ §yÙÌ≈ƒ ˆl•z– ã˛ˆÏ°y ~•z ÓƒˆÏÎÓ˚ ˚ §yˆÏÌ
xlƒylƒ ˆ«˛ˆÏe ÓƒˆÏÎ˚Ó˚ ï%˛°lyÙ)°Ü˛ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛!Ó˚–
v 2005 §yˆÏ° Ë˛yÓ˚ï˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ Ê˛y™ ˆÌˆÏÜ˛ 6!ê˛
˛õyÓ˚Ùyî!ÓÜ˛ §yÓˆÏÙ!Ó˚l Ü˛Î˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ !§Âôyhs˝ @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ–˚
≤Ã!ï˛!ê˛ §yÓˆÏÙ!Ó˚ˆÏlÓ˚ Ù)°ƒ ≤ÃyÎ˚ 3000 ˆÜ˛y!ê˛ ê˛yÜ˛y–
v 2010 §yˆÏ° !ò!Õ‘ Ü˛ÙlGˆÏÎ˚°Ì ˆàÙˆÏ§Ó˚
xyˆÏÎ˚yçl Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– ~ˆÏ«˛ˆÏe xyl%Ùy!lÜ˛ ÓƒÎ˚ •ˆÏÎ˚!SÈ°
10ñ000 ˆÜ˛y!ê˛ ê˛yÜ˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚– ï˛y•ˆÏ° !lÓ≈yã˛là%!°
!Ü˛ á%Ó ˆÓ!¢ ÓƒÎ˚Ó•%°⁄ ï%˛!Ù !fiÌÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚y–

àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 66
à%°ÓyˆÏà≈Ó˚ !lÓ≈yã˛!l Ê˛°yÊ˛°
ã˛ˆÏ°y ˛à%°ÓyˆÏà≈Ó˚ í˛zòy•Ó˚ˆÏîÓ˚ !òˆÏÜ˛ !Ê˛ˆÏÓ˚ ï˛yÜ˛y•z– 2004 §yˆÏ° ˙ !lÓ≈yã˛!l ˆ«˛ˆÏe ˆÙyê˛ 11çl ≤ÃyÌ#≈ ≤Ã!ï˛m!®µï˛y
Ü˛ˆÏÓ˚– ï˛ál ˜Óô ˆË˛yê˛yˆÏÓ˚Ó˚ §Çáƒy !SÈ° 14É39 °«˛– ~Ó˚ ÙˆÏôƒ 8É28 °«˛ ˆË˛yê˛yÓ˚ ˆË˛yê˛òyl Ü˛ˆÏÓ˚– Ü˛ÇˆÏ@˝Ã§ òˆÏ°Ó˚
≤ÃyÌ#≈ •zÜ˛Óy° xy•ˆÏÙò §ˆÏÓ˚yòà# ≤ÃyÎ˚ 3É12 °«˛ ˆË˛yê˛ ˛õyl– ~!ê˛ ˆÙyê˛ ≤ÃˆÏòÎ˚ ˆË˛yê˛ §ÇáƒyÓ˚ 38 ¢ï˛yÇ¢– !Ü˛v
ˆÎˆÏ•ï%˛ !ï˛!l xlƒ ≤ÃyÌ#≈Ó˚ ï%˛°lyÎ˚ ˆÓ!¢ ˆË˛yê˛ ˆ˛õˆÏÎ˚ˆÏSÈl ï˛y•z ï˛yˆÏÜ˛ à%°Óyà≈ ˆ°yÜ˛§Ë˛y ˆÜ˛ˆÏwÓ˚ !ÓçÎ˚# ≤ÃyÌ#≈
!•§yˆÏÓ ˆây£Ïîy Ü˛Ó˚y •Î˚–
à%°Óyà≈ !lÓ≈yã˛!l ˆ«˛ˆÏeÓ˚ Ê˛°yÊ˛°– ˆ°yÜ˛§Ë˛yÓ˚ §yôyÓ˚î !lÓ≈yã˛lÈüÈ2004
≤ÃyÌ#≈ ò° ≤ÃˆÏòÎ˚ ˆË˛yê˛§Çáƒy ˆË˛yˆÏê˛Ó˚ ¢ï˛yÇ¢
•zÜ˛Óy° xy•ˆÏÙò §ˆÏÓ˚yòà# Ë˛yÓ˚Ïï˛#Î˚ çyï˛#Î˚ Ü˛ÇˆÏ@˝Ã§ åINCä 3ñ12ñ432 37É76
Ó£Ï≈Ó˚yç ˛õy!ï˛° ˆ§í˛yÙ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ çlï˛y ˛õy!ê≈˛ åBJPä 2ñ54ñ548 30É82
!ÓÌy° ˆ•Ó˚%Ó˚ çlï˛y ò° å~§ä åJDSä 189001 22É84
ˆ§ÔÓ˚Ü˛yhs˝ !lÙÓy°Ü˛Ó˚ Ó•%çl §Ùyç ˛õy!ê≈˛ åBSPä 26723 3É23
§Aàly !lò≈° åINDä 15212 1É84
xÓ˚%î Ü%˛ÙyÓ˚ ã˛wˆÏ¢áÓ˚ ˛õy!ï˛° ˆÜ ~l !í˛ !˛õ åKNDPä 7155 0É86
Ë˛àÓyl ˆÓ˚!U˛ å!Óä !lò≈° åINDä 6748 0É82
•y!Ùò ˛õy¢y ¢Ù≈yfiê˛˛ Ù%§!°Ù !°à åMULä 4264 0É52
Ó§Óhs˝ Ó˚yG ˆÓ˚Ë˛l !§í˛yØy §yÓ˚y Ë˛yÓ˚ï˛ Ê˛ˆÏÓ˚yÎ˚yí≈˛ 3900 0É47
!§ˆÏ°yÎ˚yhs˝ ÓœÜ˛ åAIFBä ˆË˛yê˛ ˆÜ˛ˆÏw ~ÓÇ
§ˆÏ®¢ !§ Ó®Ü˛ •zí˛z ~§ GÎ˚y•z !ç åUSYPä 3671 0É44 ˆË˛yê˛àîly ˆÜ˛ˆÏw ˆÜ˛l
í˛zˆÏÙ¢ •yÓyl)Ó˚ §ÙyçÓyò# ˛õy!ê≈˛ åSPä 3380 0É41 ≤ÃyÌ#≈Ó˚ ~ˆÏçrê˛Ó˚y
v Ü˛ï˛ ¢ï˛yÇ¢ ˆË˛yê˛yÓ˚ ˆË˛yê˛òyl Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl ⁄ í˛z˛õ!fiÌï˛ ÌyˆÏÜ˛⁄
v !lÓ≈yã˛ˆÏl çÎ˚°yˆÏË˛Ó˚ çlƒ ≤ÃˆÏòÎ˚ ˆË˛yê˛ §ÇáƒyÓ˚ xˆÏô≈ˆÏÜ˛Ó˚ ˆÓ!¢ ˆË˛yê˛ ˛õyGÎ˚y !Ü˛ xyÓ¢ƒÜ˛⁄
xyˆÏà Óƒy°ê˛ ˆ˛õ˛õyˆÏÓ˚Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ˆË˛yê˛yÓ˚Ó˚y !lÓ≈yã˛!l ˆ«˛ˆÏeÓ˚ §Ü˛° ˆË˛yê˛Îsf åEVMä à%!° ˆáy°y
!lˆÏçˆÏòÓ˚ ˛õSÈˆÏ®Ó˚ ≤ÃyÌ#≈Ó˚ ˛õˆÏ«˛ Ó˚ÓyÓ˚ fiê˛yˆÏ¡õ SÈy˛õ •Î˚ ~ÓÇ ≤ÃˆïÏ ˛ƒÜ˛ ≤ÃyÌ#≈Ó˚ ˛õˆÏ«˛ ≤ÃˆòÏ Î˚ ˆË˛yê˛ §Çáƒy àîly
!òˆÏï˛l– Óƒy°ê˛ ˆ˛õ˛õyÓ˚ •° ~Ü˛ á[˛ Ü˛yàç ÎyÓ˚ ÙˆÏôƒ Ü˛Ó˚y •Î˚– §Ü˛° ≤ÃyÌ#≈Ó˚ ≤Ã!ï˛!l!ôàî åAgentä àîlyÓ˚
≤ÃyÌ#≈Ó˚ lyÙñ ò° ~ÓÇ òˆÏ°Ó˚ ≤Ãï˛#Ü˛!ã˛•´ í˛zˆÏÕ‘á ÌyˆÏÜ˛– Ü˛yç §%%¤%˛Ë˛yˆÏÓ ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ •ˆÏFSÈ !Ü˛ly ï˛y ˆòáyÓ˚ çlƒ
Óï≈˛ÙyˆÏl ˆË˛yê˛ @˝Ã•î Ü˛yˆÏÎ≈ •z!Ë˛~Ù xÌ≈yÍ fl∫Î˚Ç!Ü˛Î˚ ˆ§áyˆÏl í˛z˛õ!fiÌï˛ ÌyˆÏÜ˛l– ˆÜ˛yˆÏly !lÓ≈yã˛!l ˆ«˛ˆÏe ˆÎ
ˆË˛yê˛@˝Ã•î ÎˆÏsÓf ˚ ÙyôƒˆÏÙ ˆË˛yê˛@˝Ã•î Ü˛Ó˚y •Î˚– ~•z ÎˆÏsf ≤ÃyÌ#≈ §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ ˆÓ!¢ ˆË˛yê˛˛ õyl ï˛yˆÏÜ˛•z !ÓçÎ˚# ÓˆÏ°
≤ÃyÌ#≈Ó˚ lyÙ ~ÓÇ ò°#Î˚ ≤Ãï˛#Ü˛ ˆòGÎ˚y ÌyˆÏÜ˛– ~Ùl ˆây£Ïîy Ü˛Ó˚y •Î˚– §yôyÓ˚î !lÓ≈yã˛ˆÏl §Ü˛° ˆÜ˛ˆÏwÓ˚ ˆË˛yê˛
!Ü˛ !lò≈° ≤ÃyÌ#≈ˆÏòÓ˚ çlƒ !lÓ≈yã˛l Ü˛!Ù¢l Ü˛ï,≈˛Ü˛ ôyÎ≈ àîlyÓ˚ Ü˛yç ~Ü˛•z !òˆÏl ~Ü˛•z §ÙˆÏÎ˚ ¢%Ó%˚ •Î˚– ˆÓ˚!í˛Gñ
Ü˛Ó˚y ≤Ãï˛#Ü˛ !ã˛•´ ÌyˆÏÜ˛– çlàî !lˆÏçˆÏòÓ˚ ˛õSÈˆÏ®Ó˚ ˆê˛!°!Ë˛¢l ~ÓÇ §ÇÓyò˛õˆÏe !lÓ≈yã˛!l Ê˛°yÊ˛° ≤ÃÜ˛y!¢ï˛
≤ÃyÌ#≈Ó˚ ˛õˆÏ«˛ ˆË˛yê˛ ÎˆÏsf ˆÓyï˛yÙ !ê˛ˆÏ˛õ ˆË˛yê˛òyl Ü˛ˆÏÓl˚ – •Î˚– Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛ â^˝ê˛yÓ˚ ÙˆÏôƒ àîlyÓ˚ Ü˛yç ˆ¢£Ï •Î˚ ~ÓÇ
ˆË˛yê˛@˝Ã•î ˛õÓ≈ ˆ¢£Ï •GÎ˚yÓ˚ ˛õÓ˚ §Ü˛° §Ü˛° ˆÜ˛ˆÏwÓ˚ Ê˛°yÊ˛° ˆây£Ïîy Ü˛Ó˚y•Î˚– ~•z Ê˛°yÊ˛°
ˆË˛yê˛Îsfà%!° Órô åSealedä Ü˛ˆÏÓ˚ !lÓ˚y˛õò fiÌyˆÏl ˆây£ÏîyÎ˚ çlàî Ó%V˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ˛õÓ˚Óï˛#≈ §Ó˚Ü˛yÓ˚ Ü˛yÓ˚y
Ó˚yáy •Î˚– !Ü˛S%È!òl ˛õÓ˚ ˛õ)Ó≈ !lô≈y!Ó˚ï˛ !òˆÏl ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛!ê˛ àë˛l Ü˛Ó˚ˆÏÓ–
í˛z!Õ‘!áï˛ âê˛lyà%!° !lÓ≈yã˛!l Ü˛yˆÏçÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ˆÜ˛yl!ê˛ lƒyÎƒ ~ÓÇ ˆÜ˛yl!ê˛ xlƒyÎƒ ï˛y !ã˛!•´ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚y–
v ˆË˛yˆÏê˛Ó˚ §yï˛!òl ˛õ)ˆÏÓ≈ ~Ü˛çl Ùsf# ï˛yÓ˚ !lÓ≈yã˛!l ˆ«˛ˆÏeÓ˚ çlƒ ~Ü˛!ê˛ lï%˛l ˆÓ˚° ã˛y°% Ü˛ˆÏÓ˚l–
v ~Ü˛çl ≤ÃyÌ#≈ ≤Ã!ï˛◊%!ï˛ !òˆÏÎ˚ ÓˆÏ°l ˆÎñ !ï˛!l !ÓçÎ˚# •ˆÏ° ï˛yÓ˚ !lÓ≈yã˛!l ˆ«˛ˆÏeÓ˚ çlƒ ~Ü˛!ê˛ lï%˛l
ˆï˛yÙyÓ˚
ˆÓ˚°ày!í˛¸ ã˛y°% Ü˛Ó˚ˆÏÓl– x@˝Ãà!ï˛
v ≤ÃyÌ#≈Ó˚ §ÙÌ≈Ü˛àî ˆË˛yê˛yÓ˚ˆÏòÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly Ù!®ˆÏÓ˚ !lˆÏÎ˚ ï˛yˆÏòÓ˚ ≤ÃyÌ#≈Ó˚ ˛õˆÏ«˛ ˆË˛yê˛òyˆÏlÓ˚ ¢˛õÌ Ü˛Ó˚yl–
v ≤ÃyÌ#≈Ó˚ §ÙÌ≈Ü˛àî Ó!hflÏ ~°yÜ˛yÎ˚ Ü˛¡∫° !Óï˛Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚l ÎyˆÏï˛ ï˛yÓ˚y ï˛yˆÏòÓ˚ ≤ÃyÌ#≈Ó˚ ˛õˆÏ«˛ ˆË˛yê˛ ˆòl–
Îyã˛y•z Ü˛ˆÏÓy˚
67 !lÓ≈yã˛l# Ó˚yçl#!ï˛
4É3 ˆÜ˛yl !Ó£ÏÎà˚ !% ° Ë˛yÓ˚ˆïÏ ˛Ó˚ !lÓ≈yã˛lˆÏÜ˛ àîï˛y!sfÜ˛ Ü˛ˆÏÓˆ˚ SÏ È⁄
åWhat Makes Elections in India Democratic?ä
!lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ Ó•% x˜Ïl!ï˛Ü˛ Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ §¡õˆÏÜ≈˛ xyÙÓ˚y ~ÓÇ xï˛ƒhs˝ «˛Ùï˛y§¡õß¨ !lÓ≈yã˛l Ü˛!Ù¢l åECä Ü˛ï,˛≈ Ü˛
˛õˆÏí˛¸!SÈ– ~Ùl!Ü˛ §ÇÓyò˛õe ~ÓÇ ˆê˛!°!Ë˛¢ˆÏlG §Ü˛° !lÓ≈yã˛l xl%!¤˛ï˛ •Î˚– ~!ê˛ !Óã˛yÓ˚ !ÓË˛yˆÏàÓ˚ Ùï˛•z
~ôÓ˚ˆÏîÓ˚ x!Ë˛ˆÏÎyà §¡õˆÏÜ≈˛ xˆÏlÜ˛ ≤Ã!ï˛ˆÏÓòl ~Ü˛•z Ó˚Ü˛Ù fl∫yô#l «˛Ùï˛y ˆË˛yà Ü˛ˆÏÓ˚– ≤Ãôyl !lÓ≈yã˛l
˛õ!Ó˚ˆÏÓ!¢ï˛ •Î˚– ~•z §Ü˛° x!Ë˛ˆÏÎyàà%!° •°ÈüüüÈ Ü˛!Ù¢lyÓ˚ åCECä Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ Ü˛ï,≈˛Ü˛ !lÎ%=˛ •l– !Ü˛v
v ˆË˛yê˛yÓ˚ ï˛y!°Ü˛yÎ˚ ˜Óô ˆË˛yê˛yˆÏÓ˚Ó˚ lyÙ Óy!ï˛° Ü˛ˆÏÓ˚ ~Ü˛ÓyÓ˚ !lÎ%=˛ •GÎ˚yÓ˚ ˛õÓ˚ !lÓ≈yã˛l Ü˛!Ù¢lyÓ˚ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛
Ë)˛ˆÏÎ˚y ˆË˛yê˛yˆÏÓ˚Ó˚ §ÇÎ%!=˛ Ü˛Ó˚l– Óy §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛yˆÏSÈ çÓyÓ!ò!• Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Óyôƒ ll–
v ¢y§Ü˛ò° Ü˛ï,˛≈Ü˛ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ §%ˆÏÎyà §%!Óôy ~ÓÇ ~Ùl!Ü˛ !lÓ≈yã˛l Ü˛!Ù¢ˆÏlÓ˚ Ü˛yçÜ˛ˆÏÙ≈ §Ó˚Ü˛yÓ˚ !Ü˛ÇÓy
xy!ôÜ˛y!Ó˚Ü˛ˆÏòÓ˚ x˛õÓƒÓ•yÓ˚– §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ò° x§vT˛ •ˆÏ°G ï˛yˆÏÜ˛ ï˛yÓ˚ ˛õò ˆÌˆÏÜ˛
v Ó,•Íò° ~ÓÇ ôl# ≤ÃyÌ#≈ Ü˛ï,˛≈ Ü˛ !Ó˛õ%° xˆÏÌÓ≈ ˚ ÓƒÓ•yÓ˚ §!Ó˚ˆÏÎ˚ !òˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly–
~ÓÇ ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ á%Ó Ü˛Ù !lÓ≈yã˛l Ü˛!Ù¢l•z Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚
v ˆË˛yê˛yÓ˚ˆòÏ Ó˚ Ë˛Î˚Ë˛#!ï˛ ≤Ãò¢≈l ~ÓÇ ˆË˛yˆÏê˛Ó˚ !òl !Ó˚!àÇ
!lÓ≈yã˛l Ü˛!Ù¢ˆÏlÓ˚ Ùï˛ ~ï˛ ˆÓ!¢ «˛Ùï˛y ˆË˛yà Ü˛ˆÏÓ˚–
Ü˛Ó˚y– v !lÓ≈yã˛l Ü˛!Ù¢l !lÓ≈yã˛l ˆây£Ïîy ˆÌˆÏÜ˛ Ê˛°yÊ˛°
~•z x!Ë˛ˆÏÎyˆÏàÓ˚ xˆÏlÜ˛à%!° §ï˛ƒ– ~•z ôÓ˚ˆlÏ Ó˚
ˆây£Ïîy˛ ˛õÎ≈hs˝ ≤Ã!ï˛!ê˛ ˆ«˛ˆÏe ã)˛í˛¸yhs˝ !§Âôyhs˝ ˆlGÎ˚yÓ˚
x!Ë˛ˆÏÎyà ˆòáˆÏ° Óy ˛õí˛¸ˆÏ° xyÙÓ˚y x§vT˛ ••z–
x!ôÜ˛yÓ˚#–
!Ü˛v ˆ§ÔË˛yàƒÓ¢ï˛ı ~•z §Ó âê˛ly !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ Ù)°
v ~!ê˛ xyò¢≈ xyã˛Ó˚î!Ó!ô Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ
í˛zˆÏj¢ƒˆÏÜ˛ lT˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ ÙˆÏï˛y á%Ó ˆÓ!¢ ˛ˆÓ!¢ âˆÏê˛–
°AâlÜ˛yÓ˚# ≤ÃyÌ#≈ Óy ò°ˆÏÜ˛ ¢y!hflÏ ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚–
xyÙÓ˚y Î!ò ~ál ~Ü˛!ê˛ ˆÙÔ!°Ü˛ ≤ÃŸ¿ Ü˛!Ó˚ ˆÜ˛yˆÏly
v !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ §ÙÎ˚ Ü˛!Ù¢l §Ó˚Ü˛yÓ˚ˆÏÜ˛ Ü˛ï˛à%!°
~Ü˛!ê˛ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ò° ¢%ô%Ùye çl§ÙÌ≈l !lˆÏÎ˚•z
!lÎ˚Ù!Ó!ô xl%§Ó˚ˆÏîÓ˚ xyˆÏò¢ !òˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ˆÎÙlñ
!lÓ≈yã˛ˆÏl çÎ˚°yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚ «˛Ùï˛yÎ˚ xy§ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly–
!lÓ≈yã˛ˆÏl çÎ˚°yˆÏË˛Ó˚ çlƒ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ «˛Ùï˛yÓ˚
çˆÏÎ˚Ó˚ çlƒ !Ü˛ ï˛yˆÏÜ˛ xˆÏlÜ˛ x˜ÏÓô ˛õÌ xÓ°¡∫l
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •Î˚⁄ ~ê˛y ~Ü˛ê˛y xï˛ƒhs˝ à%Ó˚%c˛õ)î≈ ≤ÃŸ¿– ~•z x˛õÓƒÓ•yÓ˚ ly Ü˛Ó˚y xÌÓy §Ó˚Ü˛y!Ó˚ xy!ôÜ˛y!Ó˚Ü˛ˆÏòÓ˚
≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ !òÜ˛ xyÙÓ˚y á%Ó Îb §•Ü˛yˆÏÓ˚ !Óã˛yÓ˚ Óò!° Ü˛Ó˚y–
v !lÓ≈yã˛!l Ü˛yˆÏçƒÓ˚ §ÙÎ˚ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ xy!ôÜ˛y!Ó˚Ü˛àî
Ü˛Ó˚Ó–
!lÓ≈yã˛l Ü˛!Ù¢ˆÏlÓ˚ ï˛_¥yÓôyˆÏl ÌyˆÏÜ˛–
fl∫yô#l !lÓ≈yã˛l Ü˛!Ù¢l àï˛ ˛õˆÏlÓ˚ ÓSÈˆÏÓ˚ !lÓ≈yã˛l Ü˛!Ù¢l ˛õ)î≈¢!=˛
(Independent Election Commission) !lˆÏÎ˚ Ü˛yç Ü˛Ó˚ˆSÏ È ~ÓÇ ≤Ã!ï˛!òl ï˛y Ü˛Ù¢ Ó,!Âô Ü˛Ó˚ˆSÏ È–
!lÓ≈yã˛là%!° ò%l#≈!ï˛Ù%=˛ Ë˛yˆÏÓ •ˆÏFSÈ !Ü˛ •ˆÏFSÈly ï˛y •zòy!lÇ ≤ÃyÎ˚•z ˆòáy ÎyÎ˚ !lÓ≈yã˛l Ü˛!Ù¢l §Ó˚Ü˛yÓ˚ ~ÓÇ
˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î G ˛õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛Ó˚yÓ˚ òy!Î˚c ÌyˆÏÜ˛ !lÓ≈yã˛l ≤Ã¢y§lˆÏÜ˛ ï˛yˆÏòÓ˚ e%!ê˛Ó˚ çlƒ !ï˛Ó˚flÒyÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏSÈ– Îál
Ü˛!Ù¢ˆÏlÓ˚ í˛z˛õÓ˚– ï˛yÓ˚y !Ü˛ §Ó˚Ü˛yˆÏÓÓ˚ ˚ !lÎ˚sîf Ù%=˛ ~Ü˛!ê˛ !lÓ≈yã˛l Ü˛!Ù¢ˆÏlÓ˚ xy!ôÜ˛y!Ó˚Ü˛àî ~•z ÙˆÏÙ≈ !l!Ÿã˛ï˛
fl∫yô#l §ÇfiÌy⁄ xÌÓy §Ó˚Ü˛yÓ˚ Óy §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ò° ï˛yˆÏòÓ˚ •l ˆÎñ ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛!ê˛ ˆË˛yê˛ ˆÜ˛ˆÏw !Ü˛ÇÓy !lÓ≈yã˛l
í˛z˛õÓ˚ !Ü˛ xlƒyÎ˚ ≤ÃË˛yÓ áyê˛yˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚⁄ fl∫yô#l ~ÓÇ ˆ«˛ˆÏeÓ˚ §ÙhflÏ ˆË˛yê˛ˆÏÜ˛ˆÏw Ü˛yÓ˚ã%˛!˛õ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ï˛ál
ò%l#≈!ï˛Ù%=˛ !lÓ≈yã˛l ˛õ!Ó˚ã˛y°lyÓ˚ çlƒ ï˛yˆÏòÓ˚ •yˆÏï˛ !Ü˛ ˆ§áyˆÏl ˛õ%lı!lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ xyˆÏò¢ ˆòl– ~ˆÏ«˛ˆÏe !lÓ≈yã˛l
ˆÜ˛l !lÓ≈yã˛l Ü˛!Ù¢l Ü˛!Ù¢ˆÏlÓ˚ ~•z !§Âôyhs˝ §Ó˚Ü˛yˆÏÓÓ˚ ˚ Ùlı˛õ%ï˛ lyÈüÈG •ˆÏï˛
ÎˆÏÌT˛ «˛Ùï˛y ÌyˆÏÜ˛⁄ ï˛yÓ˚y !Ü˛ ÓyhflÏˆÏÓ ~•z «˛Ùï˛y
~ï˛ ˆÓ!¢ «˛Ùï˛y ˛õyˆÏÓ–˚ !Ü˛v ~•z !§Âôyhs˝ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ÙylˆÏï˛ Óyôƒ– !lÓ≈yã˛l
≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛ˆÏÓ˚l⁄
§¡õß¨⁄ àîï˛ˆÏsfÓ˚ Ü˛!Ù¢l Î!ò fl∫yô#l ~ÓÇ ≤ÃÜ˛, ï˛ «˛Ùï˛yÓyl ly •Î˚ ï˛ˆÏÓ
xyÙyˆÏòÓ˚ ˆòˆÏ¢Ó˚ ˆ«˛ˆÏe ~•z ≤ÃŸ¿à%!°Ó˚ í˛z_Ó˚
˛õˆÏ«˛ ~ê˛y !Ü˛ Ë˛yˆÏ°y⁄ ~Ó˚Ü˛Ù âê˛ˆÏÓ ly–
xÓ¢ƒ•z xy¢yÓƒOÜ˛– xyÙyˆÏòÓ˚ ˆòˆÏ¢ ~Ü˛!ê˛ fl∫yô#l

àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 68
!lÓ≈yã˛l Ü˛!Ù¢l 14ï˛Ù ˆ°yÜ˛§Ë˛y !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ !ÓK˛!Æ !Ó•yˆÏÓÓ˚ ˚ !lÓ≈yã˛ˆÏl §!ã˛e ˛õ!Ó˚ã˛Î˚˛õe ˛Óyôƒï˛yÙ)°
Ü˛ lÎ˚–
çy!Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏ°l–
!lÓ≈yã˛l Ü˛!Ù¢l •!Ó˚Î˚ylyÎ˚ lï%˛l ˛õ%!°¢
ˆï˛yÙyÓ˚
!lÓ≈yã˛l Ü˛!Ù¢l !lÓ≈yã˛!l ÓƒˆÏÎ˚Ó˚ í˛z˛õÓ˚ Ü˛ˆÏë˛yÓ˚
!lÎ˚sfî xyˆÏÓ˚y˛õ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– Ù•y!lˆÏò≈¢Ü˛ˆÏÜ˛ xl%ˆÏÙyòl !òˆÏÎ˚ˆÏSÈ– x@˝Ãà!ï˛
Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ≤Ãã˛yÓ˚ G !ÓK˛y˛õˆÏlÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !lÎ˚sfˆÏîÓ˚
!lÓ≈yã˛!l ≤Ã›!ï˛ ˛õÎy≈ ˆÏ°yã˛lyÓ
˚ çlƒ !lÓ≈yã˛l Ü˛!Ù¢l
çlƒ Ü˛!Ù¢l xyˆÏÓ˚y ˆÓ!¢ «˛Ùï˛y òy!Ó Ü˛ˆÏÓ˚–
Îyã˛y•z Ü˛ˆÏÓy˚
¢≈l Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ
à%çÓ˚yê˛ Ó˚yçƒ ˛õ%lÓ˚yÎ˚ ˛õ!Ó˚ò °
!lÓ≈yã˛!l Ê˛°yÊ˛ˆÏ°Ó˚ í˛z˛õÓ˚ xyàyÙ ˛õ)Ó≈yË˛y§ ≤Ãã˛yÓ˚ Óy!ï˛
•y•zˆÏÜ˛yê≈˛ !lÓ≈yã˛l Ü˛!Ù¢lˆÏÜ˛ !lÓ≈yã˛ˆÏl §ÇâÓÂô Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õ!Ó˚Ü˛“ly ~•z Ù%•)ˆÏï≈˛ !lÓ≈yã˛l Ü˛!Ù¢ˆÏlÓ˚ ˆl•z–
x˛õÓ˚yôÙ)°Ü˛ Ü˛yçÜ˛Ù≈ Órô Ü˛Ó˚yÓ˚ Ü˛Ìy ÓˆÏ°ˆÏSÈ– ˆÜ˛ˆÏw ˛õ%lı!lÓ≈yã˛ˆlÏ Ó˚
!lÓ≈yã˛l Ü˛!Ù¢l 398!ê˛ ˆË˛yê˛
!lÓ≈yã˛!l §ÇﬂÒyˆÏÓ˚Ó˚ ˆ«˛ˆÏe Ü˛!Ù¢l
ﬂ∫Ó˚yT˛…Ùsf#Ó˚ xyˆÏò¢ çy!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl–
í˛z˛õˆÏò¢ í˛zˆÏ˛õ«˛y Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl–
!lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ ˆày˛õl ÓƒˆÏÎÓ˚ ˚ í˛z˛õÓ˚ Ü˛!Ù¢ˆÏlÓ˚ lçÓ˚òy!Ó˚
Ó˚yáˆÏï˛ •ˆÏÓ–

í˛z˛õˆÏÓ˚Ó˚ ≤Ãôyl ≤Ãôyl §ÇÓyòà%!° ˛õí˛¸ ~ÓÇ xÓyô G §%¤ % !lÓ≈yã˛l ˛õ!Ó˚ã˛y°lyÓ˚ çlƒ Ü˛!Ù¢l ˆÜ˛yl ˆÜ˛yl «˛Ùï˛y
≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ ï˛y í˛zˆÏÕ‘á Ü˛ˆÏÓ˚y–

çl!≤ÃÎ˚ xÇ¢@˝Ã•î çlàˆÏîÓ˚ xÇ¢@˝Ã•ˆÏîÓ˚ ~Ü˛!ê˛ !ã˛e xAÜ˛l Ü˛ˆÏÓ˚y–

1– !lÓ≈yã˛ˆÏl çlàˆÏîÓ˚ xÇ¢@˝Ã•î ˛õ!Ó˚Ùy˛õ Ü˛Ó˚y •Î˚
åPopular Participationä : ≤Ãò_ ˆË˛yê˛ §ÇáƒyÓ˚ !l!Ó˚ˆÏá– ~Ó˚ xÌ≈ Ü˛ï˛çl ˜Óô
çlàî Ü˛ï˛ê˛y í˛zÍ§yˆÏ•Ó˚ §ˆÏAà !lÓ≈yã˛ˆÏl xÇ¢@˝Ã•î ˆË˛yê˛yÓ˚ ˆË˛yê˛òyl Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– àï˛ ˛õM˛y¢ ÓSÈÓ˚ ôˆÏÓ˚
Ü˛ˆÏÓˆ˚ SÏ È ï˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !lÓ≈yã˛l ≤Ã!Ü˛Î˚yÓ˚ Ùyl !lô≈y!Ó˚ï˛ •Î˚– •zí˛zˆÏÓ˚y˛õ ~ÓÇ í˛z_Ó˚ xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛yÎ˚ ~•z §Çáƒy Ü˛Ù¢
!lÓ≈yã˛l Î!ò xÓyô §%¤˛% G ò%l#≈!ï˛ Ù%=˛ ly •Î˚ ï˛ˆÏÓ •…y§ ˛õyˆÏFSÈ– Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ˆ«˛ˆÏe ~•z §Çáƒy •Î˚ ~Ü˛•z
çlàˆÏîÓ˚ !lÓ≈yã˛!l Ü˛yˆÏç ôyÓ˚yÓy!•Ü˛ xÇ¢@˝Ã•î ÌyÜ˛ˆÏÓ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ xÌÓy ô#ˆÏÓ˚ ô#ˆÏÓ˚ Ó,!Âô ˛õyˆÏFSÈ–
ly– l#ˆÏã˛Ó˚ ï˛y!°Ü˛y!ê˛ ˛õí˛¸ ~ÓÇ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ !lÓ≈yã˛ˆÏl 2– Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ôl# G í˛zß¨ï˛ çlˆÏày¤˛#Ó˚ ï%˛°lyÎ˚ àÓ˚#Óñ

1ä Ë˛yÓ˚ï˛ ~ÓÇ •zÇ°ƒyˆÏ[˛Ó˚ ˆË˛yê˛ ≤ÃòyˆÏlÓ˚ ¢ï˛Ü˛Ó˚y •yÓ˚–

90
•zÇ°ƒy[˛
ˆË˛yê˛òyˆÏlÓ˚ ¢ï˛Ü˛Ó˚y ˛õ!Ó˚Ùyî

80 78 Ë˛yÓ˚ï˛
70 72 66
66
60 62 60
56 58 59
50
40
30
20
10
1991 2015
!lÓ≈yã˛!l ÓSÈÓ˚

69 !lÓ≈yã˛l# Ó˚yçl#!ï˛
x!¢!«˛ï˛ ~ÓÇ xl%ßï¨ ˛ çlàî•z x!ôÜ˛ ˛õ!Ó˚ÙyˆÏî ˆË˛yê˛ !lÓ≈yã˛ˆÏl ~Ü˛ ï,˛ï˛#Î˚yÇˆÏ¢Ó˚ ˆÓ!¢ ˆË˛yê˛yÓ˚ !lÓ≈yã˛!l
≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z !ã˛e ˛õ!Ÿã˛!Ù àîï˛y!sfÜ˛ ˆòˆÏ¢Ó˚ ≤Ãã˛yÓ˚Ü˛yˆÏÎ≈ Î%=˛ !SÈ° ~Ó˚ xˆÏôˆ≈ ÜÏ ˛Ó˚ ˆÓ!¢ ˆË˛yê˛yÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly
!Ó˛õÓ˚#ï˛– í˛zòy•Ó˚îﬂ∫Ó˚)˛õ Ó°y ÎyÎ˚ Ùy!Ü≈˛l Î%=˛Ó˚yˆÏT˛… ~Ü˛!ê˛ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ò° Óy xlƒ òˆÏ°Ó˚ §!Ü˛Î˚ §ò§ƒ
ò!Ó˚o çlàîñ xy!Ê˛Ü˛yl ÓÇˆÏ¢yqÓ Ùy!Ü≈˛l lyà!Ó˚Ü˛ !•§yˆÏÓ !ã˛!•´ï˛– ≤Ã!ï˛ §yï˛ çˆÏlÓ˚ ~Ü˛çl ˆË˛yê˛yÓ˚
~ÓÇ ˆﬂõl#Î˚ lyà!Ó˚Ü˛ñ ôl# G ˆŸªï˛yAà çlàˆÏîÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly ly ˆÜ˛yˆÏly Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ òˆÏ°Ó˚ §ò§ƒ–
ï%˛°lyÎ˚ ˆË˛yˆÏê˛ xˆÏlÜ˛ Ü˛Ù xÇ¢@˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚–
3– Ë˛yÓ˚ˆïÏ ˛Ó˚ §yôyÓ˚î Ùyl%ˆ£Ï ÓÏ ˚ !Ó˛õ%° ˛õ!Ó˚Ùyî xÇ¢@˝Ã•î

å4ä Ë˛yÓ˚ˆïÏ ˛Ó˚ ˆÜ˛yˆÏly ly ˆÜ˛yˆÏly !lÓ≈yã˛!l ≤Ãã˛yˆÏÓ˚ xÇ¢

2ä §yÙy!çÜ˛ xÓﬁÌyˆÏlÓ˚ !l!Ó˚ˆÏá Ë˛yÓ˚ï˛ ~ÓÇ xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛yÎ˚ ˆË˛yê˛ ≤ÃòyˆÏlÓ˚ @˝Ã•îÜ˛y!Ó˚ ˆË˛yê˛yˆÏÓ˚Ó˚ §Çáƒy–
!•§yÓ ÈüÈ 2004 í˛zÍ§ ıÈüÈ çyï˛#Î˚ !lÓ≈yã˛l §Ù#«˛y 1996ÈüÈ2004 åCSDSä–
Ë˛yÓ˚ï˛ •zÇ°ƒy[˛
70 61
ˆË˛yê˛òyˆÏlÓ˚ ¢ï˛Ü˛Ó˚y ˛õ!Ó˚Ùyî

58 60 60
56 56
60
50
40 40 32
28
30 (%)
30 21
20 20 13
8
10 10
í˛zFã˛Óî≈ G!Ó!§ ~§!§ ~§!ê˛ §yòy Ü˛yˆÏ°y ˆﬂõl 1996 1998 1999 2004
ˆò¢#Î˚
§yÙy!çÜ˛ ˆày¤˛# !lÓ≈yã˛!l ÓSÈÓ˚
í˛zÍ§ıÈüÈ çyï˛#Î˚ !lÓ≈yã˛!l !lÓ≈yã˛lˆÏÜ˛ !ÓˆÏ¢£Ï à%Ó˚%c˛ ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– ï˛yÓ˚y ÙˆÏl
§Ù#«˛y 2004 ˆÌˆÏÜ˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎñ ~Ë˛yˆÏÓ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ò°à%!°Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ï˛yÓ˚y
!lˆÏç Ü˛ˆÏÓy˚
§Çà,•#ï˛åSSDSä !Ù!§àyl ˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓÓ˚ ˚ ˆÜ˛yˆÏly ˜Óô ˆË˛yê˛yÓ˚ˆÜÏ ˛ !çK˛y§y Ü˛ˆÏÓy˚ !ï˛!l
ã˛y˛õ §,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚ !lˆÏçˆÏòÓ˚ §˛õˆÏ«˛ l#!ï˛ G ˛õ!Ó˚Ü˛“ly
!ÓŸª!Óòƒy°Î˚ ˆÌˆÏÜ˛
Ó˚)˛õyÎ˚ˆÏl §«˛Ù •ˆÏÓ– ï˛yÓ˚y xyˆÏÓ˚y ÙˆÏl Ü˛ˆÏÓ˚l ˆò¢ àï˛ ˆ°yÜ˛§Ë˛y !Ü˛ÇÓy !Óôyl§Ë˛y !lÓ≈yã˛ˆÏl ˆË˛yê˛ !òˆÏÎˆ˚ SÏ Èl
≤ÃÜ˛y!¢ï˛ Ùy!Ü≈˛l
Î%=˛Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ çyï˛#Î˚ ˆÎË˛yˆÏÓ ã˛°ˆÏSÈ ˆ§áyˆÏl ï˛yˆÏòÓ˚ ˆË˛yˆÏê˛Ó˚ à%Óc%˚ xˆÏlÜ˛– !Ü˛ly⁄ Î!ò ly !òˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛l ï˛ˆÏÓ !çK˛y§y Ü˛Ó˚ ˆÜ˛l
!lÓ≈yã˛!l §Ù#«˛y 2008 4– Ó˚yçl#!ï˛ˆÏï˛ ˆË˛yê˛yÓ˚ˆòÏ Ó˚ xÇ¢@˝Ã•ˆÏîÓ˚ ~•z §!Ü˛Î˚ï˛y !ï˛!l ˆË˛yê˛≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚l!l– ˆË˛yê˛ !òˆÏÎ˚ ÌyÜ˛ˆÏ° ï˛ˆÏÓ
ˆÌˆÏÜ˛ §Çà,•#ï˛– ÓSÈˆÓÏ Ó˚ ˚ ˛õÓ˚ ÓSÈÓ˚ ôˆÏÓ˚ Ü˛Ù¢ Ó,!Âô ˛õyˆÏFSÈ– 2004ÈüÈ~Ó˚ ï˛yˆÏÜ˛ !çK˛y§y Ü˛ˆÏÓ˚y !ï˛!l ˆÜ˛yl òˆÏ°Ó˚ ˆÜ˛yl ≤ÃyÌ#≈Ó˚
˛õˆÏ«˛ ~ÓÇ ˆÜ˛l ˆË˛yê˛ !òˆÏÎˆ˚ SÏ Èl⁄ ï˛yˆÏÜ˛ xyˆÏÓy˚ !çK˛y§y
Ü˛ˆÏÓ˚y !ï˛!l !lÓ≈yã˛!l ≤Ãã˛yÓ˚ §Ë˛yÎ˚ Óy !Ù!SÈˆÏ° !Ü˛ÇÓy
å3ä ï%˛!Ù !Ü˛ ÙˆÏl Ü˛Ó˚ ˆï˛yÙyÓ˚ ˆË˛yê˛ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ §,!T˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚⁄ ~çyï˛#Î˚ ˆÜ˛yˆÏly !lÓ≈yã˛!l Ü˛yˆÏç xÇ¢@˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ
!Ü˛ly⁄
15% !lÓ≈yã˛!l Ê˛°yÊ˛ˆÏ°Ó˚ @˝Ã•îˆÏÎyàƒï˛y
åAcceptance of election
18%
≤ÃË˛yÓ xyˆÏSÈ– 67% outcomeä :
í˛zÍ§ ıÈüÈ çyï˛#Î˚ !lÓ≈yã˛l ≤ÃË˛yÓ ly•z– !lÓ≈yã˛!l Ê˛°yÊ˛° •° xÓyô G §%¤˛ !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ ã)˛í˛¸yhs˝
§Ù#«˛y 2004åCSDSä çy!l ly– Ùy˛õÜ˛y!ë˛– !lÓ≈yã˛l Î!ò xÓyô G §%¤˛% ly •Î˚ ï˛ˆÏÓ

àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 70
!lÓ≈yã˛!l Ê˛°yÊ˛° §Ó§ÙÎ˚ «˛Ùï˛yÓylˆÏòÓ˚ ˛õˆÏ«˛ ÎyÎ˚–
~Ó˚)˛õ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ ¢y§Ü˛ò° Ü˛áˆÏly•z !lÓ≈yã˛ˆÏl
˛õÓ˚y!çï˛ •lly– fl∫yË˛y!ÓÜ˛Ë˛yˆÏÓ•z ˛õÓ˚y!çï˛ ò°à%!°
≤Ã•§lÙ)°Ü˛ !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ ~•z Ê˛°yÊ˛°ˆÏÜ˛ fl∫#Ü˛yÓ˚ Ü˛ˆÏÓl˚ y–
Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ !lÓ≈yã˛!l Ê˛°yÊ˛° ˆÌˆÏÜ˛ xyÙÓ˚y çylˆÏï˛
˛õy!Ó˚ÈüüüÈ
v Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ çyï˛#Î˚ G ≤ÃyˆÏò!¢Ü˛ !lÓ≈yã˛ˆÏl ¢y§Ü˛ò°
!lÎ˚!Ùï˛Ë˛yˆÏÓ•z ˛õÓ˚y!çï˛ •ˆÏÎˆ˚ SÏ È– ÓyhflˆÏ ÓÏ àï˛ ˛õˆÏlˆÏÓy˚
ÓSÈˆÓÏ ˚ ò%•z ï,˛ï˛#Î˚yÇ¢ !lÓ≈yã˛ˆÏl ¢y§Ü˛ò° ï˛yˆÏòÓ˚ «˛Ùï˛y
•yÓ˚yÎ˚–
Irfan Khan
v xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛yÓ˚ ˛õòfiÌ ~ÓÇ fiÌyÎ˚# Óï≈˛Ùyl ≤Ã!ï˛!l!ôˆÏòÓ˚
!lÓ≈yã˛ˆÏl ˛õÓ˚y!çï˛ •GÎ˚yÓ˚ âê˛ly á%Ó làîƒ– Ë˛yÓ˚ˆïÏ ˛Ó˚
Ü˛Ù˛õˆÏ«˛ ˛õM˛y¢ ¢ï˛yÇ¢ Óï≈˛Ùyl §Ç§ò Óy !ÓôyÎ˚Ü˛àî
!lÓ≈yã˛ˆÏl ˛õÓ˚y!çï˛ •l–
§yÇÓy!òÜ˛ §ˆÏ¡ø°l Ü˛ˆÏÓ˚ ˆlï˛yàî !Ê˛ˆÏÓ˚ ÎyˆÏFSÈl ı ÚÚ!Ü˛
v !Ü˛S%È !Ü˛S%È !Óï˛!Ü≈˛ï˛ !lÓ≈yã˛l SÈyí˛¸y ˛õÓ˚y!çï˛ ò°
~ÓÇ ≤ÃyÌ#≈àî ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà ˆ«˛ˆÏe•z !lÓ≈yã˛!l Ê˛°yÊ˛°ˆÏÜ˛
òÓ˚Ü˛yÓ˚ !SÈ° ~Ü˛Ìy Ó°yÓ˚ ˆÎñ xyÙÓ˚y ¢%ô% ˆÎyàƒ ~ÓÇ ÓƒAà!ã˛e!ê˛
çˆÏÎ˚Ó˚ §Ω˛yÓly xyˆÏSÈ ~Ùl xyd#Î˚ˆÏòÓ˚•z ≤ÃyÌ#≈
çlàˆÏîÓ˚ Ó˚yÎ˚ ÓˆÏ° ˆÙˆÏl !lˆÏÎ˚ˆÏSÈl– Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ⁄ ï%˛!Ù !Ü˛ çyl ˛õy!Ó˚Óy!Ó˚Ü˛ Ó˚yçl#!ï˛ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ˛õˆÏí˛¸y
Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛ Ó˚yˆÏçƒ ~ÓÇ òˆÏ°Ó˚ ÙˆÏôƒ §#ÙyÓÂô Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ⁄
§%¤˛% ~ÓÇ xÓyô !lÓ≈yã˛ˆlÏ Ó˚ ≤Ã!ï˛ÓrôÜ˛ï˛y
åChallenges to free and fair ˛õyˆÏÓ˚⁄ ~ çyï˛#Î˚ ≤ÃŸ¿ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ xˆÏlÜ˛ !¢ˆÏÓ˚ylyÙ ı Ú!lÓ≈yã˛!l
§#ÙyÓÂôï˛y G ≤Ã!ï˛ÓrôÜ˛ï˛yÓ˚ ≤Ã!ï˛ xyÙyˆÏòÓ˚ ÙˆÏlyˆÏÎyà ≤Ãã˛yÓ˚Û !ã˛e!ê˛ °y!ï˛l
electionsä : xyÜ˛£Ï≈î Ü˛ˆÏÓ˚– ~à%!° •° ÈüüüÈ xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛yÓ˚ xyôyˆÏÓ˚
˛õ!Ó˚ˆÏ¢ˆÏ£Ï xyÙÓ˚y ~•z !§ÂôyˆÏhs˝ ˆ˛õÔÑS%ÈˆÏï˛ ˛õy!Ó˚ ˆÎñ v ôlyì˛ƒ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ò° ~ÓÇ ≤ÃyÌ≈#Ó˚yG !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ x!AÜ˛ï˛– ~ê˛y !Ü˛
Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ !lÓ≈yã˛là%!° §yôyÓ˚îï˛ §%¤%˛ G xÓyô •Î˚– çÎ˚ §¡õˆÏÜ≈˛ !l!Ÿã˛ï˛ lÎ˚– ï˛ˆÏÓ ï˛yÓ˚y !lò≈° ~ÓÇ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ˆ«˛ˆÏe Óy
ˆÜ˛yˆÏly Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ò° !lÓ≈yã˛ˆÏl çÎ˚°yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚ xlƒylƒ ˆSÈyˆÏê˛y òˆÏ°Ó˚ ï%˛°lyÎ˚ xˆÏlÜ˛ ˆÓ!¢ xlƒyÎ˚ ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ xlƒ
àë˛l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ Ü˛yÓ˚î çlàî xlƒˆÏòÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ ˆÜ˛yˆÏly
§%ˆÏÎyà @˝Ã•î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
ï˛yˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ x!ôÜ˛ ˛õSÈ® Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ – xÓ¢ƒ ~ê˛y ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ àîï˛y!sfÜ˛
v ˆòˆÏ ¢ Ó˚ ˆÜ˛yˆÏ l y ˆÜ˛yˆÏ l y
!lÓ≈yã˛!l ˆ«˛ˆÏeÓ˚ çlƒ §!ë˛Ü˛ lÎ˚– §ÇáƒyÎ˚ Ü˛Ù •ˆÏ°G ˆòˆÏ¢Ó˚ ˆ«˛ˆÏe
xM˛ˆÏ ° x˛õÓ˚ y ô ≤ÃˆÏÎyçƒ⁄
!Ü˛S%È !Ü˛S%È ≤ÃyÌ#≈ ≤Ãã˛% Ó˚ xÌ≈ SÈ!í˛¸ˆÎÏ ˚ àyˆÏÎÓ˚ ˚ ˆçyˆÏÓ˚ Ü˛yÓ˚ã˛% !˛õ çàˆÏï˛Ó˚ §yˆÏÌ ©Nerilicon, El Economista, Cagle Cartoons Inc.
Ü˛ˆÏÓ˚ !lÓ≈yã˛ˆÏl çÎ˚°yË˛ Ü˛ˆÏÓ–˚ !Ü˛v §y!Ó≈Ü˛Ë˛yˆÏÓ §yôyÓ˚î
!lÓ≈yã˛ˆÏl çlÙˆÏï˛Ó˚ ≤Ã!ï˛Ê˛°l âˆÏê˛– xyÙyˆÏòÓ˚ ˆòˆÏ¢
àï˛ ˛õM˛y¢ ÓSÈˆÏÓ˚ ~•z !ã˛ˆÏeÓ˚ Óƒ!ï˛Ü˛Ù á%Ó Ü˛Ù ˆòáy
ÎyÎ˚– ~ê˛y•z Ë˛yÓ˚ï˛ÓˆÏ£Ï≈Ó˚ !lÓ≈yã˛lˆÏÜ˛ àîï˛y!sfÜ˛ Ü˛ˆÏÓ˚
ï%˛ˆÏ°ˆÏSÈ–
!Ü˛v xyÙÓ˚y Î!ò ~Ü˛ê%˛ àË˛#ˆÏÓ˚ Îy•z ï˛y•ˆÏ°
!Ë˛ß¨ !ã˛e ˆòáˆÏï˛ ˛õy•z– ~•z çlÙï˛ !Ü˛ §!ï˛ƒÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚
K˛yˆÏlÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ≤Ã!ï˛!¤˛ï˛⁄ ˆË˛yê˛yÓ˚Ó˚y !Ü˛ !lˆÏçˆÏòÓ˚
˛õSÈ®ÙˆÏï˛y Ê˛°yÊ˛° ˛õyÎ˚⁄ !lÓ≈yã˛l !Ü˛ ≤ÃˆïÏ ˛ƒˆÏÜ˛Ó˚ çlƒ
§Ùyl §%!ÓôyçlÜ˛ ≤Ã!ï˛m!®µï˛yÓ˚ ˆ«˛e⁄ ~Ü˛çl
§yôyÓ˚î lyà!Ó˚Ü˛ !Ü˛ !lÓ≈yã˛ˆÏl çˆÏÎ˚Ó˚ xy¢y Ü˛Ó˚ˆÏï˛

71 !lÓ≈yã˛!l Ó˚yçl#!ï˛
ˆË˛yˆÏê˛Ó˚ xyˆÏà ~ÓÇ
˛õˆÏÓ˚ Ü˛# âˆÏê˛ ~ê˛y !Ü˛
!ã˛ˆÏe §¡õ)î≈Ë˛yˆÏÓ Ê%˛ˆÏê˛
í˛zˆÏë˛ˆÏSÈ⁄ àîï˛ˆÏsf §Ó
§ÙÎ˚ !Ü˛ ~Ó˚Ü˛Ù âˆÏê˛⁄
ï%˛!Ù !Ü˛ ~Ùl í˛zòy•Ó˚î
ÙˆÏl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚
ˆÎáyˆÏl ~Ùl âˆÏê˛!l⁄

ÓƒAà!ã˛e!ê˛
˛õˆÏí˛¸y
R.K. Laxman, The Times of India

§¡õÜ≈˛ xyˆÏSÈ ~Ùl ≤ÃyÌ#≈àî xlƒˆÏòÓ˚ Ó!M˛ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ Ó,•Í v Ó,•Í Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ òˆÏ°Ó˚ ï%˛°lyÎ˚ ˆSÈyˆÏê˛y ò° ~ÓÇ
Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ òˆÏ°Ó˚ ≤ÃyÌ#≈˛õò xyòyˆÏÎ˚ §ÙÌ≈ •Î˚– !lò≈° ≤ÃyÌ#≈Ó˚y xˆÏlÜ˛ x§%!ÓôyÓ˚ §¡ø%á#l •l–
v !Ü˛S%È !Ü˛S%È ˛õ!Ó˚ÓyÓ˚ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ò°à%!°Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ~•z ≤Ã!ï˛ÓrôÜ˛ï˛yà%!° ¢%ô% Ë˛yÓ˚ˆïÏ ˛ lÎ˚ ˛õ,!ÌÓ#Ó˚
xy!ô˛õï˛ƒ !ÓhﬂÏyÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §«˛Ù– ï˛yÓ˚y ˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚ Ó•% àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yˆÏT˛… Óï≈˛Ùyl– ÎyÓ˚y àîï˛ˆÏsf !ÓŸªy§#
xyd#Î˚ˆòÏ Ó˚ ÙˆÏôƒ•z ≤ÃyÌ#≈˛õò Ó^˝ê˛ˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ï˛yˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ !Ó£ÏÎ˚à%!° àË˛#Ó˚ !ã˛hs˝yÓ˚ Ü˛yÓ˚î– Ê˛ˆÏ°
òˆÏ°Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ≤ÃË˛yÓ !ÓhﬂÏyÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚– §ˆÏã˛ï˛l lyà!Ó˚Ü˛àîñ §ÙyçÜ˛Ù#≈ ~ÓÇ !Ó!Ë˛ß¨ §Çàë˛l
v á%Ó Ü˛Ù !lÓ≈yã˛ˆÏl §yôyÓ˚î lyà!Ó˚Ü˛ˆÏòÓ˚ ≤ÃyÌ#≈ •GÎ˚yÓ˚ ˆòˆÏ¢Ó˚ !lÓ≈yã˛l ˛õÂô!ï˛Ó˚ §ÇˆÏ¢yôˆÏlÓ˚ òy!Ó Ü˛ˆÏÓ˚– ï%˛!Ù
§%ˆÏÎyà ˆòGÎ˚y •Î˚– Ü˛yÓ˚î ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà ˆ«˛ˆÏe•z !Ü˛ §ÇˆÏ¢yôˆÏlÓ˚ Ü˛ˆÏÎÜ˚ ˛!ê˛ í˛z˛õyÎ˚ í˛zˆÕÏ á‘ Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ ˛õyˆÏÓy˚ ⁄
Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ò°à%!°Ó˚ l#!ï˛ G Ü˛yÎ≈Ü˛°yˆÏ˛õÓ˚ ÙˆÏôƒ ~•z ≤Ã!ï˛ÓrôÜ˛ï˛yà%!° ò)Ó˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ~Ü˛çl §yôyÓ˚î
ÎˆÏÌT˛ §yò,¢ƒ ÌyˆÏÜ˛– lyà!Ó˚Ü˛ Ü˛# Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚⁄

~áyˆÏl Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛ âê˛ly í˛zˆÏÕ‘á Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~•z âê˛lyà%!° !Ü˛ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ !lÓ≈yã˛!l
ÓƒÓﬁÌyˆÏÜ˛ ¢!=˛¢y°# Óy ò%Ó≈° Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ ~ !Ó£ÏˆÏÎ˚ Ùhs˝Óƒ Ü˛ˆÏÓ˚y–
ˆï˛yÙyÓ˚ v 2009 §y° ˛õÎ≈hs˝ ˆ°yÜ˛§Ë˛yÎ˚ 10 ¢ï˛yÇˆÏ¢Ó˚ Ü˛Ù Ù!•°y ≤Ã!ï˛!l!ô !SÈ°–
v Ü˛ál !lÓ≈yã˛l •GÎ˚y í˛z!ã˛ï˛ ~!Ó£ÏˆÏÎ˚ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ í˛z˛õˆÏò¢ !lÓ≈yã˛l Ü˛!Ù¢l ≤Ãï˛ƒyáƒyl Ü˛ˆÏÓ˚–
x@˝Ãà!ï˛ v 14ï˛Ù ˆ°yÜ˛§Ë˛yÎ˚ ≤ÃyÎ˚ 145 çˆÏlÓ˚G ˆÓ!¢ §Ç§ˆÏòÓ˚ §¡õ!_Ó˚ ˛õ!Ó˚Ùyî !SÈ° 1 ˆÜ˛y!ê˛ ê˛yÜ˛yÓ˚ ˆÓ!¢–
Îyã˛y•z Ü˛ˆÏÓy˚ v !lÓ≈yã˛ˆÏl ˛õÓ˚y!çï˛ •GÎ˚yÓ˚ ˛õÓ˚ Ù%áƒÙsf# ÓˆÏ°l Úxy!Ù çlàˆÏîÓ˚ Ó˚yÎ˚ˆÏÜ˛ ◊Âôy Ü˛!Ó˚–Û

àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 72
Ó%Ì òá° åBooth Capturingä : ˆÜ˛yˆÏly ≤ÃyÌ#≈Ó˚ ˛õˆÏ«˛ ï˛yÓ˚ §ÙÌ≈Ü˛àî ˆË˛yê˛yÓ˚ˆòÏ Ó˚ Ë˛Î˚Ë˛#!ï˛ ˆò!áˆÏÎ˚ ˆË˛yê˛
@˝Ã•îˆÏÜ˛w òá° Ü˛ˆÏÓ˚ ˆlÎ˚ ~ÓÇ !lˆÏçˆÏòÓ˚ ≤ÃyÌ#≈Ó˚ ˛õˆÏ«˛ x˜ÏÓô ˆË˛yê˛ ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚–
xyã˛Ó˚î!Ó!ô åCode of Conductä : !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ §ÙÎ˚ ≤ÃyÌ#≈ ~ÓÇ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ò°à%!°Ó˚ çlƒ Ü˛ï˛à%!° ê˛#Ü˛y
!l!ò≈T˛ !lÎ˚Ù!Ó!ô Óy !lˆÏò≈¢–
!lÓ≈yã˛!l ˆ«˛e åConstituencyä : ~Ü˛!ê˛ !l!ò≈T˛ ˆË˛ÔˆÏày!°Ü˛ §#ÙyÓ˚ ÙˆÏôƒ ˆË˛yê˛yÓ˚àî xy•zl§Ë˛yÓ˚ çlƒ
ï˛yˆÏòÓ˚ ≤Ã!ï˛!l!ô !lÓ≈yã˛l Ü˛ˆÏÓ˚–
¢y§Ü˛òˆÏ°Ó˚ ˛õòy!ôÜ˛yÓ˚# åIncumbentä : §yôyÓ˚îï˛ı ¢y§Ü˛ò° ~ÓÇ !ÓˆÏÓ˚yô# òˆÏ°Ó˚ ≤ÃyÌ#≈ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ•z
ˆË˛yê˛yÓ˚ˆÏòÓ˚ ˛õSÈ® §#!Ùï˛ ÌyˆÏÜ˛–
!Ó˚!àÇ‡Ü˛yÓ˚ã%˛!˛õ åRiggingä : ˆË˛yê˛§Çáƒy Ó,!ÂôÓ˚ çlƒ ˆÜ˛yˆÏly ò° ~ÓÇ ≤ÃyÌ#≈Ó˚ myÓ˚y ≤Ãï˛yÓ˚îy G x§ò%˛õyÎ˚
xÓ°¡∫l Ü˛Ó˚y–
≤ÃˆÏòÎ˚ ˆË˛yˆÏê˛Ó˚ ¢ï˛Ü˛Ó˚y •yÓ˚ åTurnoutä : !lÓ≈yã˛ˆÏl ˆË˛yê˛òylÜ˛yÓ˚# ˆË˛yˆÏê˛Ó˚ ˜Óô ˆË˛yˆÏê˛Ó˚ ¢ï˛Ü˛Ó˚y •yÓ˚–

1– !lÓ≈yã˛l ˛õ!Ó˚ã˛y°lyÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ˆÜ˛yl Ùhs˝Óƒà%!° §!ë˛Ü˛ lÎ˚⁄ xl%¢#°l

åÜ˛ä !lÓ≈yã˛l çlàîˆÏÜ˛ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛yçÜ˛ˆÏÙ≈Ó˚ x@˝Ãà!ï˛ Ù)°ƒyÎ˚l Ü˛Ó˚yÓ˚ §%ˆÏÎyà ˆòÎ˚–
åáä lyà!Ó˚Ü˛àî !lˆÏçˆÏòÓ˚ ˛õSÈ® xl%ÎyÎ˚# ≤Ã!ï˛!l!ô !lÓ≈yã˛l Ü˛ˆÏÓ˚–
åàä !lÓ≈yã˛l çlàîˆÏÜ˛ !Óã˛yÓ˚ !ÓË˛yˆÏàÓ˚ Ü˛yçÜ˛ˆÏÙ≈Ó˚ Ù)°ƒyÎ˚ˆÏlÓ˚ «˛Ùï˛y òyl Ü˛ˆÏÓ˚–
åâä !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ ≤ÃÙy!îï˛ •Î˚ çlàî ˆÜ˛yÏl l#!ï˛à%!°ˆÏÜ˛ x!ôÜ˛ ˛õSÈ® Ü˛ˆÏÓ˚–
2– Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ !lÓ≈yã˛l àîï˛y!sfÜ˛ ~ Ó=˛ˆÏÓƒÓ˚ ˛§˛õˆÏ«˛ ˆÜ˛yl!ê˛ §!ë˛Ü˛ Î%!=˛ lÎ˚⁄
åÜ˛ä ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ ˆÓ!¢ ˆË˛yê˛òyï˛y xyˆÏSÈ–
åáä Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ !lÓ≈yã˛l Ü˛!Ù¢l xï˛ƒhs˝ «˛Ùï˛y¢y°#–
åàä Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ 18 ÓSÈÓ˚ ÓÎ˚§# !Ü˛ÇÓy ï˛yÓ˚ x!ôÜ˛ ÓÎ˚§# §Ü˛° lyà!Ó˚ˆÏÜ˛Ó˚ ˆË˛yê˛òyˆÏlÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ xyˆÏSÈ–
åâä Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ ˛õÓ˚y!çï˛ ò°à%!° !lÓ≈yã˛!l Ó˚yÎ˚ ˆÙˆÏl ˆlÎ˚–

3– l#ˆÏã˛Ó˚ Ó=˛Óƒà%!° ˆÙ°yG ıÈüÈ

åÜ˛ä Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ˆË˛yê˛yÓ˚ ï˛y!°Ü˛y §ÙˆÏÎ˚y˛õˆÏÎyà# åxä §ÙyˆÏçÓ˚ §Ü˛° hﬂÏˆÏÓ˚Ó˚ lyà!Ó˚ˆÏÜ˛Ó˚
Ü˛Ó˚y ≤ÃˆÏÎ˚yçl– ÎÌyÎÌ ≤Ã!ï˛!l!ôc Ü˛Ó˚yÓ˚ §%ˆÏÎyà
xyˆÏSÈ–
åáä !Ü˛S%È !lÓ≈yã˛!l ˆ«˛e ï˛˛õ!¢!° çy!ï˛ ~ÓÇ åxyä ≤Ã!ï˛!ê˛ lyà!Ó˚ˆÏÜ˛Ó˚ ≤Ã!ï˛!l!ô
í˛z˛õçy!ï˛ˆÏòÓ˚ çlƒ §ÇÓ˚!«˛ï˛– Ü˛yÓ˚î !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ §Ùyl §%ˆÏÎyà xyˆÏSÈ–
åàä ≤Ã!ï˛!ê˛ lyà!Ó˚ˆÏÜ˛Ó˚ ~Ü˛!ê˛ ~ÓÇ Ùye å•zä §Ü˛° ≤ÃyÌ#≈ˆÏòÓ˚•z !lÓ≈yã˛ˆÏl
~Ü˛!ê˛ ˆË˛yê˛•z xyˆÏSÈ Ü˛yÓ˚îÈüüüÈ ≤Ã!ï˛m!®µï˛y Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ §Ùyl
§%ˆÏÎyà ÌyÜ˛y ≤ÃˆÏÎ˚yçl–
åâä ¢y§Ü˛ òˆÏ°Ó˚ ˛õˆÏ«˛ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ÎylÓy•ˆÏlÓ˚ å{ä !Ü˛S%È lyà!Ó˚Ü˛ àï˛ !lÓ≈yã˛ˆÏl ˆÎáyˆÏl
ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ §%ˆÏÎyà ÌyÜ˛y í˛z!ã˛ï˛ lÎ˚– Ü˛yÓ˚î ˆË˛yê˛ !òˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆ§áyl ˆÌˆÏÜ˛ xlƒe
ã˛ˆÏ° ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
4– ~•z xôƒyˆÏÎ˚ xyˆÏ°y!ã˛ï˛ !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ §ˆÏAà §¡õÜ≈˛Î%=˛ §Ü˛° Ü˛yÎ≈yÓ!°à%!° ¢%Ó%̊ ˆÌˆÏÜ˛ ˆ¢£Ï ˛õÎ≈hs˝ Ü˛Ùyß∫ˆÎÏ ˚
ˆ°ˆÏáy– ~•z Ü˛yÎ≈yÓ!°à%!°Ó˚ Ü˛ˆÏÎÜ˚ ˛!ê˛ l#ˆÏã˛ ˆòGÎ˚y •°ñ ˆÎÙlÈüüüÈ !lÓ≈yã˛!l •zhﬂyÏ •yˆÏÓÓ˚ ˚ ≤ÃÜ˛y¢ñ ˆË˛yê˛àîlyñ
ˆË˛yê˛yÓ˚ ï˛y!°Ü˛y ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚yñ !lÓ≈yã˛!l ≤Ãã˛yÓ˚ñ !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ Ê˛°yÊ˛° ˆây£Ïîyñ ˆË˛yê˛@˝Ã•îñ ˛õ%lı!lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚
xyˆÏò¢ñ !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ !lâ≈^˝ê˛˛˛ñ ÙˆÏlylÎ˚l˛õe òy!á°–

73 !lÓ≈yã˛!l Ó˚yçl#!ï˛
5– Ó˚yˆÏçƒÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛!ê˛ !Óôyl§Ë˛y ˆ«˛ˆÏeÓ˚ !lÓ≈yã˛l xÓyô ~ÓÇ §%¤%˛Ë˛yˆÏÓ ˛õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛Ó˚yÓ˚ Ë˛yÓ˚≤ÃyÆ
xy!ôÜ˛y!Ó˚Ü˛ •ˆÏ°l §%ˆÏÓ˚áy ˆòÓ#– l#ˆÏã˛Ó˚ ≤Ã!ï˛!ê˛ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ ˆ«˛ˆÏe ï˛yÓ˚ ˆÜ˛yl ˆÜ˛yl !Ó£ÏˆÏÎ˚Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !ÓˆÏ¢£Ï
lçÓ˚ ˆòGÎ˚y í˛z!ã˛ï˛⁄
åÜ˛ä !lÓ≈yã˛l# ≤Ãã˛yÓ˚–
åáä ˆË˛yˆÏê˛Ó˚ !òˆÏl ÎyÓï˛#Î˚ Ü˛yç–
åàä àîlyÓ˚ !òˆÏl ÎyÓï˛#Î˚ Ü˛yç–
6– l#ˆÏã˛Ó˚ ˆê˛!ÓˆÏ° xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛yÓ˚ Ü˛ÇˆÏ@˝Ãˆ§Ï !ÓçÎ˚# ≤ÃyÌ#≈ˆòÏ Ó˚ ˆ◊!î!Ë˛!_Ü˛ ≤Ã!ï˛!l!ôˆÏcÓ˚ !•§yÓ ˆòGÎ˚y xyˆÏSÈ–
ˆ§ ˆòˆÏ¢Ó˚ ˆÙyê˛ çl§ÇáƒyÓ˚ !l!Ó˚ˆÏá ˙ ˆ◊!îÓ˚ ≤Ã!ï˛!l!ôˆÏòÓ˚ ¢ï˛yÇˆÏ¢Ó˚ •yÓ˚ !lô≈yÓ˚î Ü˛ˆÏÓ˚y– ~•z
ï˛y!°Ü˛yÓ˚ !Ë˛!_ˆÏï˛ ï%˛!Ù !Ü˛ xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛yl Ü˛ÇˆÏ@˝ÃˆÏ§Ó˚ çlƒ §ÇÓ˚«˛î ÓƒÓfiÌyÓ˚ ˛õˆÏ«˛ Ùï˛ ˆòˆÏÓ⁄ Î!ò •Ñƒy
•Î˚ ï˛ˆÏÓ ˆÜ˛l ~ÓÇ ˆÜ˛yl ˆ◊!îÓ˚ çlƒ⁄ Î!ò ly •Î˚ ï˛ˆÏÓ ˆÜ˛l lÎ˚⁄
ˆ◊!îàï˛ •yÓ˚ å¢ï˛yÇˆÏ¢Ó˚ !•§yˆÏÓä
çl≤Ã!ï˛!l!ô§Ë˛y xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛yÓ˚ çl§Çáƒy
Ü,˛£÷ÏyAà 8 13
ˆflõ!l¢ ˆ◊!îË%˛=˛ 5 13
ˆŸªï˛yAà 86 70
7– ~•z xôƒyˆÏÎ˚Ó˚ ≤ÃyÆ ï˛ÌƒyÓ!° ˆÌˆÏÜ˛ xyÙÓ˚y !Ü˛ l#ˆÏã˛Ó˚ !§ÂôyˆÏhs˝ í˛z˛õl#ï˛ •ˆÏï˛ ˛õy!Ó˚⁄ ≤Ã!ï˛!ê˛ !§ÂôyˆÏhs˝Ó˚
çlƒ ˆï˛yÙyÓ˚ Î%!=˛Ó˚ §˛õˆÏ«˛ ò%!ê˛ Ü˛ˆÏÓ˚ âê˛lyÓ˚ í˛zˆÏÕ‘á Ü˛ˆÏÓ˚y–
åÜ˛ä Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ !lÓ≈yã˛l Ü˛!Ù¢ˆÏlÓ˚ xÓyô G §%¤%˛ !lÓ≈yã˛l ˛õ!Ó˚ã˛y°lyÓ˚ çlƒ ÎˆÏÌT˛ «˛Ùï˛y ˆl•z–
åáä xyÙyˆÏòÓ˚ ˆòˆÏ¢ !lÓ≈yã˛ˆÏl çlàˆÏîÓ˚ xÇ¢@˝Ã•ˆÏîÓ˚ •yÓ˚ ˆÓ¢ í˛zÑã%˛–
åàä ¢y§Ü˛ òˆÏ°Ó˚ ˛õˆÏ«˛ !lÓ≈yã˛ˆÏl çÎ˚°yË˛ Ü˛Ó˚y §•ç–
åâä ˛õ!Ó˚˛õ)î≈Ë˛yˆÏÓ xÓyôñ §%¤%˛ G ò%l#≈!ï˛Ù%=˛ !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ çlƒ xyˆÏÓ˚y xˆÏlÜ˛ §ÇˆÏ¢yôl ≤ÃˆÏÎ˚yçl–

8– SÈ!ÓÓ˚ !Ù~èy ˛ ˆÎÔï%˛ˆÏÜ˛Ó˚ çlƒ ï˛yÓ˚ flf#ˆÏÜ˛ !lÎ≈yï˛ˆÏlÓ˚ x˛õÓ˚yˆÏô §yçy≤ÃyÆ – §ï˛ƒÓï˛ xflõ,¢ƒï˛y ≤Ãò¢≈ˆlÏ Ó˚
x˛õÓ˚yˆÏô x!Ë˛Î%=˛– xyòy°ï˛ ï˛yˆÏòÓ˚ ò%çlˆÏÜ˛•z !lÓ≈yã˛ˆÏl ≤Ã!ï˛m!®µï˛y Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ xl%Ù!ï˛ ˆòÎ˚!l– ~•z
!§Âôyhs˝ !Ü˛ àîï˛y!sfÜ˛ !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ xyò¢≈ !ÓˆÏÓ˚yô#⁄
9– ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ ≤ÃyˆÏhs˝Ó˚ !lÓ≈yã˛ˆÏl x§ò%˛õyÎ˚ xÓ°¡∫ˆÏlÓ˚ !Ü˛S%È âê˛ly ~áyˆÏl í˛zˆÏÕ‘á Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– í˛zß¨ï˛
!lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ çlƒ Ë˛yÓ˚ï˛ÓˆÏ£Ï≈Ó˚ Ü˛yˆÏSÈ ï˛yˆÏòÓ˚ !Ü˛ !Ü˛S%È ˆ¢áyÓ˚ xyˆÏSÈ⁄ ≤Ã!ï˛!ê˛ âê˛lyÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ï%˛!Ù Ü˛# Ü˛#
xl%§Ó˚ˆÏîÓ˚ ˛õÓ˚yÙ¢≈ ˆòˆÏÓ⁄
åÜ˛ä ly•zˆÏç!Ó˚Î˚yÓ˚ ~Ü˛!ê˛ !lÓ≈yã˛ˆÏl ˆË˛yê˛ àîlyÓ˚ §ÙÎ˚ Ë˛yÓ˚≤ÃyÆ xy!ôÜ˛y!Ó˚Ü˛ ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛!ê˛ ≤ÃyÌ#≈Ó˚
˛õˆÏ«˛ •zFSÈyÙï˛ ˆË˛yê˛§Çáƒy Ó,!Âô Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛yˆÏÜ˛ !lÓ≈y!ã˛ï˛ ÓˆÏ° ˆây£Ïîy Ü˛ˆÏÓ˚l– ˛õÓ˚Óï˛#≈Ü˛yˆÏ°
xyòy°ï˛ xl%§rôyl Ü˛ˆÏÓ˚ ˆòˆÏá ≤ÃyÎ˚ 5 ˛°ˆÏ«˛Ó˚ ˆÓ!¢ ˆË˛yê˛ x˜Ïl!ï˛Ü˛ Ë˛yˆÏÓ ~Ü˛çˆÏlÓ˚ ˛õˆÏ«˛
ˆÎyà Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
åáä !Ê˛!çÓ˚ !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ xyˆÏà ˆË˛yê˛yÓ˚ˆÏòÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ≤Ãã˛yÓ˚˛õ%!hflÏÜ˛yÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ §ï˛Ü≈˛ Ü˛ˆÏÓ˚ Ó°y •Î˚ ≤Ãy=˛l
≤ÃôylÙsf# ÙˆÏ•w ˆã˛Ôô%!Ó˚ˆÏÜ˛ ˆË˛yê˛ !òˆÏ° ˆòˆÏ¢ Ó˚=˛ V˛Ó˚ˆÏÓ– ~à%!° !SÈ° Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ ÓÇˆÏ¢yq(ï˛
lyà!Ó˚Ü˛ˆÏòÓ˚ ≤Ã!ï˛ Ë˛#!ï˛ ≤Ãò¢≈l–
åàä xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛yÓ˚ ≤Ã!ï˛!ê˛ ≤ÃˆÏòˆÏ¢Ó˚ fl∫ï˛sf ˆË˛yê˛@˝Ã•î G àîly ˛õÂô!ï˛ ~ÓÇ !lÓ≈yã˛l ˛õ!Ó˚ã˛y°lyÓ˚ çlƒ
!l!ò≈T˛ xy!ôÜ˛y!Ó˚Ü˛ xyˆÏSÈ– 2000 §yˆÏ° Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ !lÓ≈yã˛ˆÏl ˆÊœ˛y!Ó˚í˛y ≤ÃyˆÏò!¢Ü˛ Ü˛ï,≈˛˛õ«˛ !Ù/

àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 74
Ó%ˆÏ¢Ó˚ ˛õˆÏ«˛ xˆÏlÜ˛ !Óï˛!Ü≈˛ï˛ !§Âôyhs˝ xÓ°¡∫l Ü˛ˆÏÓ˚– !Ü˛v ˆÜ˛í˛z ˙ !§Âôyhs˝à%!° ˛õ!Ó˚Óï≈˛l
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚!l–
xl%¢#°l
10– ~áyˆÏl Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ !Ü˛S%È x§ò%˛õyÎ˚ xÓ°¡∫ˆÏlÓ˚ âê˛ly í˛zˆÏÕ‘á Ü˛Ó˚y •°– ≤Ã!ï˛!ê˛ âê˛lyÓ˚ ˆ«˛ˆÏe
§Ù§ƒyà%!° !ã˛!•´ï˛ Ü˛Ó˚– ˙ ôÓ˚ˆÏîÓ˚ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ §ÇˆÏ¢yôˆÏîÓ˚ çlƒ Ü˛# Ü˛Ó˚y í˛z!ã˛ï˛⁄
åÜ˛ä !lÓ≈yã˛l ˆây£ÏîyÓ˚ ˛õÓ˚ Ùsf# Ù•y¢Î˚ Órô •ˆÏÎ˚ ÎyGÎ˚y !ã˛!lÜ˛ˆÏ°Ó˚ ˛õ%lÓ˚yÎ˚ ã˛y°% Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ xy!Ì≈Ü˛
§y•yˆÏÎƒÓ˚ ≤Ã!ï˛◊%!ï˛ ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚ ly–
åáä !ÓˆÏÓy˚ ô# ò°à%!° x!Ë˛ˆÏÎyà Ü˛ˆÏÓ˚ ÓˆÏ° ˆÎñ ò)Óò˚ ¢≈l ~ÓÇ xyÜ˛y¢Óyî# ï˛yˆÏòÓ˚ ≤Ãã˛yÓ˚ ~ÓÇ Ó=˛Óƒà%!°
à%Ó˚%c§•Ü˛yˆÏÓ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢l Ü˛ˆÏÓ˚ ly–
åàä !lÓ≈yã˛l Ü˛!Ù¢ˆÏlÓ˚ ~Ü˛ xl%§rôyˆÏl ˆòáy ÎyÎ˚ ˆÎñ ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛!ê˛ Ó˚yˆÏçƒÓ˚ ˆË˛yê˛yÓ˚ ï˛y!°Ü˛yÎ˚
20°«˛ ~Ó˚ ˆÓ!¢ Ë)˛Î˚y ˆË˛yê˛yˆÏÓ˚Ó˚ lyÙ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
åâä ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛!ê˛ òˆÏ°Ó˚ ˛õˆÏ«˛ xflfÈüÈ¢flf §¡∫!°ï˛ ~Ü˛!ê˛ ày!í˛¸ Ó˚yhflÏyÓ˚ ÙˆÏôƒ xlƒ òˆÏ°Ó˚ ˆlï˛yˆÏòÓ˚
Óyôy ˆòÎ˚ ~ÓÇ xyÜ˛Ùî ã˛y°yÎ˚ ÎyˆÏï˛ ï˛yÓ˚y ï˛yˆÏòÓ˚ §ÙÌ≈Ü˛ˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ ˆÏ˛õÔÑS%ÈˆÏï˛ ly ˛õyˆÏÓ˚–
11– ~•z xôƒyˆÏÎ˚ ˛õí˛¸yˆÏlyÓ˚ §ÙÎ˚ Ó˚ˆÏÙ¢ ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛ í˛z˛õ!fiÌï˛ !SÈ°lyñ ˛õˆÏÓ˚Ó˚ !òl ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛ ~ˆÏ§ ˆ§ ï˛yÓ˚
!˛õï˛yÓ˚ Ü˛ySÈ ˆÌˆÏÜ˛ ˆ¢yly !Ü˛S%È âê˛ly Órô%ˆÏòÓ˚ ÓˆÏ°– Ó˚ˆÏÙˆÏ¢Ó˚ í˛z!Õ‘!áï˛ ~•z Ùhs˝Óƒà%!°ˆÏï˛ Ü˛# Ü˛# Ë%˛°
xyˆÏSÈ⁄
åÜ˛ä Óy!í˛¸Ó˚ ˛õ%Ó˚%£ÏˆÏòÓ˚ !lˆÏò≈¢ xl%ÎyÎ˚# Ù!•°yÓ˚y ˆË˛yê˛ ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚– ï˛y•ˆÏ° flf# çy!ï˛Ó˚ xy°yòy
ˆË˛yê˛y!ôÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛# ≤ÃˆÏÎ˚yçl⁄
åáä ò°#Î˚ Ó˚yçl#!ï˛ §ÙyˆÏç x!fiÌÓ˚ï˛y §,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ≤Ã!ï˛m!®µï˛y lÎ˚ ˙Ü˛ÙˆÏï˛Ó˚ !Ë˛!_ˆÏï˛ !lÓ≈yã˛l
•GÎ˚y í˛z!ã˛ï˛–
åàä ~Ü˛Ùye flÿï˛Ü˛ Óƒ!=˛ˆÏòÓ˚•z !lÓ≈yã˛ˆÏl ≤Ã!ï˛m!®µï˛y Ü˛Ó˚yÓ˚ xl%Ù!ï˛ ˆòGÎ˚y í˛z!ã˛ï˛–

≤Ã!ï˛ ÓSÈÓ˚ ˆòˆÏ¢Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ Ó˚yˆÏçƒ !Óôyl§Ë˛y !lÓ≈yã˛l xl%!¤˛ï˛ •Î˚– ˙ §ÙˆÏÎ˚ xl%!¤˛ï˛ !lÓ≈yã˛là%!°Ó˚
í˛z˛õÓ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ!¢ï˛ ï˛Ìƒà%!° §Ç@˝Ã• Ü˛ˆÏÓ˚y– §Ç@˝ÃˆÏ•Ó˚ §ÙÎ˚ ≤Ã!ï˛ˆÏÓòlà%!° !ï˛l!ê˛ Ë˛yˆÏà Ë˛yà Ü˛ˆÏÓ˚y–
v !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ xyˆÏà ˆÎ §Ü˛° à%Ó˚%c˛õ)î≈ âê˛ly âˆÏê˛ˆÏSÈ üÈ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ò°à%!°Ó˚ ˆây!£Ïï˛ Ü˛Ù≈§)!ã˛ñ
çlàˆÏîÓ˚ òy!Ó òyGÎ˚y §ÇÜ˛yhs˝ ï˛ÌƒyÓ°#ñ !lÓ≈yã˛l Ü˛!Ù¢ˆÏlÓ˚ Ë)˛!ÙÜ˛y–
v ˆË˛yê˛@˝Ã•î ~ÓÇ àîlyÓ˚ !òˆÏlÓ˚ à%Ó˚%c˛õ)î≈ âê˛lyà%!°ñ ≤ÃyÆ ˆË˛yê˛§Çáƒyñ x§ò%˛õyÎ˚ xÓ°¡∫ˆÏlÓ˚
âê˛lyà%!°ñ ˛õ%l/!lÓ≈yã˛lñ !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ Ê˛°yÊ˛° §¡õˆÏÜ≈˛ ˛õ)Ó≈yË˛y§ ~ÓÇ ã)˛í˛¸yhs˝ Ê˛°yÊ˛°–
v !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ ˛õÓ˚Óï˛#≈ §ÙÎ˚ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ò°à%!°Ó˚ çÎ˚ G ˛õÓ˚yçˆÏÎ˚Ó˚ Ü˛yÓ˚î§Ù)•ñ §ÇÓyòÙyôƒÙ
Ü˛ï,≈˛Ü˛ !lÓ≈yã˛!l Óƒyáƒyñ Ù%áƒÙsf#Ó˚ ÙˆÏlylÎ˚l–

75 !lÓ≈yã˛!l Ó˚yçl#!ï˛
ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ !Óòƒy°Î˚ 25 çyl%Î˚y!Ó˚ çyï˛#Î˚ ˆË˛yê˛òyl !òÓ§ (National Voter’s Day)
Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ⁄ ï%˛!Ù !Ü˛ NVDüÈ~Ó˚ ≤Ã!ï˛K˛y !lˆÏÎ˚SÈ⁄

2016 §yˆÏ° 67ï˛Ù àîï˛sf !òÓ§ í˛z˛õ°ˆÏ«˛ lï%˛l !ò!Õ‘Ó˚ Ó˚yç˛õˆÏÌ !lÓ≈yã˛l Ü˛!Ù¢ˆÏlÓ˚ ˆ¢yË˛yÎyey–

àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 76
˛õM˛Ù xôƒyÎ˚

≤Ã!ï˛¤˛yl §Ù)ˆ•Ï Ó˚ Ü˛yç

Working of Institution

Ë)˛!ÙÜ˛y åIntroductionä :
çlàî Ü˛ï,≈˛Ü˛ ¢y§Ü˛ !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ ÙˆÏôƒ•z àîï˛sf §#ÙyÓÂô lÎ˚– àîï˛ˆÏsf ¢y§Ü˛ˆÏòÓ˚ Ü˛ï˛à%!° xy•zl G
˛õÂô!ï˛ xl%§Ó˚î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •Î˚– ï˛yÓ˚y Ü˛ï˛à%!° ≤Ã!ï˛¤˛yˆÏlÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z xôƒyˆÏÎ˚ àîï˛y!sfÜ˛ ÓƒÓﬁÌyÎ˚
≤Ã!ï˛¤˛ylà%!°Ó˚ Ü˛yçÜ˛Ù≈ §¡õˆÏÜ≈˛ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚y •Î˚– xyÙyˆÏòÓ˚ ˆòˆÏ¢ !Ü˛Ë˛yˆÏÓ à%Ó˚%c˛õ)î≈ !§Âôyhs˝à%!° @˝Ã•î Ü˛Ó˚y
•Î˚ ~ÓÇ Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚# Ü˛Ó˚y •Î˚ ~•z xyˆÏ°yã˛lyÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ xyÙÓ˚y !Ó£ÏÎ˚!ê˛ Ó%V˛ˆÏï˛ ˆã˛T˛y Ü˛Ó˚Ó– xyÙÓ˚y xyˆÏÓ˚y ˆòáÓ
~•z §Ü˛° !§ÂôyˆÏhs˝Ó˚ !Óï˛!Ü≈˛ï˛ !Ó£ÏÎ˚à%!° Ü˛#Ë˛yˆÏÓ §Ùyôyl Ü˛Ó˚y •Î˚– ~ˆÏ«˛ˆÏe xyÙÓ˚y !ï˛l!ê˛ ≤Ã!ï˛¤˛yˆÏlÓ˚ í˛zˆÏÕ‘á
Ü˛Ó˚Ó ˆÎà%!° !§Âôyhs˝ ˆlGÎ˚yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe Ù)áƒ Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚– ≤Ã!ï˛¤˛ylà%!° •°ñ xy•zl !ÓË˛yàñ ¢y§l
!ÓË˛yà ~ÓÇ !Óã˛yÓ˚ !ÓË˛yà–
˛õ)Ó≈Óï˛#≈ ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛Ó˚ xyˆÏ°yã˛lyÎ˚ ~•z §Ü˛° ≤Ã!ï˛¤˛yl §¡õˆÏÜ≈˛ xyÙÓ˚y !Ü˛S%È !Ü˛S%È ˛õˆÏí˛¸!SÈ– ~áyˆÏl
xyÙÓ˚y ˙ §Ü˛° xyˆÏ°yã˛lyÓ˚ o%ï˛ §ÇˆÏ«˛˛õ Ü˛ˆÏÓ˚ xyˆÏÓy˚ àË˛#Ó˚ï˛Ó˚ !çK˛y§yÓ˚ !òˆÏÜ˛ x@˝Ã§Ó˚ •Ó– ≤Ã!ï˛!ê˛ ≤Ã!ï˛¤˛yˆÏlÓ˚
ˆ«˛ˆÏe xyÙyˆÏòÓ˚ !çK˛y§ƒ •°ñ ~ ≤Ã!ï˛¤˛ylà%!° Ü˛# Ü˛ˆÏÓ˚⁄ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ~ ≤Ã!ï˛¤˛ylà%!° xlƒ ≤Ã!ï˛¤˛yˆÏlÓ˚ §yˆÏÌ
§¡õÜ≈˛Î%=˛⁄ ˆÜ˛yl‰ ˆÜ˛yl‰ !Ó£ÏÎ˚ ~≤Ã!ï˛¤˛yˆÏlÓ˚ Ü˛yçà%!°ˆÏÜ˛ Ü˛Ù ˆÓ!¢ àîï˛y!sfÜ˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆï˛yˆÏ°⁄ ~áyˆÏl Ù)°
í˛zˆÏj¢ƒ •° Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ≤Ã!ï˛¤˛ylà%!° !Ù!°ï˛Ë˛yˆÏÓ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛yçÜ˛Ù≈ ˛õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛y Ó%V˛ˆÏï˛ ˛õyÓ˚y– ˆÜ˛yl
ˆÜ˛yl ˆ«˛ˆÏe xyÙÓ˚y ~•z ≤Ã!ï˛¤˛ylà%!°Ó˚ §ˆÏAà xlƒ ˆÜ˛yˆÏly àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ ≤Ã!ï˛¤˛ylà%!°Ó˚ ï%˛°lyÙ)°Ü˛
xyˆÏ°yã˛ly Ü˛!Ó˚– ~•z xôƒyˆÏÎ˚ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ çyï˛#Î˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ï˛Ìy ˆÜ˛w#Î˚ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ≤Ã!ï˛¤˛ylà%!° Ü˛#Ë˛yˆÏÓ Ü˛yç
Ü˛ˆÏÓ˚ ˆ§•z í˛zòy•Ó˚îà%!° xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚y •ˆÏÓ– ~•z xôƒyÎ˚ ˛õyë˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ §ÙÎ˚ ï%˛!Ù ˆï˛yÙyÓ˚ Ó˚yçƒ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚
Ü˛yçÜ˛ˆÏÙ≈Ó˚ í˛zòy•Ó˚îà%!° §¡õˆÏÜ≈˛ !ã˛hs˝y G xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚–

77
5É1 Ü˛#Ë˛yˆÏÓ à%Óc%˚ ˛õ)î≈ ˛õ!Ó˚Ü˛“lyÓ˚ !§Âôyhs˝ ˆlGÎ˚y •Î˚⁄
àîx!Ë˛ˆÏÎyà ~ÓÇ ˆ˛õl¢l §ÇÜ˛yhs˝ Ùsfîy°ˆÏÎ˚Ó˚ Î%@¬
~Ü˛!ê˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚# xyˆÏò¢ §!ã˛Ó ~•z xyˆÏòˆÏ¢ fl∫y«˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚l– ~!ê˛ ~Ü˛ ˛õyï˛yÓ˚
(A GOVERNMENT ORDER) ~Ü˛!ê˛ §Ç!«˛Æ xyˆÏò¢ !SÈ°– Îy ˆòáˆÏï˛ xˆÏlÜ˛ê˛y
1990 §yˆÏ° 13 xyàT˛ ˆÜ˛w#Î˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ~Ü˛!ê˛ xyˆÏò¢ ˆï˛yÙyÓ˚ fl%ÒˆÏ°Ó˚ ˆÎ ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛!ê˛ §yôyÓ˚îÈüÈ!ÓK˛!ÆÓ˚
çy!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚– ~ê˛yˆÏÜ˛ Ó°y •Î˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚# òÆˆÏÓ˚Ó˚ ÙˆÏï˛y– §Ó˚Ü˛yÓ˚ ≤Ã!ï˛!òl !Ó!Ë˛ß¨ !Ó£ÏˆÏÎ˚ ~Ó˚Ü˛Ù ¢ï˛
fløyÓ˚Ü˛!°!˛õ– xlƒylƒ §Ó˚Ü˛yÓ˚# xyˆÏòˆÏ¢Ó˚ ÙˆÏï˛y ~ˆÏï˛ ¢ï˛ xyˆÏò¢ çy!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚– !Ü˛v ~•z xyˆÏò¢!ê˛ !ÓˆÏ¢£Ï
í˛zˆÏÕ‘á !SÈ°ñ Ü˛!ÙÜ˛ §Çáƒy ~ÓÇ ~!ê˛ •° GÉ~ÙÉ l¡∫Ó˚ à%Ó˚%c˛õ)î≈ ~Ü˛yÓ˚ˆÏî•z ˆÎñ ~!ê˛ !SÈ° ò#â≈Ü˛yˆÏ°Ó˚ ~Ü˛!ê˛
36012‡31‡90ÈüÈ •z~§!ê˛ å~§ !§ !ê˛ä ï˛y!Ó˚á !Óï˛!Ü≈˛ï˛ !Ó£ÏˆÏÎ˚Ó˚ í˛zÍ§– ~ál xyÙÓ˚y ˆò!á !Ü˛Ë˛yˆÏÓ
13ÈüÈ8ÈüÈ1990 ˆÜ˛w#Î˚ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛Ù≈§ÇfiÌylñ ~•z !§Âôyhs˝ ˆlGÎ˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~ÓÇ ˛õÓ˚Óï˛#≈ˆÏï˛ ~ !Ó£ÏˆÏÎ˚
Ü˛# âˆÏê˛ˆÏSÈ–

àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 78
~•z xyˆÏòˆÏ¢Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ ~Ü˛!ê˛ à%Óc%˚ ˛õ)î≈ l#!ï˛Ó˚
í˛z˛õÓ˚ !§Âôyhs˝ ˆây£Ïîy Ü˛Ó˚y •Î˚– ~ˆÏï˛ Ó°y •Î˚ Ë˛yÓ˚ï˛
§Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ xô#l x§yÙ!Ó˚Ü˛ ~ÓÇ §yÙ!Ó˚Ü˛ !ÓË˛yˆÏàÓ˚ !lˆÏç Ü˛ˆÏÓy˚
§Ü˛° ¢)lƒ˛õˆÏòÓ˚ 27¢ï˛yÇ¢ ˛õò §yÙy!çÜ˛ ~ÓÇ !¢«˛y
v ~áyˆÏ l í˛z ! Õ‘ ! áï˛ !Ó£Ï Î ˚ SÈ y í˛¸ y ~•z
ˆ«˛ˆÏe !˛õ!SÈˆÏÎ˚ ˛õí˛¸y ˆ◊!îÓ˚ çlƒ §ÇÓ˚!«˛ï˛ ÌyÜ˛ˆÏÓ–
≤Ã!ï˛¤˛ylà%!°Ó˚ xyÓ˚ ˆÎ !Ó£ÏÎ˚ ï%˛!Ù ˛õ)Ó≈Óï˛#≈ ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛
~§ •z !Ó !§ Ó°ˆÏï˛ ˆ§•z çlˆÏày¤˛#ˆÏÜ˛ ˆÓyV˛yÎ˚ ÎyˆÏòÓ˚ˆÜÏ ˛
˛õˆÏí˛¸SÈ ï˛y !Ü˛ fløÓ˚ˆÏî xyˆÏSÈ⁄ ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛ xyˆÏ°yã˛ly
Ë˛yÓ˚ï˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ˛õŸã˛yÍ˛õò ÓˆÏ° fl∫#Ü,˛!ï˛ òyl Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ–
Ü˛Ó˚–
ˆ§•z §ÙÎ˚ ˛õÎ≈hs˝ ã˛yÜ%˛!Ó˚ˆÏï˛ §ÇÓ˚«˛ˆÏîÓ˚ §%ˆÏÎyà !SÈ°
v ˆï˛yÙyÓ˚ Ó˚yçƒ§Ó˚Ü˛yÓ˚ Ü˛ï,≈˛Ü˛ à,•#ï˛ ~Ùl ≤Ã!ï˛!ê˛ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ˆlyê˛ !Ü˛
ï˛˛õ!¢!° çy!ï˛ ~ÓÇ ï˛˛õ!¢!° í˛z˛õçy!ï˛ˆÏòÓ˚ çlƒ–
ˆÜ˛yˆÏly à%Ó˚%c˛õ)î≈ !§Âôyhs˝ §¡õˆÏÜ≈˛ ï%˛!Ù !Ü˛ !Ü˛S%È ÙˆÏl Óí˛¸ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛
~•z xyˆÏòˆÏ¢Ó˚ Ê˛ˆÏ° ï,˛ï˛#Î˚ çlˆÏày¤˛# ÎyˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚⁄ ~ !§ÂôyˆÏhs˝Ó˚ !˛õSÈˆÏl Ó˚yçƒ˛õy°ñ Ùsf#àîñ !§Âôyhs˝⁄ Î!ò ï˛y ly •Î˚
å˛õŸã˛yÍ˛õò çlˆÏày¤˛#ä §ÇÓ˚«˛ˆÏîÓ˚ ï˛y!°Ü˛yÎ˚ xhs˝Ë˛≈% =˛
!ÓôyÎ˚Ü˛àî ~ÓÇ xyòy°ˆÏï˛Ó˚ Ë)˛!ÙÜ˛y Ü˛#⁄ ï˛ˆÏÓ !Ü˛Ë˛yˆÏÓ ˆ§ê˛y ~Ü˛ê%˛
Ü˛Ó˚y •Î˚– ¢%ô%Ùye ÎyÓ˚y ~•z ˛õŸã˛yÍ˛õò çlˆÏày¤˛#Ó˚
xy°yòy⁄
xhs˝Ë%≈˛=˛ ï˛yÓ˚y ã˛yÜ%˛Ó˚#Ó˚ ˆ«˛ˆÏe ~•z 27 ¢ï˛yÇ¢ ˛õˆÏòÓ˚
çlƒ ˆÎyàƒ– xlƒÓ˚y ~•z ˛õˆÏò xyˆÏÓòl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ !mï˛#Î˚ Ü˛!Ù¢l àë˛l Ü˛ˆÏÓ˚l– ~•z Ü˛!Ù¢ˆÏlÓ˚ ≤Ãôyl
˛õyÓ˚ˆÏÓly– !SÈˆÏ°l !Ó !˛õ Ù[˛°– ~•z Ü˛yÓ˚ˆÏî ~!ê˛ Ù[˛° Ü˛!Ù¢l
lyˆÏÙ áƒyï˛– Ü˛!Ù¢ˆÏlÓ˚ ≤Ã!ï˛ !lˆÏò≈¢ !SÈ° Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚
!§Âôyhs˝ @˝Ã•îÜ˛yÓ˚# Óƒ!=˛àî §yÙy!çÜ˛ G !¢«˛yˆÏ«˛ˆÏe ˛õŸã˛yÍ˛õò çlˆÏày¤˛#
åThe Decision Makersä !ã˛!•´ï˛Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ Ùylò[˛ !lô≈yÓ˚î Ü˛Ó˚y ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚
Ü˛yÓ˚y ~ôÓ˚ˆÏîÓ˚ fløyÓ˚Ü˛˛õe çy!Ó˚Ó˚ !§Âôyhs˝ ˆll⁄ ~ê˛y í˛zß¨!ï˛Ó˚ çlƒ Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚# ˛õòˆÏ«˛ˆÏ˛õÓ˚ §%˛õy!Ó˚¢ Ü˛Ó˚y–
˛õ!Ó˚‹ÒyÓ˚ ˆÎñ ~ôÓ˚ˆîÏ Ó˚ à%Óc%˚ ˛õ)î≈ fløyÓ˚Ü˛˛õˆÏe !Î!l fl∫y«˛Ó˚ Ü˛!Ù¢l !Ó!Ë˛ß¨ §%˛õy!Ó˚¢ §• 1980 §yˆÏ° ã)˛í˛¸yhs˝
Ü˛ˆÏÓ˚l !ï˛!l !§Âôyhs˝ !lˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l ly– !ï˛!l !SÈˆÏ°l !ÓÓÓ˚î ˆ˛õ¢ Ü˛ˆÏÓ˚l– ~Ó˚)˛õ ~Ü˛!ê˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ §%˛õy!Ó˚¢
§Ó˚Ü˛yÓ˚# Ùsfîy°ˆÏÎ˚Ó˚ ~Ü˛çl Î%@¬§!ã˛Ó Ùye– xyÙÓ˚y •°ÈüÈË˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ §yÙy!çÜ˛ ~ÓÇ !¢«˛yˆÏ«˛ˆÏe ˛õŸã˛yÍ˛õò
xl%Ùyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õy!Ó˚ ˆÎ ~•z !§Âôyhs˝à%!° ˆòˆÏ¢Ó˚ çlˆÏày¤˛#Ó˚ çlƒ 27¢ï˛yÇ¢ ã˛yÜ%˛Ó˚# §ÇÓ˚«˛î Ü˛Ó˚y–
xlƒylƒ à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ü˛yˆÏçÓ˚ §yˆÏÌ §¡õÜ≈˛Î%=˛– ˛õ)Ó≈Óï˛#≈ Ü˛!Ù¢ˆÏlÓ˚ ~•z §%˛õy!Ó˚¢ ~ÓÇ !ÓÓÓ˚î §Ç§ˆÏò xyˆÏ°y!ã˛ï˛
ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛Ó˚ xyˆÏ°yã˛lyÎ˚ ˆï˛yÙÓ˚y ~!Ó£ÏˆÏÎ˚ !Ü˛S%Èê˛y •Î˚–
˛õˆÏí˛¸SÈ– ˙ xyˆÏ°yã˛lyÓ˚ ≤Ãôyl !Ó£ÏÎ˚à%!° •°ÈüüüÈ Ó•% ÓSÈÓ˚ ôˆÏÓ˚ xˆÏlÜ˛ §yÇ§ò ~ÓÇ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛
v Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ •ˆÏ°l ˆòˆÏ¢Ó˚ ≤Ãôyl ~ÓÇ !Ó!ô§¡øï˛ Ë˛yˆÏÓ ò°§Ù)• Ù[˛° Ü˛!Ù¢ˆÏlÓ˚ ~•z §%˛õy!Ó˚¢à%!° Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚
ˆòˆÏ¢Ó˚ §ˆÏÓ≈yFã˛ ¢y§l Ü˛ï,≈˛˛õ«˛– Ü˛Ó˚ˆîÏ Ó˚ òyÓ# çy!lˆÏÎ˚ xy§ˆÏSÈ– 1989§yˆÏ° ˆ°yÜ˛§Ë˛y
v ≤ÃôylÙsf# •ˆÏ°l §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ≤Ãôyl ~ÓÇ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ !lÓ≈yã˛l xl%!¤˛ï˛ •Î˚– !lÓ≈yã˛l# •zhflÏy•yˆÏÓ˚ çlï˛y ò°
§Ü˛° «˛Ùï˛yÓ˚ ≤ÃÜ,˛ï˛ x!ôÜ˛yÓ˚#– !ï˛!l Ùsf#§Ë˛yÎ˚ ~•z ≤Ã!ï˛◊%!ï˛ òyl Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎñ ò° «˛Ùï˛yÎ˚ ~ˆÏ° Ù[˛°
§Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ à%Ó˚%c˛õ)î≈ !§Âôyhs˝ §Ù)• @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚l– Ü˛!Ù¢ˆÏlÓ˚ §%˛õy!Ó˚¢à%!° Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏÓ– çlï˛y ò°
v Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ §Ç§ò à!ë˛ï˛ •Î˚ ˆ°yÜ˛§Ë˛yñ Ó˚yçƒ§Ë˛y !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ ˛õÓ˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚ àë˛l Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z òˆÏ°Ó˚ ˆlï˛y
~ÓÇ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ˆÏÜ˛ !lˆÏÎ–˚ ≤ÃôylÙsf#Ó˚ ˛õˆÏ«˛ ˆ°yÜ˛§Ë˛yÓ˚ !Ë˛ !˛õ !§Ç ˆòˆÏ¢Ó˚ ≤ÃôylÙsf# •l– ~Ó˚˛õÓ˚ Ó•%
§Çáƒyà!Ó˚¤˛ §òˆÏ§ƒÓ˚ §ÙÌ≈l ÌyÜ˛y xyÓ¢ƒÜ˛– í˛zß¨Î˚lÙ)°Ü˛ !§Âôyhs˝ @˝Ã•î Ü˛Ó˚y •Î˚–
ï˛y•ˆÏ° ~•z ˛õòy!ôÜ˛yÓ˚# Óƒ!=˛Ó˚y•z !Ü˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚# v Ë˛yÓ˚ˆïÏ ˛Ó˚ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ §Ç§ˆÏò Ó=˛Óƒ Ó˚yáyÓ˚ §ÙÎ˚ Ù[˛° ~ál xy!Ù
òÆˆÏÓ˚Ó˚ fløyÓ˚Ü˛˛õˆÏeÓ˚ à%Ó%̊c˛õ)î≈ !§ÂôyˆÏhs˝Ó˚ §yˆÏÌ Î%=˛⁄ Ü˛!Ù¢ˆÏlÓ˚ §%˛õy!Ó˚¢ §¡õˆÏÜ˛≈ §Ó˚Ü˛yˆÏÓÓ˚ ˚ ÙˆÏlyË˛yÓ Óƒ=˛ ˛õ!Ó˚‹ÒyÓ˚Ë˛yˆÏÓ ˆòáˆÏï˛
ã˛ˆÏ°y á%ÑˆÏç ˆò!á– Ü˛ˆÏÓ˚l– ˛õy!FSÈ– ~•z Ü˛yÓ˚ˆÏî•z
~•z §Ó˚Ü˛yÓ˚# fløyÓ˚Ü˛!°!˛õ!ê˛ ò#â≈Ü˛yˆÏ°Ó˚ v 1990 ~Ó˚ 6 xyàT˛ ˆÜ˛w#Î˚ Ù!sf§Ë˛y Ü˛!Ù¢ˆÏlÓ˚ GÓ˚y Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛
¢,C°yÓÂô ≤ÃˆÏã˛T˛yà%!°Ó˚ ã)˛í˛¸yhs˝ ˛õ!Ó˚î!ï˛– Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ §%˛õy!Ó˚¢ à%!° Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ l#!ï˛àï˛ !§Âôyhs˝ Ùu˛°#Ü˛Ó˚ˆÏlÓ˚ Ü˛Ìy
ˆÜ˛w#Î˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚ 1979§yˆÏ° ˛õŸã˛yÍ˛õò ˆ◊î#Ó˚ çlƒ @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚l– ÓˆÏ°– ï˛y•z lÎ˚ !Ü˛ ⁄

79 ≤Ã!ï˛¤˛yl §Ù)ˆÏ•Ó˚ Ü˛yç

v ˛õˆÏÓ˚Ó˚ !òl ≤ÃôylÙsf# !Ë˛ !˛õ !§Ç §Ç§ˆÏòÓ˚ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ !ÓÓ˚yçÙyl ˜Ó£ÏÙƒ ò)Ó˚#Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ çlƒ ã˛yÜ%˛Ó˚#Ó˚
í˛zË˛Î˚Ü˛ˆÏ«˛Ó˚ §ò§ƒˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ ~Ü˛!ê˛ !ÓÓ,!ï˛Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ ˆ«˛ˆÏe ~•z §ÇÓ˚«˛î xï˛ƒyÓ¢ƒÜ˛– ï˛yˆÏòÓ˚ ÙˆÏï˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚#
!ã˛e!ê˛ ˛ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ !§Âôyhs˝ ˆây£Ïîy Ü˛ˆÏÓ˚l– ã˛yÜ%˛Ó˚#ˆÏï˛ ˆÎˆÏ•ï%˛ ˛õŸã˛yÍ˛õò çlˆÏày¤˛#Ó˚ ≤Ã!ï˛!l!ôc
õˆÏí˛¸y v Ùsf#§Ë˛yÓ˚ !§Âôyhs˝ §Ç!Ÿ’T˛ Ùsfîy°ˆÏÎ˚ ˛õyë˛yˆÏly ÎˆÏÌT˛ lÎ˚– §ÇÓ˚«˛î ÓƒÓfiÌy ï˛yˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ ~•z âyê˛!ï˛
•Î˚– Ùsfîy°ˆÏÎÓ˚ ˚ Ó!Ó˚¤˛ xy!ôÜ˛yÓ˚#Ü˛àî Ü˛ˆÏÎÜ˚ ˛ °y•zˆlÏ Ó˚ ˛õ)Ó˚ˆÏî §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚–
~Ü˛!ê˛ á§í˛¸y xyˆÏò¢ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ §Ç!Ÿ’T˛ Ùsf#Ó˚ xlƒ ~Ü˛ò° Ë˛yˆÏÓl ~•z §ÇÓ˚«˛î ÓƒÓfiÌy
1990ÈüÈ91 §yˆÏ° xl%ˆÏÙyòl ˆll– ~Ü˛çl §!ã˛Ó ˛õÎ≈yˆÏÎ˚Ó˚ xy!ôÜ˛y!Ó˚Ü˛ xlƒyÎƒ– ~Ó˚ Ê˛ˆÏ° ÎyÓ˚y ˛õŸã˛yò˛õò çlˆÏày¤˛#Ó˚ xhs˝Ë˛≈% =˛
§ÇÓ˚«˛î §¡õ!Ü≈˛ï˛ ˆÜ˛w#Î˚ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ˛õˆÏ«˛ fløyÓ˚Ü˛˛õˆÏe fl∫y«˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚l– lÎ˚ ï˛yˆÏòÓ˚ §Ùyl §%ˆÎÏ yà ˛õyGÎ˚yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ «%˛] •ˆÏÎˆ˚ SÏ È–
!Óï˛Ü≈˛ ~ï˛ ˆÓ!¢ ~ê˛y•z !SÈ° ˙ G ~Ù l¡∫Ó˚ 36012‡31‡90– Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚# x!ôÜ˛ ˆÎyàƒï˛y ÌyÜ˛y §ˆÏ_¥G ï˛yÓ˚y §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ã˛yÜ%˛!Ó˚
à%Ó˚%c˛õ)î≈ •ˆÏÎ˚ í˛zˆÏë˛!SÈ° •Î˚ 1990 §yˆÏ°Ó˚ 13 xyàT˛– ˛õyGÎ˚yÓ˚ §%ˆÏÎyà ˆÌˆÏÜ˛ Ó!M˛ï˛ •ˆÏÓ– ˆÜ˛í˛z ˆÜ˛í˛z ÓˆÏ°l
ˆÎñ ˆ§ §ÙÎ˚ ˛õÓ˚Óï˛#≈ Ü˛ˆÏÎÜ˚ ˛Ùy§ ~!ê˛ !SÈ° ˆòˆÏ¢Ó˚ §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ ~•z ÓƒÓfiÌy çlàˆÏîÓ˚ ÙˆÏôƒ §ÇÜ˛#î≈ çyï˛˛õyˆÏï˛Ó˚
!¢“˛õ!ï˛Ó˚yG ï˛yˆÏòÓ˚ ˆÓ!¢ xyˆÏ°y!ã˛ï˛ !Óï˛ˆÏÜ˛≈Ó˚ !Ó£ÏÎ˚– §ÇÓyò˛õe ~ÓÇ Ùyl!§Ü˛ï˛y !ã˛Ó˚fiÌyÎ˚# Ü˛Ó˚ˆÏÓ– Ê˛ˆÏ° çyï˛#Î˚ ˙Ü˛ƒ
í˛zÍ˛õy!òï˛ oÓƒ §yÙ!@˝ÃÓ˚ §yÙ!Î˚Ü˛ ˛õ!eÜ˛yà%!°Ó˚ ˆÓ¢#Ó˚ Ë˛yà Ü˛°yÙ ç%ˆíÏ ˛¸ ÌyÜ˛ï˛ «˛!ï˛@˝ÃhflÏ •ˆÏÓ– ~•z !§Âôyhs˝!ê˛ Ë˛yˆÏ°y !Ü˛ áyÓ˚y˛õ ~!Ó£ÏˆÎÏ ˚
!ÓK˛y˛õˆÏî ~!ê˛ ÓƒÓ•yÓ˚ ~!Ó£ÏˆÏÎ˚Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ Óƒ!=˛Ó˚ Ùï˛yÙï˛– §yÓ˚y ˆòˆÏ¢•z xyÙÓ˚y xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚Óly– ~áyˆÏl ~ í˛zòy•Ó˚î xyÙÓ˚y
Ü˛ˆÏÓ˚– xyÙ)° ÙyáˆÏlÓ˚ ~ !Ó£ÏÎ˚ !lˆÏÎ˚ Óyò G ≤Ã!ï˛Óyò SÈ!í˛¸ˆÎÏ ˚ ˛õˆÏí˛¸ ~ÓÇ ~ˆÏòÓ˚ @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ!˚ SÈ ¢%ô% Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ˆòˆÏ¢Ó˚ à%Óc%̊ ˛õ)î≈ !§Âôyhs˝à!% °
~•z !ÓK˛y˛õˆÏl ˆÜ˛yˆÏly ˆÜ˛yˆÏly!ê˛ !•ÇflÀ xyÜ˛yÓ˚ ôyÓ˚î Ü˛ˆÏÓ˚– çlàî @˝Ã•î ~ÓÇ Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚ Ü˛Ó˚y •Î˚ ~!Ó£ÏÎ!˚ ê˛ ˆÓyV˛yˆÏlyÓ˚ çlƒ–
Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ Ó=˛Óƒ ~•z xyˆÏòˆÏ¢Ó˚ !ÓÓ˚%ˆÏÂô ï˛#Ó ≤Ã!ï˛Óyò çylyÎ˚ Ü˛yÓ˚îñ ˆÜ˛ ~ §Ù§ƒyÓ˚ §Ùyôyl Ü˛ˆÏÓˆ˚ SÏ È⁄ ˆï˛yÙÓ˚y çyl
!Ó£ÏÎ˚à%!° !ã˛!•´ï˛ Ü˛Ó˚– ~•z xyˆÏò¢ •yçyÓ˚ •yçyÓ˚ Ü˛Ù≈≤ÃyÌ#≈Ó˚ Ü˛yˆÏSÈ ã˛yÜ%˛Ó˚#Ó˚ ˆÎñ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ !§ÂôyˆÏhs˝ í˛zq(ï˛ §Ù§ƒyà%!° §ÙyôyˆÏlÓ˚
§%ˆÏÎyà §ÇÜ%˛!ã˛ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ˆÜ˛í˛z ˆÜ˛í˛z xl%Ë˛Ó Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎñ çlƒ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ §%!≤ÃÙ ˆÜ˛yê≈˛ G •y•zˆÏÜ˛yê≈˛ fiÌy˛õl Ü˛Ó˚y
•Î˚– Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛çl lyà!Ó˚Ü˛ ~ÓÇ §Çàë˛l ~•z !§ÂôyˆÏhs˝Ó˚
©GCMMF India
!ÓˆÏÓ˚yô#ï˛y Ü˛ˆÏÓ˚ xyòy°ˆÏï˛ xˆÏlÜ˛à%!° ÙyÙ°y Ü˛ˆÏÓ˚l–
ï˛yÓ˚y §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ xyˆÏò¢ˆÏÜ˛ fiÌ!àï˛ G Óy!ï˛° Ü˛Ó˚yÓ˚
xyˆÏÓòl çylyl– Ë˛yÓ˚ˆïÏ ˛Ó˚ §%!≤ÃÙ ˆÜ˛yê≈˛ ~!Ó£ÏˆÎÏ ˚ §Ü˛°
xyˆÏÓòl ~Ü˛!eË)˛ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ !Óã˛yÓ˚ Ü˛yÎ≈ ¢%Ó˚% Ü˛ˆÏÓ˚l– ~•z
ÙyÙ°y Ú•z!®Ó˚y ˆ§y!lÛ åIndian Sawfiney and
thers Vs Union of India caseä ~ÓÇ xlƒylƒ
ÓlyÙ ÚË˛yÓ˚ï˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ÙyÙ°yÛ lyˆÏÙ ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛– §%!≤ÃÙ
ˆÜ˛yˆÏê˛≈ Ó˚ ~àyÓ˚çl !Óã˛yÓ˚Ü˛ í˛zË˛Î˚ ˛õˆÏ«˛Ó˚ Î%!=˛à%!° ¢%ˆlÏ l
~ÓÇ §Çáƒyà!Ó˚¤˛ !Óã˛yÓ˚ˆÏÜ˛Ó˚ §ÙÌ≈ˆÏl §%!≤ÃÙ ˆÜ˛yê≈˛
1992 §yˆÏ° §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ xyˆÏò¢!ê˛ ˜Óô ÓˆÏ° ˆây£Ïîy
Ü˛ˆÏÓ˚l– ˛õy¢y˛õy!¢ §%!≤ÃÙ ˆÜ˛yê≈˛ ~•z xyˆÏòˆÏ¢Ó˚ Ù)°
fløyÓ˚Ü˛˛õe!ê˛Ó˚ !Ü˛S%È §ÇˆÏ¢yôˆÏlÓ˚ Ü˛Ìy ÓˆÏ°l– xyòy°ï˛
ÓˆÏ° ˆÎñ ˛õŸã˛yò˛õò çlˆÏày¤˛#Ó˚ xhs˝Ë%≈˛=˛ ≤Ã!ï˛!¤˛ï˛
çlàîˆÏÜ˛ ~•z §ÇÓ˚«˛ˆÏîÓ˚ xyGï˛yÓ˚ Óy•zˆÓÏ ˚ Ó˚yáyÓ˚ çlƒ–
xyòy°ˆÏï˛Ó˚ xyˆÏò¢ˆÏÜ˛ Ùylƒï˛y !òˆÏÎ˚ §Ç!Ÿ’T˛ Ùsfîy°Î˚
1993 §yˆÏ° 8 ˆ§ˆÏ≤Wz¡∫Ó˚ ~Ü˛!ê˛ §ÇˆÏ¢y!ôï˛ fløyÓ˚Ü˛
!°!˛õ çy!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z Ë˛yˆÏÓ ~•z !Óï˛ˆÏÜ≈˛Ó˚ xÓ§yl
âˆÏê˛ ~ÓÇ ˆ§•z ˆÌˆÏÜ˛ ~•z l#!ï˛ xl%§Ó˚î Ü˛Ó˚y •ˆÏFSÈ–

àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 80
˛õŸã˛yò˛õò çlˆÏày¤˛#Ó˚ çlƒ §ÇÓ˚«˛ˆÏîÓ˚ ~•z ÙyÙ°yÎ˚ ˆÜ˛ Ü˛# Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ⁄
§%!≤ÃÙ ˆÜ˛yê≈˛ ~!ê˛ !§Âôyhs˝ §¡õˆÏÜ≈˛ xyl%¤˛y!lÜ˛ ˆây£Ïîy ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚l–
Ùsf#§Ë˛y ~!ê˛ ﬂøyÓ˚Ü˛ !°!˛õÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ !§Âôyhs˝ Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚l–
Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ ã˛yÜ%˛Ó˚#Ó˚ ˆ«˛ˆÏe 27¢ï˛yÇ¢ §ÇÓ˚«˛ˆÏîÓ˚ !§Âôyhs˝ @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚l–
§Ó˚Ü˛y!Ó˚ xy!ôÜ˛y!Ó §ÇÓ˚«˛îˆÏÜ˛ ˜Óô ÓˆÏ° Ùylƒï˛y ˆòl–
˚Ü˛àî

Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ≤Ã!ï˛¤˛yˆÏlÓ˚ ≤ÃˆÎÏ y˚ çl#Î˚ï˛y ˆï˛yÙyÓ˚

(Need for Political Institutions) x@˝Ãà!ï˛
§Ó˚Ü˛yÓ˚ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛yÓ˚ ~Ü˛!ê˛ í˛zòy•Ó˚î xyÙÓ˚y v í˛zFã˛˛õòfiÌ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ Ü˛Ù≈ã˛yÓ˚#Ó˚y Ùsf#§Ë˛yÓ˚
~áyˆÏl ˆòˆÏá!SÈ– ˆò¢ ¢y§ˆÏlÓ˚ çlƒ ~Ó˚Ü˛Ù xˆÏlÜ˛ !§Âôyhs˝à%!° ÓyhflÏÓyÎ˚ˆÏlÓ˚ çlƒ òy!Î˚c≤ÃyÆ– ï˛yÓ˚y
Îyã˛y•z Ü˛ˆÏÓy˚
Ü˛yç Ü˛Ó˚ˆÏï •Î˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õ §Ü˛° lyà!Ó˚ˆÏÜ˛Ó˚ §!¡ø!°ï˛Ë˛yˆÏÓ ~Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛–
!lÓ˚y˛õ_y !l!Ÿã˛ï˛ Ü˛Ó˚y ~ÓÇ !¢«˛y G fl∫yfiÌƒ !Ó£ÏÎ˚Ü˛ v §%!≤ÃÙˆÏÜ˛yê≈˛ ~Ùl ~Ü˛!ê˛ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ≤Ã!ï˛¤˛yl ˆÎáyˆÏl
§%ˆÏÎyà §%!Óôy ≤Ãòyl Ü˛Ó˚y §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ xlƒï˛Ù òy!Î˚c– lyà!Ó˚Ü˛ G §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ÙˆÏôƒ !ÓˆÏÓ˚yˆÏôÓ˚ ã)˛í˛¸yhs˝ !ÙÙyÇ§y
çlàî ˆÌˆÏÜ˛ §Çà,•#ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚Ó˚ xÌ≈ !òˆÏÎ˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚ •Î˚–
≤Ã¢y§lñ ≤Ã!ï˛Ó˚«˛y ~ÓÇ í˛zß¨Î˚lÙ)°Ü˛ Ü˛yçÜ˛Ù≈ ã˛y°yÎ˚– ï%˛!Ù !Ü˛ ~•z ôÓ˚ˆÏîÓ˚ xyˆÏÓ˚y ≤Ã!ï˛¤˛yˆÏlÓ˚
§Ó˚Ü˛yÓ˚ xˆÏlÜ˛ í˛zß¨Î˚lÙ)°Ü˛ ˛õ!Ó˚Ü˛“ly ˜ï˛Ó˚# ~ÓÇ ï˛y í˛zòy•Ó˚î !òˆÏï˛ ˛õyÓ˚⁄ ï˛yˆÏòÓ˚ Ë)˛!ÙÜ˛y Ü˛# Ó˚)˛õ⁄
ÓyhflÏÓyÎ˚ˆÏlÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚– Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛çl òy!Î˚c≤ÃyÆ Óƒ!=˛ ~•z ôÓ˚ˆÏîÓ˚ ≤Ã!ï˛¤˛yˆÏlÓ˚ Ü˛yçÜ˛Ù≈ á%Ó §•ç
~•z §Ü˛° Ü˛yçÜ˛Ù≈ ˛õ!Ó˚ã˛y°lyÓ˚ çlƒ à%Ó%̊c˛õ)î≈ !§Âôyhs˝ §yôƒ lÎ˚– §Ü˛° ≤Ã!ï˛¤˛yl•z §%!l!ò≈T˛ !lÎ˚Ù Ü˛yl%ˆÏlÓ˚
!lˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– Î!ò ~•z !§ÂôyˆÏhs˝ ˆÜ˛yˆÏly Ë%˛° ÌyˆÏÜ˛ xÌÓy xô#l– ~•z §Ó xy•zl Ü˛yl%l myÓ˚y §Ü˛° !lÎ˚!sfï˛–
~à%!° ÓyhflÓÏ yÎ˚ˆlÏ Ó˚ ˆ«˛ˆÏe ˆÜ˛yˆÏly e%!ê˛ ˆòáy ˆòÎ˚ ï˛y•ˆÏ° ≤Ã!ï˛¤˛ylà%!°ˆÏÜ˛ §Ë˛y §!Ù!ï˛Ó˚ xyˆÏÎ˚yçl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •Î˚–
ˆÜ˛ylê˛y Ë%˛° ~ÓÇ ˆÜ˛ylê˛y !ë˛Ü˛ ~!Ó£ÏˆÎÏ ˚ !§Âôyhs˝ ˆlGÎ˚yÓ˚ Ü˛!Ù!ê˛ àë˛l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •Î˚ ~ÓÇ Ü˛Ù≈§)ã˛# ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛
òy!Î˚c xlƒ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛çl Óƒ!=˛Ó˚ í˛z˛õÓ˚ lƒhflÏ ÌyˆÏÜ˛– ˆÎ •Î˚– ÎyÓ˚ Ê˛ˆÏ° xÎÌy !Ó°¡∫ âˆÏê˛ ~ÓÇ lyly ç!ê˛°ï˛yÓ˚
ˆÜ˛yˆÏly !Ó£ÏˆÏÎ˚ Ü˛yç Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ˆÜ˛ òy!Î˚c≤ÃyÆ ï˛y §,!T˛ •Î˚– Ü˛áˆÏly Ü˛áˆÏly ~§Ü˛° ≤Ã!ï˛¤˛yˆÏl Ü˛yç Ü˛Ó˚y
çyly ≤Ã!ï˛!ê˛ Óƒ!=˛Ó˚ çlƒ à%Ó˚%c˛õ)î≈ – ~ê˛y xyˆÏÓ˚y •ï˛y¢y ÓƒOÜ˛ •ˆÏÎ˚ í˛zˆÏë˛– ~Ü˛yÓ˚ˆÏî ˆÜ˛í˛z ˆÜ˛í˛z ÙˆÏl
à%Ó˚%c˛õ)î≈ ~Ü˛yÓ˚ˆÏî ˆÎñ ~Ü˛ÓyÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly í˛zß¨Î˚lÙ)°Ü˛ Ü˛ˆÏÓl˚ xy•zlñ !lÎ˚ÙÜ˛yl%lñ !l!ò≈T˛ ˛õÂô!ï˛ñ §Ë˛y ˛§!Ù!ï˛
Ü˛yç ¢%Ó%̊ •ˆÏ° ï˛yÓ˚ Ë˛yÓ˚≤ÃyÆ xy!ôÜ˛y!Ó˚ˆÏÜ˛Ó˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l G xy°y˛õ xyˆÏ°yã˛ly SÈyí˛¸y•z ~Ü˛çl Óƒ!=˛ Ü˛ï,≈˛Ü˛
âê˛ˆÏ°G ï˛y ã˛°ˆÏï˛•z ÌyÜ˛ˆÏÓ– !§Âôyhs˝ @˝Ã•î x!ôÜ˛ Ü˛yÙƒ– !Ü˛v ~ê˛y àîï˛ˆÏsfÓ˚ Ù)°
§%ï˛Ó˚yÇ ~§Ü˛° à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ü˛yç ÓyhflÏÓyÎ˚ˆÏlÓ˚ ¢!=˛ lÎ˚– ≤Ã!ï˛¤˛yl §Ù)ˆÏ•Ó˚ Ü˛yçÜ˛ˆÏÙ≈ x!ôÜ˛ §ÙÎ˚
çlƒ xyô%!lÜ˛ àîï˛y!sfÜ˛ ÓƒÓfiÌyÎ˚ xˆÏlÜ˛ í˛z˛õyÎ˚ ÓƒÎ˚ ~ÓÇ lyly ç!ê˛°ï˛y àîï˛y!sfÜ˛ ÓƒÓfiÌyÎ˚ !ÓˆÏ¢£Ï
xÓ°¡∫l Ü˛Ó˚y •Î˚– ~•z í˛z˛õyÎ˚à!% °ˆÏÜ˛•z ≤Ã!ï˛¤˛yl ÓˆÏ°– ˆÜ˛yl ≤Ã!ï˛¤˛ylà%!°
í˛z˛õˆÏÎyà#– Ü˛yÓ˚î ~Ó˚Ê˛ˆÏ° ˆÜ˛yˆÏly !§Âôyhs˝ @˝Ã•ˆÏîÓ˚ ˆï˛yÙyÓ˚ fl%Ò° ˛õ!Ó˚ã˛y°lyÎ˚
≤Ã!ï˛¤˛ylà%!° ÎÌyÎÌË˛yˆÏÓ Ü˛yç Ü˛Ó˚ˆ° Ï •z àîï˛sf §Ê˛° ˆ«˛ˆÏe çlàˆÏîÓ˚ §ˆÏAàÈ xy°y˛õ xyˆÏ°yã˛ly G ï˛yˆÏòÓ˚ §y•yÎƒ Ü˛Ó˚ˆÏSÈ⁄ fl%Ò°
•Î˚– ï˛y•z §ÓˆÏòˆÏ¢Ó˚ §Ç!ÓôyˆÏl ~•z §Ü˛° §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ˛õÓ˚yÙ¢≈ @˝Ã•ˆÏîÓ˚ §%ˆÏÎyà ÌyˆÏÜ˛– ~Ë˛yˆÏÓ ≤Ã!ï˛¤˛ylà%!° ˛õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛!Ù!ê˛Ó˚
≤Ã!ï˛¤˛ylà%!°Ó˚ «˛Ùï˛y G Ü˛yÎ≈yÓ°# §¡õˆÏÜ≈˛ §%!l!ò≈T˛ lyly ç!ê˛° ˛õÂô!ï˛ xl%§Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚ çlÜ˛°ƒyîÜ˛yÙ# §y•yÎƒ SÈyí˛¸y•z ˆÜ˛yˆÏly
xy•zˆÏlÓ˚ !lˆÏò≈¢ ÌyˆÏÜ˛– í˛z˛õˆÏÓ˚Ó˚ í˛zòy•Ó˚ˆÏî xyÙÓ˚y à%Ó%̊c˛õ)î≈ !§Âôyhs˝à%!° !lˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– xÓ¢ƒ ï˛yÓ˚y ˆÜ˛yl ~Ü˛çl Óƒ!=˛ Î!ò ~•z
ˆòˆÏá!SÈ !Ó!Ë˛ß¨ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ≤Ã!ï˛¤˛ylà%!°Ó˚ !Ë˛ß¨ !Ë˛ß¨ Ü˛yç– Ë%˛° !§Âôyhs˝ @˝Ã•ˆÏîÓ˚ ˆ«˛ˆÏeG xl%Ó˛)˚ õ ˛õÂô!ï˛ xl%§Ó˚î §Ü˛° ≤Ã!ï˛¤˛ylà%!°
v ≤ÃôylÙsf# G ïÑ˛yÓ˚ Ùsf#§Ë˛y ~Ùl ~Ü˛!ê˛ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚– ~Ü˛yÓ˚ˆÏî àîï˛y!sfÜ˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ≤Ãy!ï˛¤˛y!lÜ˛ ˛õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛ˆÏÓ
≤Ã!ï˛¤˛yl ÎyÓ˚y §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ §Ü˛° à%Ó%̊c˛õ)î≈ !§Âôyhs˝ @˝Ã•î Ü˛yçÜ˛ˆÏÙ≈ ˆÓ!¢ í˛zÍ§y!•ï˛ •Î˚– fl%Ò°à%!° !Ü˛ xyˆÏÓ˚y Ë˛yˆÏ°y
Ü˛ˆÏÓ˚– ã˛°ˆÏÓ⁄

81 ≤Ã!ï˛¤˛yl §Ù)ˆÏ•Ó˚ Ü˛yç

5É2 ˛õy°≈yˆÏÙrê˛ (Parliament) : xyÙyˆÏòÓ˚ §Ç§ò Óy ˛õy°≈yˆÏÙrê˛
˛õ)ˆÓÏ ≈ í˛zˆÕÏ !‘ áï˛ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ fløyÓ˚Ü˛ !°!˛õ §ÇÜ˛yhs˝ í˛zòy•Ó˚ˆîÏ ˆÜ˛l ≤ÃˆÎÏ y˚ çl ⁄
§Ç§ˆÏòÓ˚ Ë)˛!ÙÜ˛y !Ü˛ ï%˛!Ù ÙˆÏl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛˛õyÓ˚⁄ §Ω˛Óï˛ (Why do we need a
ly– Îï˛«˛î ˛õÎ≈hs˝ §Ç§ò ~!Ó£ÏˆÏÎ˚ ˆÜ˛yˆÏly !§Âôyhs˝ ly
ˆlÎ˚ ï˛ï˛«˛î ˛õÎ≈hs˝ ˆï˛yÙyÓ˚ ÙˆÏl •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ˆÎñ Parliament?)
§Ç§ˆÏòÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly Ë)˛!ÙÜ˛y ly•z– !Ü˛v ˛õy°≈yˆÏÙrê˛ ˆÎáyˆÏl àîï˛ˆÏsf çlàˆÏîÓ˚ ˛õˆÏ«˛ !lÓ≈y!ã˛ï˛ ≤Ã!ï˛!l!ôˆÏòÓ˚
à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ ˆ§ í˛zòy•Ó˚î!ê˛ fløÓ˚î §!¡ø!°ï˛§Ë˛y ã)˛í˛¸yhs˝ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ «˛Ùï˛yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚#–
Ü˛!Ó˚– ˆ§áyˆÏl ˆÎ ÓyÜ˛ƒà%!° !l¡¨!°!áï˛ Ùhs˝Óƒ §• ˆ¢£Ï Ë˛yÓ˚ï˛ÓˆÏ£Ï≈Ó˚ !lÓ≈y!ã˛ï˛ ≤Ã!ï˛!l!ôˆÏòÓ˚ çyï˛#Î˚ §Ë˛yˆÏÜ˛
•ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ï˛yÓ˚ ≤Ã!ï˛ ò,!T˛ !ò!FSÈ–
˛õy°≈yˆÏÙrê˛ Óy §Ç§ò ÓˆÏ°– Ó˚yçƒhflˆÏ ÓÏ ˚ ~ôÓ˚ˆlÏ Ó˚ ≤Ã!ï˛!l!ô
v Ù[˛° Ü˛!Ù¢ˆÏlÓ˚ §%˛õy!Ó˚¢à%!° xyˆÏ°y!ã˛ï˛ •Î˚ ÉÉÉÉÉ–
§Ë˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ° Ó˚yçƒ xy•zl§Ë˛y Óy !Óôyl§Ë˛y– !Ó!Ë˛ß¨
v Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ ïÑ˛yÓ˚ Ë˛y£ÏˆÏî í˛zˆÏÕ‘á˛ Ü˛ˆÏÓ˚l ÉÉÉ–
ˆòˆÏ¢Ó˚ xy•zl§Ë˛yÓ˚ !Ë˛ß¨ !Ë˛ß¨ lyÙ ÌyÜ˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ !Ü˛v
v ≤ÃôylÙsf# !ÓÓ,!ï˛ ˆòl ÉÉÉÉ–
≤Ã!ï˛!ê˛ àîï˛y!sfÜ˛ ˆòˆÏ¢ ~ôÓ˚ˆÏîÓ˚ ≤Ã!ï˛!l!ô§Ë˛y Óy
!§Âôyhs˝à!% ° §Ç§ˆÏò §Ó˚y§!Ó˚ à,•#ï˛ •Î˚!l !Ü˛v
xy•zl§Ë˛y ÌyÜ˛y ~Ü˛yhs˝ xyÓ¢ƒÜ˛#Î˚– !Ó!Ë˛ß¨ í˛z˛õyˆÏÎ˚
Ù[˛° Ü˛!Ù¢ˆÏlÓ˚ §%˛õy!Ó˚ˆÏ¢Ó˚ í˛z˛õÓ˚ §Ç§ˆÏòÓ˚ xy°y˛õ
~•z xy•zl§Ë˛y çlàˆÏîÓ˚ ˛õˆÏ«˛ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ Ü˛ï,˛≈ c Ü˛ˆÏÓ˚
xyˆÏ°yã˛ly §Ó˚Ü˛yÓ˚ˆÏÜ˛ !§Âôyhs˝ @˝Ã•ˆÏî ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚–
§yÇ§òàî Ù[˛° Ü˛!Ù¢ˆÏlÓ˚ §%˛õy!Ó˚¢ xl%ÎyÎ˚# Ü˛yç ÌyˆÏÜ˛–
Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ã˛y˛õ§,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚– §Ç§ò 1ä ˛ õ,!ÌÓ#Ó˚ ≤ÃyÎ˚ §Ü˛° ˆòˆÏ¢Ó˚ xy•zl§Ë˛y Óy
Î!ò ~•z !§ÂôyˆÏhs˝Ó˚ §˛õˆÏ«˛ ly ÌyÜ˛ï˛ ï˛ˆÏÓ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ §Ç§ˆÏòÓ˚ •yˆÏï˛ xy•zl ≤ÃîÎ˚ˆÏlÓ˚ ã)˛í˛¸yhs˝ «˛Ùï˛y lƒhflÏ–
˛õˆÏ«˛ ~!Ó£ÏˆÏÎ˚ x@˝Ã§Ó˚ •GÎ˚y Ü˛!ë˛l !SÈ°– ï%˛!Ù Ü˛# ~•z xy•zl ≤ÃîÎ˚l ≤Ã!Ü˛Î˚y xï˛ƒhs˝ à%Ó˚%c˛õ)î≈ ï˛y•z ~•z
xl%Ùyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ ˆÜ˛l⁄ ˛õ)Ó≈Óï˛#≈ ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛ §Ç§ò ≤Ã!ï˛!l!ô §Ë˛yˆÏÜ˛ xy•zl§Ë˛y Óy !ÓôylÙ[˛° Ó°y •Î˚–
§¡õˆÏÜ≈˛ ï%˛!Ù Îy ˛õˆÏí˛¸SÈ ï˛y fløÓ˚î Ü˛Ó˚ ~ÓÇ Ü˛“ly Ü˛Ó˚ ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ §Ü˛° ˆòˆÏ¢Ó˚ ˛õy°≈yˆÏÙrê˛ lï%˛l xy•zl ≤ÃîÎ˚lñ
Ùsf#§Ë˛yÓ˚ !§ÂôyˆÏhs˝Ó˚ ˆ«˛ˆÏe §Ç§ˆÏòÓ˚ xl%ˆÏÙyòl ly ≤Ãã˛!°ï˛ xy•zˆÏlÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l xÌÓy Óy!ï˛° ~ÓÇ ï˛yÓ˚
ÌyÜ˛ˆÏ° Ü˛# âê˛ï˛⁄ ˛õ!Ó˚ÓˆÏï≈˛ xlƒ lï%˛l xy•zl ≤ÃîÎ˚l Ü˛Ó˚ˆÏï˛˛ õyˆÏÓ˚–
2ä ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ §Ü˛° ˆòˆÏ¢Ó˚ ˛õy°≈yˆÏÙrê˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ˆÏÜ˛
!lÎ˚sfî Ü˛Ó˚yÓ˚ «˛Ùï˛y Ó˚yˆÏá– Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ÙˆÏï˛y ˆòˆÏ¢ ~•z
«˛Ùï˛y §Ó˚y§!Ó˚ ~ÓÇ ã)˛í˛¸yhs˝ ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ ˆË˛yà Ü˛ˆÏÓ˚–
˛õy°≈yˆÏÙˆÏrê˛Ó˚ §ÙÌ≈l ÌyˆÏÜ˛ ÓˆÏ°•z §Ó˚Ü˛yÓ˚ !§Âôyhs˝ !lˆÏï˛˛
õyˆÏÓ˚–
3ä xÌ≈˜lÏ !ï˛Ü˛ ˆ«˛ˆÏeG §Ó˚Ü˛yˆÏÓÓ˚ ˚ í˛z˛õÓ˚ ˛õy°≈yˆÏÙrê˛
!Ó!Ë˛ß¨ !lÎ˚sîf xyˆÏÓy˚ ˛õ Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ ˛õyˆÏÓ–˚ ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà ˆòˆÏ¢•z
˛õy°≈yˆÏÙˆÏrê˛Ó˚ xl%Ù!ï˛ !lˆÏÎ˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚ xÌ≈ ÓƒÎ˚ Ü˛ˆÏÓ˚–
4ä ˆÎ ˆÜ˛yˆÏly ˆòˆÏ¢ !Ó!Ë˛ß¨ çlfl∫yÌ≈ §¡õ!Ü≈˛ï˛
à%Ó˚%c˛õ)î≈ !Ó£ÏÎ˚ ~ÓÇ çyï˛#Î˚ l#!ï˛ §¡õˆÏÜ≈˛ xy°y˛õ
xyˆÏ°yã˛ly G !Óï˛Ü≈˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ˛õy°≈yˆÏÙrê˛•z •° §ˆÏÓy≈ Fã˛
≤Ã!ï˛¤˛yl– ˛õy°≈yˆÏÙrê˛ §Ó˚Ü˛yˆÏÓÓ˚ ˚ Ü˛yˆÏSÈ ˆÎ ˆÜ˛yˆÏly !Ó£ÏˆÎÏ ˚
ï˛Ìƒ §Ó˚ÓÓ˚yˆÏ•Ó˚ òyÓ# Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
Irfan Khan

àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 82
õy°≈yˆÏÙˆÏrê˛Ó˚ ò%!ê˛ Ü˛«˛ xyÙyˆÏòÓ˚ §Ç!Óôyl Î%=˛Ó˚yT˛…#Î˚ Ü˛yë˛yˆÏÙyÎ˚
≤ÃyˆÏò!¢Ü˛ Ó˚yçƒ §Ù)ˆÏ•Ó˚ fl∫yÌ≈ §¡∫!°ï˛ Ü˛ï˛à%!° !Ó£ÏˆÏÎ˚
åTwo Houses of Parliamentä Ó˚yçƒ §Ë˛yÓ˚ •yˆÏï˛ !ÓˆÏ¢£Ï «˛Ùï˛y x˛õ≈î Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– !Ü˛v
xyô%!lÜ˛ àîï˛ˆÏsf ˛õy°≈yˆÏÙrê˛ ˆÎˆÏ•ï%˛ à%Ó%̊c˛õ)î≈ ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà ˆ«˛ˆÏe ˆ°yÜ˛§Ë˛y x!ôÜ˛ «˛Ùï˛y ˆË˛yà Ü˛ˆÏÓ˚
Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚ ˆ§ Ü˛yÓ˚ˆÏî Ó,•Í Ó˚yT˛… §Ù)ˆÏ• ã˛ˆÏ°y ˆò!á ï˛y !Ü˛Ë˛yˆÏÓ •Î˚–
xy•zl§Ë˛yÓ˚ Ü˛yçÜ˛Ù≈ ˛õ!Ó˚ã˛y°lyÓ˚ çlƒ ˛õy°≈yˆÏÙrê˛ˆÏÜ˛ 1– ˆÎ ˆÜ˛yˆÏly §yôyÓ˚î xy•zˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ò%!ê˛ Ü˛ˆÏ«˛Ó˚ ˆÎˆÏ•ï%˛ xyÙÓ˚y çy!lñ
ò%!ê˛ Ü˛ˆÏ«˛ !ÓË˛=˛ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ï˛yˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ ˆã˛¡∫yÓ˚ Óy xl%ˆÏÙyòl ≤ÃˆÏÎ˚yçl– !Ü˛v ˆÜ˛yˆÏly !Ó£ÏˆÏÎ˚ ~•z ò%!ê˛ ˆÎ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ˛õy!ê≈˛Ó˚
Ü˛«˛ §Ë˛y Ó°y •Î˚– ~ˆÏòÓ˚ ~Ü˛!ê˛ Ü˛ˆÏ«˛Ó˚ §ò§ƒÓ˚y çlàî Ü˛ˆÏ«˛Ó˚ ÙˆÏôƒ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ §,!T˛ •ˆÏ° ~ !Ó£ÏˆÏÎ˚ !§Âôyhs˝ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ï˛yÓ˚ ≤ÃË˛yÓ
Ü˛ï,˛≈ Ü˛ §Ó˚y§!Ó˚ !lÓ≈y!ã˛ï˛ •l ~ÓÇ çlàˆÏîÓ˚ ˛õˆÏ«˛ ≤ÃÜ˛, ï˛ ˆlGÎ˚yÓ˚ çlƒ í˛zË˛Î˚ Ü˛ˆÏ«˛Ó˚ §ò§ƒàî Î%@¬ x!ôˆÏÓ¢ˆÏl ˆÓ!¢ ÌyˆÏÜ˛ ï˛Ó% ˆÜ˛l
«˛Ùï˛y ˆË˛yà Ü˛ˆÏÓl˚ – !mï˛#Î˚ Ü˛ˆÏ«˛Ó˚ §ò§ƒÓ˚y §yôyÓ˚îï˛ ~Ü˛ˆÏe ÓˆÏ§ ã)˛í˛¸yhs˝ !§Âôyhs˝ !lˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛l– ~ˆÏ«˛ˆÏe §Ç§ˆÏò ~ˆÏï˛y ï˛Ü≈˛ ~ÓÇ
˛õˆÏÓ˚y«˛Ë˛yˆÏÓ !lÓ≈y!ã˛ï˛ •l ~ÓÇ Ü˛ï˛à%!° !ÓˆÏ¢£Ï §Çáƒy!ôÜ˛ƒ §òˆÏ§ƒÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî ˆ°yÜ˛§Ë˛yÓ˚ Ùï˛yÙï˛•z xyˆÏ°yã˛ly •Î˚⁄
à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚l– !mï˛#Î˚ Ü˛ˆÏ«˛Ó˚ §Ó≈yˆÏ˛õ«˛y x!ôÜ˛ à%Ó˚%c˛ °yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚–
à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ü˛yç •°ñ ˛≤ÃyˆÏò!¢Ü˛ Ó˚yçƒñ xM˛° Óy 2– xy!Ì≈Ü˛ ˆ«˛ˆÏe ˆ°yÜ˛§Ë˛y x!ôÜ˛ «˛Ùï˛y ˆË˛yà
Î%=˛Ó˚yT˛…#Î˚ ÓƒÓfiÌyÓ˚ fl∫yÌ≈ §%Ó˚!«˛ï˛ Ü˛Ó˚y– Ü˛ˆÏÓ˚– ˆ°yÜ˛§Ë˛y Ü˛ï,≈˛Ü˛ xl%ˆÏÙy!òï˛ ÓyˆÏçê˛ Óy xÌ≈
xyÙyˆÏòÓ˚ ˆòˆÏ¢ ˛õy°≈yˆÏÙrê˛ ò%!ê˛ Ü˛ˆÏ«˛ !ÓË˛=˛– !Ó£ÏÎÜ˚ ˛ ˆÜ˛yˆÏly xy•zl Ó˚yçƒ§Ë˛y Óy!ï˛° Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ ˛õyˆÏÓl˚ y–
~à%!° •°ñ Ó˚yçƒ§Ë˛y åí˛zFã˛Ü˛«˛ä ~ÓÇ ˆ°yÜ˛§Ë˛y å!l¡¨ ~ˆÏ«˛ˆÏe Ó˚yçƒ§Ë˛y 14 !òl ˆò!Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ xÌÓy
Ü˛«˛ä– ~•z ò%!ê˛ Ü˛ˆÏ«˛Ó˚ §ò§ƒ ly •ˆÏÎ˚G Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ ~!Ó£ÏˆÎÏ ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ çlƒ ˆÜ˛yˆÏly ˛õÓ˚yÙ¢≈ !òˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ–˚
˛õy°≈yˆÏÙˆÏrê˛Ó˚ x!ÓˆÏFSÈj xAà– ~Ü˛yÓ˚ˆÏî ˛õy°≈yˆÏÙˆÏrê˛Ó˚ ˆ°yÜ˛§Ë˛y Ó˚yçƒ§Ë˛yÓ˚ ~•z ˛õÓ˚yÙ¢≈ ÙylˆÏï˛ Óyôƒ lÎ˚–
í˛zË˛Î˚ Ü˛ˆÏ«˛Ó˚ §¡ø!ï˛ˆÏï˛ à,•#ï˛ á§í˛¸y ≤ÃhflyÏ ˆÏÓ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ 3– ~ê˛y xï˛ƒhs˝ à%Ó˚%c˛õ)î≈ ˆÎñ ~Ü˛Ùye ˆ°yÜ˛§Ë˛y•z
fl∫y«˛Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏ°•z ˆÏ§!ê˛ xy•zˆÏl ˛õ!Ó˚îï˛ •Î˚– Ùsf#§Ë˛yˆÏÜ˛ !lÎ˚sfî Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ˆ°yÜ˛§Ë˛yÓ˚
˛õ)ÓÓ≈ ï˛# ˆ◊!îˆÏï˛ Ë˛yÓ˚ˆïÏ ˛Ó˚ ˛õy°≈yˆÏÙrê˛ §¡õˆÏÜ˛≈ §Çáƒyà!Ó˚¤˛ §òˆÏ§ƒÓ˚ §ÙÌ≈ˆlÏ ≤ÃôylÙsf# !lÓ≈y!ã˛ï˛ •l–
!Ü˛S%Èê˛y K˛yl°yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚SÈ– ã˛ï%˛Ì≈ xôƒyˆÏÎ˚ ï%˛!Ù ˆòˆÏáSÈ Î!ò ˆ°yÜ˛§Ë˛yÓ˚ ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà §ò§ƒ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ !ÓÓ˚%ˆÏÂô
Ü˛#Ë˛yˆÏÓ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ ˆ°yÜ˛§Ë˛yÓ˚ !lÓ≈yã˛l xl%!¤˛ï˛ •Î˚– xlyfiÌy ≤ÃhflÏyÓ §ÙÌ≈l Ü˛ˆÏÓ˚l ï˛ˆÏÓ ≤ÃôylÙsf#§•
Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ ˛õy°≈yˆÏÙˆÏrê˛Ó˚ ò%!ê˛ Ü˛ˆÏ«˛Ó˚ ÙˆÏôƒ Ü˛# Ü˛# ˛õyÌ≈Ü˛ƒ Ùsf#§Ë˛yÓ˚ §Ü˛° §ò§ƒ ˛õòï˛ƒyà Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Óyôƒ •l–
Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ã˛ˆÏ°y ~ál ï˛y ˛õ%lÓ˚yÎ˚ fløÓ˚î Ü˛!Ó˚– Ó˚yçƒ§Ë˛yÓ˚ •yˆÏï˛ ~Ó˚)˛õ ˆÜ˛yˆÏly «˛Ùï˛y ly•z–
!lˆÏ¡¨ í˛zˆÏÕ‘!áï˛ ˆ°yÜ˛§Ë˛y ~ÓÇ Ó˚yçƒ§Ë˛y §¡õ!Ü≈˛ï˛
≤ÃŸ¿à%!°Ó˚ í˛z_Ó˚ òyG –
v ˆÙyê˛ §ò§ƒ §Çáƒy Ü˛ï˛ ⁄
v Ü˛yÓ˚y §ò§ƒˆÏòÓ˚ !lÓ≈y!ã˛ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚l⁄ !lˆÏç Ü˛ˆÏÓy˚
v ï˛yˆÏòÓ˚ Ü˛yÎ≈Ü˛yˆÏ°Ó˚ ˆÙÎ˚yò Ü˛ï˛ ÓSÈÓ˚⁄
˛õy°≈yˆÏÙˆÏrê˛Ó˚ x!ôˆÏÓ¢l ã˛°yÜ˛y°#l §ÙˆÏÎ˚
v ~•z Ü˛«˛ !Ü˛ ˆË˛ˆÏAà ˆòGÎ˚y ÎyÎ˚⁄ xÌÓy ~!ê˛ !Ü˛
≤ÃˆïÏ ˛ƒÜ˛ !òl ò)Óò˚ ¢≈ˆlÏ ˆ°yÜ˛§Ë˛y G Ó˚yçƒ§Ë˛yÓ˚ Ü˛yçÜ˛Ù≈
~Ü˛!ê˛ fiÌyÎ˚# Ü˛«˛⁄
§¡õˆÏÜ≈˛ !ÓˆÏ¢£Ï ≤Ã!ï˛ˆÏÓòl ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢l Ü˛Ó˚y •Î˚– ˙ §Ó
~•z ò%!ê˛Ó˚ ÙˆÏôƒ ˆÜ˛yl Ü˛«˛!ê˛ x!ôÜ˛ «˛Ùï˛y
§ÇÓyò G ≤Ã!ï˛ˆÏÓòl ˆÌˆÏÜ˛ !l¡¨!°!áï˛ !Ó£ÏˆÎÏ ˚ xyˆÏ°yã˛ly
§¡õß¨⁄ Ó˚yçƒ§Ë˛yˆÏÜ˛ í˛zFã˛Ü˛«˛ Ó°y •Î˚ ÓˆÏ° ~ˆÏÜ˛
Ü˛Ó˚–
x!ôÜ˛ «˛Ùï˛y §¡õß¨ ÓˆÏ° ÙˆÏl •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ~ÓÇ
v ˛õy°≈yˆÏÙˆÏrê˛Ó˚ ò%!ê˛ Ü˛ˆÏ«˛Ó˚ «˛Ùï˛y G Ü˛yÎ≈yÓ!°–
xl%Ó˚)˛õË˛yˆÏÓ ˆ°yÜ˛§Ë˛yˆÏÜ˛ !l¡¨Ü˛«˛ Ó°y •Î˚ ÓˆÏ° ~Ó˚
v xôƒˆÏ«˛Ó˚ Ë)˛!ÙÜ˛y–
«˛Ùï˛y Ü˛Ù– !Ü˛v ÓyhflÏˆÏÓ Ó˚yçƒ§Ë˛y ˆ°yÜ˛§Ë˛yÓ˚
v !ÓˆÏÓ˚yô# òˆÏ°Ó˚ Ë)˛!ÙÜ˛y–
ï%˛°lyÎ˚ x!ôÜ˛ «˛Ùï˛y §¡õß¨ lÎ˚– ~Ó˚˛) õ Ó°yÓ˚ ˆ˛õSÈˆlÏ
Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Ü˛Ìy Ó°yÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ≤Ãyã˛#l Ó˚#!ï˛ Îy §Ç!ÓôyˆÏl
ÓƒÓ•,ï˛ Ë˛y£ÏyÓ˚ ≤ÃÜ,˛ï˛ xÌ≈ lÎ˚–

83 ≤Ã!ï˛¤˛yl §Ù)ˆÏ•Ó˚ Ü˛yç

ˆ°yÜ˛§Ë˛yÓ˚ ~Ü˛!ê˛ !òl
(A day in the life of the Lok Sabha)
7 !í˛ˆÏ§¡∫Ó˚ 2004 !òl!ê˛ !SÈ° 14ï˛Ù ÙylÓ §¡õò í˛zß¨Î˚l Ùsf# §Çáƒy°â% !¢«˛y ≤Ã!ï˛¤˛yl
ˆ°yÜ˛§Ë˛yÓ˚ ~Ü˛!ê˛ §yôyÓ˚î !òl– ˙ !òl ˆ°yÜ˛§Ë˛yÎ˚ 2004 §¡õ!Ü≈˛ï˛ çyï˛#Î˚ Ü˛!Ù¢l !Ó°!ê˛ ˆ˛õ¢ Ü˛ˆÏÓl˚ –
Îy Îy âˆÏê˛ !SÈ° ï˛yÓ˚ ≤Ã!ï˛ ò,!T˛ ˆò•z ~ÓÇ ˆ§ !òˆÏlÓ˚ ˆÜ˛l ~ !Ó£ÏˆÎÏ ˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ~Ü˛!ê˛ xôƒyˆÏò¢ åOrdinanceä
Ü˛yÎ≈yÓ°# ˆÌˆÏÜ˛ ˆ°yÜ˛§Ë˛yÓ˚ «˛Ùï˛yà%!° !ã˛!•´ï˛ Ü˛!Ó˚– çy!Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ÎyˆÏFSÈl– ~!Ó£ÏˆÏÎ˚G !ï˛!l Î%!=˛ ≤Ãò¢≈l
~!Ó£ÏÎ˚à%!° ï%˛!Ù ˆ◊!î Ü˛ˆÏ«˛ x!Ë˛lÎ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆòáyˆÏï˛ Ü˛ˆÏÓ˚l–
˛õyÓ˚–
§Ü˛y° 11ê˛y ıÈ !Ó!Ë˛ß¨ Ùsf # àî
ˆ°yÜ˛§Ë˛yÎ˚ í˛zay!˛õï˛ 250!ê˛ ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ ˆÓ°y 12É14 ı §ò§ƒÓ˚y !Ó!Ë˛ß¨ !Ó£ÏˆÏÎ˚
!°!áï˛ í˛z_Ó˚ ˆòl– ~ ≤ÃŸ¿à%!°Ó˚ ÙˆÏôƒ xyˆÏ°yÜ˛˛õyï˛ Ü˛ˆÏÓ˚l– ˆÎÙlÈüüüÈ
xlƒï˛Ù !SÈ° –
v Ü˛yŸ¬#ˆÏÓÓ˚ ˚ §sfy§Óyò# §Çàë˛l à%!°Ó˚ §ˆÏAà xy°y˛õ v ˆï˛ˆÏ•°Ü˛y ÙyÙ°yÎ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ˆlï˛yˆÏòÓ˚ !ÓÓ˚%ˆÏÂô
xyˆÏ°yã˛ly ã˛y°yˆÏlyÓ˚ çlƒ §Ó˚Ü˛yˆÏÓÓ˚ ˚ Óï≈˛Ùyl l#!ï˛ Ü˛#⁄ !§É!ÓÉxy•z ~Ó˚ ≤Ã!ï˛ !•Ç§yÙ)°Ü˛ ÓƒÓ•yÓ˚–
v í˛z˛õçy!ï˛ˆÏòÓ˚ !ÓÓ˚ˆ% ÂÏ ô Ü˛ï˛ §ÇáƒÜ˛ !lÎ≈yï˛ˆÏlÓ˚ âê˛ly v §Ç!ÓôyˆÏl Ó˚yçﬁÌyˆÏlÓ˚ Ë˛y£ÏyˆÏÜ˛ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ Ë˛y£Ïy
âˆÏê˛ˆÏSÈ⁄ ~ˆÏ«˛ˆÏe ˛õ%!°¢ Ü˛ï,˛≈ Ü˛ !lÎ≈yï˛ˆÏlÓ˚ §Çáƒy Ü˛ï˛⁄ !•§yˆÏÓ ˆây£ÏîyÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ï˛y–
v Óí˛¸ Óí˛¸ Å£Ïô ˆÜ˛y¡õyl# Ü˛ï,≈˛Ü˛ Ü˛Ùyàï˛ Å£ÏˆÏôÓ˚ v xrô≤ÃˆòÏ ˆÏ¢Ó˚ Ü,˛£ÏÜ˛ G Ü,˛!£ÏÜ˛ ◊!ÙÜ˛ˆÏòÓ˚ Ó#Ùy l#!ï˛Ó˚
Ù)°ƒÓ,!Âô •…yˆÏ§ §Ó˚Ü˛yÓ˚ Ü˛# Ü˛# ˛õòˆÏ«˛˛õ @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓˆ˚ SÏ È⁄ ˛õ%l/îÓ#Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ï˛y §¡õˆÏÜ≈˛–

ˆÓ°y 12ê˛y ı !Ó˛õ%° ˛õ!Ó˚Ùyî §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ˆÓ°y 2É26 ı §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ≤ÃhﬂÏy!Óï˛ ò%!ê˛
l!Ì xyˆÏ°yã˛lyÓ˚ çlƒ ˆ˛õ¢ Ü˛Ó˚y •Î˚– !Ó° xl%ˆÏÙyòl ~ÓÇ ˛õy¢ – ~à%!°
ˆ§à%!° !SÈ° ÈüüüÈ !SÈ°ÈüüüÈ
v !lÓ˚y˛õ_y xy•zl å§ÇˆÏ¢y!ôï˛ä !Ó°–
v •zˆÏ®yÈüÈ!ï˛ÓÁï˛#Î˚ §#Ùyhs˝ ˛õ%!°¢ Óy!•l#Ó˚ !lˆÏÎ˚yà v ç!Ùl G }î ˛õ!Ó˚ˆ¢ Ï yô §ÇÜ˛yhs˝ xy•zl å§ÇˆÏ¢y!ôï˛ä
§ÇÜ˛yhs˝ xy•zl– !Ó°–
v áÓ˚à˛‰ õ%Ó˚ xy•z xy•z !ê˛Ó˚ åI.I.Tä Óy!£ÏÜ≈ ˛ ≤Ã!ï˛ˆÏÓòl– !ÓÜ˛y° 4ê˛y ı ˛õ!Ó˚ˆÏ¢ˆÏ£Ï §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚
v !Ó¢yáy˛õ_lˆÏÙÓ˚ Ó˚yT˛…#Î˚ •zﬂõyï˛ !làˆÏÙÓ˚ !•§yÓ ˜ÓˆÏò!¢Ü˛ l#!ï˛ §¡õˆÏÜ≈˛ ò#â≈ xyˆÏ°yã˛ly
!lÜ˛y¢ •zï˛ƒy!ò– •Î˚ ~ÓÇ •zÓ˚yˆÏÜ˛Ó˚˛ âê˛lyÓ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏ≤Ã!«˛ˆÏï˛
Ë˛yÓ˚ï˛ˆÏÜ˛ !lÓ˚ˆ˛Ï õ«˛ ÌyÜ˛yÓ˚ ≤ÃˆÎÏ y˚ çl#Î˚ï˛y
ˆÓ°y 12ı02ê˛y ı í˛z_Ó˚ÈüÈ˛õ)Ó≈yM˛ˆÏ°Ó˚ §¡õˆÏÜ≈˛ §ò§ƒàî x!Ë˛Ùï˛ Óƒ=˛ Ü˛ˆÏÓ˚l–
í˛zß¨Î˚l ˛õ!Ó˚£ÏˆÏòÓ˚ Ùsf# í˛z_Ó˚ ˛õ)Ó≈yM˛°Ó˚
Ü˛yí˛z!™°ˆÏÜ˛ lï%˛l Ë˛yˆÏÓ àë˛l Ü˛Ó˚yÓ˚ Ü˛Ìy §rôƒy ı 7É17 / xyˆÏ°yã˛lyÓ˚ ˛õ!Ó˚§Ùy!Æ
ÓˆÏ°l– âˆÏê˛ ~ÓÇ xyàyÙ# !òˆÏlÓ˚ çlƒ x!ôˆÏÓ¢l
ˆÓ˚° ˛òÆˆÏÓ˚Ó˚ Ó˚yçƒÙsf# ÓyˆÏçê˛ Ó!•Ë)≈˛ï˛ x!ï˛!Ó˚=˛ Ù%°ï˛!Ó ˆây£Ïîy Ü˛Ó˚y •Î˚–
xl%òyl !Ó£ÏˆÏÎ˚ Ó=˛Óƒ ˆ˛õ¢ Ü˛ˆÏÓ˚l–

àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 84
5É3 Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ≤Ã¢y§Ü˛ ≤Ã¢y§ˆÏlÓ˚ ˜òl!®l Ü˛yç ˛õ!Ó˚ã˛y°lyÎ˚ §•yÎ˚ï˛y Ü˛ˆÏÓl˚ –
˛õ)ˆÏÓ≈ í˛zˆÏÕ‘!áï˛ fløyÓ˚Ü˛!°!˛õÓ˚ ˆ«˛ˆÏe Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛
(Political Executive) :
≤Ã¢y§Ü˛ G xÓ˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ≤Ã¢y§ˆÏÜ˛Ó˚ Ë)˛!ÙÜ˛y !Ü˛ ˆï˛yÙyÓ˚
~•z xôƒyˆÏÎÓ˚ ˚ ¢%Óˆ%˚ ïÏ ˛•z ˆÎ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ fløyÓ˚Ü˛!°!˛õÓ˚ í˛zˆÕÏ á‘
ÙˆÏl ˛õˆÏÓ˚⁄
!SÈ° ï˛y !Ü˛ ï%˛!Ù ÙˆÏl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚⁄ ˆ§áyˆÏl xyÙÓ˚y
ï%˛!Ù ≤ÃŸ¿ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ ˆÜ˛l Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛
ˆòˆÏá!SÈ !Î!l fløyÓ˚Ü˛!°!˛õˆÏï˛ fl∫y«˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓˆ˚ SÏ Èl !ï˛!l !Ü˛v
≤Ã¢y§Ü˛àî xÓ˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ≤Ã¢y§ˆÏÜ˛Ó˚ ï%˛°lyÎ˚ x!ôÜ˛
!§Âôyhs˝ ˆll!l– !ï˛!l xlƒ Ü˛yˆÏÓy˚ myÓ˚y à,•#ï˛ !§ÂôyˆÏhs˝Ó˚
«˛Ùï˛y §¡õß¨ ⁄ ˆÜ˛l §Ó˚Ü˛y!Ó˚ xy!ôÜ˛y!Ó˚ˆÜÏ ˛Ó˚ ï%˛°lyÎ˚
ÓyhflÏÓyÎ˚l Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl Ùye– ˙ !§Âôyhs˝ @˝Ã•ˆÏîÓ˚ ˆ«˛ˆÏe
Ùsf#àî ~ï˛ˆÏÓ!¢ «˛Ùï˛yÓyl⁄ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ xy!ôÜ˛yÓ˚#Ü˛àî
xyÙÓ˚y ≤ÃôylÙsf#Ó˚ Ë)˛!ÙÜ˛y í˛zˆÏÕ‘á Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ– xyÙÓ˚y
§yôyÓ˚îï˛ xˆÏlÜ˛ ˆÓ!¢ !¢!«˛ï˛ •l ~ÓÇ Ü˛yçÜ˛ˆÏÙ≈
xyˆÏÓ˚y çy!l ˆÎñ ˆ°yÜ˛§Ë˛yÓ˚ §ÙÌ≈l SÈyí˛¸y !ï˛!l ~•z
xï˛ƒhs˝ ò«˛ ÌyˆÏÜ˛l– xÌ≈ Ùsfîy°ˆÏÎ˚Ó˚ í˛z˛õˆÏòT˛yàî
ôÓ˚ˆÏîÓ˚ !§Âôyhs˝ !lˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l ly– ˆ§•z xˆÏÌ≈ !ï˛!l ¢%ô%
xÌ≈˜lÏ !ï˛Ü˛ !Ó£ÏˆÎÏ ˚ xÌ≈Ùsf#Ó˚ ï%˛°lyÎ˚ xˆÏlÜ˛ ˆÓ!¢ ò«˛–
˛õy°≈yˆÏÙˆÏrê˛Ó˚ •zFSÈyˆÏÜ˛•z Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl Ùye–
ˆÜ˛yˆÏly ˆÜ˛yˆÏly §ÙÎ˚ Ùsf#àî ï˛yÓ˚ Ùsfîy°ˆÏÎÓ˚ ˚ Ü˛y!Ó˚àÓ˚#
~Ë˛yˆÏÓ xyÙÓ˚y ˆò!á §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ hflÏˆÏÓ˚
!Ó£ÏÎ˚ §¡õˆÏÜ˛≈ á%Ó Ü˛Ù çyˆÏll– ~Ó˚Ü˛Ù ˆòáˆÏï˛ ˛õyGÎ˚y
Ü˛yçÜ˛Ù≈ ˛õ!Ó˚ã˛y°lyÓ˚ çlƒ !Ü˛S%È Óƒ!=˛Ó˚ •yˆÏï˛ ˜òl!®l
ÎyÎ˚ ≤Ã!ï˛Ó˚«˛y Ùsfîy°Î˚ñ !¢“ñ fl∫yfiÌƒñ !ÓK˛yl G
!§Âôyhs˝ ˆlGÎ˚yÓ˚ «˛Ùï˛y ÌyˆÏÜ˛ !Ü˛v ï˛yÓ˚y çlàˆÏîÓ˚
Ü˛y!Ó˚àÓ˚# ~ÓÇ á!l Ùsfîy°ˆÏÎÓ˚ ˚ ˆ«˛ˆÏe– ï˛ˆÏÓ ~•z §Ü˛°
˛õˆÏ«˛ ã)˛í˛¸yhs˝ «˛Ùï˛yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚# ll– ~•z §Ü˛°
!Ó£ÏˆÏÎ˚Ó˚ ˆ«˛ˆÏe Ùsf#àî ˆÜ˛l ã)˛í˛¸yhs˝ !§Âôyhs˝ ˆlGÎ˚yÓ˚
Óƒ!=˛àîˆÏÜ˛ ≤Ã¢y§Ü˛ Ó°y •Î˚– ï˛yˆÏòÓ˚ ≤Ã¢y§Ü˛ Ó°yÓ˚
x!ôÜ˛yÓ˚#⁄
Ü˛yÓ˚î •° ï˛yÓ˚y §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ à,•#ï˛ l#!ï˛ Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚ Ü˛Ó˚yÓ˚
~Ó˚ Ü˛yÓ˚î á%Ó §•ç– àîï˛ˆÏsf çlàˆÏîÓ˚ •zFSÈy•z
x!ôÜ˛yÓ˚#– ~•zË˛yˆÏÓ Îál xyÙÓ˚y §Ó˚Ü˛yÓ˚ §¡õˆÏÜ˛≈ !Ü˛S%È
ã)˛í˛¸yhs˝– Ùsf#àî çlàî Ü˛ï,≈˛Ü˛ !lÓ≈y!ã˛ï˛ •ˆÏÎ˚ çlàˆÏîÓ˚
Ó°Ó ï˛ál ï˛yÓ˚ §yôyÓ˚î xÌ≈ òyí˛¸yÎ˚ §Ó˚Ü˛yˆÏÓÓ˚ ˚ ≤Ã¢y§l–
˛õˆÏ«˛ ï˛yˆÏòÓ˚ xy¢y xyÜ˛yCy ÓyhflÏÓyÎ˚ˆÏlÓ˚ «˛Ùï˛y ≤ÃyÆ
•l– ˆÎˆÏÜ˛yˆÏly !§ÂôyˆÏhs˝Ó˚ çlƒ ï˛yˆÏÜ˛ çlàˆÏîÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ•z
çÓyÓ!ò!• Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •Î˚– ~Ü˛yÓ˚ˆÏî•z Ùsf#àî §Ü˛°
Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ~ÓÇ fiÌyÎ˚# ≤Ã¢y§Ü˛ !§Âôyhs˝ @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚l– ˆÜ˛yˆÏly í˛zˆÏjˆÏ¢ñ ˆÜ˛yl l#!ï˛Ó˚
í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ !Ü˛ ôÓ˚ˆîÏ Ó˚ ˛õ!Ó˚Ü˛“ly @˝Ã•î Ü˛Ó˚y í˛z!ã˛ï˛
(Political and Permanent ˆ§ !Ó£ÏˆÏÎ˚ Ùsf#àî á§í˛¸y ˛õ!Ó˚Ü˛“ly Ü˛ˆÏÓ˚l– Ùsf#àî
Executive) ï˛yˆÏòÓ˚ Ùsfîy°ˆÏÎ˚Ó˚ ÎyÓï˛#Î˚ Ü˛yçÜ˛ˆÏÙ≈Ó˚ ˆ«˛ˆÏe §%ò«˛
àîï˛y!sfÜ˛ ˆò¢ §Ù)ˆÏ•Ó˚ ¢y§l ÓƒÓfiÌyÎ˚ ò%ôÓ˚ˆÏlÓ˚ •ˆÏÓl ~Ùl ˆÜ˛í˛z xy¢y Ü˛ˆÏÓ˚ly Óy !ï˛!l !lˆÏçG ï˛y
≤Ã¢y§Ü˛ ˆòáˆÏï˛ ˛õyGÎ˚y ÎyÎ˚– ~Ü˛ ˆ◊!îÓ˚ ≤Ã¢y§Ü˛ ll– Ùsfîy°ˆÏÎÓ˚ ˚ §Ü˛° Ü˛y!Ó˚à!Ó˚ !Ó£ÏˆÎÏ ˚ ò«˛ Óƒ!=˛ˆÏòÓ˚
çlàî Ü˛ï,˛≈ Ü˛ §Ó˚y§!Ó˚ !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ !l!ò≈T˛ §ÙˆÏÎÓ˚ ˚ ˛õÓ˚yÙ¢≈ G í˛z˛õˆÏò¢ @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚l– !Ü˛v ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà
çlƒ òy!Î˚c ≤ÃyÆ •l– ï˛yˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ≤Ã¢y§Ü˛ ˆ«˛ˆÏe ˆòáy ÎyÎ˚ §Ç!Ÿ’T˛ !Ó£ÏˆÏÎ˚ ~Ü˛y!ôÜ˛ Ùï˛yÙï˛
ÓˆÏ°– Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ˆlï,˛Óà≈ ÎyÓ˚y ˆòˆÏ¢Ó˚ fl∫yˆÏÌ≈ à%Óc%̊ ˛õ)î≈ í˛z˛õ!fiÌï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚– ~•z §Ü˛° Ùï˛yÙˆÏï˛Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_
!§Âôyhs˝ !lˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ï˛yÓ˚y•z ~•z ˆ◊!îË%˛=˛– !mï˛#Î˚ Ü˛ˆÏÓ˚ Ùsf#àî•z ã)˛í˛¸yhs˝ !§Âôyhs˝ @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚l–
ˆ◊!îË%˛=˛ ≤Ã¢y§Ü˛àî ò#â≈ §ÙˆÏÎ˚Ó˚ çlƒ !lÎ%=˛ •l– xy§ˆÏ° Ó,•Í ≤Ã!ï˛¤˛yˆÏl•z ~Ó˚Ü˛Ù âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛–
ï˛yˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ fiÌyÎ˚# ≤Ã¢y§Ü˛ Óy çl˛õy°l Ü,˛ï˛ƒÜ˛ Ó°y ˆòˆÏ¢Ó˚ §y!Ó≈Ü˛ fl∫yˆÏÌ≈ ˆÜ˛yl !Ó£ÏÎ!˚ ê˛ í˛z˛õˆÏÎyà# •ˆÏÓ ~ê˛y
•Î˚– ÎyÓ˚y çl˛õy°l Ü,˛ï˛ƒÜ˛ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚l ï˛yˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ ÎyÓ˚y Ë˛yˆÏ°yË˛yˆÏÓ ˆÓyˆÏV˛l ï˛yÓ˚y•z ò«˛ Óƒ!=˛ˆÏòÓ˚ ˛õ!Ó˚ÓˆÏï˛≈
çl˛õy°l Ü,˛ï˛ƒˆÏÜ≈˛Ó˚ Óy §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ fiÌyÎ˚# Ü˛Ù≈ã˛yÓ˚# Ó°y !§Âôyhs˝à!% ° ˆll– ò«˛ Óƒ!=˛àî ¢%ô% ˛õÌ !lˆÏò¢≈ Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛
•Î˚– §Ó˚Ü˛yˆÏÓÓ˚ ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l âê˛ˆÏ°G ï˛yÓ˚y ï˛yˆÏòÓ˚ ã˛yÜ%˛Ó˚#ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ–˚ !Ü˛v Ó,•_Ó˚ ò,!T˛ Ë˛Aà# !lˆÏÎ˚ °«˛ƒ !fiÌÓ˚ Ü˛ˆÏÓˆ˚ SÏ Èl
Ó•y° ÌyˆÏÜ˛– ~•z §Ü˛° §Ó˚Ü˛y!Ó˚ xy!ôÜ˛y!Ó˚Ü˛àî xlƒÓ˚y– àîï˛ˆÏsf !lÓ≈y!ã˛ï˛ Ùsf#àî•z ~•z Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l
Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ≤Ã¢y§ˆÏÜ˛Ó˚ xô#ˆÏl Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚l– ~ÓÇ Ü˛ˆÏÓ˚l–

85 ≤Ã!ï˛¤˛yl §Ù)ˆÏ•Ó˚ Ü˛yç

≤ÃôylÙsf# G Ùsf#˛õ!Ó˚£òÏ ˆçyˆÏê˛Ó˚ ≤Ã!ï˛!l!ôÓ˚y•z Ùsf#§Ë˛y àë˛l Ü˛ˆÏÓ˚l–
˛õy°≈yˆÏÙˆÏrê˛Ó˚ §ò§ƒˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ Ü˛yˆÏÜ˛ Ùsf# Ü˛Ó˚y •ˆÏÓ ~
(Prime Minister and !Ó£ÏˆÏÎ˚ ≤ÃôylÙsf# !§Âôyhs˝ ˆll– Ü˛áˆÏly Ü˛áˆÏly
Council of Ministers) ˛õy°≈yˆÏÙˆÏrê˛Ó˚ §ò§ƒ ll ~Ùl Óƒ!=˛ ˆÜ˛í˛z Ùsf# §Ë˛yÎ˚
≤ÃôylÙsf# •ˆÏ°l ˆòˆÏ¢Ó˚ §Ó≈yˆÏ˛õ«˛y à%Ó˚%c˛õ)î≈ fiÌyl ˆòGÎ˚y •Î˚– ~ˆÏ«˛ˆÏe ïÑ˛yˆÏÜ˛ SÈÎ˚ÙyˆÏ§Ó˚ ÙˆÏôƒ
Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ≤Ã!ï˛¤˛yl Î!òG §Ó˚y§!Ó˚ !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ ˛õy°≈yˆÏÙˆÏrê˛Ó˚ ˆÎˆÏÜ˛yˆÏly Ü˛ˆÏ«˛Ó˚ §ò§ƒ !•§yˆÏÓ !lÓ≈y!ã˛ï˛
ÓƒAà!ã˛e!ê˛ ≤ÃôylÙsf# !lÓ≈y!ã˛ï˛ •l ly– Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ ≤ÃôylÙsf#ˆÏÜ˛ •ˆÏï˛ •Î˚–
!lÎ%=˛ Ü˛ˆÏÓ˚l– xÓ¢ƒ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ !lˆÏçÓ˚ •zFSÈyÙˆÏï˛y §Ü˛° Ùsf#ˆÏòÓ˚ !lˆÏÎ˚•z Ùsf#˛õ!Ó˚£Ïò à!ë˛ï˛ •Î˚–
˛õˆÏí˛¸y Ü˛yí˛zˆÏÜ˛ ≤ÃôylÙsf# !lÎ%=˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚lly– §yôyÓ˚î ~ˆÏï˛ !Ó!Ë˛ß¨ hflÏˆÏÓ˚ §yôyÓ˚îï˛ 60ÈüÈ80çl Ùsf# ÌyˆÏÜ˛–
!lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ ˛õÓ˚ ˆ°yÜ˛§Ë˛yÎ˚ §Çáƒyà!Ó˚¤˛ ò° Óy ˆçyˆÏê˛Ó˚ v ˛õ)î≈Ùsf# / §yôyÓ˚îï˛ ¢y§Ü˛òˆÏ°Ó˚ ≤ÃÌÙ §y!Ó˚Ó˚
ˆlï˛y Óy ˆle#ˆÏÜ˛•z Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ ≤ÃôylÙsf# !•§yˆÏÓ !lÎ%=˛ ˆlï˛yÓ˚y ÎyÓ˚y §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ≤Ãôyl ≤Ãôyl Ùsfîy°ˆÏÎ˚Ó˚
Ùsf# •GÎ˚yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚l– ˆÜ˛yˆÏly ò° Óy ˆçyê˛ ~Ü˛Ü˛ §Çáƒyà!Ó˚¤˛ï˛y òy!Î˚c≤ÃyÆ ÌyˆÏÜ˛l ~ˆÏòÓ˚ ˛õ)î≈Ùsf# ÓˆÏ°– §yôyÓ˚îï˛
≤Ã!ï˛ˆÏÎy!àï˛y lï%˛l !Ü˛S%È °yË˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ly ˛õyÓ˚ˆÏ° Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ ~Ùl Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ Ù!sf§Ë˛yÓ˚ !§Âôyhs˝ @˝Ã•ˆÏîÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ˛õ)î≈Ùsf#Ó˚y•z xÇ¢
lÎ˚– 1962 §yˆÏ° @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚l– ~•zË˛yˆÏÓ Ü˛ƒy!ÓˆÏlê˛ Ùsf#§Ë˛yÓ˚ ~Ü˛!ê˛
≤ÃôylÙsf# !•§yˆÏÓ ÙˆÏlyl#ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚l ÎyÓ˚ §Çáƒyà!Ó˚¤˛
!lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ ˛õÓ˚ ˆlˆÏ•Ó˚%Ó˚
§òˆÏ§ƒÓ˚ §ÙÌ≈l ˛õyGÎ˚yÓ˚ §Ω˛yÓly xyˆÏSÈ– à%Ó˚%c˛õ)î≈ §ÇfiÌyÎ˚ ˛õ!Ó˚îï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ≤ÃyÎ˚ 20 çl Ùsf#
Ùsf#§Ë˛yÎ˚ fiÌyl ˛õyGÎ˚yÓ˚
çlƒ xˆÏ˛õ«˛yÓ˚ï˛ §yôyÓ˚îï˛ ≤ÃôylÙsf# ˛õˆÏòÓ˚ çlƒ ˆÜ˛yˆÏly !l!ò≈T˛ !lˆÏÎ˚ Ü˛ƒy!ÓˆÏlê˛ à!ë˛ï˛ •Î˚–
!lÓ≈y!ã˛ï˛ §ò§ƒˆÏòÓ˚ í˛z˛õÓ˚ §ÙÎ˚§#Ùy ly•z– !ï˛!l Îï˛!òl §Çáƒyà!Ó˚¤˛ ò° Óy v fl∫yô#l òy!Î˚c≤ÃyÆ Ó˚yçƒÙsf#àî §yôyÓ˚îï˛ Ü˛Ù
~•z !ã˛e– ï%˛!Ù Ü˛# Ó°ˆÏï˛ ˆçyˆÏê˛Ó˚ ˆlï˛y ÌyˆÏÜ˛l ï˛ï˛!òl•z ≤ÃôylÙsf# ˛õˆÏò Ó•y° à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ùsfîy°ˆÏÎ˚Ó˚ òy!Î˚ˆÏc ÌyˆÏÜ˛l– !ÓˆÏ¢£ÏË˛yˆÏÓ
˛õyÓ˚ ˆÜ˛l Ùsf# •GÎ˚yÓ˚ ÌyÜ˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l– xyÙ!sfï˛ •ˆÏ°•z ïÑ˛yÓ˚y Ùsf#˛õ!Ó˚£ÏˆÏòÓ˚ §Ë˛yÎ˚ xÇ¢@˝Ã•î
çlƒ ~•z ≤Ã!ï˛ˆÏÎy!àï˛y⁄ ≤ÃôylÙsf# !lÎ%!=˛Ó˚ ˛õÓ˚ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ ≤ÃôylÙsf#Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l–
˛õÓ˚yÙ¢≈Ü˛ˆÏÙ Ùsf#§Ë˛yÓ˚ xlƒylƒ §ò§ƒˆÏòÓ˚ !lˆÏÎ˚yà v ˛õ)î≈Ùsf#ˆÏòÓ˚ §•yÎ˚ï˛y Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ÌyˆÏÜ˛l Ó˚yçƒ
Ü˛ˆÏÓ˚l– ˆ°yÜ˛§Ë˛yÓ˚ !lÓ≈yã˛ˆÏl §Çáƒyà!Ó˚¤˛ ò° Óy Ùsf#àî–
§Ü˛° Ùsf#ˆÏòÓ˚ ˛õˆÏ«˛ §Ó §ÙÎ˚ ~Ü˛ˆÏe !Ù!°ï˛
©Shankar. Don’t Spare Me

•ˆÏÎ˚ xyˆÏ°yã˛lyÎ˚ xÇ¢ @˝Ã•î Ü˛Ó˚y §Ω˛Ó lÎ˚– §yôyÓ˚îï˛

˛õ)îÙ≈ sf#àî•z !§Âôyhs˝ !lˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛l– ~Ü˛yÓ˚ˆîÏ •z §Ç§ò#Î˚
àîï˛ˆÏsf ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà ˆòˆÏ¢Ó˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚£òÏ #Î˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚
!•§yˆÏÓ ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛– Ùsf# ˛õ!Ó˚£Ïò ~Ü˛!ê˛ ˙Ü˛ƒÓÂô §ÇﬁÌy
!•§yˆÏÓ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ–˚ !Ó!Ë˛ß¨ Ùsf#Ó˚ !Ë˛ß¨ !Ë˛ß¨ Ùï˛ ÌyÜ˛ˆÏï˛
˛õyˆÏÓ˚– !Ü˛v Ùsf#§Ë˛yÎ˚ ≤Ã!ï˛!ê˛ !§Âôyhs˝•z ˆÙˆÏl !lˆÏï˛
•Î˚– !Ë˛ß¨ Ùsfîy°Î˚ Óy òÆˆÏÓ˚Ó˚ ˆÜ˛yˆÏly !Ó£ÏˆÏÎ˚ à,•#ï˛
§Ó˚Ü˛y!Ó˚ !§ÂôyˆÏhs˝Ó˚ !ÓÓ˚%ˆÏÂô Ùsf#àî ≤ÃÜ˛yˆÏ¢ƒ
§ÙyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚lly– ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ Ùsfîy°ˆÏÎ˚
Ü˛yçÜ˛Ù≈ ˛õ!Ó˚ã˛y°lyÓ˚ çlƒ ÌyˆÏÜ˛l §!ã˛Óàî ÎyÓ˚y
xy§ˆÏ° §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ í˛zFã˛˛õòﬁÌ xy!ôÜ˛y!Ó˚Ü˛– ~•z
§!Óã˛àî ˆÜ˛yˆÏly !§Âôyhs˝ @˝Ã•ˆÏîÓ˚ çlƒ Ùsf#ˆÏòÓ˚
≤ÃˆÎÏ y˚ çl#Î˚ ï˛ÌƒyÓ°# §Ó˚ÓÓ˚y• Ü˛ˆÏÓl˚ – Ùsf# ˛õ!Ó˚£ˆÏ òÏ Ó˚
Ü˛yçÜ˛ˆÏÙÓ≈ ˚ §•yÎ˚ï˛yÓ˚ çlƒ ÌyˆÏÜ˛ Ü˛ƒy!ÓˆÏlê˛ §!ã˛Óàî–
~Ó˚ÙˆÏôƒ xyˆÏSÈl xˆÏlÜ˛ x!Ë˛K˛ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ xy!ôÜ˛y!Ó˚Ü˛
ÎyÓ˚y !Ó!Ë˛ß¨ Ùsf#ˆÏòÓ˚ Ü˛yçÜ˛ˆÏÙ≈Ó˚ ÙˆÏôƒ §Ùß∫Î˚ §yôl
Ü˛ˆÏÓ˚l–

àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 86
!lˆÏç Ü˛ˆÏÓy˚
v ˆÜ˛w#Î˚ ~ÓÇ Ó˚yçƒhﬂÏˆÏÓ˚ ˛õÑyã˛çl Ü˛ƒy!ÓˆÏlê˛ Ùsf#Ó˚
lyÙ G ï˛yˆÏòÓ˚ Ùsfîy°ˆÏÎ˚Ó˚ åòÆˆÏÓ˚Ó˚ä ~Ü˛!ê˛ ï˛y!°Ü˛y

˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚–
v ˆï˛yÙyÓ˚ ¢•ˆÏÓ˚Ó˚ ˆ˛õÔÓ˚ ˛õ!Ó˚£ÏˆÏòÓ˚ ˆÙÎ˚Ó˚ÈüÈ~Ó˚ §yˆÏÌ
xÌÓy ˆç°y ˛õ!Ó˚£ÏˆÏòÓ˚ §Ë˛y!ô˛õ!ï˛Ó˚ §yˆÏÌ §y«˛yÍ˛
Ü˛Ó˚ ~ÓÇ ï˛yˆÏÜ˛ !çK˛y§y Ü˛Ó˚ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ !ï˛!l làÓ˚ñ ¢•Ó˚
Óy ˆç°yÎ˚ ≤Ã¢y§l ˛õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛ˆÏÓ˚l–

≤ÃôylÙsf#Ó˚ «˛Ùï˛y
(Powers of the Prime Minister) çG•Ó˚°y° ˆlˆÏ•Ó%̊ xï˛ƒhs˝ çl!≤ÃÎ˚ !SÈˆ° Ï l ÓˆÏ° !ï˛!l
≤ÃôylÙsf# Óy Ùsf#§Ë˛yÓ˚ xlƒylƒ Ùsf#ˆÏòÓ˚ x˛õ!Ó˚§#Ù Ü˛ï,≈˛c fiÌy˛õˆÏl §«˛Ù •l– •z!®Ó˚y àyrô#G
§¡õÜ≈˛ Óy «˛Ùï˛y §¡õˆÏÜ≈˛ §Ç!ÓôyˆÏl !ÓhflÏy!Ó˚ï˛ í˛zˆÏÕ‘á Ùsf#§Ë˛yÓ˚ xlƒylƒ §ò§ƒˆÏòÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ xˆÏlÜ˛ ˆÓ!¢ ÓƒAà!ã˛e!ê˛
ˆl•z– !Ü˛v §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ≤Ãôyl !•§yˆÏÓ ≤ÃôylÙsf# ≤ÃË)˛ï˛ ≤ÃË˛yÓ¢y°# !SÈ ˆ Ï ° l– xÓ¢ƒ ≤ÃôylÙsf # Ü˛ï˛ê˛y ˛õˆÏí˛¸y
«˛Ùï˛yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚#– !ï˛!l Ùsf#§Ë˛yÎ˚ §Ë˛y˛õ!ï˛c Ü˛ˆÏÓl˚ – ≤ÃË˛yÓ¢y°# •ˆÏÓl ï˛y !lË≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ˛õòy!ôÜ˛yÓ˚#Ó˚ ˆÎyàƒï˛y
!Ó!Ë˛ß¨ òÆˆÏÓÓ˚ ˚ ÙˆÏôƒ §Ùß∫Î§˚ yôl Ü˛ˆÏÓl˚ ~Ùl!Ü˛ !Ó!Ë˛ß¨ G Óƒ!=˛ˆÏcÓ˚ í˛z˛õÓ˚–
Ùsfîy°ˆÏÎ˚Ó˚ ÙˆÏôƒ Ùï˛y˜ÏlÜ˛ƒ ˆòáy !òˆÏ° ≤ÃôylÙsf# Î!òG §y¡±!ï˛Ü˛ Ü˛yˆÏ° ˆçyê˛ Ó˚yçl#!ï˛ 1970 ò¢ˆÏÜ˛Ó˚
ã)˛í˛¸yhs˝ !§Âôyhs˝ ˆòl– !ï˛!l §Ü˛° òÆˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛yçÜ˛ˆÏÙ≈Ó˚ ≤ÃôylÙsf#Ó˚ «˛Ùï˛y G ˛õòÙÎ≈yòyÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ≤ÃÌÙ !òˆÏÜ˛ •z!®Ó˚y àyrô#
ï˛_¥yÓôyl Ü˛ˆÏÓ˚l– §ÙhflÏ Ùsf#àî ï˛yÓ˚ ˆlï,˛ˆÏc Ü˛yç ≤Ã!ï˛ÓrôÜ˛ï˛y §,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚– Îál çl!≤ÃÎ˚ï˛yÓ˚ ¢#ˆÏ£Ï≈
Ü˛ˆÏÓ˚l– !ï˛!l Ùsf#ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ òÆÓ˚ Órê˛l Óy ˛õ%lÓ≈rê˛l ˆçyê˛ §Ó˚Ü˛yˆÏÓÓ˚ ˚ ≤ÃôylÙsf# !lˆÏçÓ˚ ˛õSÈ®ÙˆÏï˛y ï˛ál ≤ÃôylÙsf# !•§yˆÏÓ
Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛l– ˆÜ˛yˆÏly Ùsf#ˆÏÜ˛ x˛õ§yÓ˚î Ü˛Ó˚yÓ˚ «˛Ùï˛y !§Âôyhs˝ @˝Ã•î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l ly– ï˛yˆÏÜ˛ !lˆÏçÓ˚ òˆÏ°Ó˚ ïÑ˛yÓ˚ ˆlï,˛ˆÏc Ùsf#§Ë˛yÓ˚
ïÑ˛yÓ˚ xyˆÏSÈ– ≤ÃôylÙsf# ˛õòï˛ƒyà Ü˛Ó˚ˆÏ° §ÙhflÏ !ã˛e !lˆÏÎ˚ ~•z !ã˛e– ï%˛!Ù
ˆày¤˛# G Ü˛yçÜ˛ˆÏÙ≈Ó˚ ˛õy¢y˛õy!¢ ˆçyê˛ §Aà# òˆÏ°Ó˚
Ùsf#§Ë˛yˆÏÜ˛ ˛õòï˛ƒyà Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •Î˚– !Ü˛ ÙˆÏl Ü˛Ó˚ñ ~ôÓ˚ˆÏîÓ˚
ÙˆÏôƒ §Ùß∫Î˚ §yôl Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ •Î˚– ˆçyê˛§Aà# ~ÓÇ òˆÏ°Ó˚
!ã˛e xÇÜ˛l Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛
~Ë˛yˆÏÓ ˆòáy ÎyÎ˚ xï˛ƒhs˝ «˛Ùï˛y§¡õß¨ §ò§ƒ ÎyˆÏòÓ˚ §ÙÌ≈ˆlÏ !ï˛!l ≤ÃôylÙsf# •ˆÏÎˆ˚ SÏ Èl ï˛yˆÏòÓ˚ ˛õyˆÏÓ˚ ~Ùl ≤ÃôylÙsf#ˆÏÜ˛
≤ÃôylÙsf#Ó˚ ˆlï,˛ˆÏc•z Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ Ùsf#§Ë˛y ~Ü˛!ê˛ Ùï˛yÙï˛ G xÓfiÌyˆÏlÓ˚ ≤Ã!ï˛G ï˛yˆÏÜ˛ °«˛ƒ Ó˚yáˆÏï˛ !lˆÏÎ˚ !Î!l •z!®Ó˚y
«˛Ùï˛y§¡õß¨ ≤Ã!ï˛¤˛yl !•§yˆÏÓ àˆÏí˛¸ í˛zˆÏë˛– §y¡±!ï˛Ü˛ •Î˚– àyrô#ˆÏÜ˛ xl%§Ó˚î
Ü˛yˆÏ° ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ ≤ÃyÎ˚ §Ü˛° §Ç§ò#Î˚ àîï˛ˆÏsf ≤ÃôylÙsf#Ó˚
«˛Ùï˛y Ó,!Âô °yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ~ Ü˛yÓ˚ˆÏî ~ôÓ˚ˆÏîÓ˚ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ (The President) Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ⁄

§Ç§ò#Î˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚ˆÜÏ ˛ Ü˛áˆÏly Ü˛áˆÏly ≤ÃôylÙsf#Ó˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ≤ÃôylÙsf# •ˆÏ°l §Ó˚Ü˛yˆÏÓÓ˚ ˚ ≤Ãôyl xyÓ˚ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ •ˆÏ°l
!•§yˆÏÓ àîƒ Ü˛Ó˚y •Î˚– Ó˚yçl#!ï˛ˆÏï˛ òˆÏ°Ó˚ «˛Ùï˛y Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ ≤Ãôyl– Ë˛yÓ˚ˆïÏ ˛Ó˚ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ÓƒÓﬁÌyÎ˚ Ó˚yˆÏT˛…Ó˚
x˛õ!Ó˚ § #Ù ï˛y•z ≤ÃôylÙsf # ò°#Î˚ «˛Ùï˛y myÓ˚ y ≤Ãôyl !lÎ˚Ùï˛y!sfÜ˛ «˛Ùï˛y ≤ÃˆÏÎ˚yˆÏàÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚#–
Ùsf#˛õ!Ó˚£Ïò ~ÓÇ §Ç§òˆÏÜ˛ !lÎ˚sfî Ü˛ˆÏÓ˚– §ÇÓyò !ÓˆÏê˛ˆÏlÓ˚ Ó˚yî#Ó˚ Ùï˛ Ë˛yÓ˚ˆïÏ ˛Ó˚ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛Ó˚ «˛Ùï˛yà%!°G
ÙyôƒÙà%!° ~•z Ó˚yçl#!ï˛ G !lÓ≈yã˛lˆÏÜ˛ ò°#Î˚ ˆlï˛yˆÏòÓ˚ xyl%¤˛y!lÜ˛– Ë˛yÓ˚ˆïÏ ˛Ó˚ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ ˆòˆÏ¢Ó˚ x!Ë˛T˛ °ˆÏ«˛ƒ
≤Ã!ï˛ˆÏÎy!àï˛yÓ˚ ˆ«˛e !•§yˆÏÓ ï%˛ˆÏ° ôˆÏÓ˚– Ë˛yÓ˚ï˛ÓˆÏ£Ï≈Ó˚ ˆ˛õÔÑSÈyˆÏlyÓ˚ í˛zˆÏjˆÏ¢ƒ §Ü˛° Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ≤Ã!ï˛¤˛yˆÏlÓ˚
ˆ«˛ˆÏeG xyÙÓ˚y ˆòˆÏá!SÈ ≤ÃôylÙsf#Ó˚ •yˆÏï˛ §ÙhﬂÏ ÙˆÏôƒ §Ùß∫Î˚ §yôl Ü˛ˆÏÓ˚l–
«˛Ùï˛yÓ˚ ˆÜ˛w#Ë)˛ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ ≤ÃÓîï˛y– Ë˛yÓ˚ˆïÏ ˛Ó˚ ≤ÃôylÙsf# Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ çlàî myÓ˚y §Ó˚y§!Ó˚ !lÓ≈y!ã˛ï˛ ll–
˛õy°≈yˆÏÙrê˛ ~ÓÇ !Óôyl§Ë˛yÓ˚ !lÓ≈y!ã˛ï˛ §ò§ƒ Ü˛ï,˛≈ Ü˛ !ï˛!l

87 ≤Ã!ï˛¤˛yl §Ù)ˆÏ•Ó˚ Ü˛yç

!lÓ≈y!ã˛ï˛ •l– Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ ˛õò≤ÃyÌ#≈ Óƒ!=˛ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ !Î!l myÓ˚y•z !lÎ%=˛ •l– §Ü˛° xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ §!rô G ã%˛!=˛
§Çáƒy à!Ó˚¤˛ ˆË˛yê˛ °yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚l !ï˛!l Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ ˛õˆÏò ïÑ˛yÓ˚ lyˆÏÙ•z §¡õß¨ •Î˚– Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ ≤Ã!ï˛Ó˚«˛y
!lÓ≈y!ã˛ï˛ •l– Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ ÎyˆÏï˛ §Ù@˝Ã çy!ï˛Ó˚ ˆlï˛y Óy!•l#Ó˚ §Ó≈y!ôlyÎ˚Ü˛–
!•§yˆÏÓ àîƒ •l ~ê˛y !l!Ÿã˛ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ~Ó˚)˛õ ÓƒÓfiÌy– !Ü˛v xyÙyˆÏòÓ˚ ÙˆÏl Ó˚yáy í˛z!ã˛ï˛ ˆÎñ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛
~•z ˛õ%hflÏˆÏÜ˛ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛
˛õy¢y˛õy!¢ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ Ü˛áˆÏly•z §Ó˚y§!Ó˚ çl§ÙÌ≈l Ùsf#˛õ!Ó˚£ÏˆÏòÓ˚ ˛õÓ˚yÙ¢≈ xl%ÎyÎ˚# ~ §ÙhflÏ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚
ˆÓyV˛yˆÏï˛ ˆÜ˛l Ù!•°y
¢∑!ê˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y
°yˆÏË˛Ó˚ ÓƒÓfiÌy Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓl ly Îy ≤ÃôylÙsf# ÌyˆÏÜ˛l– xÓ¢ƒ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ Ù!sf˛õ!Ó˚£ÏˆÏòÓ˚ !§Âôyhs˝ G
•ˆÏÎ˚ˆÏSÈ⁄ xyÙyˆÏòÓ˚ ˆòˆÏ¢ ˛õyˆÏÓ˚l– ~•z ÓƒÓfiÌyÓ˚ Ê˛ˆÏ° Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ ˆÜ˛Ó° ˛õÓ˚yÙˆÏ¢≈Ó˚ ˆ«˛ˆÏe ˛õ%l!Ó≈ˆÏÓã˛lyÓ˚ Ü˛Ìy Ó°ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l
!Ü˛ Ü˛áˆÏly Ù!•°y !lÎ˚Ùï˛y!sfÜ˛ ≤Ãôyl !•§yˆÏÓ ÌyÜ˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l– !Ü˛v ˛õ%lÓ˚yÎ˚ Î!ò ~Ü˛•z í˛z˛õˆÏò¢ Óy !§Âôyhs˝ ˆlGÎ˚y
Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ !SÈˆÏ°l⁄ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛Ó˚ «˛Ùï˛y§ÇÜ˛yhs˝ !Ó£ÏˆÎÏ G ˚ ~Ü˛•z âê˛ly •Î˚ ï˛y•ˆÏ° !ï˛!l ï˛y ÙylˆÏï˛ Óyôƒ– xl%Ó˚)˛õË˛yˆÏÓ
˛õ!Ó˚°!«˛ï˛ •Î˚– ï%˛!Ù Î!ò Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ §Ç!Óôyl ˛õyë˛ Ü˛Ó˚ ˛õy°≈yˆÏÙrê˛ Ü˛ï,≈˛Ü˛ à,•#ï˛ ˆÜ˛yˆÏly á§í˛¸y !Ó° Ó˚yT˛…˛õ!ï˛Ó˚
ï˛y•ˆÏ° ˆòáˆÏÓ ˆ§áyˆÏl ~Ùl !Ü˛S%È ˆl•z Îy !ï˛!l Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ §¡ø!ï˛ˆÏï˛ xy•zˆlÏ Ó˚ ˛õ!Ó˚îï˛ •Î˚– ˛Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ •zFSÈy Ü˛Ó˚ˆ°Ï
˛õyˆÏÓ˚l ly– Ó˚yT˛…˛õ!ï˛Ó˚ lyˆÏÙ•z §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ÎyÓï˛#Î˚ !Ó°!ê˛ˆÏÜ˛ ˛õ%l!Ó≈ˆÓÏ ã˛lyÓ˚ çlƒ ˛õy°≈yˆÏÙˆÏrê˛ ˛õy!ë˛ˆÏÎ˚ !Ó°¡∫
Ü˛yÎ≈yÓ°# ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ •Î˚– ˆòˆÏ¢Ó˚ §Ü˛° xy•zl ~ÓÇ âê˛yˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l– !Ü˛v ˛õy°≈yˆÏÙrê˛ ˛õ%lÓ˚yÎ˚ !Ó°!ê˛ˆÏÜ˛
§Ó˚Ü˛yÓ˚ Ü˛ï,˛≈ Ü˛ à%Óc%˚ ˛õ)î≈ !§Âôyhs˝ §Ù)• Ó˚yT˛…˛õ!ï˛Ó˚ lyˆÏÙ•z xl%ˆÏÙyòl Ü˛Ó˚ˆÏ° !ï˛!l ï˛y ÙylˆÏï˛ Óyôƒ ÌyÜ˛ˆÏÓl–
~•z ˛õ%hflÏˆÏÜ˛ ≤ÃôylÙsf# ≤ÃÜ˛y!¢ï˛ •Î˚– Ó˚yT˛…˛õ!ï˛Ó˚ lyˆÏÙ•z §Ü˛° à%Ó%̊c˛õ)î≈ ˛õˆÏò Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ xy§ˆÏ° !Ü˛ Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ ˛õyˆÏÓl˚ ~ê˛y ˆË˛ˆÏÓ
!•§yˆÏÓ §Ó §ÙÎ˚ ˛õ%Ó˚%£Ï !lÎ%!=˛ •Î˚– ˆÎÙlñ Ë˛yÓ˚ˆïÏ ˛Ó˚ ˛≤Ãôyl !Óã˛yÓ˚˛õ!ï˛ñ §%!≤ÃÙ ï%˛!Ù !lŸã˛Î˚•z xÓyÜ˛ •ˆÏFSÈy⁄ !ï˛!l !Ü˛ !lˆÏçÓ˚ ÙˆÏï˛y
¢∑!ê˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y ˆÜ˛yˆÏê≈˛Ó˚ xlƒylƒ !Óã˛yÓ˚˛õ!ï˛àîñ !Ó!Ë˛ß¨ Ó˚yˆÏçƒÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ §Ó !Ü˛S%È Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l⁄ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ !lˆÏçÓ˚
•ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~ê˛y ˆòˆÏá ï%˛!Ù
•y•zˆÏÜ˛yˆÏê≈˛Ó˚ !Óã˛yÓ˚˛õ!ï˛àîñ Ó˚yˆÏçƒÓ˚ Ó˚yçƒ˛õy°àîñ •zFSÈyÙˆÏï˛y ˆÎ à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ü˛yç!ê˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l ï˛y•°
!Ü˛ Ü˛áˆÏly ≤Ã!ï˛Óyò
Ü˛ˆÏÓ˚SÈ⁄ ˆÜ˛l xyÙyˆÏòÓ˚
!lÓ≈yã˛l Ü˛!Ù¢ˆÏlÓ˚ §ò§ƒàî ~ÓÇ !Ó!Ë˛ß¨ Ó˚yˆÏT˛… Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ !ÓˆÏ¢£Ï ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ ≤ÃôylÙsf#ˆÏÜ˛ !lÎ%=˛ Ü˛Ó˚y– Îál
ÙˆÏl •Î˚ §Ü˛° à%Ó˚%c˛õ)î≈ ò)ï˛ •zï˛ƒy!ò §Ü˛° à%Ó%̊c˛õ)î≈ ˛õòy!ôÜ˛yÓ˚#àî Ó˚yT˛…˛õ!ï˛Ó˚ ˆÜ˛yˆÏly ò° Óy ˆçyê˛ !lÓ≈yã˛ˆÏl §Çáƒyà!Ó˚¤˛ï˛y °yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚
˛õˆÏòÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚# ˛õ%Ó˚%£ÏÓ˚y•z
Press Information Bureau

•ˆÏÓ⁄

2014 §yˆÏ°Ó˚ 26ˆÙ

Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ Ë˛ÓˆÏl
xyˆÏÎ˚y!çï˛ ¢˛õÌ@˝Ã•î
xl%¤˛yˆÏl Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ ≤ÃîÓ
Ù%áyç#≈ ◊#lˆÏÓ˚w ˆÙyò#ˆÏÜ˛
≤ÃôylÙsf# !•§yˆÏÓ ¢˛õÌ
ÓyÜ˛ƒ ˛õyë˛ Ü˛Ó˚yˆÏFSÈl–

àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 88
ï˛ál ï˛yˆÏòÓ˚ !lÓ≈y!ã˛ï˛ ˆlï˛yˆÏÜ˛ ≤ÃôylÙsf# !•§yˆÏÓ !lÎ%=˛ ˆ°yÜ˛§Ë˛yÓ˚ x!ôÜ˛yÇ¢ §òˆÏ§ƒÓ˚ §ÙÌ≈l xyòyˆÏÎ˚ §«˛Ù
Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ Óyôƒ– !Ü˛v Îál ˆ°yÜ˛§Ë˛yÓ˚ !lÓ≈yã˛ˆÏl •ˆÏÓl ÓˆÏ° !ï˛!l ÙˆÏl Ü˛ˆÏÓl˚ – ~Ó˚˛) õ ˆ«˛ˆÏe !ï˛!l lï%˛l
ˆÜ˛yˆÏly ò° Óy ˆçyê˛ §Çáƒy à!Ó˚¤˛ï˛y °yË˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ly ˆÜ˛yˆÏly Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ ≤ÃôylÙsf# ˛õˆÏò !lÎ%!=˛ òyl Ü˛ˆÏÓ˚ !l!ò≈T˛
˛õyˆÏÓ˚ ï˛ál ˆÜ˛Ó° Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ ~!Ó£ÏˆÎÏ ˚ ˆÏflF∫ SÈyô#l «˛Ùï˛y §ÙˆÏÎÓ˚ ˚ ÙˆÏôƒ ˆ°yÜ˛§Ë˛yÎ˚ §Çáƒyà!Ó˚¤˛ï˛y ≤ÃÙyˆÏîÓ˚ çlƒ
≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l– Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ ~Ùl Óƒ!=˛ˆÏÜ˛
!ã˛e!ê˛
ï˛yˆÏÜ˛ Ó°ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l–
≤ÃôylÙsf# !•§yˆÏÓ !lÎ%=˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l !Î!l ˛õˆÏí˛¸y
5É4 !Óã˛yÓ˚ !ÓË˛yà
Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ ¢y!§ï˛ ¢y§l ÓƒÓfiÌy (The Judiciary)
(The Presidential System) xyÙÓ˚y ˆÎ fløyÓ˚Ü˛ !°!˛õ !òˆÏÎ˚ xyˆÏ°yã˛ly ¢%Ó%˚ Ü˛ˆÏÓ!˚ SÈ°yÙ
˛õ,!ÌÓ#Ó˚ §Ü˛° ˆòˆÏ¢Ó˚ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛àî Ë˛yÓ˚ï˛ÓˆÏ£Ï≈Ó˚ ˛õ!Ó˚ˆÏ¢ˆÏ£Ï ã˛ˆÏ°y xyÙÓ˚y ˆ§•z xyˆÏ°yã˛lyÎ˚ !Ê˛ˆÏÓ˚ Îy•z–
Ó˚yT˛…˛õ!ï˛Ó˚ ÙˆÏï˛y !lÎ˚Ùï˛y!sfÜ˛ lÎ˚ñ Óï≈˛Ùyl ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ ~•z Ù%•%ˆÏï≈˛ ˛à“!ê˛ fløÓ˚î Ü˛Ó˚yÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl ˆl•z– !Ü˛v
Ó•% ˆòˆÏ¢ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛àî ~Ü˛•z §yˆÏÌ §Ó˚Ü˛yÓ˚ G Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ Ü˛“ly Ü˛Ó˚ !Ü˛Ë˛yˆÏÓ à“à%!° !Ó!Ë˛ß¨ Ó˚Ü˛Ù •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
≤Ãôyl !•§yˆÏÓ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚l– xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛yÓ˚ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ ~Ó˚ ÙˆÏl Ó˚yáˆÏÓ ˙ àˆÏ“Ó˚ ~Ü˛!ê˛ §ˆÏhs˝y£ÏçlÜ˛ §Ùyôyl
≤ÃÜ,˛ï˛ í˛zòy•Ó˚î– xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛yÓ˚ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ çlàî Ü˛ï,≈˛Ü˛ •ˆÏÎ˚!SÈ° Ü˛yÓ˚î §%!≤ÃÙ ˆÜ˛yê≈˛ ~Ùl ~Ü˛!ê˛ xyˆÏò¢ òyl
§Ó˚y§!Ó˚ !lÓ≈y!ã˛ï˛ •l– !ï˛!l Óƒ!=˛àï˛ ˛õSÈˆ® Ï Ó˚ !Ë˛!_ˆÏï˛ Ü˛ˆÏÓ˚l Îy §Ü˛° ˛õˆÏ«˛Ó˚ Ü˛yˆÏSÈ @˝Ã•îˆÏÎyàƒ– !l¡¨!°!áï˛
Ùsf#§Ë˛yÓ˚ §ò§ƒˆÏòÓ˚ !lÎ%=˛ Ü˛ˆÏÓ˚l– ˆ§ ˆòˆÏ¢ ~áˆÏly ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ à%!°ˆÏï˛ !Ü˛ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ Ü˛“ly Ü˛Ó˚–
xy•zl ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ «˛Ùï˛y xy•zl§Ë˛yÓ˚ åÜ˛ÇˆÏ@˝Ã§ä í˛z˛õÓ˚ v ˆòˆÏ¢ Î!ò §%!≤ÃÙˆÏÜ˛yˆÏê≈˛Ó˚ Ùï˛ ˆÜ˛yˆÏly ≤Ã!ï˛¤˛yl ly
lƒhfl–Ï !Ü˛v Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ ~•z xy•zˆlÏ Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ÚˆË˛ˆÏê˛yÛ ≤ÃˆÎÏ y˚ à ÌyˆÏÜ˛–
Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ ˛õyˆÏÓl˚ – ~ê˛y xï˛ƒhs˝ à%Óc%˚ ˛õ)î≈ ˆÎñ ˆÜ˛yˆÏly !§Âôyhs˝ v §%!≤ÃÙ ˆÜ˛yˆÏê≈˛Ó˚ ÙˆÏï˛y !Óã˛yÓ˚ ÓƒÓfiÌy xyˆÏSÈ !Ü˛v
ˆlGÎ˚yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ xy•zl§Ë˛yÓ˚ §ÙÌ≈l !lˆÏï˛ §Ó˚Ü˛yˆÏÓÓ˚ ˚ Ü˛yçÜ˛ˆÏÙÓ≈ ˚ !Óã˛yÓ˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly «˛Ùï˛y ly•z–
Óyôƒ ll Óy xy•zl§Ë˛yÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ òyÎ˚ÓÂô ll– ïÑ˛yÓ˚ v §%!≤ÃÙ ˆÜ˛yˆÏê≈˛Ó˚ «˛Ùï˛y ÌyÜ˛ˆÏ°G !lÓ˚ˆÏ˛õ«˛ !Óã˛yÓ˚
Ü˛yÎ≈Ü˛°yˆÏ˛õÓ˚ ˆÙÎ˚yò ã˛yÓ˚ ÓSÈÓ˚ ~ÓÇ xy•zl§Ë˛yÎ˚ ïÑ˛yÓ˚ àîï˛ˆÏsfÓ˚ çlƒ ˆÜ˛yl!ê˛
Ü˛Ó˚ˆÏÓ ~Ü˛Ìy ˆÜ˛í˛z !ÓŸªy§ Ü˛ˆÏÓ˚ ly– x!ôÜ˛ Ü˛yÙƒ⁄ ~Ùl
òˆÏ°Ó˚ §Çáƒyà!Ó˚¤˛ï˛y ly ÌyÜ˛ˆÏ°G !ï˛!l ïÑ˛yÓ˚ ˛õˆÏò Ó•y° v !lÓ˚ˆ˛Ï õ«˛ Ó˚yÎ˚òyl Ü˛Ó˚ˆ° Ï G ÎyÓ˚y §Ó˚Ü˛y!Ó˚ xyˆÏòˆÏ¢Ó˚
ÌyÜ˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l– ~•z ÓƒÓfiÌy °y!ï˛l xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛y ~ÓÇ ~Ü˛çl ≤ÃôylÙsf# !Î!l
!ÓÓ˚%ˆÏÂô !Óã˛yÓ˚≤ÃyÌ#≈ •ˆÏÎ˚!SÈˆÏ°l ï˛yÓ˚y §%!≤ÃÙˆÏÜ˛yˆÏê≈˛Ó˚ !lˆÏçÓ˚ •zFSÈyÙï˛ Ü˛yçÜ˛Ù≈
ˆ§y!Ë˛ˆÏÎï˚ ˛ •zí˛z!lÎ˚ˆlÏ Ó˚ fl∫yô#l Ó˚yT˛…à!% °Ó˚ xl%§Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚
xyˆÏòˆÏ¢ §vT˛ ll– Ü˛ˆÏÓ˚l xÌÓy ~Ùl
ÌyˆÏÜ˛– ~•z ôÓ˚ˆîÏ Ó˚ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ ≤Ãôyl §Ó˚Ü˛yÓ˚ˆÜÏ ˛ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛
¢y!§ï˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ÓˆÏ°– !Ó!ê˛¢ ¢y§lÓƒÓfiÌyˆÏÜ˛ xl%§Ó˚î ≤ÃôylÙsf# !Î!l ï˛yÓ˚
Ü˛ˆÏÓ˚ xyÙyˆÏòÓ˚ ˆòˆÏ¢ ˛õy°≈yˆÏÙrê˛ˆÏÜ˛•z ã)˛í˛¸yhs˝ «˛Ùï˛yÓ˚ Ü˛yˆÏçÓ˚ çlƒ xlƒ ˆÜ˛yˆÏly
x!ôÜ˛yÓ˚# Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ ~Ü˛yÓ˚ˆÏî xyÙyˆÏòÓ˚ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ˆlï˛y Óy òˆÏ°Ó˚ §yˆÏÌ
ôÓ˚îˆÏÜ˛ §Ç§ò#Î˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ÓˆÏ° x!Ë˛!•ï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚– ˛õÓ˚yÙ¢≈ Ü˛ˆÏÓ˚l⁄

~!°lyñ xly!ÙÜ˛y ~ÓÇ Ù!Ó˚Î˚Ù Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ §ÇÜ˛yhs˝ ôyÓ˚yà%!° ˛õyë˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ~ˆÏòÓ˚ ≤ÃˆÏï˛ƒˆÏÜ˛Ó˚ !Ü˛S%È ≤ÃŸ¿ !SÈ°– ï˛yˆÏòÓ˚
≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ í˛z_Ó˚ !òˆÏï˛ ï%˛!Ù !Ü˛ §y•yˆÏÎƒ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚⁄
~!°ly ı Î!ò ˆÜ˛yˆÏly !Ó£ÏˆÏÎ˚ ˛≤ÃôylÙsf# G Ó˚yT˛…˛õ!ï˛Ó˚ ÙˆÏôƒ Ùï˛ !ÓˆÏÓ˚yô ˜Ïï˛!Ó˚ •Î˚ñ ï˛ˆÏÓ Ü˛# •ˆÏÓ⁄
~§Ü˛° ˆ«˛ˆÏe !Ü˛ §Ó §ÙÎ˚ ≤ÃôylÙsf#Ó˚ Ùï˛yÙï˛•z x!ôÜ˛ à%Ó˚%c˛ °yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚–
xly!ÙÜ˛y ı Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ ≤Ã!ï˛Ó˚«˛y Óy!•l#Ó˚ §Ó≈y!ôlyÎ˚Ü˛ ~ê˛y ˆçˆÏl xyÙyÓ˚ á%Ó Ùçy °yàˆÏSÈ– ˆï˛yÙyÓ˚
xyÙyÓ˚ !ÓŸªy§ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ ~Ü˛!ê˛ Ë˛yÓ˚# Ó®%Ü˛ ï%˛°ˆÏï˛ §«˛Ù •ˆÏÓl ly ï˛y•ˆÏ° ï˛yˆÏÜ˛
ˆÜ˛l §Ó≈y!ôlyÎ˚Ü˛ Ü˛Ó˚y •°⁄
x@˝Ãà!ï˛
Ù!Ó˚Î˚Ù ı Î!ò ˆòˆÏ¢Ó˚ §ÙhﬂÏ «˛Ùï˛y ≤ÃôylÙsf#Ó˚ •yˆÏï˛ lƒhﬂÏ ÌyˆÏÜ˛ ï˛y•ˆÏ° Ó˚yT˛…˛õ!ï˛Ó˚ ˛õò Ó˚yáyÓ˚ à%Ó˚%c Îyã˛y•z Ü˛ˆÏÓy˚
Ü˛#⁄

89 ≤Ã!ï˛¤˛yl §Ù)ˆÏ•Ó˚ Ü˛yç

Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ Ùï˛yò¢≈ñ xyòy°ï˛ ÙylˆÏï˛ Óyôƒ– ~!ê˛ !l¡¨!°!áï˛ !ÓˆÏÓ˚yˆÏôÓ˚
xyl%àï˛ƒ G fl∫#Ü,˛!ï˛Ó˚ Ù#ÙyÇ§y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
!Ë˛!_ˆÏï˛ xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛yÎ˚ !lˆÏç Ü˛ˆÏÓy˚ v lyà!Ó˚Ü˛ˆÏòÓ˚ !lˆÏçˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ !ÓˆÏÓ˚yô–
!Óã˛yÓ˚Ü˛ ÙˆÏlylÎ˚l x!ï˛ v lyà!Ó˚Ü˛ G §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ÙˆÏôƒ !ÓˆÏÓ˚yô–
fl∫yË˛y!ÓÜ˛ âê˛ly– 2005 §%!≤ÃÙˆÏÜ˛yê≈˛ !Ü˛ÇÓy •y•zˆÜÏ ˛yˆÏê˛≈ Ó˚ ÙyÙ°yÓ˚ G˛õÓ˚ v ò%•z Óy ï˛ˆÏï˛y!ôÜ˛ Ó˚yçƒà%!°Ó˚ ÙˆÏôƒ !ÓˆÏÓ˚yô–
§yˆÏ° xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛yÓ˚ §ÇÓyò˛õˆÏeÓ˚ ≤Ã!ï˛ˆÏÓòlà%!° ˛õí˛¸– ÙyÙ°yÓ˚ Ù)° Ó˚yÎ˚ v !Ó!Ë˛ß¨ Ó˚yçƒ G ˆÜ˛w#Î˚ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ÙˆÏôƒ !ÓˆÏÓ˚yô–
Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ Ó%¢ Ü˛# !SÈ°⁄ •y•zˆÏÜ˛yê≈˛ !Ü˛ÇÓy §%!≤ÃÙˆÏÜ˛yê≈˛ ˛õÓ˚Óï˛#≈Ü˛yˆÏ° §%!≤ÃÙ ˆÜ˛yê≈˛ •° ˆòGÎ˚yl# G ˆÊ˛ÔçòyÓ˚# ÙyÙ°yÓ˚
§%!≤ÃÙˆÏÜ˛yˆÏê˛≈ Ó˚ ~•z Ó˚yÎ˚ˆÏÜ˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl !Ü˛⁄ Ü˛yÓ˚îà%!° Ü˛# §ˆÏÓy≈ Fã˛ xy!˛õ° xyòy°ï˛– ~áyˆÏl •y•zˆÜÏ ˛yˆÏê˛≈ Ó˚ Ó˚yˆÏÎÓ˚ ˚
Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛çl ≤ÃyÌ#≈ˆÏÜ˛ !SÈ°⁄ !ÓÓ˚%ˆÏÂô xy!˛õ° Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚–
!Óã˛yÓ˚Ü˛ !•§yˆÏÓ fl∫yô#l !Óã˛yÓ˚ !ÓË˛yˆÏàÓ˚ xÌ≈ •° ˆÎñ ~!ê˛
ÙˆÏlyl#ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õÓ˚ ~•z ~ Ü˛yÓ˚ˆÏî àîï˛ˆÏsf ~Ü˛!ê˛ fl∫yô#l !lÓ˚ˆÏ˛õ«˛ ~ÓÇ xy•zl !ÓË˛yà G ¢y§l !ÓË˛yˆÏàÓ˚ !lÎ˚sfî ˆÌˆÏÜ˛ Ù%=˛–
Ü˛!“ï˛ !ÓK˛y˛õl!ê˛ ¢!=˛¢y°# !Óã˛yÓ˚ ÓƒÓfiÌyÓ˚ í˛z ˛ õ!fiÌ!ï˛ xï˛ƒhs˝ !Óã˛yÓ˚Ü˛àî §Ó˚Ü˛yÓ˚ !Ü˛ÇÓy §Ó˚Ü˛y!Ó˚ òˆÏ°Ó˚ !lˆÏò¢≈ ÙˆÏï˛y
≤Ãã˛y!Ó˚ï˛ •Î˚– ~•z !ã˛e!ê˛ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚– ˆòˆÏ¢Ó˚ §Ü˛° hflÏˆÏÓ˚Ó˚ xyòy°ï˛à%!°Ó˚ Ü˛yç Ü˛Ó˚ˆÏÓ ly– ~Ü˛yÓ˚ˆÏî•z §Ü˛° xyô%!lÜ˛ àîï˛y!sfÜ˛
!Óã˛yÓ˚ !ÓË˛yˆÏàÓ˚ §Ùß∫ˆÏÎ˚ à!ë˛ï˛ •Î˚ !Óã˛yÓ˚ ÓƒÓfiÌy– §Ù@˝Ã ˆòˆÏ¢Ó˚ çlƒ Ó˚yˆÏT˛… xy•zl G ¢y§l !ÓË˛yˆÏàÓ˚ ≤ÃË˛yÓ Ù%=˛ fl∫yô#l
fl∫yô#lï˛y §¡õˆÏÜ≈˛ Ü˛# §%!≤ÃÙ ˆÜ˛yê≈˛ñ Ó˚yçƒà%!°Ó˚ çlƒ ÌyˆÏÜ˛ •y•zˆÏÜ˛yê≈˛ñ !Óã˛yÓ˚ ÓƒÓfiÌy Ó˚yáyÓ˚ Ü˛Ìy Ó°y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~!Ó£ÏˆÏÎ˚
xÌ≈ ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ⁄ ˆç°yhflÏˆÏÓ˚ ˆç°y xyòy°ï˛ñ fiÌyl#Î˚ hflÏˆÏÓ˚ !l¡¨ Ë˛yÓ˚ï˛ !ÓˆÏ¢£Ï §yÊ˛°ƒ xç≈l Ü˛ˆÏÓ˚– ≤ÃôylÙsf# ~ÓÇ
~ôÓ˚ˆÏîÓ˚ !ã˛e xyÙyˆÏòÓ˚ xyòy°ï˛à%!° !lˆÏÎ˚•z Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ !Óã˛yÓ˚ ÓƒÓfiÌy à!ë˛ï˛– ≤Ãôyl !Óã˛yÓ˚ ˛õ!ï˛Ó˚ ˛õÓ˚yÙ¢≈Ü˛ˆÏÙ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ §%!≤ÃÙ ˆÜ˛yê≈˛
ˆòˆÏ¢ ˆòáy ÎyÎ˚ ly Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ §%§Ç•ï˛ !Óã˛yÓ˚ ÓƒÓfiÌy Óï≈˛Ùyl– ~Ó˚ xÌ≈ G •y•zˆÏÜ˛yˆÏê≈˛Ó˚ !Óã˛yÓ˚˛õ!ï˛ˆÏòÓ˚ !lÎ%=˛ Ü˛ˆÏÓ˚l– ÓyhflÏˆÏÓ
ˆÜ˛l⁄ ~Ó˚ xÌ≈ !Ü˛ ~•zñ §%!≤ÃÙ ˆÜ˛yê≈˛ ~ˆÏòˆÏ¢ !Óã˛yÓ˚ §ÇÜ˛yhs˝ ÎyÓï˛#Î˚ ≤Ã¢y§!lÜ˛ ˆòáy ÎyÎ˚ §%!≤ÃÙ ˆÜ˛yˆÏê≈˛Ó˚ ≤ÃÓ#î !Óã˛yÓ˚Ü˛Ó˚y•z §%!≤ÃÙ
xyÙyˆÏòÓ˚ ˆòˆÏ¢Ó˚ !Óã˛yÓ˚ Ü˛yç ˛õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛ˆÏÓ˚– §%!≤ÃÙ ˆÜ˛yˆÏê≈˛Ó˚ !lˆÏò≈¢ §ÙhflÏ ˆÜ˛yê≈˛ Óy •y•zˆÜÏ ˛yˆÏê˛≈ Ó˚ lï%˛l !Óã˛yÓ˚Ü˛ˆÏòÓ˚ ÙˆÏlyl#ï˛ Ü˛ˆÏÓl˚ –
!ÓË˛yà fl∫yô#l⁄ ~Ó˚)˛õ ˆ«˛ˆÏe Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ≤Ã¢y§Ü˛ˆÏòÓ˚ •hflÏˆÏ«˛ˆÏ˛õÓ˚
§%ˆÏÎyà á%Ó Ü˛Ù– §%!≤ÃÙˆÏÜ˛yˆÏê≈˛Ó˚ §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ ≤ÃÓ#î
!Óã˛yÓ˚Ü˛ˆÏÜ˛•z ≤Ãôyl !Óã˛yÓ˚˛õ!ï˛ !•§yˆÏÓ !lÎ%=˛ Ü˛Ó˚y•Î˚–
~Ü˛ÓyÓ˚ ˆÜ˛í˛z •y•zˆÜÏ ˛yê≈˛ !Ü˛ÇÓy §%!≤ÃÙˆÏÜ˛yˆÏê˛≈ Ó˚ !Óã˛yÓ˚˛õ!ï˛
!•§yˆÏÓ !lÎ%=˛ •ˆÏ° ï˛yˆÏÜ˛ x˛õ§yÓ˚î Ü˛Ó˚y ≤ÃyÎ˚ x§Ω˛Ó–
~•z x˛õ§yÓ˚î ˛õÂô!ï˛ Ë˛yÓ˚ˆïÏ ˛Ó˚ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛Ó˚ x˛õ§yÓ˚ˆîÏ Ó˚
Ùï˛•z xï˛ƒhs˝ ç!ê˛°– ˛õy°≈yˆÏÙˆÏrê˛Ó˚ í˛zË˛Î˚ Ü˛ˆÏ«˛
ò%•zÈüÈï,˛ï˛#Î˚yÇ¢ §òˆÏ§ƒÓ˚ §ÙÌ≈ˆÏl à,•#ï˛ •zÙ!˛õã‰˛ˆÏÙrê˛
åÙ•y!Óã˛yÓ˚ä ~Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ•z ~Ü˛Ùye !Óã˛yÓ˚Ü˛ˆÏòÓ˚
x˛õ§yÓ˚î Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ àîï˛ˆÏsfÓ˚ •z!ï˛•yˆÏ§
©M.E. Cohen, National, Cagle Cartoons Inc.

Ü˛áˆÏly ~Ó˚)˛õ ˛õ!Ó˚!ﬁÌ!ï˛Ó˚ í˛zqÓ âˆÏê˛!l–

Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ !Óã˛yÓ˚ ÓƒÓfiÌy ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚
¢!=˛¢y°# !Óã˛yÓ˚ ÓƒÓfiÌyÓ˚ ÙˆÏôƒ xlƒï˛Ù– Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚
§Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ Óƒyáƒy Ü˛Ó˚yÓ˚ «˛Ùï˛y •y•zˆÏÜ˛yê≈˛ G
§%!≤ÃÙˆÏÜ˛yˆÏê˛≈ Ó˚ Ó˚ˆÎÏ ˆ˚ SÏ È– ˆÜ˛w G Ó˚yçƒ §Ó˚Ü˛yˆÏÓÓ˚ ˚ ≤Ãî#ï˛
ˆÜ˛yˆÏly xy•zl §Ç!Óôyl °Aâl Ü˛Ó˚ˆÏ° §%!≤ÃÙˆÏÜ˛yê≈˛
!Ü˛ÇÓy •y•zˆÏÜ˛yê≈˛ Óy!ï˛° Ü˛ˆÏÓ˚ !òˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ~Ë˛yˆÏÓ
Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ !Óã˛yÓ˚ÓƒÓfiÌy xy•zl !Ü˛ÇÓy ¢y§l !ÓË˛yˆÏàÓ˚
í˛z˛õÓ˚ §Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ ≤Ãyôylƒ ÓçyÎ˚ Ó˚yˆÏá– ~•z ÓƒÓfiÌyˆÏÜ˛

àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 90
!Óã˛yÓ˚ !ÓË˛yà#Î˚ ˛õÎ≈yˆÏ°yã˛ly Ó°y •Î˚– §%!≤ÃÙ ˆÜ˛yê≈˛ çlfl∫yÌ≈ §%Ó«˚ ˛y ~ÓÇ ÙylÓy!ôÜ˛yˆÏÓÓ˚ ˚ í˛z˛õÓ˚ xˆÏlÜ˛à%!°
~•z ÙˆÏÙ≈ xyˆÏò¢ çy!Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l ˆÎñ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ à%Ó˚%c˛õ)î≈ xyˆÏò¢ G !lˆÏò≈¢ çy!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– ˆÎ ˆÜ˛yl
§Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ Ù)° Ü˛yë˛yˆÏÙy ˛õ!Ó˚Óï≈˛l Ü˛Ó˚yÓ˚ «˛Ùï˛y çlfl∫yÌ≈ Óƒy•ï˛ •ˆÏ° xyòy°ˆÏï˛Ó˚ myÓ˚fiÌ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
˛õy°≈yˆÏÙˆÏrê˛Ó˚ ˆl•z– ~•z ÙyÙ°yˆÏÜ˛ çlfl∫yÌ≈ §ÇÜ˛yhs˝ ÙyÙ°y Ó°y •Î˚–
Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ !Óã˛yÓ˚ ÓƒÓfiÌyÓ˚ ~•z fl∫yô#l «˛Ùï˛y §Ó˚Ü˛y!Ó˚ «˛Ùï˛yÓ˚ x˛õÓƒÓ•yÓ˚ ≤Ã!ï˛ˆÏÓ˚yô Ü˛Ó˚ˆÏï˛
xyòy°ï˛à%!°ˆÏÜ˛ ˆÙÔ!°Ü˛ x!ôÜ˛yÓ˚ Ó˚«˛yÓ˚ x!Ë˛Ë˛yÓˆÏÜ˛ xyòy°ï˛à%!° •hflÏˆÏ«˛˛õ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ï˛yÓ˚y §Ó˚Ü˛y!Ó˚
ˆÜ˛l xˆÏlˆÏÜ˛
˛õ!Ó˚îï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– ˛õÓ˚Óï˛#≈ xôƒyˆÏÎ˚ xyÙÓ˚y ˆòáÓ ˆÎñ xy!ôÜ˛y!Ó˚Ü˛ˆÏòÓ˚ ò%l#≈!ï˛ Órô Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ~Ü˛yÓ˚ˆÏî•z
§Ó˚Ü˛yˆÏÓÓ˚ ˚ ˆÜ˛ylG
x!ôÜ˛yÓ˚ °AâˆÏlÓ˚ âê˛lyÎ˚ ˆÜ˛yˆÏly lyà!Ó˚Ü˛ xyòy°ˆÏï˛ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ !Óã˛yÓ˚ ÓƒÓfiÌy çlàˆÏîÓ˚ ÙˆÏôƒ xyfiÌy G
!lî≈ˆÎÏ Ó˚ ˚ !ÓÓ%̊ˆÂÏ ô
!Óã˛yÓ˚≤ÃyÌ#≈ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ–˚ §y¡±!ï˛Ü˛ Ü˛yˆÏ° xyòy°ï˛à%!° !ÓŸªy§ ≤Ã!ï˛¤˛y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §«˛Ù–
xyòy°ˆÏï˛ ÎyÎ˚⁄

l#ˆÏã˛Ó˚ ≤Ã!ï˛!ê˛ ˆ«˛ˆÏe ~Ü˛!ê˛ Ü˛ˆÏÓ˚ Î%!=˛ í˛z˛õfiÌy˛õl Ü˛ˆÏÓ˚ ˆòáyG ˆÎ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ !Óã˛yÓ˚ ÓƒÓfiÌy fl∫yô#l–
!Óã˛yÓ˚Ü˛ˆÏòÓ˚ !lˆÏÎy˚ à ÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉ
!Óã˛yÓ˚Ü˛ˆÏòÓ˚ x˛õ§yÓ˚î ˛õÂô!ï˛ ÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉ
!Óã˛yÓ˚ !ÓË˛yˆÏàÓ˚ «˛Ùï˛y§Ù)• ÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉ

ˆï˛yÙyÓ˚
x@˝Ãà!ï˛
Îyã˛y•z Ü˛ˆÏÓy˚

91 ≤Ã!ï˛¤˛yl §Ù)ˆÏ•Ó˚ Ü˛yç

ˆçyê˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ /ÈüÈ ò%•z Óy ï˛ˆÏï˛y!ôÜ˛ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ò° !ÙˆÏ° §Ó˚Ü˛yÓ˚ àë˛l– §yôyÓ˚îï˛ xy•zl§Ë˛yÎ˚ Îál
ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛!ê˛ ò° §Çáƒy à!Ó˚¤˛ï˛y °yË˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ly ˛õyˆÏÓ˚ ï˛ál•z ~ôÓ˚ˆÏîÓ˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚ •ˆÏï˛ ˆòáy ÎyÎ˚–
ê˛#Ü˛y ¢y§l !ÓË˛yà / ~Ü˛ò° §Ó˚Ü˛y!Ó˚ xy!ôÜ˛y!Ó˚Ü˛ !lˆÏÎ˚ ~ !ÓË˛yà à!ë˛ï˛– ~Ó˚y ˆòˆÏ¢Ó˚ xy•zl G §Ç!ÓôyˆÏlÓ˚
§ˆÏAà §yÙO§ƒ ˆÓ˚ˆÏá à,•#ï˛ l#!ï˛ G ˛õ!Ó˚Ü˛“lyà%!° ÓyhflÏÓyÎ˚l Ü˛ˆÏÓ˚l–
§Ó˚Ü˛yÓ˚ / Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ fl∫yË˛y!ÓÜ˛ ç#Ól §%!l!Ÿã˛ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ °ˆÏ«˛ƒ ~Ùl Ü˛ï˛à%!° §yÇ!Óôy!lÜ˛ ≤Ã!ï˛¤˛yl ÎyˆÏòÓ˚ ≤ÃÜ˛“
!lô≈yÓ˚î Ü˛Ó˚yñ !§Âôyhs˝ @˝Ã•î Ü˛Ó˚y ~ÓÇ ï˛y Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ «˛Ùï˛y ÌyˆÏÜ˛– Ó,•Í xˆÏÌ≈ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ˆò¢ ¢y§l Ü˛ˆÏÓ˚l
~ÓÇ ˆòˆÏ¢Ó˚ §¡õò Ó˚«˛y G lyà!Ó˚Ü˛ˆÏòÓ˚ !lÓ˚y˛õ_y òyl Ü˛ˆÏÓ˚l–
!Óã˛yÓ˚ !ÓË˛yà / ~Ùl ~Ü˛!ê˛ ≤Ã!ï˛¤˛yl Îy lƒyÎ˚ !Óã˛yˆÏÓ˚Ó˚ ÓƒÓfiÌy Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ !Ó!Ë˛ß¨ !ÓÓyˆÏòÓ˚ xy•zl §¡øï˛
§Ùyôyl Ü˛ˆÏÓ˚– ˆòˆÏ¢Ó˚ §Ó ôÓ˚ˆÏîÓ˚ xyòy°ï˛à%!° !Ù!°ï˛Ë˛yˆÏÓ !Óã˛yÓ˚ !ÓË˛yà ˛õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛ˆÏÓ˚l–
xy•zl !ÓË˛yà / çlàˆÏîÓ˚ !lÓ≈y!ã˛ï˛ ≤Ã!ï˛!l!ôˆÏòÓ˚ myÓ˚y à!ë˛ï˛– ~Ùl ~Ü˛!ê˛ ≤Ã!ï˛¤˛yl ÎyÓ˚y ˆòˆÏ¢Ó˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçˆÏl
xy•zl ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚– ï˛yÓ˚y xÌ≈!Ó° G ÓyˆÏçê˛ ˆ˛õ¢ G ˛õy¢ Ü˛ˆÏÓ˚lñ Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚l ~ÓÇ !Ó!Ë˛ß¨ !Ó£ÏˆÏÎ˚ Ü˛Ó˚ ôyÎ≈
Ü˛ˆÏÓ˚l–
§Ó˚Ü˛y!Ó˚ fløyÓ˚Ü˛!°!˛õ / §Ó˚Ü˛y!Ó˚ xy!ôÜ˛y!Ó˚Ü˛ Ü˛ï,≈˛Ü˛ ≤Ãã˛y!Ó˚ï˛ !ÓK˛!Æ ÎyÓ˚ ÙˆÏôƒ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ l#!ï˛ G !§Âôyhs˝à%!°
í˛zˆÏÕ‘á ÌyˆÏÜ˛–
Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ≤Ã!ï˛¤˛yl / ˆòˆÏ¢Ó˚ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ Ü˛yçÜ˛Ù≈ ~ÓÇ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚ã˛y°lyÓ˚ çlƒ ≤Ã!ï˛¤˛yl–
§ÇÓ˚«˛î / §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ã˛yÜ%˛Ó˚# ~ÓÇ !¢«˛y ˆ«˛ˆÏe ò!°ï˛ñ ˛õŸã˛yò˛õò G xl@˝Ã§Ó˚ çy!ï˛ ˆày¤˛#Ó˚ çlƒ !ÓˆÏ¢£Ï §ÇÓ˚«˛î
ÓƒÓfiÌy–
Ó˚yT˛… / §%!l!ò≈T˛ ˆË˛Ôà!°Ü˛ §#Ùyly §Ù!ß∫ï˛ ~Ü˛!ê˛ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ≤Ã!ï˛¤˛yl– ~Ó˚ ~Ü˛!ê˛ ≤Ã!ï˛!¤˛ï˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ÌyÜ˛ˆÏÓ–
fiÌyl#Î˚ G ˜ÓˆÏò!¢Ü˛ l#!ï˛ @˝Ã•ˆÏîÓ˚ «˛Ùï˛y ÌyÜ˛ˆÏÓ– §Ó˚Ü˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l •Î˚ !Ü˛v Ó˚yT˛… x˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛ ÌyˆÏÜ˛–
§yôyÓ˚îË˛yˆÏÓ ÚState Û Ü˛Ìy!ê˛ Ó˚yT˛… ~ÓÇ çy!ï˛ åNationä !•§yˆÏÓ ˆÓyV˛yˆÏly •Î˚– xlƒ!òˆÏÜ˛ State Ü˛Ìy!ê˛
Ó˚yçƒ Óy ≤ÃˆÏò¢ ˆÓyV˛yˆÏï˛G ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y •Î˚– ˆÎÙl !e˛õ%Ó˚y Ë˛yÓ˚ï˛ÓˆÏ£Ï≈Ó˚ ~Ü˛!ê˛ State Óy xAà Ó˚yçƒ–

1– ï%˛!Ù Î!ò Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ !lÓ≈y!ã˛ï˛ •G– l#ˆÏã˛Ó˚ ˆÜ˛yl !§Âôyhs˝!ê˛ ï%˛!Ù @˝Ã•î Ü˛Ó˚ˆÏÓ⁄
xl%¢#°l åxä ˆï˛yÙyÓ˚ ˛õSÈˆÏ®Ó˚ Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ ˛≤ÃôylÙsf# !•§yˆÏÓ !lÎ%=˛ Ü˛Ó˚ˆÏÓ–
åxyä ˆ°yÜ˛§Ë˛yÎ˚ §Çáƒyà!Ó˚¤˛ï˛y ÌyÜ˛y §ˆÏ_¥G ≤ÃôylÙsf#ˆÏÜ˛ «˛Ùï˛yã%˛ƒï˛ Ü˛Ó˚ˆÏÓ–
å•zä xy•zl §Ë˛yÓ˚ í˛zË˛Î˚ Ü˛ˆÏ«˛ à,•#ï˛ ˆÜ˛yl !Ó°ˆÏÜ˛ ˛õ%l!Ó≈ˆÏÓã˛lyÓ˚ çlƒ ˆ≤ÃÓ˚î Ü˛Ó˚ˆÏÓ–
å{ä ˆï˛yÙyÓ˚ ˛õSÈˆÏ®Ó˚ ˆÜ˛yˆÏly ˆlï˛yˆÏÜ˛ Ùsf#˛õ!Ó˚£ÏˆÏòÓ˚ §ò§ƒ !•§yˆÏÓ ÙˆÏlyl#ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏÓ–
2– !l¡¨!°!áï˛ Óƒ!=˛ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ˆÜ˛ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ≤Ã¢y§ˆÏÜ˛Ó˚ xÇ¢ /
åxä ˆç°y §Ùy•ï≈˛y–
åxyä fl∫Ó˚yT˛… Ùsfîy°ˆÏÎ˚Ó˚ xÓÓ˚ §!ã˛Ó–
å•zä fl∫Ó˚yT˛… Ùsf#–
å{ä ˛ õ%!°ˆÏ¢Ó˚ Ù•y!lˆÏò≈¢Ü˛–
3– l#ˆÏã˛Ó˚ Ùhs˝Óƒà%!°Ó˚ ÙˆÏôƒ ˆÜ˛yl!ê˛ !Óã˛yÓ˚ ÓƒÓfiÌyÓ˚ ˆ«˛ˆÏe §!ë˛Ü˛ lÎ˚ /
åxä ˛õy°≈yˆÏÙrê˛ Ü˛ï,≈˛Ü˛ ˛õy¢ Ü˛Ó˚y ≤Ã!ï˛!ê˛ xy•zˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe §%!≤ÃÙˆÏÜ˛yˆÏê≈˛Ó˚ xl%ˆÏÙyòl ≤ÃˆÏÎ˚yçl–
åxyä !Óã˛yÓ˚ !ÓË˛yà §Ç!Óôyl °AâlÜ˛yÓ˚# ˆÎ ˆÜ˛yˆÏly xy•zl Óy!ï˛° Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
å•zä !Óã˛yÓ˚ !ÓË˛yà ¢y§l !ÓË˛yˆÏàÓ˚ ≤ÃË˛yÓÙ%=˛ ~Ü˛!ê˛ fl∫yô#l §ÇfiÌy–
å{ä x!ôÜ˛yÓ˚ °Aâl •ˆÏ° ˆÎ ˆÜ˛yˆÏly lyà!Ó˚Ü˛ xyòy°ˆÏï˛ !Óã˛yÓ˚ ≤ÃyÌ#≈ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–

àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 92
4– l#ˆÏã˛Ó˚ ˆÜ˛yl ≤Ã!ï˛¤˛yl Óy Óƒ!=˛ ˆòˆÏ¢Ó˚ ≤Ãã˛!°ï˛ xy•zˆÏlÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚⁄
åxä §%!≤ÃÙ ˆÜ˛yê≈˛É
åxyä Ó˚yT˛…˛õ!ï˛–

l
å•zä ≤ÃôylÙsf#–
å{ä ˛ õy°≈yˆÏÙrê˛–
5– ≤ÃÜ˛y!¢ï˛ §ÇÓyòà%!°Ó˚ §yˆÏÌ §Ç!Ÿ’T˛ Ùsfîy°ˆÏÎ˚Ó˚ !Ù° ˆòáyG /
åxä ˆò¢ ˆÌˆÏÜ˛ ˛õyê˛ Ó˚Æy!lÓ˚ ˛õ!Ó˚Ùyî Ó,!ÂôÓ˚ çlƒ åÜ˛ä ≤Ã!ï˛Ó˚«˛y Ùsfîy°Î˚–
~Ü˛!ê˛ lï%˛l ≤ÃÜ˛“ @˝Ã•î Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–

°
åxyä @˝ÃyÙ#î ~°yÜ˛yÎ˚ ˆê˛!°ˆÏÊ˛yl ˛õ!Ó˚ˆÏ£ÏÓy xyˆÏÓ˚y åáä Ü,˛!£Ïñ áyòƒ ~ÓÇ àîÓrê˛l Ùsfîy°Î˚–
ˆÓ!¢ §¡±§yÓ˚î Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆây£Ïîy–
åàä fl∫yfiÌƒ Ùsfîy°Î˚–
å•zä àîÓrê˛l ÓƒÓfiÌyÓ˚ xô#l ã˛y° G àˆÏÙÓ˚
!ÓÜ˛Î˚Ù)°ƒ •…y§ Ü˛Ó˚y •ˆÏÓ–
å{ä ˛õy°§‰ ˆ˛õy!°G §ÇÜ˛yhs˝ ≤Ãã˛yˆÏÓ˚Ó˚ ÓƒÓfiÌy åâä !¢“ G Óy!îçƒ Ùsfîy°Î˚–
Ü˛Ó˚y •ˆÏÓ–
åí˛zä ò%à≈Ù ˛õy•yí˛¸# ~°yÜ˛yÎ˚ Ü˛Ù≈Ó˚ï˛ ˜§!lÜ˛ˆÏòÓ˚ å.ä ˆÎyàyˆÏ Î yà G ï˛Ìƒ §Ó˚ Ó Ó˚ y •

¢#
Ë˛yï˛y Ó,!Âô Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– Ùsfîy°Î˚–

6– ~•z xôƒyˆÏÎ˚ xyÙÓ˚y Îï˛à%!° ≤Ã!ï˛¤˛yl §¡õˆÏÜ≈˛ ˛õˆÏí˛¸!SÈ ï˛yÓ˚ ÙˆÏôƒ ˆÌˆÏÜ˛ ~Ùl ~Ü˛!ê˛ ≤Ã!ï˛¤˛yˆÏlÓ˚ lyÙ
Ü˛Ó˚ ˆÎ!ê˛ !l¡¨!°!áï˛ ≤Ã!ï˛!ê˛ Ü˛yÎ≈yÓ°#Ó˚ §ˆÏAà Î%=˛–
åxä Ó˚yhflÏyâyê˛ñ ˆ§ã˛ÓƒÓfiÌy ~ÓÇ çlÜ˛°ƒyˆÏîÓ˚ çlƒ ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙy í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ °ˆÏ«˛ƒ xÌ≈ ÓÓ˚yˆÏÂôÓ˚
!§Âôyhs˝–
åxyä ˆ¢Î˚yÓ˚ ÓyçyÓ˚ ˛õ!Ó˚ã˛y°l §ÇÜ˛yhs˝ xy•zˆÏlÓ˚ í˛z˛õÓ˚ Ü˛!Ù!ê˛Ó˚ §%˛õy!Ó˚¢à%!°Ó˚ xl%ˆÏÙyòl–
å•zä ò%•z!ê˛ Ó˚yçƒ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ÙˆÏôƒ xy•zl §ÇÜ˛yhs˝ !ÓÓyˆÏòÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !§Âôyhs˝–
å{ä Ë)˛!ÙÜ˛ˆÏ¡õ «˛!ï˛@˝ÃhflÏ Óƒ!=˛ˆÏòÓ˚ çlƒ eyˆÏîÓ˚ !§Âôyhs˝ Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚ Ü˛Ó˚y–
l%
7– Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ≤ÃôylÙsf# ˆÜ˛l çlàî Ü˛ï,≈˛Ü˛ §Ó˚y§!Ó˚ !lÓ≈y!ã˛ï˛ •l ly⁄ §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ ˆÓ!¢ Î%!=˛˛õ)î≈ í˛z_Ó˚!ê˛ ˛õSÈ®
Ü˛Ó˚ ~ÓÇ ~Ó˚ §˛õˆÏ«˛ Î%!=˛ ˆòáyG–
åxä §Ç§ò#Î˚ àîï˛ˆÏsf ˆ°yÜ˛§Ë˛yÓ˚ §Çáƒyà!Ó˚¤˛ ò° Óy ˆày¤˛#Ó˚ ˆlï˛y•z ~Ü˛Ùye ≤ÃôylÙsf# •ˆÏï˛
˛õyˆÏÓ˚l–
åxyä ˆÙÎ˚yò˛õ)î≈ •GÎ˚yÓ˚ ˛õ)ˆÏÓ≈•z ˆ°yÜ˛§Ë˛yÓ˚ §ò§ƒàî ≤ÃôylÙsf# ~ÓÇ Ùsf# ˛õ!Ó˚£ÏòˆÏÜ˛ x˛õ§yÓ˚î
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l–
x

å•zä Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ Ü˛ï,≈˛Ü˛ ≤ÃôylÙsf#Ó˚ !lÎ%!=˛Ó˚ ˆÜ˛yˆÏly ≤ÃˆÏÎ˚yçl ly•z–

å{ä ≤ÃôylÙsf#Ó˚ ≤Ãï˛ƒ«˛ !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ çlƒ !lÓ≈yã˛l Ü˛!Ù¢ˆÏlÓ˚ ≤Ãã%˛Ó˚ xÌ≈ ÓƒÎ˚ •Î˚–

93 ≤Ã!ï˛¤˛yl §Ù)ˆÏ•Ó˚ Ü˛yç

8– !ï˛l Órô% !ÙˆÏ° ~Ü˛!ê˛ !§ˆÏlÙyÎ˚ !àˆÏÎ˚ ˆòá° !§ˆÏlÙyÓ˚ lyÎ˚Ü˛ ~Ü˛!òˆÏlÓ˚ çlƒ Ó˚yˆÏçƒÓ˚ Ù%áƒÙsf# •ˆÏÎ˚
xl%¢#°l xˆÏlÜ˛à%!° ˛õ!Ó˚Óï≈˛l §yôl Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl– •zÙÓ˚yl ÓˆÏ° xyÙyˆÏòÓ˚ ˆòˆÏ¢ ~Ó˚Ü˛Ù ˆlï˛yÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl– !Ó˚ç%Óyl
~Ó˚ ÙˆÏï˛ñ ~•z ôÓ˚ˆÏîÓ˚ x≤Ãy!ï˛¤˛y!lÜ˛ Óƒ!=˛àï˛ ¢y§l àîï˛ˆÏsfÓ˚ ˛õˆÏ«˛ !Ó˛õIlÜ˛– ¢ÇÜ˛Ó˚ ÓˆÏ° xyˆÏÓ˚
~ê˛y ~Ü˛ê˛y Ü˛“Ü˛y!•l#– ~Ü˛!òˆÏl ~ï˛ !Ü˛S%È Ü˛Ó˚y ˆÜ˛yˆÏly Ùsf#Ó˚ ˛õˆÏ«˛ §Ω˛Ó lÎ˚– ~ôÓ˚ˆÏîÓ˚ !§ˆÏlÙy
§¡õˆÏÜ≈˛ ˆï˛yÙyÓ˚ x!Ë˛Ùï˛ Ü˛#⁄
9– ~Ü˛çl !¢«˛Ü˛ ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛ lÜ˛° ˛õy°≈yˆÏÙrê˛ ≤Ãò¢≈ˆÏlÓ˚ ≤Ã›!ï˛ ˆll– !ï˛!l ò%•zçl SÈyeˆÏÜ˛ ò%!ê˛ !Ë˛ß¨
Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ òˆÏ°Ó˚ ˆlï˛yÓ˚ Ë)˛!ÙÜ˛yÎ˚ x!Ë˛lÎ˚ Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ Ó°ˆÏ°l– !ï˛!l ï˛yˆÏòÓ˚ ≤ÃˆïÏ ˛ƒÜ˛ˆÏÜ˛ Óƒ!=˛àï˛ ˛õSÈˆ®
Ï Ó˚
§%ˆÏÎyà !òˆÏ°l– ÎyˆÏï˛ ï˛yÓ˚y !lˆÏçÓ˚ •zFSÈyÙï˛ •Î˚ §Çáƒyà!Ó˚¤˛ lÜ˛° ˆ°yÜ˛§Ë˛y Óy lÜ˛° Ó˚yçƒ§Ë˛yÓ˚
§ò§ƒ !•§yˆÏÓ ï˛yÓ˚y x!Ë˛lÎ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l– Î!ò ˆï˛yÙyˆÏÜ˛ ~ôÓ˚ˆÏîÓ˚ ˛õSÈ® Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ §%ˆÏÎyà ˆòGÎ˚y •Î˚ñ
ï˛y•ˆÏ° ï%˛!Ù ˆÜ˛yl!ê˛ ˛õSÈ® Ü˛Ó˚ˆÏÓ ~ÓÇ ˆÜ˛l⁄
10– §ÇÓ˚«˛î §ÇÜ˛yhs˝ xyˆÏòˆÏ¢Ó˚ í˛zòy•Ó˚î!ê˛ ˛õˆÏí˛¸ xyÙyˆÏòÓ˚ ˆòˆÏ¢Ó˚ !Óã˛yÓ˚ ÓƒÓfiÌy §¡õˆÏÜ≈˛ !ï˛lçl SÈye
!ï˛l!ê˛ !Ë˛ß¨ ≤Ã!ï˛!Ü˛Î˚y Óƒ=˛ Ü˛ˆÏÓ˚l– !Óã˛yÓ˚ !ÓË˛yˆÏàÓ˚ Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õyë˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆï˛yÙyÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ ˆÏÜ˛yl x!Ë˛Ùï˛!ê˛
x!ôÜ˛ Î%!=˛Î%=˛ ÓˆÏ° ÙˆÏl •Î˚⁄
åxä ◊#!lÓyˆÏ§Ó˚ ÙˆÏï˛ §%!≤ÃÙ ˆÜ˛yê≈˛ ˆÎˆÏ•ï%˛ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ !§ÂôyˆÏhs˝Ó˚ §yˆÏÌ §•Ùï˛ ˆ˛õy£Ïî Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛y•z
~ˆÏÜ˛ fl∫yô#l Ó°y ÎyÎ˚ ly–
åxyä xOlyÓ˚ ÙˆÏï˛ñ xyÙyˆÏòÓ˚ !Óã˛yÓ˚ ÓƒÓfiÌy fl∫yô#l ~Ü˛yÓ˚ˆÏî ˆÎñ ~!ê˛ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ !§ÂôyˆÏhs˝Ó˚ !ÓÓ˚%ˆÏÂô
Ó˚yÎ˚ ˆây£Ïîy Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ˛õ!Ó˚Óï≈˛l Óy §ÇˆÏ¢yôˆÏîÓ˚ çlƒ §%!≤ÃÙˆÏÜ˛yê≈˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ˆÏÜ˛ !lˆÏò≈¢ !òˆÏï˛
˛õyˆÏÓ˚–
å•zä !ÓçÎ˚ Ó°ˆÏ°l ˆÎñ xyÙyˆÏòÓ˚ !Óã˛yÓ˚ ÓƒÓfiÌy fl∫yô#l G ≤ÃÌyÙy!Ê˛Ü˛ lÎ˚– ~!ê˛ ò%•z !Ó˛õ«˛ òˆÏ°Ó˚
§Ùß∫Î˚Ü˛yÓ˚# !•§yˆÏÓ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚– ~!ê˛ xyòy°ï˛ §ÙÌ≈Ü˛ G §ÙyˆÏ°yã˛Ü˛ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ Ë˛yÓ˚§yÙƒ
Ó˚«˛yÓ˚ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚–

!l¡¨!°!áï˛ ã˛yÓ˚!ê˛ ≤Ã!ï˛¤˛yˆÏlÓ˚ Ü˛yçÜ˛ˆÏÙ≈Ó˚ §yˆÏÌ §¡õÜ≈˛Î%=˛ àï˛ ~Ü˛ §ÆyˆÏ•Ó˚ §ÇÓyò ≤Ã!ï˛ˆÏÓòlà%!°
§Ç@˝Ã• Ü˛Ó˚ ~ÓÇ ≤Ã!ï˛!ê˛ !ÓË˛yˆÏàÓ˚ Ü˛yçÜ˛Ù≈ §¡õ!Ü≈˛ï˛ §ÇÓyòà%!° ˛õ,ÌÜ˛ Ü˛Ó˚–

v xy•zl !ÓË˛yˆÏàÓ˚ Ü˛yç–

v Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ≤Ã¢y§ˆÏÜ˛Ó˚ Ü˛yç–
v çl≤Ã¢y§l xy!ôÜ˛y!Ó˚ˆÏÜ˛Ó˚ Ü˛yç–
v !Óã˛yÓ˚ !ÓË˛yˆÏàÓ˚ Ü˛yç–

àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 94
£Ï¤˛ xôƒyÎ˚

àîï˛y!sfÜ˛ x!ôÜ˛yÓ˚ §Ù)•

DEMOCRATIC RIGHTS

Ë)˛!ÙÜ˛y åIntroductionä
˛˛õ)Ó≈ï˛l ò%!ê˛ xôƒyˆÏÎ˚ àîï˛y!sfÜ˛ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ò%!ê˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ í˛z˛õyòyˆÏlÓ˚ í˛z˛õÓ˚ xyˆÏ°yÜ˛˛õyï˛ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
ã˛ï%˛Ì≈ xôƒyˆÏÎ˚ xyÙÓ˚y ˆòˆÏá!SÈ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ~Ü˛!ê˛ àîï˛y!sfÜ˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ xÓyô G ò%l#≈!ï˛Ù%=˛ ˆË˛yˆÏê˛Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ çlàî
Ü˛ï,˛≈Ü˛ !l!ò≈T˛ §ÙÎ˚ xhs˝Ó˚ !lÓ≈y!ã˛ï˛ ˛•Î˚– ˛õM˛Ù xôƒyˆÏÎ˚ !¢ˆÏá!SÈ ˆÎ àîï˛sf ~Ùl !Ü˛S%È §Çàë˛l G §ÇfiÌyÓ˚ í˛z˛õÓ˚
!Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ àˆÏí˛¸ GˆÏë˛ ÎyˆÏòÓ˚ §Ó≈òy !l!ò≈T˛ !lÎ˚ÙÜ˛yl%l G ˛õÂô!ï˛ xl%§Ó˚î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •Î˚– ~à%!° xyÓ¢ƒÜ˛#Î˚ñ !Ü˛v
àîï˛ˆÏsfÓ˚ ˛õˆÏ«˛ ÎˆÏÌT˛ lÎ˚– àîï˛y!sfÜ˛ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ï,˛ï˛#Î˚ à%Ó˚%c˛õ)î≈ í˛z˛õyòyl •° çlàˆÏîÓ˚ §%Ó˚!«˛ï˛ x!ôÜ˛yÓ˚
§Ù)•– ~ÙlÜ˛# çl!≤ÃÎ˚ ¢y§Ü˛ˆÏòÓ˚G Ü˛yçÜ˛Ù≈ ˛õ!Ó˚ã˛y°lyÓ˚ ˆ«˛ˆÏe !l!ò≈T˛ §#ÙyˆÏÓá˚ yÓ˚ ÙˆÏôƒ ÌyÜ˛ˆÏï˛ •Î˚– lyà!Ó˚ˆÜÏ ˛Ó˚
àîï˛y!sfÜ˛ x!ôÜ˛yÓ˚ §Ù)• §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ~•z §#Ùyly !l!ò≈T˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆòÎ˚–
~•z ˛õ%hflÏˆÏÜ˛Ó˚ ˆ¢£Ï xôƒyˆÏÎ˚ ~ !Ó£ÏˆÏÎ˚Ó˚ í˛z˛õÓ˚ xyˆÏ°yÜ˛˛õyï˛ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– xyÙÓ˚y ¢%Ó˚% Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ ÓyhflÏÓ
ç#ÓˆÏlÓ˚ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛ âê˛ly Óî≈lyÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ Îy xyÙyˆÏòÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ !Ó•#l ç#ÓˆÏlÓ˚ ≤ÃÜ,˛ï˛ xÓfiÌy Ó%V˛ˆÏï˛ §y•yÎƒ
Ü˛Ó˚ˆÏÓ– ≤ÃÜ,˛ï˛ xˆÏÌ≈ x!ôÜ˛yÓ˚ Ó°ˆÏï˛ Ü˛# ˆÓyV˛yÎ˚ ~ÓÇ ~Ó˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ï˛y Ü˛# ï˛y ~•z xyˆÏ°yã˛ly ˆÌˆÏÜ˛ Ó%V˛ˆÏï˛
˛õyÓ˚ˆÏÓy– ˛õ)Ó≈Óï˛#≈ xyˆÏ°yã˛lyÎ˚ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ˆ≤Ã«˛y˛õê˛ í˛z˛õ!fiÌï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚– ~ xôƒyˆÏÎ˚ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ §Ç!ÓôyˆÏl fl∫#Ü,˛ï˛
ˆÙÔ!°Ü˛ x!ôÜ˛yÓ˚ §Ù)• Ü˛Ùyß∫ˆÏÎ˚ Óƒyáƒy Ü˛Ó˚y •ˆÏÓ– ~Ó˚˛õÓ˚ ˆòáˆÏÓy Ü˛#Ë˛yˆÏÓ çlàî ~•z x!ôÜ˛yÓ˚à%!° ˆË˛yà
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– Ü˛yÓ˚y ~•z x!ôÜ˛yÓ˚à%!° ≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛ˆÏÓ˚ Óy §ÇÓ˚«˛î Ü˛ˆÏÓ˚⁄ §Ó≈ˆÏ¢ˆÏ£Ï xyÙÓ˚y ˆòáˆÏÓy Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ~•z
x!ôÜ˛yÓ˚ §Ù)ˆÏ•Ó˚ !Óhfl,Ï!ï˛ âˆÏê˛–

95
6É1 x!ôÜ˛yÓ˚ !Ó•#l ç#Ól åLIFE WITHOUT RIGHTSä
~•z˛ õ%hflÏˆÏÜ˛ xyÙÓ˚y Úx!ôÜ˛yÓ˚Û Ü˛Ìy!ê˛ ÓƒÓ•yÓ˚ í˛zˆÏÕ‘á Ü˛Ó˚ˆÏï˛l ˆÎñ lyà!Ó˚ˆÏÜ˛Ó˚ ˆÙÔ!°Ü˛ x!ôÜ˛yÓ˚à%!°•z
Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ– ï%˛!Ù fløÓ˚î Ü˛Ó˚ˆÏ° ˆòáˆÏÓ ˛õ)Ó≈Óï˛#≈ ˛õÑyã˛!ê˛ §Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ ˆÜ˛w!Ó®%– Ü˛yÓ˚î ÉÉÉ
xôƒyˆÏÎ˚•z x!ôÜ˛yÓ˚ §¡õˆÏÜ≈˛ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ã˛ï%˛Ì≈ xôƒyÎ˚ ı ≤ÃˆïÏ ˛ƒÜ˛ ≤ÃyÆ ÓÎ˚flÒ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ lyà!Ó˚ˆÜÏ ˛Ó˚
≤Ã!ï˛!ê˛ xôƒyˆÏÎ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ §ÇÜ˛yhs˝ xyˆÏ°yã˛ly ÉÉÉ òyˆÏlÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ ~ÓÇ ÉÉÉ •ÓyÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ xyˆÏSÈ–
fløÓ˚î Ü˛ˆÏÓ˚ l#ˆÏã˛Ó˚ ¢)lƒfiÌylà%!° ˛õ)Óî˚ Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ ˛õyÓ˚ !Ü˛⁄ ˛õM˛Ù ı Î!ò ˆÜ˛yˆÏly xy•zl §Ç!Óôyl !ÓˆÏÓ˚yô# •Î˚–
≤ÃÌÙ xôƒyÎ˚ ı !˛õˆÏly¢#ˆÏê˛Ó˚ xô#ˆÏl !ã˛!° ~ÓÇ ï˛ˆÏÓ ≤ÃˆïÏ ˛ƒÜ˛ lyà!Ó˚ˆÜÏ ˛Ó˚ ~Ó˚ !ÓÓ˚ˆ% ÂÏ ô ÉÉÉ Ü˛Ó˚yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚
çyÓ˚%ˆÏç°!flÒÓ˚ ˆ˛õy°ƒy[˛ àîï˛y!sfÜ˛ !SÈ° ly Ü˛yÓ˚î ÉÉÉ – xyˆÏSÈ–
!mï˛#Î˚ xôƒyÎ˚ ı àîï˛ˆÏsfÓ˚ ~Ü˛!ê˛ §%§Ç•ï˛ §ÇK˛y •ˆÏÓ ~ál xyÙÓ˚y !ï˛l!ê˛ í˛zòy•Ó˚ˆîÏ Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ ˆòáÓ x!ôÜ˛yÓ˚
~Ó˚Ü˛Ù ÉÉÉ ly ÌyÜ˛ˆÏ° ÓyhflÏÓ ç#ÓˆÏl Ü˛# ò%!Ó≈£Ï• ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ §,!T˛
ï,˛ï˛#Î˚ xôƒyÎ˚ ı xyÙyˆÏòÓ˚ §Ç!Óôyl Ó˚ã˛!Î˚ï˛yàî !ÓŸªy§ •Î˚–
!≤ÃÎ˚ ê˛!l ˆÓœÎ˚yÓ˚ Ù•y¢Î˚ñ
xy˛õ!l ˆÜ˛Ùl xyˆÏSÈl⁄ à%Îy˚ hs˝ylyˆÏÙy í˛z˛õ§yàˆÏÓÓ˚ ˚ Ü˛yÓ˚yàyÓ˚
ò%ÓSÈÓ˚ xyˆÏà xy˛õlyÓ˚ Ü˛yˆÏSÈñ åPrison in Guantanamo Bayä ı
~Ü˛!ê˛ ˛õe !°ˆÏá!SÈ°yÙñ xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛yÓ˚ §yÙ!Ó˚Ü˛ Óy!•l# xï˛ƒhs˝ ˆày˛õˆÏl ˛õ,!ÌÓ#
í˛z_Ó˚ ˆòl !l ˆÜ˛l⁄ Ó•%!òl
í˛z_ˆÏÓ˚Ó˚ xˆÏ˛õ«˛yÎ˚ !SÈ°yÙ !Ü˛v !Ó!Ë˛ß¨ ≤Ãyhs˝ ˆÌˆÏÜ˛ ˛≤ÃyÎ˚ 600 Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ ï%˛ˆÏ° !lˆÏÎ˚
xy˛õ!l ˆÜ˛yˆÏly í˛z_Ó˚ ˆòl !l ~ˆÏ§ !Ü˛í˛zÓyÓ˚ !lÜ˛ê˛Óï˛#≈ à%Î˚yhs˝ylyˆÏÙy í˛z˛õ§yàˆÏÓ˚
òÎ˚yÜ˛ˆÏÓ˚ xy˛õ!l !Ü˛ xyÙyÓ˚ xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛yÓ˚ ˆlÔÓy!•l# !lÎ˚!sfï˛ Ü˛yÓ˚yàyˆÏÓ˚ Ó!® Ü˛ˆÏÓ˚
≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ í˛z_Ó˚ !òˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l⁄ Ó˚yˆÏá– xylyˆÏ§Ó˚ ÓyÓy çy!Ù°ÈüÈ~°ÈüÈÓßÿ ï˛yˆÏòÓ˚•z
xyÙyÓ˚ ÓyÓy ˆÜ˛l ˆç°Ó!®⁄ ~Ü˛çl– xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛y §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ÙˆÏï˛ ~•z §Ü˛° Óƒ!=˛
ˆÜ˛l ï˛yˆÏÜ˛ ~áyl ˆÌˆÏÜ˛ Ó•%ò)ˆÏÓ˚ ÚÚ2001 §yˆÏ°Ó˚ 11•z Ùyã≈˛ ˆ§ˆÏ≤Wz¡∫Ó˚ !lí˛z•zÎ˚Ü≈˛
GÎ˚yhs˝ylyˆÏÙy í˛z˛õ§yàˆÏÓ˚ xyÜ˛ÙˆÏîÓ˚ §ˆÏAà Î%=˛ ~ÓÇ ï˛yÓ˚y xÓ¢ƒ•z xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛yÓ˚
Ó˚yáy •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ⁄ xy!Ù xyÙyÓ˚ ¢e%– ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà ˆ«˛ˆÏe ~•z §Ü˛° Óƒ!=˛ˆÏòÓ˚ fl∫ˆÏò¢#
ÓyÓyÓ˚ xË˛yÓ á%Ó xl%Ë˛Ó Ü˛!Ó˚– §Ó˚Ü˛yÓ˚ˆÏÜ˛ ~•z Ó!® !Ó£ÏÎ˚Ü˛ ˆÜ˛yl §ÇÓyò çylyˆÏly
àï˛ !ï˛l ÓSÈÓ˚ ÓyÓyˆÏÜ˛ ˆò!á!lñ
xy!Ù çy!l xyÙyÓ˚ ÓyÓy á%Ó Ë˛yˆÏ°y •Î˚!l– xlƒˆÏòÓ˚ ÙˆÏï˛y ~° ÓßÿÓ˚ ˛õ!Ó˚ÓyÓ˚G §ÇÓyò
Ùyl%£Ï– !ï˛!l ˆÜ˛yˆÏly áyÓ˚y˛õ Ü˛yç ÙyôƒˆÏÙ ~•z ˆ@˝ÃÆyˆÏÓÓ˚ ˚ §ÇÓyò ˛õyÎ˚– Ó!®ˆÏòÓ˚ ˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓÓ˚ ˚
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l ly– §ò§ƒ §ÇÓyòÙyôƒÙ ~ÓÇ ~ÙlÜ˛# Ó˚yT˛… §ÇˆÏâÓ˚
xy!Ù ¢%ˆÏl!SÈ ≤ÃˆÏï˛ƒˆÏÜ˛•z xyÙyÓ˚ ≤Ã!ï˛!l!ôˆÏòÓ˚G Ó!®ˆÏòÓ˚ §yˆÏÌ §y«˛yÍ˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ xl%Ù!ï˛
ÓyÓyÓ˚ ≤Ã¢Ç§y Ü˛ˆÏÓ˚l– ˆòGÎ˚y •Î˚!l– xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛yÓ˚ §yÙ!Ó˚Ü˛ Óy!•l# ï˛yˆÏòÓ˚
ˆï˛yÙyÓ˚ §hs˝ylÓ˚y ˆï˛yÙyÓ˚ §yˆÏÌ ˆ@˝ÃÆyˆÏÓÓ˚ ˚ ˛õÓ˚ !çK˛y§yÓyò Ü˛ˆÏÓ˚ Ü˛yÓ˚yàyˆÏÓ˚ Ó!® Ü˛Ó˚ˆÓÏ
á#fiê˛Ùy§ í˛zÍ§Ó ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚ !Ü˛v !Ü˛ly ~ !Ó£ÏˆÏÎ˚ !§Âôyhs˝ ˆlÎ˚– ~Óƒy˛õyˆÏÓ˚ xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛yÓ˚
xy!ÙG xyÙyÓ˚ Ë˛y•zˆÏÓyˆÏlÓ˚y àï˛ xyòy°ˆÏï˛ ˆÜ˛yl !Óã˛yÓ˚ •Î˚!l– ~Ùl!Ü˛ ï˛yˆÏòÓ˚ !lˆÏçÓ˚
!ï˛l ÓSÈÓ˚ ÓyÓyˆÏÜ˛ SÈyí˛¸y•z ~Ü˛y~Ü˛y
{ò Ü˛y!ê˛ˆÏÎ˚!SÈñ ~ §¡õˆÏÜ˛≈
ˆòˆÏ¢Ó˚ xyòy°ˆÏï˛G lƒyÎ˚ !Óã˛yÓ˚ ˛õyGÎ˚y xyˆÏÓòl ï˛yÓ˚y
xy˛õlyÓ˚ Ùï˛yÙï˛ Ü˛#⁄ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚!l–
xy¢yÜ˛!Ó˚ ~ÓyÓ˚ xy˛õ!l xyÙyÓ˚ ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ í˛z_Ó˚ ˆòˆÏÓl– xƒyÙlƒy!fiê˛ •zrê˛yÓ˚lƒy¢ly°ñ åAmnesty
xy˛õlyˆÏÜ˛ xˆÏlÜ˛ ôlƒÓyò Internationalä lyˆÏÙ ~Ü˛!ê˛ ÙylÓy!ôÜ˛yÓ˚ §Çàë˛l
•z!ï˛ÈüüüÈ xyly§ çy!Ù° ~°Óßÿ
å9ÓSÈÓ˚ä 7ÈüÈ12ÈüÈ2005•zÇ à%Î˚yhs˝ylyˆÏÙy í˛z˛õ§yàÓ˚ Ü˛yÓ˚yàyˆÏÓ˚ Ó!®ˆÏòÓ˚ §¡õˆÏÜ≈˛
§ÇÓyò §Ç@˝Ã• Ü˛ˆÏÓ˚ çylyÎ˚ ˆÎñ xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛yÓ˚ xy•zl

àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 96
°Aâl Ü˛ˆÏÓ˚ Ü˛yÓ˚yàyˆÏÓ˚ Ó!®ˆÏòÓ˚ xÜ˛Ìƒ !lÎ≈yï˛l Ü˛Ó˚y
•ˆÏFSÈ– xyhs˝çy≈ !ï˛Ü˛ ã%˛!=˛ xl%ÎyÎ˚# Î%ÂôÓ!®Ó˚y ˆÎ ôÓ˚ˆîÏ Ó˚ Ü˛§ˆÏË˛yÓ˚ àî •ï˛ƒy ı
ÓƒÓ•yÓ˚ ˆ˛õˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛ ~ˆÏ«˛ˆÏe ï˛yÈüÈG xfl∫#Ü˛yÓ˚ Ü˛Ó˚y åEthnic massacre in Kosovoä
•ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– Î%ÂôÓ!®ˆÏòÓ˚ xˆÏlˆÏÜ˛•z ~Ó˚ ≤Ã!ï˛ÓyˆÏò xl¢l ï%˛!Ù •Î˚ˆÏï˛y Ë˛yÓˆÏSÈy ã˛Ó˚Ù Ó˚yçï˛ˆÏsf ~Ó˚)˛õ §Ω˛Ó !Ü˛v
xyˆÏ®y°l ¢%Ó%̊ Ü˛ˆÏÓ–˚ ï˛yÓ˚y x˛õÓ˚yô# lÎ˚ ~Ùl §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ˆ§áyˆÏl çlàî !lˆÏçˆÏòÓ˚ ¢y§Ü˛ !lÓ≈yã˛l Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ ˛õyˆÏÓ˚
ˆây£ÏîyÓ˚ ˛õˆÏÓG˚ ï˛yˆÏòÓ˚ˆÜÏ ˛ Ù%=˛ Ü˛Ó˚y •Î˚!l– Ó˚yT˛…§ÇˆÏâÓ˚ ˆ§áyˆÏl §Ω˛Ó lÎ˚ñ ï˛y•ˆÏ° ã˛ˆÏ°y Ü˛§ˆÏË˛yÓ˚ âê˛ly
~Ü˛!ê˛ fl∫yô#l §ÇfiÌy xl%§rôyl Ü˛ˆÏÓ˚ ~§Ó çylˆÏï˛ §¡õˆÏÜ≈˛ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛!Ó˚– ˛õ,ÌÜ˛ •GÎ˚yÓ˚ xyˆÏà Ü˛§ˆÏË˛y
˛õyˆÏÓ˚– Ó˚yT˛…§ÇˆÏâÓ˚ Ù•y§!ã˛Ó ÓˆÏ°l à%Î˚yhs˝ylyˆÏÙy !SÈ° Î%ˆÏàyŸ’y!Ë˛Î˚yÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ≤ÃyˆÏò!¢Ü˛ Ó˚yçƒ– ~•z Î!ò ï%˛!Ù §yÓ≈ •ˆÏï˛
í˛z˛õ§yàˆÏÓ˚ ~•z Ü˛yÓ˚yàyÓ˚ Órô Ü˛ˆÏÓ˚ ˆòGÎ˚y í˛z!ã˛ï˛– !Ü˛v ≤ÃˆÏòˆÏ¢Ó˚ ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà çlàî !SÈ° ~°ˆÏÓ!lÎ˚yl ï˛y•ˆÏ° ï%˛!Ù !Ü˛
xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛yl §Ó˚Ü˛yÓ˚ Ó˚yT˛…§ÇˆÏâÓ˚ ~•z !lˆÏò¢≈ ≤Ãï˛ƒyáƒyl çy!ï˛ˆÏày¤˛#Ó˚ xhs≈˝Ë%˛=˛ !Ü˛v §Ù@˝Ã ˆòˆÏ¢ §yÓ≈Ó˚y•z !SÈ° !ÙˆÏ°yˆÏ¢!Ë˛Ü˛ Îy Îy
Ü˛ˆÏÓ˚– §Çáƒyà!Ó˚¤˛– ~Ü˛çl §ÇÜ˛#î≈Ùly ˆÙÔ°Óyò# §yÓ≈ Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ° ï˛y §ÙÌ≈l
çyï˛#Î˚ï˛yÓyò# ˆlï˛y !ÙˆÏ°yˆÏ¢!Ë˛Ü˛ !lÓ≈yã˛ˆÏl çÎ˚°yË˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛⁄ §yÓ≈ˆÏòÓ˚ ≤ÃË%˛c
ˆ§Ô!ò xyÓ˚ˆÓÏ lyà!Ó˚Ü˛ x!ôÜ˛yÓ˚ §Ù)• ı Ü˛ˆÏÓ–˚ ï˛yÓ˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚ !SÈ° Ü˛§ˆÏË˛y ~°ˆÏÓ!lÎ˚ylˆÏòÓ˚ ≤Ã!ï˛ ÓçyÎ˚ Ó˚yáy !Ü˛ ÓyhflÏˆÏÓ
åCitizen’s Rights in Soudi Arabiaä !lò≈Î˚ G ¢e%ÙˆÏlyË˛yÓy˛õß¨ – !ï˛!l ã˛y•zˆÏï˛l §Ù@˝Ã ˆòˆÏ¢ §yÓ≈ Ùyl%£ÏˆÏòÓ˚ ˛õˆÏ«˛
à%Îy˚ hs˝ylyˆÏÙy í˛z˛õ§yàˆÏÓÓ˚ ˚ âê˛ly ~Ü˛!ê˛ Óƒ!ï˛Ü˛Ù Ü˛yÏÓî˚ §yÓ≈ˆòÏ Ó˚ ≤Ãyôylƒ ≤Ã!ï˛!¤˛ï˛ ˆ•yÜ˛– Ó•% §yÓ≈ˆlÏ ï˛yÓ˚ ÙˆÏï˛y !SÈ°⁄
~áyˆÏl ~Ü˛!ê˛ Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚ xlƒ Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ lyà!Ó˚Ü˛ˆÏòÓ˚ Ü˛§ˆÏË˛y ~°ˆÏÓ!lÎ˚ylÓ˚y •Î˚ ~ˆÏò¢ ˆSÈˆíÏ ˛¸ ã˛ˆÏ° ÎyÜ˛ lï%˛Óy
x!ôÜ˛yÓ˚ xfl∫#Ü˛yÓ˚ Ü˛ˆÏÓˆ˚ SÏ È– ~ál xyÙÓ˚y ˆ§Ô!ò xyÓ˚ˆÓÏ Ó˚ §yÓ≈ˆÏòÓ˚ ≤Ãyôylƒ ˆÙˆÏl !lÜ˛–
§Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ xô#ˆÏl ˆ§áylÜ˛yÓ˚ lyà!Ó˚Ü˛ˆÏòÓ˚ xÓfiÌy !lˆÏ¡ÿ=˛ âê˛ly!ê˛ 1999 §yˆÏ°Ó˚ ~!≤Ã° ÙyˆÏ§
Ü˛#Ó˚˛) õ ï˛yÓ˚ ≤Ã!ï˛ ò,!T˛ ˆòÓ– l#ˆÏã˛Ó˚ âê˛lyà%!° °«˛ Ü˛Ó˚ı Ü˛§ˆÏË˛y ¢•ˆÏÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ~°ˆÏÓ!lÎ˚yl ˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚ í˛z˛õÓ˚
v ÓÇ¢yl%Ü˛ˆÏÙ «˛Ùï˛y≤ÃyÆ Ó˚yçyÓ˚y•z ~ˆÏòˆÏ¢ ¢y§l §Çà!ë˛ï˛ •Î˚–
Ü˛ˆÏÓl˚ – ¢y§Ü˛ !lÓ≈yã˛l Óy ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe çlàˆÏîÓ˚ 74 ÓSÈÓ˚ ÓÎ˚flÒ Ó,Âôy Óy!ï˛¢y ˆ•yÜ˛çy ï˛yÓ˚ 77
ˆÜ˛yˆÏly Ë)˛!ÙÜ˛y ˆl•z– ÓSÈÓ˚ ÓÎ˚§# Ó,Âô fl∫yÙ# xy•zˆÏçê˛ÈüÈÓ˚ §yˆÏÌ Ó˚yßÿ âˆÏÓ˚
v ¢y§l !ÓË˛yˆÏàÓ˚ ÙˆÏï˛y xy•zl§Ë˛yÓ˚ ≤Ã!ï˛!l!ôàîG í˛zlyˆÏlÓ˚ §yÙˆÏl ÓˆÏ§ xyà%l ˆ˛õy•y!FSÈˆ° Ï l– •ë˛yÍ ~Ü˛!ê˛
Ó˚yçyˆÏòÓ˚ myÓ˚y ÙˆÏlyl#ï˛– !ï˛!l !Óã˛yÓ˚Ü˛ˆÏòÓ˚ !lˆÏÎ˚yà !ÓˆÏfl≥˛yÓ˚ˆîÏ Ó˚ ¢∑ ¢%lˆÏï˛ ˆ˛õˆÏ°G ï˛yÓ˚y Ó%V˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ!˚ l
Ü˛ˆÏÓl˚ ~ÓÇ •zFSÈyÙˆÏï˛y !lˆÏçÓ˚ !§Âôyhs˝ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ ˆÎñ §y!Ó≈Îy˚ l ˆ§lyÓy!•l# •z!ï˛ÙˆÏôƒ Ü˛§ˆÏË˛y ¢•ˆÏÓ˚ ≤ÃˆÓÏ ¢
˛õyˆÏÓ˚l– Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– !Ü˛S%È«˛î ˛õÓ˚ !ï˛!l ˆòáˆÏ°l 5ÈüÈ6çl ˜§lƒ
v çlàî ˆÜ˛yˆÏly Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ò° G §Çàë˛l ≤Ã!ï˛¤˛y ï˛yˆÏòÓ˚ §yÙˆÏlÓ˚ òÓ˚çy ˆË˛ˆÏ. âˆÏÓ˚ ≤ÃˆÏÓ¢ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ–
Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly– Ó˚yçyˆÏòÓ˚ ˛õSÈ® lÎ˚ ~Ùl !Ü˛S%È §ÇÓyò ï˛yÓ˚y !ã˛ÍÜ˛yÓ˚ Ü˛Ó˚!SÈ° ÈüüüÈ
ÙyôƒˆÏÙ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢l Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ly– ÚÚˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ˆSÈˆÏ°ˆÏÙˆÏÎ˚Ó˚y ˆÜ˛yÌyÎ˚⁄ÛÛ
v ˆ§ ˆòˆÏ¢ ˆÜ˛yˆÏly ôÙ#≈Î˚ fl∫yô#lï˛y ˆl•z– ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ ÉÉÉ ï˛yÓ˚y Ó,Âô xy•zˆÏçˆÏê˛Ó˚ Ó%ˆÏÜ˛ ˛õÓ˚ ˛õÓ˚ !ï˛l!ê˛ à%!°
lyà!Ó˚Ü˛ •z§°yÙ ôÙ≈yÓ°¡∫# •GÎ˚y òÓ˚Ü˛yÓ˚– xÈüÈÙ§% °#Ù ˆSÈyÑˆÏí˛¸¸ÛÛ
lyà!Ó˚Ü˛àî Óƒ!=˛àï˛ Ë˛yˆÏÓ !lçfl∫ ôÙ≈ ˛õy°l Ü˛Ó˚ˆÏï˛˛ Óy!ï˛¢y Ó°!SÈˆ° Ï l ˆã˛yˆÏáÓ˚ §yÙˆÏl ï˛yÓ˚ fl∫yÙ# Îál Ù,ï˛% ƒ
õyÓ˚ˆÏÓ ï˛ˆÏÓ ï˛y Ü˛áˆÏly•z ≤ÃÜ˛yˆÏ¢ƒ lÎ˚– ÓÓ˚î Ü˛Ó˚ˆÏSÈ ï˛ál ˜§lƒÓ˚y ï˛yÓ˚ xyAà%° ˆÌˆÏÜ˛ !ÓˆÏÎ˚Ó˚
v Ù!•°yˆÏòÓ˚ ˆ«˛ˆÏe xˆÏlÜ˛ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ !Ó!ô!lˆÏ£Ïô xy.!ê˛!ê˛ á%ˆÏ° ˆlÎ˚ ~ÓÇ ~ˆÏò¢ ˆÌˆÏÜ˛ ã˛ˆÏ° ÎyGÎ˚yÓ˚
Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~Ü˛çl ˛õ%Ó%̊ˆÏ£ÏÓ˚ !ÓÓ,!ï˛ Óy §y«˛ƒ ò%çl lyÓ˚#Ó˚ çlƒ •%ÙÜ˛# !òˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛– !ï˛!l ÓˆÏ°lñ Óy!í˛¸ ˆÌˆÏÜ˛
§Ùyl ÓˆÏ° !ÓˆÏÓ!ã˛ï˛ •Î˚– ~ê˛y ¢%ô% ˆ§Ô!ò xyÓ˚ˆÏÓÓ˚ ˆÓˆÏÓy˚ ÓyÓ˚ xyˆÏà•z ˜§lƒÓ˚y ï˛yˆÏòÓ˚ Óy!í˛¸!ê˛ ˛õ%!í˛¸ˆÎÏ ˚ ˆòÎ˚–
ˆ«˛ˆÏe•z §ï˛ƒ lÎ˚– ~Ó˚Ü˛Ù Ó•% !Ó!ô!lˆÏ£Ïô G ¢ï≈˛yÓ°# ~Ü˛ Ü˛y˛õˆÏí˛¸ xï˛ƒhs˝ x§•yÎ˚Ë˛yˆÏÓ fl∫yÙ# •yÓ˚y ~•z Ó,Âôy
˛õ,!ÌÓ#Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ Ó˚yˆÏT˛… ~áˆÏly Óï≈˛Ùyl– Ó,!T˛Ó˚ ÙˆÏôƒ Ó˚yhflÏyÎ˚ ~ˆÏ§ òÑyí˛¸yˆÏ°l –

97 àîï˛y!sfÜ˛ x!ôÜ˛yÓ˚ §Ù)•

~•z ≤Ã!ï˛ˆÏÓòl ˆ§ §ÙˆÏÎ˚ •yçyÓ˚ •yçyÓ˚
~°ˆÏÓ!lÎ˚ylˆÏòÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ˆÎ xÜ˛Ìƒ !lÎ≈yï˛l •Î˚ ï˛yÓ˚ !lˆÏç Ü˛ˆÏÓy˚
~Ü˛!ê˛ !lò¢≈l Ùye– ï%˛!Ù !Ü˛ Ë˛yÓˆÏï˛ ˛õyÓ˚ àîï˛y!sfÜ˛
í˛z˛õyˆÏÎ˚ !lÓ≈y!ã˛ï˛ ~Ü˛çl ˆlï˛yÓ˚ ≤ÃˆÓÏ y˚ ã˛lyÎ˚ ˆ§ ˆòˆÏ¢Ó˚ v •zÇ°ƒyˆÏ[˛Ó˚ ê˛!l ˆÓœÎ˚yˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛yˆÏSÈ ˆ≤Ã!Ó˚ï˛ xyly§
ˆ§lyÓy!•l# ~ôÓ˚ˆÏlÓ˚ •ï˛ƒy°#°y ã˛y°yˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚⁄ ~ çy!ÙˆÏlÓ˚ !ã˛!ë˛ ˛õyë˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆï˛yÙyÓ˚ ÙˆÏl ˆÎ ≤Ã!ï˛!Ü˛Î˚y
âê˛ly !SÈ° Óï≈˛Ùyl §ÙˆÏÎÓ˚ ˚ §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ Ë˛Î˚AÜ˛˛Ó˚ ˆÙÔ°Óyò# •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ï˛y çy!lˆÏÎ˚ çy!ÙˆÏ°Ó˚ Ü˛yˆÏSÈ ~Ü˛!ê˛ !ã˛!ë˛ ˆ°á–
çy!ï˛àï˛ àî•ï˛ƒyÓ˚ !lò¢≈là%!°Ó˚ ÙˆÏôƒ xlƒï˛Ù– v Ü˛§ˆÏË˛yÓ˚ Óy!ï˛¢yÓ˚ Ü˛ySÈ ˆÌˆÏÜ˛ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ~Ùl
xÓˆÏ¢ˆÏ£Ï Ó•% ˆò¢ ~•z àî•ï˛ƒy ÓˆÏrôÓ˚ çlƒ í˛zˆÏòƒyà ~Ü˛çl Ù!•°yÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ !ã˛!ë˛ ˆ°á !Î!l ~ôÓ˚ˆlÏ Ó˚ âê˛lyÓ˚
@˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ–˚ !ÙˆÏ°yˆÏ¢!Ë˛Ü˛ «˛Ùï˛yã%˛ƒï˛ •Î˚ ~ÓÇ ÙylÓï˛y §¡ø%á#l •ˆÏÎ˚ˆÏSÈl–
!ÓˆÏÓy˚ ô# x˛õÓ˚yˆÏôÓ˚ x!Ë˛ˆÏÎyˆÏà xyhs˝çy≈ !ï˛Ü˛ !Óã˛yÓ˚y°ˆÏÎ˚ v Ó˚yT˛… §ÇˆÏâÓ˚ Ù•y§!ã˛ˆÏÓÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ ˆ≤ÃÓˆ˚ îÏ Ó˚ çlƒ ˆ§Ô!ò
ï˛yÓ˚ !Óã˛yÓ˚Ü˛yÎ≈ §¡õyòl •Î˚– xyÓ˚ˆÏÓÓ˚ Ù!•°yˆÏòÓ˚ ˛õˆÏ«˛ ~Ü˛!ê˛ ﬂøyÓ˚Ü˛!°!˛õ ˜ï˛!Ó˚
Ü˛Ó˚–
x!ôÜ˛yÓ˚!Ó•#l ç#ÓˆÏlÓ˚ ~•z !ï˛l!ê˛ âê˛lyÓ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏ≤Ã!«˛ˆÏï˛ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ í˛zòy•Ó˚î í˛zˆÏÕ‘á Ü˛ˆÏÓ˚y– l#ˆÏã˛Ó˚
!lˆÏò≈¢à%!° xl%§Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚y ÈüüüÈ
ˆï˛yÙyÓ˚ v !lÓ˚y˛õ_yÓ˚«˛# Ü˛ï,≈˛Ü˛ §Çà!ë˛ï˛ !•Ç§yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ≤Ã!ï˛ˆÏÓòl–
x@˝Ãà!ï˛ v xl¢lÓ˚ï˛ Ó!®ˆÏòÓ˚ Ó°˛õ)Ó≈Ü˛ áyòƒ@˝Ã•ˆÏî Óyôƒ Ü˛Ó˚yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ≤Ã!ï˛ˆÏÓòl–
v ˆòˆÏ¢Ó˚ ˆÜ˛yl xM˛ˆÏ° çy!ï˛òyAàyÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ≤Ã!ï˛ˆÏÓòl–
Îyã˛y•z Ü˛ˆÏÓy˚ v Ù!•°yˆÏòÓ˚ í˛z˛õÓ˚ x§Ù xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ≤Ã!ï˛ˆÏÓòl–
v Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ í˛zòy•Ó˚ˆÏîÓ˚ §yˆÏÌ ˛õ%hﬂÏˆÏÜ˛ í˛zˆÏÕ‘!áï˛ âê˛lyà%!°Ó˚ §yò,¢ƒ G ˜Ó§yò,ˆÏ¢ƒÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ï˛y!°Ü˛y ˜ï˛!Ó˚
Ü˛ˆÏÓ˚y– ≤Ã!ï˛!ê˛ âê˛lyÓ˚ ˆ«˛ˆÏe •%Ó•% Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ í˛zòy•Ó˚î Óyôƒï˛yÙ)°Ü˛ lÎ˚–

6É2 àîï˛ˆÏsf x!ôÜ˛yÓ˚ §Ù)• ÎyˆÏÓ ly– Î!ò Ü˛yí˛zˆÏÜ˛ ˆ@˝ÃÆyÓ˚ Ü˛Ó˚y •Î˚ ï˛ˆÏÓ ï˛yÓ˚
xyd˛õ«˛ §ÙÌ≈ˆlÏ Ó˚G §%ˆÎÏ yà ÌyÜ˛ˆÏÓ– xÓ¢ƒ §ÓˆÏ«˛ˆÏe
(RIGHTS IN A DEMOCRACY)
~ôÓ˚ˆîÏ Ó˚ !lŸã˛Î˚ï˛y ≤Ãòyl Ü˛Ó˚y §Ω˛Ó •Î˚ly– ≤ÃˆïÏ ˛ƒˆÏÜ˛Ó˚
ˆÎ §Ü˛° í˛zòy•Ó˚î ~áyˆÏl Ó!î≈ï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆ§à%!° ÙˆÏl xy¢y xyÜ˛yA«˛yÓ˚ ÓyhflÏÓyÎ˚ˆÏlÓ˚ çlƒ Óƒ!=˛ !ÓˆÏ¢ˆÏ£ÏÓ˚
Ü˛ˆÏÓ˚y– í˛zˆÏÕ‘!áï˛ âê˛lyÎ˚ «˛!ï˛@˝ÃhflÏ Óƒ!=˛ˆÏòÓ˚ ˆÎÙl ÈüüüÈÈ xy¢y xyÜ˛yA«˛yÓ˚ ≤Ã!ï˛ Î%!=˛§Aàï˛ xl%ˆÏÙyòl ÌyÜ˛y
à%Îy˚ hs˝ylyˆÏÙy í˛z˛õ§yàˆÏÓÓ˚ ˚ Ü˛yÓ˚yàyˆÏÓ˚ Ó%®– ˆ§Ô!ò xyÓ˚ˆÓÏ Ó˚ ≤ÃˆÎÏ y˚ çl– ~•z !lŸã˛Î˚ï˛y Ü˛yàˆÏç Ó!® ly ˆÌˆÏÜ˛ xy•zl
Ù!•°y ~ÓÇ Ü˛§ˆÏË˛yÓ˚ xy°ˆÏÓ!lÎ˚ylˆÏòÓ˚ §¡õˆÏÜ˛≈ !ã˛hs˝y °ÇâlÜ˛yÓ˚#Ó˚ ¢y!hflÏÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ ÓyhflÏÓy!Î˚ï˛ ˆ•yÜ˛ ~ê˛y
Ü˛ˆÏÓ˚y– ï%˛!Ù Î!ò ï˛yˆÏòÓ˚ xÓfiÌyÎ˚ ÌyÜ˛ˆÏï˛ ï˛ˆÏÓ Ü˛# ï%˛!Ù !lŸã˛Î˚•z xy¢y Ü˛Ó˚– xlƒ!òˆÏÜ˛ ï%˛!Ù ~Ùl ~Ü˛!ê˛
˛õyGÎ˚yÓ˚ xy¢y Ü˛Ó˚ˆÏï˛⁄ ~ xÓfiÌyÎ˚ ~ôÓ˚ˆÏîÓ˚ âê˛ly !Ó!ôÓÂô ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ xy¢y Ü˛Ó˚ ˆÎáyˆÏl §Ó° ò%Ó≈°ñ ôl#
xyÓ˚ Ü˛yÓ˚G í˛z˛õÓ˚ âê˛ˆÏÓ ly ~ê˛y ï%˛!Ù Ü˛#Ë˛yˆÏÓ !l!Ÿã˛ï˛ ò!Ó˚o ~ÓÇ §Çáƒyà%Ó%̊ §Çáƒy°â% §Ü˛ˆÏ°Ó˚ çlƒ l)ƒlï˛Ù
Ü˛Ó˚ˆÏÓ⁄ Ü˛ï˛à%!° !l!ò≈T˛ !lÎ˚Ù Ü˛yl%ˆÏlÓ˚ !lŸã˛Î˚ï˛y ÌyˆÏÜ˛–
ï%˛!Ù §Ω˛Óï˛ ~Ùl ~Ü˛!ê˛ ˛!Ó!ôÓÂô ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ x!ôÜ˛yÓ˚ §¡õ!Ü≈˛ï˛ xyˆÏ°yã˛lyÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ~ê˛y•z Ù)° !Ë˛!_–
xy¢y Ü˛Ó˚ ˆÎáyˆÏl §Ü˛ˆÏ°Ó˚ !lÓ˚y˛õ_yñ ÙÎ≈yòy ~ÓÇ
§ï˛ï˛y G lƒyÎ˚!Óã˛yÓ˚ ≤Ã!ï˛!¤˛ï˛– í˛zòy•Ó˚î !•§yˆÏÓ Ó°y
ÎyÎ˚ ˆ§áyˆÏl Ü˛yí˛zˆÏÜ˛ í˛z˛õÎ%=˛ ≤ÃÙyî SÈyí˛¸y ˆ@˝ÃÆyÓ˚ Ü˛Ó˚y

àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 98
x!ôÜ˛yÓ˚ Ü˛#⁄ ˆÌˆÏÜ˛ ÎyÎ˚– à%Îy˚ hs˝ylyˆÏÙy í˛z˛õ§yàÓ˚ Ó!®ˆÏòÓ˚ x˛õÙy!lï˛
G !lÎ≈y!ï˛ï˛ ly •GÎ˚yÓ˚ ˜l!ï˛Ü˛ x!ôÜ˛yÓ˚ ÌyÜ˛y §ˆÏ_¥G
(What is Right?) ï˛yÓ˚y ~•z x!ôÜ˛yÓ˚ °yˆÏË˛Ó˚ çlƒ ˆÜ˛yÌyG ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ!˚ l–
§Ùyç Ó˚yT˛… G xlƒylƒ ˆ°yÜ˛çˆÏlÓ˚ Ü˛ySÈ ˆÌˆÏÜ˛ x!ôÜ˛yÓ˚à!% ° xy•zˆlÏ Ó˚ fl∫#Ü,˛!ï˛ °yË˛ Ü˛Ó˚ˆ°Ï •z ï˛y ÓyhflˆÏ ÓÏ
Î%!=˛@˝Ãy•ƒ G Ü˛y!A«˛ï˛ ã˛y!•òyÓ˚ x!Ë˛K˛yl •° Óƒ!=˛ Óy Ü˛yÎ≈Ü˛!Ó˚ •Î˚– xyÙÓ˚y ï˛ál ~ x!ôÜ˛yÓ˚ òyÓ# Ü˛Ó˚ˆÏï˛
Óƒ!=˛ÓˆÏàÓ≈ ˚ x!ôÜ˛yÓ˚– xyÙÓ˚y §Óy•z !l˛õ#í˛¸ˆlÏ Ó˚ !¢Ü˛yÓ˚ ˛õy!Ó˚– Îál ˆÜ˛yˆÏly Óƒ!=˛ Óy §Ó˚Ü˛yÓ˚ ~•z §Ü˛°
ly •ˆÏÎ˚ Ë˛Î˚Ù%=˛ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢ §%á# ç#Ól Îy˛õl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ xy•zˆlÏ Ó˚ ≤Ã!ï˛ ÎÌyÎÌ ÙÎ≈yòy ≤Ãò¢≈l Ü˛ˆÏÓl˚ y ï˛ál ˆ§ê˛y lyà!Ó˚ˆÜÏ ˛Ó˚ x!ôÜ˛yÓ˚
ã˛y•z– ~ Ü˛yÓ˚ˆÏî xyÙÓ˚y xlƒˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ ~Ùl ÓƒÓ•yÓ˚ •Î˚ x!ôÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ x˛õÓƒÓ•yÓ˚ Óy °Aâl– ~Ó˚)˛õ §%Ó˚!«˛ï˛ ly Ü˛ˆÏÓ˚ í˛zˆÏŒê˛
xy¢y Ü˛!Ó˚ñ Îy xyÙyˆÏòÓ˚ «˛!ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ly Óy ÙˆÏl Ü˛T˛ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ lyà!Ó˚Ü˛àî x!ôÜ˛yÓ˚ §%Ó˚«˛yÓ˚ çlƒ ï˛yˆÏòÓ˚ í˛z˛õÓ˚ xyÜ˛Ùî Óy
ˆòÎ˚ ly– xl%Ó˛)˚ õË˛yˆÏÓ xyÙyˆÏòÓ˚G í˛z!ã˛Í xlƒˆÏòÓ˚ «˛!ï˛ xyòy°ˆÏï˛Ó˚ myÓ˚fiÌ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– §%ï˛Ó˚yÇ òy!Óà%!° !lÎ≈yï˛l ã˛y°yÎ˚ ~Ùl
ly Ü˛Ó˚y Óy ÙˆÏl Ü˛T˛ ly ˆòGÎ˚y– §%ï˛Ó˚yÇ x!ôÜ˛yÓ˚ °yË˛ x!ôÜ˛yˆÏÓ˚ ˛õ!Ó˚îï˛ •ˆÏï˛ ˆàˆÏ° !l¡¨!°!áï˛ !ï˛l!ê˛ ¢ï≈˛ !lÓ≈y!ã˛ï˛ §Ó˚Ü˛yˆÏÓÓ˚ ˚
ï˛ál•z §Ω˛Ó •ˆÏÓ Îál ˆï˛yÙyÓ˚ òy!Óà%!° xlƒˆÏòÓ˚ ˛õ)Óî˚ Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ •ˆÏÓ– Úx!ôÜ˛yÓ˚ •° çlàˆÏîÓ˚ Î%!=˛§Çàï˛ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛ í˛zòy•Ó˚î òyG–
ˆ«˛ˆÏeG ≤ÃˆÏÎyçƒ •ˆÏÓ– xlƒˆÏòÓ˚ «˛!ï˛ Ü˛Ó˚y Óy Ü˛T˛ òy!Ó Îy §Ùyç Ü˛ï,≈˛Ü˛ fl∫#Ü,˛ï˛ ~ÓÇ ˆòˆÏ¢Ó˚ xy•zl myÓ˚y ï˛yÓ˚y ˆÜ˛l ~Ùl Ü˛ˆÏÓ˚⁄
ˆòGÎ˚yÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly x!ôÜ˛yÓ˚ ˆï˛yÙyÓ˚ ÌyÜ˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly– xl%ˆÙÏ y!òï˛–Û
ˆï˛yÙyÓ˚ ~Ùl ˆÜ˛yl ˆá°y Ü˛Ó˚yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ ˆl•z ÎyÓ˚
myÓ˚y ï%˛!Ù ˛≤Ã!ï˛ˆÏÓ¢#Ó˚ çyly°y ˆË˛ˆÏ. !òˆÏï˛ ˛õyÓ˚– àîï˛ˆÏsf xyÙyˆÏòÓ˚ ˆÜ˛l
Î%ˆàÏ yŸ’y!Ë˛Î˚yÓ˚ §Ù@˝Ã ˆò¢!ê˛ ¢%ô% ï˛yˆÏòÓ˚ çlƒ §y!Ó≈Îy˚ lˆÏòÓ˚ x!ôÜ˛yˆÏÓÓ˚ ˚ ≤ÃˆÎÏ y˚ çl⁄
~Ùl òy!Ó Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly x!ôÜ˛yÓ˚ ly•z– xyÙyˆÏòÓ˚
òy!Óà%!° xÓ¢ƒ•z Î%!=˛§Aàï˛ •GÎ˚y í˛z!ã˛Í– xyÙyˆÏòÓ˚ (Why do we need rights in a
~Ùl òy!Ó Ü˛Ó˚y í˛z!ã˛Í Îy xlƒˆÏòÓ˚ ˆ«˛ˆÏeG §ÙylË˛yˆÏÓ democracy?)
≤ÃˆÏÎyçƒ– §%ï˛Ó˚yÇ x˛õˆÏÓ˚Ó˚ x!ôÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ ≤Ã!ï˛ ÙÎ≈yòy àîï˛ˆÏsf ≤Ã!ï˛!ê˛ Óƒ!=˛Ó˚ çlƒ x!ôÜ˛yÓ˚ ÌyÜ˛y ≤ÃˆÏÎ˚yçl–
≤Ãò¢≈ˆÏlÓ˚ òyÎ˚ÓÂôï˛yÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ xyÙyˆÏòÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ ˆË˛yê˛òyl Ü˛Ó˚y ~ÓÇ §Ó˚Ü˛yÓ˚ àë˛ˆÏlÓ˚ çlƒ !lÓ≈y!ã˛ï˛
çß√yÎ˚– •GÎ˚yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ §Ü˛ˆÏ°Ó˚ ÌyÜ˛y í˛z!ã˛Í– àîï˛y!sfÜ˛
ˆÜ˛yˆÏly !Ü˛S%È òy!Ó Ü˛Ó˚ˆÏ°•z ï˛y x!ôÜ˛yÓ˚ •ˆÏÎ˚ !lÓ≈yã˛lˆÏÜ˛ §Ê˛° Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ≤ÃˆÏÎ˚yçl ≤Ã!ï˛!ê˛
ÎyÎ˚ lyñ ï˛yÓ˚ çlƒ §yÙy!çÜ˛ fl∫#Ü,˛!ï˛Ó˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl– lyà!Ó˚ˆÜÏ ˛Ó˚ fl∫yô#l Ùï˛ ≤ÃÜ˛yˆÏ¢Ó˚ x!ôÜ˛yÓ˚ñ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛
§ÙyˆÏçÓ˚ ÙˆÏôƒ•z x!ôÜ˛yÓ˚ xÌ≈˛õ)î •ˆÏÎ˚ GˆÏë˛– ≤Ã!ï˛!ê˛ ò° àë˛l ~ÓÇ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ Ü˛yÎ≈Ü˛°yˆÏ˛õ xÇ¢ @˝Ã•ˆÏîÓ˚
§Ùyç Ü˛yçÜ˛Ù≈ ˛õ!Ó˚ã˛y°lyÓ˚ çlƒ Ü˛ï˛Ü˛à%!° !l!ò≈T˛ x!ôÜ˛yÓ˚–
!lÎ˚Ù Ü˛yl%l ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚– ˆ§áyˆÏl ˆÜ˛ylê˛y !ë˛Ü˛ xyÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚à%!° àîï˛ˆÏsf ~Ü˛ !ÓˆÏ¢£Ï Ë)˛!ÙÜ˛y
ˆÜ˛ylê˛y Ë%˛° ~!Ó£ÏˆÏÎ !òÜ˛ !lˆÏò≈¢ ÌyˆÏÜ˛– §Ùyç ÎyˆÏÜ˛ ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ–˚ x!ôÜ˛yÓ˚§Ù)• §Çáƒyà%ÓÓ%˚ ˚ xï˛ƒyã˛yˆÏÓÓ˚ ˚ •yï˛
!ë˛Ü˛ ÓˆÏ° fl∫#Ü,˛!ï˛ òyl Ü˛ˆÏÓ˚ ˆ§ê˛y•z ô#ˆÏÓ˚ ô#ˆÏÓ˚ x!ôÜ˛yˆÏÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ §Çáƒy°â%ˆòÏ Ó˚ Ó˚«˛y Ü˛ˆÏÓ–˚ Ê˛ˆÏ° §Çáƒyà%Ó%˚ çlàî
˛õ!Ó˚îï˛ •Î˚– ~•z Ü˛yÓ˚ˆÏî !Ó!Ë˛ß¨ §ÙyˆÏç !Ó!Ë˛ß¨ §ÙˆÏÎ˚ !lˆÏçˆÏòÓ˚ •zFSÈyl%ÎyÎ˚# Îy á%!¢ ï˛y•z Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly–
x!ôÜ˛yˆÏÓÓ˚ ˚ Ó˚˛) õ ˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛ •ˆÏÎˆ˚ SÏ È– ÚÙ!•°yˆÏòÓ˚ ˆË˛yˆÏê˛Ó˚ Îál §ÙyˆÏç ˆÜ˛yˆÏly xlƒyÎ˚ xï˛ƒyã˛yÓ˚ •Î˚ ï˛ál ï˛yÓ˚
x!ôÜ˛yÓ˚ ÌyÜ˛y í˛z!ã˛ÍÛ ò%Û¢ ÓSÈÓ˚ xyˆÏà ~Ùl Ü˛Ìy ˆÜ˛í˛z xÓ§yˆÏlÓ˚ çlƒ ~•z x!ôÜ˛yÓ˚à!% °•z Ó˚«˛yÜ˛Óã˛– §ÙyˆÏç
Ó°ˆÏ° Ùyl%£Ï xÓyÜ˛ •ï˛ !Ü˛v Óï≈˛ÙyˆÏl ˆ§Ô!ò xyÓ˚ˆÏÓ !Ó¢,C°y ˆòáy ˆòÎ˚ Îál !Ü˛S%È ˆ°yÜ˛ xlƒˆÏòÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚
Ù!•°yˆÏòÓ˚ ˆË˛yê˛y!ôÜ˛yÓ˚ ˆl•z ~Ùl Ü˛Ìy ¢%ˆÏl Ùyl%£Ï •Ó˚ ˆ Ï î Ó˚ ˆã˛T˛y Ü˛ˆÏ Ó ˚ – §Çáƒyà% Ó ˚ % çlàî Îál
!Ó!fløï˛ •Î˚– §Çáƒy°â%ˆÏòÓ˚ í˛z˛õÓ˚ Ü˛ï,≈˛c ã˛y!˛õˆÏÎ˚ ˆòGÎ˚yÓ˚ ˆã˛T˛y
§Ùyç fl∫#Ü,˛ï˛ òy!Óà%!° Îál !°!áï˛ xyÜ˛yˆÏÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛ál•z ~Ó˚˛) õ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ í˛zqÓ •Î˚– ~Ùï˛yÓfiÌyÎ˚
xy•zˆlÏ ˛õ!Ó˚îï˛ •Î˚ ï˛ál•z ˆ§à%!° Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚# •ˆÏÎ˚ GˆÏë˛– §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ í˛z!ã˛Í lyà!Ó˚ˆÏÜ˛Ó˚ x!ôÜ˛yÓ˚ §%Ó˚!«˛ï˛ Ü˛Ó˚y–
lï%˛Óy ~à%!° ¢%ô% ˜l!ï˛Ü˛ Óy ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ x!ôÜ˛yÓ˚ !•§yˆÏÓ•z !Ü˛v Ü˛áˆÏly Ü˛áˆÏly ˆòáy ÎyÎ˚ ˆÎñ !lÓ≈y!ã˛ï˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚

99 àîï˛y!sfÜ˛ x!ôÜ˛yÓ˚ §Ù)•

«˛!ï˛@˝ÃhflÏ lyà!Ó˚ˆÏÜ˛Ó˚ x!ôÜ˛yÓ˚ §%Ó˚!«˛ï˛ ly Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛yˆÏòÓ˚ ≤ÃyÆ x!ôÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ í˛z˛õÓ˚ xyÜ˛Ùî ã˛y°yÎ˚ñ ~Ü˛yÓ˚ˆÏî ~Ùl
!Ü˛S%È x!ôÜ˛yÓ˚ ÌyÜ˛y í˛z!ã˛Í Îy §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ «˛Ùï˛yÓ˚ |ˆÏôÁ≈ ~ÓÇ ˆÎà%!°ˆÏÜ˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ˆÜ˛yˆÏlyË˛yˆÏÓ•z °Aâl Ü˛Ó˚ˆÏï˛
˛õyˆÏÓ˚ ly– ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yˆÏT˛… ~çlƒ çlàˆÏîÓ˚ ˆÙÔ!°Ü˛ x!ôÜ˛yÓ˚§Ù)• §Ç!ÓôyˆÏl !°!˛õÓÂô Ü˛Ó˚y
•ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
6É3 Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ §Ç!ÓôyˆÏl x!ôÜ˛yÓ˚ §Ù)• ˆây£Ï îy Ü˛ˆÏÓˆ˚ SÏ È– ˆï˛yÙÓ˚y !Ü˛ ~à%!° ÙˆÏl Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ ˛õyÓ˚⁄
~Ü˛çl §yôyÓ˚î lyà!Ó˚ˆÏÜ˛Ó˚ Ü˛yˆÏSÈ ~•z x!ôÜ˛yÓ˚à%!°Ó˚
(Rights in the Indian §!ë˛Ü˛ Ù)°ƒ Ü˛#⁄ ã˛ˆÏ°y xyÙÓ˚y ~ˆÏÜ˛˛ ~ˆÏÜ˛ ~à%!°Ó˚
Constitution) ≤Ã!ï˛ ò,!T˛ ˆò•z–
˛õ,!ÌÓ#Ó˚ ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ ÙˆÏï˛y Ë˛yÓ˚ˆïÏ ˛G
~•z x!ôÜ˛yÓ˚à%!° §Ç!ÓôyˆÏl !°!˛õÓÂô Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– §yˆÏÙƒÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚
ˆÎ §Ó x!ôÜ˛yÓ˚ xyÙyˆÏòÓ˚ ç#ÓˆÏlÓ˚ çlƒ x˛õ!Ó˚•yÎ≈ (Right to Equality)
ˆ§à%!°ˆÏÜ˛ !ÓˆÏ¢£Ï ÙÎ≈yòy ˆòGÎ˚y •Î˚– ~à%!° ˆÙÔ!°Ü˛ xyÙyˆÏòÓ˚ §Ç!Óôyl ˆây£Ïîy Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎñ §Ó˚Ü˛yÓ˚ Ë˛yÓ˚ˆïÏ ˛Ó˚
x!ôÜ˛yÓ˚ !•§yˆÏÓ fl∫#Ü,˛ï˛– ï,˛ï˛#Î˚ xôƒyˆÏÎ˚ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ ˆÜ˛yˆÏly lyà!Ó˚Ü˛ˆÏÜ˛ Úxy•zˆÏlÓ˚ ò,!T˛ˆÏï˛ §ÙylÛ ~ÓÇ
§Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ ≤ÃhflÏyÓly §¡õˆÏÜ≈˛ xyÙÓ˚y ˛õˆÏí˛¸!SÈ– ~!ê˛
§Ü˛ˆÏ° çyˆÏl Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ §Ü˛° lyà!Ó˚ˆÏÜ˛Ó˚ §Ùï˛yñ fl∫yô#lï˛y G lƒÎ˚ Úxy•zl Ü˛ï,˛≈ Ü˛ §ÙË˛yˆÏÓ §ÇÓ˚!«˛ï˛Û •ÓyÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛
ôl# Óƒ!=˛Ó˚y xyòy°ˆÏï˛ !Óã˛yÓ˚ ≤Ã!ï˛¤˛yÓ˚ xAà#Ü˛yÓ˚– ˆÙÔ!°Ü˛ x!ôÜ˛yÓ˚à%!° ~•z Ó!M˛ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ lyñ ~Ó˚ xÌ≈ Óƒ!=˛ ÙÎ≈yòy G
§ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ Ë˛yˆÏ°y í˛z!Ü˛° xAà#Ü˛yÓ˚ ÓyhflÓÏ yÎ˚l Ü˛ˆÏÓ–˚ ~à%!° Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ §Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ xÓfiÌyl !l!Ó≈ˆ¢Ï ˆÏ£Ï xy•zl §Ü˛ˆÏ°Ó˚ í˛z˛õÓ˚ §Ùyl Ë˛yˆÏÓ
!lˆÏÎ˚yà Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– xlƒï˛Ù ≤Ãôyl ˜Ó!¢T˛ƒ– ≤ÃˆÎÏ yçƒñ ~ˆÏÜ˛•z Úxy•zˆlÏ Ó˚ ¢y§lÛ ÓˆÏ°– xy•zˆlÏ Ó˚ ¢y§l
ï˛y•ˆÏ° xy•zˆÏlÓ˚ ò,!T˛ˆÏï˛ •° àîï˛ˆÏsÓf ˚ Ù)° !Ë˛!_– xÌ≈yÍ ˆÜ˛yl Óƒ!=˛•z xy•zˆlÏ Ó˚
ˆï˛yÙÓ˚y •zˆÏï˛yÙˆÏôƒ ˛õˆÏí˛¸SÈ ˆÎñ xyÙyˆÏòÓ˚ í˛zˆÏÂô≈ lÎ˚– Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ˆlï˛yñ §Ó˚Ü˛yÓ˚# xy!ôÜ˛y!Ó˚Ü˛
§Ü˛ˆÏ° §Ùyl ~ Ü˛Ìy §Ç!Óôyl çlàˆÏîÓ˚ çlƒ SÈÎ˚!ê˛ ˆÙÔ!°Ü˛ x!ôÜ˛yÓ˚
Ó°yÓ˚ Î%!=˛ Ü˛#⁄ ~ÓÇ §yôyÓ˚î lyà!Ó˚ˆÏÜ˛Ó˚ ÙˆÏôƒ ˆÜ˛yl ≤ÃÜ˛yÓ˚ ˜Ó£ÏÙƒ
Ü˛Ó˚y ÎyˆÏÓ ly–
ˆòˆÏ¢Ó˚ ≤Ã!ï˛!ê˛ lyà!Ó˚Ü˛ ï˛Ìy ≤ÃôylÙsf# ˆÌˆÏÜ˛

ã̂
§Çfl,Ò!ï˛ G ò)Ó˚Óï˛#≈ @˝ÃyˆÏÙÓ˚ ˆSÈyˆÏê˛y Ü,˛£ÏÜ˛ ˛õÎ≈hs˝ §Ü˛ˆÏ°•z ~Ü˛•z
!¢«˛yÓ˚ xy•zˆÏlÓ˚ xô#l– à%Ó˚%c˛õ)î≈ ˛õòy!ôÜ˛yÓ˚# •GÎ˚yÓ˚ §%ÓyˆÏò
x!ôÜ˛yÓ˚ ˆÜ˛yl Óƒ!=˛ xy•zl§Çàï Ë˛yˆÏÓ ˆÜ˛yl !ÓˆÏ¢£Ï ÙÎ≈yòy Óy
ˆ¢y£ÏˆîÏ Ó˚ ôÙ#≈Î˚ §%!Óôy òy!Ó Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛
!ÓÓ˚%ˆÏÂô fl∫yô#lï˛yÓ˚ ÓSÈÓ˚ xyˆÏà ~Ü˛çl ≤Ãy=˛l ≤ÃôylÙsf#ˆÏÜ˛ ≤Ãï˛yÓ˚îyÓ˚
x!ôÜ˛yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ x!Ë˛ˆÏÎyˆÏà xyòy°ˆÏï˛ í˛z˛õ!fiÌï˛ ÌyÜ˛ˆÏï˛ •Î˚– ˆ¢£Ï
˛õÎ≈hs˝ xyòy°ï˛ ï˛yˆÏÜ˛ !lÓ˚˛õÓ˚yô ˆây£Ïîy Ü˛ˆÏÓ˚– !Ü˛v
Îï˛!òl ~•z !Óã˛yÓ˚Ü˛yÎ≈ ã˛ˆÏ° ï˛ï˛!òl xlƒylƒ §yôyÓ˚î
ÙÔ!°Ü˛ x!ôÜ˛yÓ˚ §Ù)• lyà!Ó˚ˆÏÜ˛Ó˚ Ùï˛•z ï˛yˆÏÜ˛ xyòy°ˆÏï˛ !lÎ˚!Ùï˛ í˛z˛õ!fiÌï˛
ÌyÜ˛ˆÏï˛ •Î˚– ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ §y«˛ƒ ≤ÃÙyî ~ÓÇ Ü˛yàç˛õe
çÙy !òˆÏï˛ •Î˚–
§Ç!ÓôyˆÏl Ú§yˆÏÙƒÓ˚ x!ôÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚Û ï˛yÍ˛õÎ≈
!ÓˆÏŸ’£Ïî Ü˛Ó˚yÓ˚ §ÙÎ˚ ~!Ó£ÏˆÏÎ˚ xyÓ˚G !ÓhflÏy!Ó˚ï˛ Óƒyáƒy
§yˆÏÙƒÓ˚ fl∫yô#lï˛yÓ˚ Ü˛Ó˚y •Î˚– Ó°y •Î˚ñ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly lyà!Ó˚ˆÏÜ˛Ó˚ ≤Ã!ï˛
x!ôÜ˛yÓ˚ §yÇ!Óôy!lÜ˛ x!ôÜ˛yÓ˚ ˆÜ˛Ó° ôÙ≈ñ ÓÇ¢ñ çy!ï˛ñ Óî≈ñ çß√fiÌyl Óy flf# ˛õ%Ó˚%£Ï
≤Ã!ï˛!ÓôyˆÏlÓ˚ ˆË˛ˆÏò ˛õ,ÌÜ˛ xyã˛Ó˚î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ ly– ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛
x!ôÜ˛yÓ˚ lyà!Ó˚ˆÏÜ˛Ó˚ §Ü˛° §Ó˚Ü˛y!Ó˚ fiÌyˆÏl ˆÎÙlñ ˆòyÜ˛ylñ

àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 100

ˆÓ˚ˆÏhflÏyÓ˚Ñyñ ˆ•yˆÏê˛° ~ÓÇ !§ˆÏlÙy •ˆÏ° ≤ÃˆÏÓ¢y!ôÜ˛yÓ˚
ÌyÜ˛ˆÏÓ– xl%Ó˚)˛õË˛yˆÏÓ Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ §y•yˆÏÎƒ àí˛¸y Ü)˛ˆÏÎ˚yñ
˛õ%‹Ò!Ó˚î#ñ flÿˆÏlÓ˚ âyê˛ñ Ó˚yhflÏyñ ˆá°yÓ˚ Ùyë˛ ~ÓÇ §ÙyàÙ
fiÌyl ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ ˆ«˛ˆÏe ˆÜ˛yl ≤Ã!ï˛ÓrôÜ˛ï˛y ÌyÜ˛ˆÏï˛
˛õyÓ˚ˆÏÓ ly– ~•z x!ôÜ˛yÓ˚à%!° xyÙyˆÏòÓ˚ §Ç!ÓôyˆÏl
§!ß¨!ÓT˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ !ÓˆÏ¢£Ï ≤ÃˆÏÎ˚yçl !SÈ°– Ü˛yÓ˚î ~ˆÏòˆÏ¢
˛õÓ˚¡õÓ˚yàï˛ çy!ï˛ˆÏË˛ò ≤ÃÌyÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî ˆÜ˛yˆÏly ˆÜ˛yˆÏly
§¡±òyˆÏÎ˚Ó˚ lyà!Ó˚Ü˛ˆÏòÓ˚ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ §¡õ!_ ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚
x!ôÜ˛yÓ˚ !SÈ° ly–
§Ó˚Ü˛y!Ó˚ ã˛yÜ%˛!Ó˚Ó˚ ˆ«˛ˆÏe ~Ü˛•z l#!ï˛ xl%§Ó˚î
Ü˛Ó˚y •ˆÏÎˆ˚ SÏ È– §Ó˚Ü˛yˆÏÓÓ˚ ˚ xô#ˆÏl ã˛yÜ%˛!Ó˚ Óy ˛õˆÏò !lˆÏÎy˚ ˆÏàÓ˚
Óƒy˛õyˆÏÓ˚ §Ü˛ˆÏ°Ó˚ §Ùyl §%ˆÏÎyà ÌyÜ˛ˆÏÓ– ¢%ô%Ùye ôÙ≈ñ
Óî≈ñ !°Aàñ çß√fiÌylñ Óy§fiÌyl ≤ÃË˛, !ï˛Ó˚ çlƒ §Ó˚Ü˛y!Ó˚
ã˛yÜ˛!Ó˚Ó˚ ˆ«˛ˆÏe ˆÜ˛yˆÏly ≤ÃyÌ#≈Ó˚ ≤Ã!ï˛ ˜Ó£ÏÙƒÙ)°Ü˛ xyã˛Ó˚î
Óy ï˛yˆÏÜ˛ xˆÏÎyàƒ !ÓˆÏÓã˛ly Ü˛Ó˚y ÎyˆÏÓ ly– ˛õM˛Ù xôƒyˆÏÎ˚
ˆï˛yÙÓ˚y ˛õˆÏí˛¸SÈ ˆÎñ Ë˛yÓ˚ï˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ï˛˛õ!¢!° çy!ï˛
í˛z˛õçy!ï˛ ~ÓÇ xlƒylƒ !˛õ!SÈˆÎÏ ˚ ˛õí˛¸y çy!ï˛ˆÏày¤˛#Ó˚ çlƒ
!ÓˆÏ¢£Ï §ÇÓ˚«˛ˆÏîÓ˚ ÓƒÓfiÌy Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– ~SÈyí˛¸yG !ÓˆÏ¢£Ï !lˆÏç Ü˛ˆÏÓy˚
!Ü˛S%È §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ã˛yÜ˛!Ó˚Ó˚ ˆ«˛ˆÏe Ù!•°yñ ò!Ó˚o ~ÓÇ
¢y!Ó˚Ó#˚ Ü˛ ≤Ã!ï˛Ó!rôˆÏòÓ˚ çlƒ x@˝Ãy!ôÜ˛yˆÏÓÓ˚ ˚ ÓƒÓfiÌy Ü˛Ó˚y v fl%ÒˆÏ° !Ü˛ÇÓy ˆá°yÓ˚ ÙyˆÏë˛ 400 !Ùê˛yÓ˚ ˆòÔí˛¸¸
•ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~•z §ÇÓ˚«˛î ÓƒÓfiÌy !Ü˛ §yÙƒl#!ï˛Ó˚ ≤Ã!ï˛ˆÏÎy!àï˛yÓ˚ ≤Ã!ï˛ °«˛ Ü˛ˆÏÓy˚ – ¢%Óˆ%˚ ïÏ ˛ Óy•zˆÓÏ Ó˚ ˚ §y!Ó˚Ó˚
≤Ã!ï˛ÓrôÜ˛⁄ xÓ¢ƒ•z ï˛y lÎ˚– §yÙƒ Ü˛ÌyÓ˚ xÌ≈ ~•z lÎ˚ ˛≤Ã!ï˛ˆÏÎyà# ˆÜ˛l !Ë˛ï˛ˆÏÓ˚Ó˚ §y!Ó˚Ó˚ ≤Ã!ï˛ˆÏÎyà#ˆÏòÓ˚
ˆÎñ Ü˛yÓ˚ Ü˛# ≤ÃˆÏÎ˚yçl ~ê˛y ly ˆË˛ˆÏÓ §Óy•zˆÏÜ˛ ~Ü˛•z ï%˛°lyÎ˚ ~!àˆÏÎ˚ òÑyí˛¸yÎ˚⁄ §Óy•z Î!ò ~Ü˛ §y!Ó˚ˆïÏ ˛ òÑy!í˛¸ˆÎÏ ˚
Ó˚Ü˛Ù §%ˆÏÎyà §%!Óôy òyl Ü˛Ó˚y– §yˆÏÙƒÓ˚ ≤ÃÜ,˛ï˛ xÌ≈ •° ˆòÔí˛¸ ¢%Ó˚% Ü˛Ó˚ˆÏï˛y ï˛ˆÏÓ Ü˛# •ˆÏï˛y⁄ ˆÜ˛yl ˛õÂô!ï˛!ê˛
ÎyÓ˚ Îy xÓfiÌyl G ≤ÃˆÏÎ˚yçl ï˛yÓ˚ !Ë˛!_ˆÏï˛ §Ü˛ˆÏ°Ó˚ §Ùyl G §%¤˛ ≤Ã!ï˛ˆÏÎy!àï˛yÓ˚ çlƒ !ë˛Ü˛⁄ ã˛yÜ˛!Ó˚Ó˚
çlƒ §Ùyl ~ÓÇ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ §%ˆÏÎyà §%!ÓôyÓ˚ ÓƒÓfiÌy ≤Ã!ï˛ˆÏÎy!àï˛yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ~•z í˛zòy•Ó˚î ≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛ˆÏÓ˚y–
Ü˛Ó˚y– Ü˛áˆÏly Ü˛áˆÏly §Ü˛ˆÏ°Ó˚ §Ùyl §%ˆÏÎyà !l!Ÿã˛ï˛ v ˆÎÈüÈˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛!ê˛ Ó,•Í §Ó˚Ü˛y!Ó˚ òy°yl Óy!í˛¸Ó˚
Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ !ÓˆÏ¢£Ï ÓƒÓfiÌy @˝Ã•ˆÏîÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl •Î˚– ≤Ã!ï˛ °«˛ Ü˛ˆÏÓ˚y ˆ§áyˆÏl !Ü˛ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ ≤Ã!ï˛Ó!rôˆÏòÓ˚
ã˛yÜ˛!Ó˚Ó˚ ˆ«˛ˆÏe §ÇÓ˚«˛î ~Ó˚)˛õ ~Ü˛!ê˛ !ÓˆÏ¢£Ï ÓƒÓfiÌy– çlƒ ˆÜ˛yˆÏly ì˛y°% ≤ÃˆÏÓ¢ ˛õÌ xyˆÏSÈ⁄ ï˛yˆÏòÓ˚ çlƒ
~Ó˚ §˛õˆÏ«˛ §Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ Ó=˛Óƒ •° ~ôÓ˚ˆÏlÓ˚ !ÓˆÏ¢£Ï xyÓ˚ Ü˛# §%ˆÎÏ yà §%!Óôy xyˆÏSÈ– ÎyÓ˚ myÓ˚y ï˛yÓ˚y xlƒˆÏòÓ˚
§ÇÓ˚«˛î ÓƒÓfiÌy §yÙƒl#!ï˛Ó˚ ≤Ã!ï˛ÓrôÜ˛ lÎ˚– ÙˆÏï˛y•z ~•z ≤Ã!ï˛¤˛yl!ê˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚⁄ x!ôÜ˛
˜Ó£ÏÙƒ ly Ü˛Ó˚yÓ˚ ~•z §yÇ!Óôy!lÜ˛ l#!ï˛ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ ÓƒÎ˚ •ˆÏ°G ~ôÓ˚ˆîÏ Ó˚ !ÓˆÏ¢£Ï ÓƒÓfiÌy Ó˚yáy !Ü˛ í˛z!ã˛ï˛⁄
§Ùyçç#ÓˆÏlÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ hflÓÏ ˚ ˛õÎ≈hs˝ §¡±§y!Ó˚ï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚– ~•z !ÓˆÏ¢£Ï ÓƒÓfiÌy ≤Ãòyl !Ü˛ §yÙƒl#!ï˛Ó˚ ≤Ã!ï˛ÓrôÜ˛ï˛y⁄
Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ ~ôÓ˚ˆÏîÓ˚ ~Ü˛ §yÙy!çÜ˛ ˜Ó£ÏˆÏÙƒÓ˚ ã˛Ó˚Ùï˛Ù ÎyÓ˚ myÓ˚y çß√ G çyï˛˛õyï˛!Ë˛!_Ü˛ ˆÜ˛yˆÏly !ÓˆÏ¢£Ï çy!ï˛
Ü%˛≤ÃÌy •° xflõ,¢ƒï˛y– §Ç!Óôyl ~•z xflõ,¢ƒï˛y ˆày¤˛#Ó˚ ≤Ã!ï˛ â,îy G xÓˆÏ•°y ≤Ãò¢≈l Ü˛Ó˚y •Î˚ñ ~•z
§¡õ)î≈Ë˛yˆÏÓ !lÙ)≈° Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ §Ó˚Ü˛yÓ˚ˆÏÜ˛ !lˆÏò≈¢ Ü%˛≤ÃÌyÓ˚ Ê˛ˆÏ° xlƒylƒ lyà!Ó˚ˆÜÏ ˛Ó˚ ÙˆÏï˛y ï˛yÓ˚y §Ü˛ˆÏ°Ó˚
!òˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ˆÎÈüÈˆÜ˛yˆÏly ôÓ˚ˆÏlÓ˚ xflõ,¢ƒï˛yˆÏÜ˛ §Ùyç §yˆÏÌ ˆÙ°yˆÏÙ¢y Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly– §Ü˛ˆÏ°Ó˚ çlƒ í˛zß√%=˛
ˆÌˆÏÜ˛ ò)Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ– xflõ,¢ƒï˛y Ó°ˆÏï˛ ~áyˆÏl ¢%ô% §Ó˚Ü˛y!Ó˚ fiÌyˆÏl ≤ÃˆÏÓ¢ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly– ~•z Ü˛yÓ˚ˆÏî
ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛!ê˛ !ÓˆÏ¢£Ï çy!ï˛ˆÏày¤˛#ˆÏÜ˛ flõ¢≈ ly Ü˛Ó˚yˆÏÜ˛ §Ç!Óôyl xflõ,¢ƒï˛yˆÏÜ˛ ¢y!hflÏˆÏÎyàƒ x˛õÓ˚yô ÓˆÏ°
ˆÓyV˛yÎ˚ ly– ~!ê˛ ~Ü˛!ê˛ xrô!ÓŸªy§ G §yÙy!çÜ˛ Ü%˛≤ÃÌy ˆây£Ïîy Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏS–

101 àîï˛y!sfÜ˛ x!ôÜ˛yÓ˚ §Ù)•

v Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ˆÎÈüÈˆÜ˛yˆÏly fiÌyˆÏl fiÌyÎ˚#Ë˛yˆÏÓ Ó§Óy§
xflõ,¢ƒï˛yÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ Ó˚˛) õı (Many Ü˛Ó˚yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚–
Forms of Untouchability) v ˆÎÈüÈˆÜ˛yˆÏly Ó,!_ñ ˆ˛õ¢y Óy ÓƒÓ§y Óy!îçƒ Ü˛Ó˚yÓ˚
≤Ãáƒyï˛ §yÇÓy!òÜ˛ !˛õÉ §y•zlyÌ 1999 §yˆÏ° Ú!•®%Û x!ôÜ˛yÓ˚–
˛õ!eÜ˛yÎ˚ xflõ,¢ƒï˛y G çy!ï˛ˆÏË˛ò ≤ÃÌyÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ÙˆÏl Ó˚yáˆÏï˛ •ˆÏÓ ˆÎñ ~•z
xˆÏlÜ˛à%!° ôyÓ˚yÓy!•Ü˛ ≤Ã!ï˛ˆÏÓòl ˆ˛õ¢ Ü˛ˆÏÓ˚l– ïÑ˛yÓ˚ fl∫yô#lï˛yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚à!% ° ≤Ã!ï˛!ê˛ lyà!Ó˚ˆÜÏ ˛Ó˚ çlƒ fl∫#Ü,˛ï˛–
ÙˆÏï˛ñ ò!°ï˛ G ï˛˛õ!¢!° çy!ï˛Ë%˛=˛ Óƒ!=˛ˆÏòÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ~Ó˚ xÌ≈ ~•z fl∫yô#lï˛y xyÙÓ˚y ~ÙlË˛yˆÏÓ ˆË˛yà Ü˛Ó˚ˆÓÏ y
~áˆÏly ~•z ˜Ó£ÏÙƒ !ÓòƒÙyl– Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ ≤ÃyˆÏhs˝ ly ÎyˆÏï˛ xˆÏlƒÓ˚ fl∫yô#lï˛y «%˛] •Î˚– ˆï˛yÙyÓ˚ fl∫yô#lï˛y
ºÙî Ü˛Ó˚yÓ˚ §ÙÎ˚ !ï˛!l xflõ,¢ƒï˛yÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ Ó˚˛) õ ˆòáˆÏï˛ ˆÎl §ÙyˆÏçÓ˚ x§%!Óôy G !Ó¢,C°yÓ˚ Ü˛yÓ˚î ly •Î˚–
˛õyl– ˆÎÙl ÈüüüÈ xˆÏlƒÓ˚ «˛!ï˛ ly Ü˛ˆÏÓ˚ Ü˛yç Ü˛Ó˚yÓ˚ fl∫yô#lï˛y ˆï˛yÙyÓ˚
v ã˛yˆÏÎ˚Ó˚ ˆòyÜ˛yˆÏl ò%ÛôÓ˚ˆÏîÓ˚ Ü˛y˛õ Ó˚yáy •Î˚ñ ~Ü˛!ê˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ ï˛ˆÏÓ fl∫yô#lï˛y ~Ùl Óyôy!Ó•#l xl%K˛y˛õe
ò!°ï˛ˆÏòÓ˚ çlƒ ~ÓÇ x˛õÓ˚!ê˛ xlƒylƒ @˝Ãy•Ü˛ˆÏòÓ˚ çlƒ– lÎ˚ñ ÎyÓ˚ myÓ˚y ˆï˛yÙyÓ˚ Îy •zˆÏFSÈ ï˛y•z Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y–
v ˆ«˛ÔÓ˚Ü˛yÓ˚ñ ò!°ï˛ @˝Ãy•Ü˛ˆÏòÓ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏ£ÏÓy !òˆÏï˛ xl%Ó˛˚) õË˛yˆÏÓ §Ó˚Ü˛yÓ˚ §ÙyˆÏçÓ˚ Ó,•_Ó˚ fl∫yˆÏÌ≈ xyÙyˆÏòÓ˚
˛xfl∫#Ü˛yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚– fl∫yô#lï˛yÓ˚ x!ôÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ í˛z˛õÓ˚ lƒyÎ˚§Aàï˛ Ü˛ï˛à%!°
v ò!°ï˛ SÈyeˆÏòÓ˚ ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛ Ó§yÓ˚ ˛õ,ÌÜ˛ fiÌyl ~ÓÇ !Ó!ô!lˆÏ£Ïô xyˆÏÓ˚y˛õ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
˛õ,ÌÜ˛ Ü˛°!§ ˆÌˆÏÜ˛ ç° ˛õyˆÏlÓ˚ ÓƒÓfiÌy Ü˛Ó˚y •Î˚– ÓyÜ‰˛fl∫yô#lï˛y G Ùï˛yÙï˛ ≤ÃÜ˛yˆÏ¢Ó˚ x!ôÜ˛yÓ˚ •ˆÏ°y
v !ÓˆÏÎ˚Ó˚ ˆ¢yË˛yÎyeyÎ˚ ò!°ï˛ ÓÓ˚ˆÏÜ˛ ˆâyí˛¸y ã˛í˛¸yÓ˚ àîï˛ˆÏsfÓ˚ ~Ü˛!ê˛ xlƒï˛Ù ˜Ó!¢T˛ƒ– fl∫yô#l Ùï˛yÙï˛ G
xl%Ù!ï˛ ˆòGÎ˚y •Î˚ ly– Ë˛yÓ!Ó!lÙˆÏÎ˚Ó˚ Ùôƒ !òˆÏÎ˚ !ã˛hs˝y G Óƒ!=˛ˆÏcÓ˚ !ÓÜ˛y¢
v §Ü˛ˆÏ°Ó˚ çlƒ í˛zß√%=˛ ã˛y˛õyÜ˛° ÓƒÓ•yÓ˚ ò!°ï˛ˆÏòÓ˚ âˆÏê˛– xlƒÓ˚y ˆÎË˛yˆÏÓ Ë˛yÓˆÏSÈ ï%˛!Ù ˆ§Ë˛yˆÏÓ lyG Ë˛yÓˆÏï˛
çlƒ !l!£ÏÂô– Î!ò ˆÜ˛í˛z ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛ ï˛ˆÏÓ ˙ ˛õyˆÏÓ˚y– ~ÙlÜ˛# ¢ï˛ ¢ï˛ Ùyl%£Ï Îy Ë˛yÓˆÏSÈ ˆ§ ˛õˆÏÌ ly
ã˛y˛õyÜ˛°!ê˛ ô%ˆÏÎ˚ ¢%!ÂôÜ˛Ó˚î Ü˛Ó˚y •Î˚– !àˆÏÎ˚ !Ë˛ß¨ Ùï˛ÏˆÏ˛õy£Ïî Ü˛Ó˚yÓ˚ fl∫yô#lï˛y ˆï˛yÙyÓ˚ xyˆÏSÈ–
v ~•z§Ü˛° !Ó£ÏÎ˚à%!°•z xflõ,¢ƒï˛y ÓˆÏ° àîƒ •Î˚– §Ó˚Ü˛yÓ˚ !Ü˛ÇÓy §Çàë˛ˆÏlÓ˚ l#!ï˛ G Ü˛yçÜ˛ˆÏÙ≈Ó˚ §yˆÏÌ
ï%˛!Ù !Ü˛ xyˆÏÓ˚y !Ü˛S%È í˛zòy•Ó˚î !òˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y– ï%˛!Ù ~Ü˛Ùï˛ lyG •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y– ~Ó˚)˛õ ˆ«˛ˆÏe Órô%ñ
!˛õï˛yÙyï˛y Óy xyd#Î˚ˆÏòÓ˚ §yˆÏÌ §Ó˚Ü˛yÓ˚ G §Çàë˛ˆÏlÓ˚
fl∫yô#lï˛yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ l#!ï˛ G Ü˛yçÜ˛ˆÏÙ≈Ó˚ §ÙyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚yÓ˚ fl∫yô#lï˛y
ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ xyˆÏSÈ– ˆï˛yÙyÓ˚ Ùï˛yÙï˛ §ÇÓyò˛õe §yÙ!Î˚Ü˛#
(Right to Freedom) Óy ≤Ãã˛yÓ˚ ˛õˆÏeÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ ˛õyˆÏÓy˚ – ~Ùl!Ü˛
fl∫yô#lï˛yÓ˚ xÌ≈ Óyôy•#l Ù%=˛ ç#Ól– xÌ≈yÍ ÓyhflÏÓ
ç#ÓˆÏl xyÙyˆÏòÓ˚ Ü˛yçÜ˛ˆÏÙ≈ Óƒ!=˛ !Ü˛ÇÓy §Ó˚Ü˛yÓ˚ Ü˛yÓ˚G Irfan Khan
•hflÏˆÏ«˛˛õ ÌyÜ˛ˆÏÓly– xyÙÓ˚y §ÙyˆÏç Óy§ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ã˛y•z–
xyÓyÓ˚ xyÙÓ˚y fl∫yô#l ÌyÜ˛ˆÏï˛ ã˛y•z– !lˆÏçˆÏòÓ˚ •zFSÈyl%ÎyÎ˚#
xyÙÓ˚y Ü˛yç Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ã˛y•z– xyÙyˆÏòÓ˚ Ü˛# Ü˛Ó˚y í˛z!ã˛ï˛ñ
~!Ó£ÏˆÎÏ ˚ ˆÜ˛yˆÏly ≤ÃÜ˛yÓ˚ ¢ï≈˛yˆÏÓy˚ ˛õ Ü˛Ó˚y Ü˛yÙƒ lÎ˚– §%ï˛Ó˚yÇ
Ùï˛ ≤ÃÜ˛yˆÏ¢Ó˚ x!ôÜ˛yÓ˚ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ §Ç!Óôyl xl%ÎyÎ˚# ≤Ã!ï˛!ê˛ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ lyà!Ó˚ˆÜÏ ˛Ó˚
!•§yˆÏÓ à%çÓ Óy !•Ç§y ÌyÜ˛ˆÏÓ ÈüüüÈ
SÈí˛¸yˆÏlyÓ˚ fl∫yô#lï˛y !Ü˛ v ÓyÜ‰˛fl∫yô#lï˛y G Ùï˛yÙï˛ ≤ÃÜ˛yˆÏ¢Ó˚ x!ôÜ˛yÓ˚–
ÌyÜ˛y í˛z!ã˛ï˛⁄ çlàîˆÏÜ˛ v ¢y!hs˝˛õ)î≈ G !lÓ˚flfË˛yˆÏÓ §ÙˆÏÓï˛ •GÎ˚yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚–
!Óºyhs˝ Ü˛Ó˚yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ v §Çâ Óy §!Ù!ï˛ àë˛ˆÏlÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚–
!Ü˛ Ü˛yÓ˚G ÌyÜ˛y í˛z!ã˛ï˛⁄ v Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ xË˛ƒhs˝ˆÏÓ˚ §Ó≈e fl∫yô#lË˛yˆÏÓ ã˛°yˆÏÊ˛Ó˚y
Ü˛Ó˚yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚–

àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 102

ï%˛!Ù SÈ!Ó ~ÑˆÏÜ˛ñ Ü˛!Óï˛y !°ˆÏá Óy àyˆÏlÓ˚ ÙyôƒˆÏÙG ï˛y
Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ ˛õyˆÏÓy˚ – xÓ¢ƒ !•Ç§y SÈí˛¸yˆÏlyÓ˚ ﬂ∫yô#lï˛y ˆï˛yÙyÓ˚
ˆl•z– §Ó˚Ü˛yˆÏÓÓ˚ ˚ !ÓÓ%̊ˆÂÏ ô !ÓˆÏoy• Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ çlàîˆÏÜ˛
≤ÃˆÏÓ˚y!ã˛ï˛ Ü˛Ó˚y ÎyˆÏÓ ly– ~SÈyí˛¸yGÈüüüÈ
!ÙÌƒy G x§yÇ!Óôy!lÜ˛ ¢∑ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ xˆÏlƒÓ˚ ÙÎ≈yòy
«%˛] Ü˛Ó˚yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚G Ü˛yˆÏÓ˚yÓ˚ ˆl•z–
ˆÎ ˆÜ˛yˆÏly !Ó£ÏˆÏÎ˚ §Ë˛yñ §ÙyˆÏÓ¢ñ ˆ¢yË˛yÎyey
~ÓÇ !ÓˆÏ«˛yË˛ ≤Ãò¢≈ˆÏlÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ çlàˆÏîÓ˚ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
ˆÎÈüÈˆÜ˛yˆÏly §Ù§ƒy §¡õˆÏÜ˛≈ xy°y˛õÈüÈxyˆÏ°yã˛lyñ !Óï˛Ü≈˛

Irfan Khan
G Ùï˛ !Ó!lÙÎ˚ Ü˛Ó˚yñ !lÓ≈yã˛ˆÏl ˆÜ˛yˆÏly ≤ÃyÌ#≈Ó˚ ˛õˆÏ«˛
≤Ãã˛yÓ˚ Óy ˆË˛yê˛ ≤ÃòyˆÏlÓ˚ xyˆÏÓòl Ü˛Ó˚yÓ˚ fl∫yô#lï˛y ˆÌˆÏÜ˛ Ó!M˛ï˛ Ü˛Ó˚y ÎyˆÏÓ ly– ~Ó˚ xÌ≈ xyòy°ˆÏï˛Ó˚ Ù,ï˛% ƒ
§Ç!Óôyl fl∫#Ü,˛ï˛– !Ü˛v ~ §ÙhflÏ !Ü˛S%È•z ¢y!hs˝˛õ)î≈Ë˛yˆÏÓ ò[˛yˆÏò¢ SÈyí˛¸y Ü˛yí˛zˆÏÜ˛ •ï˛ƒy Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ ly– ˆÜ˛yˆÏly
•GÎ˚y í˛z!ã˛ï˛– §ÙyˆÏç !Ó¢,C°y Óy ¢y!hs˝ Ë˛Aà Ü˛Ó˚yÓ˚ xy•zl §Çàï˛ Ü˛yÓ˚î SÈyí˛¸y §Ó˚Ü˛yÓ˚ Óy ˛õ%!°¢ Ü˛yí˛zˆÏÜ˛
x!ôÜ˛yÓ˚ Ü˛yˆÏÓ˚yÓ˚ ˆl•z– ˆÎÈüÈˆÜ˛yˆÏly ≤ÃÜ˛yÓ˚ xflf Ó•l ˆ@˝ÃÆyÓ˚ Óy xyê˛Ü˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓly– Î!ò ï˛yÓ˚y ~Ùl
!l!£ÏÂô– lyà!Ó˚Ü˛àî §Çâ Óy §!Ù!ï˛ àë˛l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Ü˛ˆÏÓG
˚ ï˛ˆÏÓ ï˛yˆÏòÓ˚ xÓ¢ƒ•z Ü˛ï˛Ü˛à%!° ˛õÂô!ï˛ xl%§Ó˚î
˛õyˆÏÓl˚ – ˆÎÙlñ ˆÜ˛yˆÏly Ü˛yÓ˚áylyÎ˚ ◊!ÙÜ˛àî !lˆÏçˆÏòÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •Î˚– ˆÎÙlÈüüüÈ
fl∫yÌ≈ xyòyˆÏÎ˚Ó˚ °ˆÏ«˛ƒ ◊!ÙÜ˛ §Çàë˛l àˆÏí˛¸ ï%˛°ˆÏï˛ v Ü˛# Ü˛yÓ˚ˆÏî ˆ@˝ÃÆyÓ˚ Óy xyê˛Ü˛ Ü˛Ó˚y •° ï˛y x!Ë˛Î%=˛
˛õyˆÏÓ˚l– ¢•ˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛çl !ÙˆÏ° ò%l#≈!ï˛ Óy ò)£ÏˆÏîÓ˚ Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ Ó°y Óyôƒï˛yÙ)°Ü˛–
!ÓÓ˚%ˆÏÂô ≤Ãã˛yˆÏÓ˚Ó˚ °ˆÏ«˛ƒ §!Ù!ï˛ àë˛l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l– v ˆ@˝ÃÆyÓ˚ ~ÓÇ Ó!® Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ xÓ¢ƒ•z ã˛!ÓÁ¢ ârê˛yÓ˚
lyà!Ó˚Ü˛ !•§yˆÏÓ xyÙÓ˚y Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ §Ó≈e ÙˆÏôƒ !lÜ˛ê˛Óï˛#≈ xyòy°ˆÏï˛ §¢Ó˚#ˆÏÓ˚ •y!çÓ˚ Ü˛Ó˚y
fl∫yô#lË˛yˆÏÓ ã˛°yˆÏÊ˛Ó˚y Ü˛Ó˚yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚#– Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ˆÎ Óyôƒï˛yÙ)°Ü˛–
ˆÜ˛yˆÏly Ó˚yˆÏçƒ xÓfiÌyl Óy fiÌyÎ˚#Ë˛yˆÏÓ Ó§Óy§ Ü˛Ó˚yÓ˚ v xyd˛õ«˛ §ÙÌ≈ˆl Ï Ó˚ çlƒ ˆÜ˛yˆÏly xy•zlç#Ó#Ó˚ §yˆÏÌ
fl∫yô#lï˛y xyÙyˆÏòÓ˚ xyˆÏSÈ– ˆÎÙlÈüÈ ~Ü˛çl x§!ÙÎ˚y ˛õÓ˚yÙ¢≈ Óy ï˛yˆÏÜ˛ !lÎ%=˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ x!Ë˛Î%=˛ Óƒ!=˛Ó˚
lyà!Ó˚Ü˛ •yÎ˚oyÓyˆÏò ÓƒÓ§y ¢%Ó˚% Ü˛Ó˚yÓ˚ Ü˛Ìy Ë˛yÓˆÏSÈl– xyˆÏSÈ–
~•z ¢•ˆÏÓ˚Ó˚ §yˆÏÌ ï˛yÓ˚ •Î˚ˆÏï˛y ˆÜ˛yˆÏly §¡õÜ≈˛ ˆl•z– ã˛ˆÏ°y ~ál xyÙÓ˚y à%Î˚yhs˝ylyˆÏÙy í˛z˛õ§yàÓ˚G
~ÙlÜ˛# !ï˛!l •Î˚ˆÏï˛y Ü˛áˆÏly ~ ¢•Ó˚ ˆòˆÏál!l– Ü˛§ˆÏË˛yÓ˚ âê˛lyà%!° ˛õ%lÓ˚yÎ˚ fløÓ˚î Ü˛!Ó˚– ~ ò%!ê˛ ˆ«˛ˆÏe•z
ï˛Ìy!˛õG ~Ü˛çl Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ lyà!Ó˚Ü˛ !•§yˆÏÓ ˆ§áyˆÏl «˛!ï˛@˝ÃhflÏ lyà!Ó˚Ü˛àî Óƒ!=˛ fl∫yô#lï˛yÓ˚ Ù)° x!ôÜ˛yÓ˚
ÓƒÓ§y ¢%Ó%˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ ï˛yÓ˚ Ó˚ˆÎÏ ˆ˚ SÏ È– ~•z x!ôÜ˛yˆÏÓÓ˚ ˚ ˆÌˆÏÜ˛ Ó!M˛ï˛ •ˆÏÎ˚!SÈˆÏ°l–
Ê˛ˆÏ° °«˛ °«˛ @˝ÃyÙÓy§# ¢•ˆÏÓ˚ fiÌylyhs˝!Ó˚ï˛ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ–˚
Óy xl%ß¨ï˛ ~°yÜ˛y ˆÌˆÏÜ˛ Óí˛¸ ¢•ˆÏÓ˚Ó˚ í˛zß¨ï˛ ~°yÜ˛yÎ˚
Ó§Óy§ Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ ˛õyˆÏÓ–˚ ˆÎ ˆÜ˛yˆÏly Ó,!_ Óy ˆ˛õ¢y @˝Ã•ˆÏîÓ˚
ˆ«˛ˆÏeG §Ü˛ˆÏ°Ó˚ xl%Ó˚)˛õ fl∫yô#lï˛y ÌyˆÏÜ˛– ˆÜ˛í˛z
ˆï˛yÙyˆÏÜ˛ ˆÜ˛yˆÏly Ó,!_ Óy ˆ˛õ¢y @˝Ã•ˆÏî Óyôƒ Ü˛Ó˚ˆÏï˛
˛õyˆÏÓ˚ ly– ˆÜ˛yˆÏly ˆÜ˛yˆÏly Ó,!_ Óy ˆ˛õ¢y Ù!•°yˆÏòÓ˚
çlƒ lÎ˚ÈüüüÈ ~Ùl Ü˛Ìy Ó°y ÎyˆÏÓ ly– ~ÙlÜ˛# ò!°ï˛
Óy Ó!M˛ï˛ çlˆÏày¤˛#Ó˚ Ü˛yí˛zˆÏÜ˛ ï˛yˆÏòÓ˚ ÓÇ¢àï˛ Óy
˛õÓ˚¡õÓ˚yàï˛ ˆ˛õ¢yÎ˚ xyê˛ˆÏÜ˛ Ó˚yáy !Ü˛ÇÓy xlƒ Ó,!_ Óy
ˆ˛õ¢y @˝Ã•ˆÏî Óyôy ˆòGÎ˚y ÎyˆÏÓ ly–
Irfan Khan

§Ç!Óôyl xl%ÎyÎ˚# ~Ü˛Ùye lƒyÎ˚§Çàï˛ Ü˛yÓ˚î

SÈyí˛¸y ˆÜ˛yˆÏly lyà!Ó˚Ü˛ˆÏÜ˛ ï˛yÓ˚ ç#Ól G Óƒ!=˛ ﬂ∫yô#lï˛y

103 àîï˛y!sfÜ˛ x!ôÜ˛yÓ˚ §Ù)•

!lˆÏ¡ÿ=˛ âê˛lyà%!° !Ü˛ fl∫yô#lï˛y Ë˛ˆÏAàÓ˚ í˛zòy•Ó˚î⁄ Î!ò •Ñƒy •Î˚ ï˛ˆÏÓ §Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ ˆÜ˛yl ôyÓ˚yà%!° ~Ó˚ §yˆÏÌ Î%=˛⁄
v Ë˛yÓ˚ï˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ §°Ùl Ó%̊¢!ò Ó˚!ã˛ï˛ Ú§ƒyê˛y!lÜ˛ Ë˛yˆÏ§≈§Û åSatanic Versesä ˛õ%hflÏÜ˛!ê˛ !l!£ÏÂô Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z Î%!=˛
ˆò!áˆÏÎ˚ ˆÎñ ~•z ˛õ%hflÏˆÏÜ˛Ó˚ Ó=˛Óƒ •çÓ˚ï˛ Ù•¡øˆÏòÓ˚ ≤Ã!ï˛ xÙÎ≈yòy ≤Ãò¢≈l Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ ~ÓÇ ~Ó˚ Ê˛ˆÏ° §Ù%òÎ˚ •z§°yÙ
ôÙ≈yÓ°¡∫#ˆÏòÓ˚ Ë˛yÓyˆÏÓˆÏà xyâyï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ–
v ≤Ãò¢≈ˆÏlÓ˚ xyˆÏà ˆÎ ˆÜ˛yˆÏly SÈyÎ˚ySÈ!ÓÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ˆ§™Ó˚ ˆÓyˆÏí˛≈Ó˚ xl%ˆÏÙyòl ˆlGÎ˚y Óyôƒï˛yÙ)°Ü˛– !Ü˛v ~Ü˛•z
à“ Ó•z Óy §yÙ!Î˚Ü˛˛õˆÏe SÈy˛õyÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ~ê˛y Óyôƒï˛yÙ)°Ü˛ lÎ˚–
v ÚÚ~Ùl !¢“yM˛° Óy xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ ˆ«˛e ÌyÜ˛ˆÏÓ ˆÎáyˆÏl Ü˛!Ù≈àî ˆÜ˛yˆÏly §Çàë˛l Óy ôÙ≈âê˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓly–ÛÛ
~Ó˚)˛õ ≤ÃhflÏyˆÏÓ §Ó˚Ü˛yÓ˚ xl%ˆÏÙyòl !òˆÏÎ˚ˆÏSÈl–
v Ùyôƒ!ÙÜ˛ ˛õÓ˚#«˛yÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî Ó˚yï˛ 10ê˛yÓ˚ ˛õÓ˚ ˆÜ˛yl ≤ÃÜ˛yÓ˚ fl∫Ó˚Óô≈Ü˛ åÙy•zˆÏÜ˛yˆÏÊ˛ylä Îsf ÓƒÓ•yÓ˚ !l!£ÏÂô
!lˆÏçÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl làÓ˚ ≤Ã¢y§l–
ˆÜ˛yˆÏly ≤ÃÜ˛yÓ˚ ˆÓàyÓ˚ áyê˛yˆÏly !l!£ÏÂô Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– ˆÓàyÓ˚
x@˝Ãà!ï˛ ˆ¢y£ÏˆîÏ Ó˚ !ÓÓ˚ˆ% ÂÏ ô x!ôÜ˛yÓ˚ áyê˛yˆÏly ~Ùl ~Ü˛!ê˛ ≤ÃÌy ˆÎáyˆÏl ◊!ÙÜ˛ˆÏòÓ˚ !Óly
Îyã˛y•z Ü˛ˆÓÏ y˚ ı (Right against Exploitation) ˛õy!Ó˚◊!ÙˆÏÜ˛ Óy á%Ó Ü˛Ù ˛õy!Ó˚◊!ÙˆÏÜ˛ Ùy!°ˆÏÜ˛Ó˚ çlƒ
Ü˛yç Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Óyôƒ Ü˛Ó˚y •Î˚– ~•z Ü˛yç!ê˛ §yÓ˚y ç#Ól
§ÙyˆÏç §yÙƒ G fl∫yô#lï˛yÓ˚ l#!ï˛ ≤Ã!ï˛!¤˛ï˛ •ˆÏ° Ü˛yˆÏÓy˚ ôˆÏÓ˚ ã˛°ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛– ~ˆÏÜ˛•z ÓˆÏ° ÓˆÏu˛í˛ ˆ°ÓyÓ˚
myÓ˚y ˆ¢y!£Ïï˛ ly •GÎ˚yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ çß√yÎ˚– xyÙyˆÏòÓ˚ (Bonded Labour) Óy ˆÓàyÓ˚ áyê˛yˆÏly–
§Ç!Óôyl ≤ÃˆÏîï˛yàî §ÙyˆÏçÓ˚ ò%Ó≈° çlˆÏày¤˛#ˆÏÜ˛ §Ó≈ˆ¢Ï ˆÏ£Ï §Ç!ÓôyˆÏl !¢¢% ◊!ÙÜ˛ ≤ÃÌyˆÏÜ˛ !l!£ÏÂô
ˆ¢y£Ïî Ü˛Ó˚yÓ˚ âê˛lyÓ!° !lÙ≈)° Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ Ü˛ï˛à%!° Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– 14 ÓSÈˆÏÓ˚Ó˚ l#ˆÏã˛ ˆÜ˛yˆÏly !¢¢%ˆÏÜ˛•z ~ál
à%Óc%˚ ˛õ)î≈ ˛õòˆÏ«˛˛õ @˝Ã•î Ü˛Ó˚yÓ˚ Ü˛Ìy ÓˆÏ°ˆÏSÈl– Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ Ü˛yÓ˚áylyñ á!l Óy fl∫yˆÏfiÌƒÓ˚ ˛õˆÏ«˛ ÙyÓ˚ydÜ˛ «˛!ï˛Ü˛yÓ˚Ü˛
§Ç!ÓôyˆÏl ~!Ó£ÏˆÎÏ ˚ !ï˛l!ê˛ Ü%˛≤ÃÌy í˛zˆÕÏ á‘ Ü˛ˆÏÓ˚ ~à%!°ˆÏÜ˛ ˆÜ˛yˆÏly Ü˛yç ˆÎÙl ÈüüüÈ ˆÓ˚° òÆÓ˚ Óy Ó®ˆÏÓ˚ Ü˛yç
ˆÓxy•zl# ˆây£Ïîy Ü˛ˆÏÓˆ˚ SÏ È– ≤ÃÌÙï˛ñ §Ç!Óôyl !•í˛zÙƒyl Ü˛Ó˚yˆÏly ÎyˆÏÓly– !Ó!í˛¸ Ü˛yÓ˚áylyñ Óy!ç Óy ˆò¢°y•z
ê˛∆y!Ê˛!Ü˛Ç !l!£ÏÂô Ü˛ˆÏÓˆ˚ SÏ È– ~áyˆÏl ÚTraffickingÛ Ü˛ÌyÓ˚ Óy: ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚yñ Ü˛y˛õí˛¸ SÈy˛õy G Ó˚Ç Ü˛Ó˚y •zï˛ƒy!ò Ü˛yˆÏç
xÌ≈ Ùyl%£Ï Ü˛Î˚ !ÓÜ˛Î˚ Ü˛Ó˚y– !ÓˆÏ¢£Ïï˛ x˜ÏÓô Ü˛yˆÏçÓ˚ !¢¢%ˆÏòÓ˚ !lÎ%=˛ Ü˛Ó˚y ˆÓxy•z!l ˆây£Ïîy Ü˛ˆÏÓ˚ xˆÏlÜ˛
çlƒ Ù!•°yˆÏòÓ˚ Ü˛Î˚ !ÓÜ˛ˆÏÎ˚Ó˚ Ü˛Ìy Ó%V˛yˆÏly •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– xy•zl ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
!mï˛#Î˚ï˛ñ §Ç!Óôyl Óyôƒï˛yÙ)°Ü˛ ◊Ùòyl ~ÓÇ ˆÎ
!lˆÏçÓ˚
ˆ¢y£ÏˆÏîÓ˚ !ÓÓ˚%ˆÏÂô x!ôÜ˛yÓ˚ °AâˆÏlÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ≤Ãã˛y!Ó˚ï˛ §ÇÓyò ≤Ã!ï˛ˆÏÓòlà%!° xl%§Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚ §¡õyòˆÏÜ˛Ó˚ Ü˛yˆÏSÈ
x@˝Ãà!ï˛ ~Ü˛!ê˛ ˛õe ˆ°ˆÏáy Óy xyòy°ˆÏï˛Ó˚ Ü˛yˆÏSÈ ~Ü˛!ê˛ xyˆÏÓòl òy!á° Ü˛ˆÏÓ˚y–
Îyã˛y•z Ü˛ˆÏÓy˚ ı Ü˛î≈yê˛ˆÏÜ˛Ó˚ •§ˆÏ˛õê˛ñ §®%Ó˚ ~ÓÇ •zÜ˛y°
≤ÃË,˛!ï˛ ˆ°Ô• xyÜ˛!Ó˚Ü˛ á!lˆÏï˛ ≤Ãã%˛Ó˚ çyï˛#Î˚ lÙ%ly §Ù#«˛y §ÇfiÌyÓ˚ åNational
Ùyoyç •y•zˆÜÏ ˛yˆÏê˛≈ ~Ü˛!ê˛ xyˆÏÓòl òy!á° §ÇáƒÜ˛ 5 Óy ï˛yÓ˚ ˆÓ!¢ ÓÎ˚§# !¢¢%ˆÏòÓ˚ Sample Survey Organisationä ~Ü˛
Ü˛Ó˚y •Î˚– xyˆÏÓòlÜ˛yÓ˚# ÓˆÏ°l ˆÎñ 7 !lÎ% = ˛ Ü˛Ó˚ y •Î˚ – ˆ°Ô• xyÜ˛!Ó˚ Ü ˛ Óy!£Ï≈Ü˛ ≤Ã!ï˛ˆÏÓòˆÏl çyly ÎyÎ˚ ˆÎñ ~•z xM˛ˆÏ°Ó˚
ˆÌˆÏÜ˛ 12 ÓSÈÓ˚ ÓÎ˚§# ~Ü˛ê˛y !ÓÓ˚yê˛ §ÇáƒÜ˛ ≤Ã!Ü˛Î˚yÜ˛Ó˚ˆÏîÓ˚ çlƒ ˆÜ˛yˆÏly Ó˚Ü˛Ù §%Ó˚«˛y @˝ÃyÙ#î ~ÓÇ ¢•%ˆÏÓ˚ ~°yÜ˛yÎ˚ ˆÙˆÏÎ˚ !¢¢%
!¢¢%ˆòÏ Ó˚ §yˆÏ°Ù ˆç°yÓ˚ ~Ü˛!ê˛ @˝ÃyÙ ˆÌˆÏÜ˛ §yÙ@˝Ã# ÓƒÓ•yÓ˚ñ ˆÓï˛l ~ÓÇ !l!ò≈T˛ §ÙÎ˚ ◊!ÙˆÏÜ˛Ó˚ §Çáƒy Ü˛Ù¢ Ó,!Âô ˛õyˆÏFSÈ– §Ù#«˛y
SÈyí˛¸y•z Ó°˛õ)Ó≈Ü˛ ï˛yˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ ˛õyÌÓ˚ Ë˛y.yñ ˆÌˆÏÜ˛ xyˆÏÓ˚y çyly ÎyÎ˚ @˝ÃyÙ#î ~°yÜ˛yÎ˚ ≤Ã!ï˛
!lˆÏÎ˚ ~ˆÏ§ ˆÜ˛Ó˚y°y !e¢)° ˆç°yÓ˚ í˛z°yÓ˚
áll Ü˛Ó˚yñ ˛õyÌÓ˚ Ó•l Ü˛Ó˚yñ hfl)Ï˛õ#Ü,˛ï˛ ~Ü˛ •yçyÓ˚ ◊!ÙˆÏÜ˛Ó˚ ÙˆÏôƒ 41 çl Ù!•°y !¢¢%
làˆÏÓ˚Ó˚ !l°yÙ ÓyçyˆÏÓ˚ !Ó!Ü˛ Ü˛Ó˚y •Î˚–
Ü˛Ó˚y ~ÓÇ ˛õ!Ó˚Ó•ˆÏlÓ˚ Ü˛yç Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Óyôƒ ◊!ÙÜ˛ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚ xÌã˛ ~Ó˚ xyˆÏàÓ˚ ÓSÈÓ˚ ~•z
ï˛yÓ˚ xl%ˆÏÓ˚yô !SÈ° xyòy°ï˛ ÎyˆÏï˛ Ü˛Ó˚y •ï˛– ï˛yˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ á%Ó í˛zFã˛ ÙyeyÓ˚ !•§yÓ !SÈ° ≤Ã!ï˛ •yçyˆÏÓ˚ 34çl– ˛õ%Ó˚%£Ï !¢¢%
§Ó˚Ü˛yÓ˚ˆÏÜ˛ ~!Ó£ÏˆÏÎ˚ xl%§rôyl Ü˛Ó˚yÓ˚ !Ó£Ï y =˛ Óç≈ ƒ ~ÓÇ !ÓˆÏ fl ≥˛yÓ˚ Ü ˛ Ó•l ◊!ÙˆÏ Ü ˛Ó˚ §Çáƒy xyˆÏ à Ó˚ Ùï˛•z •yçyˆÏ Ó ˚
!lˆÏò≈¢ ˆòl– Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ •ˆÏï˛y Îy !SÈ° ï˛yˆÏòÓ˚ ˛õˆÏ«˛ xï˛ƒhs˝ 31çl–
Ùyã≈˛ 2005– !Ó˛õIlÜ˛– ˙ ~°yÜ˛yÎ˚ fl%Ò° S%ÈˆêÏ ˛Ó˚ âê˛ly ~!≤Ã° 2005
xï˛ƒhs˝ ˆÓ!¢– ˆÙ 2005
àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 104
!l!£ÏÂô– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õ Ó°y ÎyÎ˚ ˆÜ˛yˆÏly §òƒ !ÓôÓy
!lˆÏç Ü˛ˆÏÓy˚ ı Ù!•°yÓ˚ ã%˛° ˆÜ˛ˆÏê˛ ˆÊ˛°y Óy ï˛yˆÏÜ˛ §yòy Ìyl Ü˛y˛õí˛¸
ï%˛!Ù !Ü˛ çyl ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Ó˚yˆÏçƒÓ˚ l)ƒlï˛Ù Ùç%!Ó˚ ˛õÓ˚ˆÏï˛ Óyôƒ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ ly– ôÙ≈!lÓ˚ˆÏ˛õ«˛ Ó˚yˆÏT˛… ˆÜ˛yˆÏly
Ü˛ï˛⁄ ly çylˆÏ° çylyÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly §%ˆÏÎyà xyˆÏSÈ !Ü˛⁄ ˆï˛yÙyÓ˚ !l!ò≈T˛ ôˆÏÙ≈Ó˚ ≤Ã!ï˛ !ÓˆÏ¢£Ï §%ˆÏÎyà §%!Óôy òyl Óy ï˛yÓ˚
!lÜ˛ê˛Óï˛#≈ !Ó!Ë˛ß¨ Ü˛yˆÏç Î%=˛ ˛~Ó˚)˛õ ˛õÑyã˛çl Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ ≤Ã!ï˛ ˛õ«˛˛õyï˛Ù)°Ü˛ xyã˛Ó˚î Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ ly– ~Ùl!Ü˛
!çK˛y§y Ü˛ˆÏÓ˚ çylyÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚y ˆÎ ï˛yÓ˚y l)ƒlï˛Ù Ùç%!Ó˚ ˆÜ˛yˆÏly !ÓˆÏ¢£Ï ôÙ≈yÓ°¡∫# lyà!Ó˚Ü˛ˆÏÜ˛ ôÙ≈yã˛Ó˚ˆîÏ Ó˚ çlƒ
˛õyˆÏFSÈ !Ü˛ ˛õyˆÏFSÈ ly⁄ ï˛yˆÏòÓ˚ l)ƒlï˛Ù Ùç%!Ó˚ Ü˛ï˛ ï˛y ï˛yÓ˚y ˆÜ˛yˆÏly ˜Ó£ÏÙƒ ≤Ãò¢≈l Óy ¢y!hflÏ ≤Ãòyl Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ ly– §Ç!Óôyl çlàîˆÏÜ˛
çyˆÏl !Ü˛ ly çylyÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚y– ˛õ%Ó˚%£Ï G Ù!•°y Ü˛Ù#≈Ó˚y ~Ü˛yÓ˚ˆîÏ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly !l!ò≈T˛ ôÙ≈ Óy ôÙ≈≤Ã!ï˛¤˛yˆÏlÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly ôÙ≈ ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚
~Ü˛•z Ùç%!Ó˚ ˛õyˆÏFSÈ !Ü˛ly ï˛y çylyÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚y– í˛zß¨Î˚l ≤Ã§yÓ˚ G §ÇflÒyˆÏÓ˚Ó˚ çlƒ ˆÜ˛yˆÏly lyà!Ó˚ˆÏÜ˛Ó˚ ly– ï˛y•ˆÏ° Ü˛#Ë˛yˆÏÓ
í˛z˛õÓ˚ !ÓˆÏ¢£Ï Ü˛Ó˚ ≤ÃòyˆÏl Óyôƒ Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ ˛õyˆÏÓl˚ y– §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ~!ê˛ çlàîˆÏÜ˛
!¢«˛y ≤Ã!ï˛¤˛yˆÏl ˆÜ˛yˆÏly ≤ÃÜ˛yÓ˚ ôÙ#≈Î˚ !lˆÏò≈¢ ÌyˆÏÜ˛ly– ôÙ≈yã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ òyl
ôÙ#≈Î˚ fl∫yô#lï˛yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ ~Ùl!Ü˛ ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚ fl%Ò°à%!°ˆÏï˛G ˆÜ˛yˆÏly ˛õ)çy Óy Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚⁄
(Right to Freedom of Religion) ôÙ≈yl%¤˛yˆÏl xÇ¢@˝Ã•î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ SÈyeSÈye#ˆÏòÓ˚ Óyôƒ Ü˛Ó˚y
fl∫yô#lï˛yÓ˚ x!ôÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ ÙˆÏôƒ !l!•ï˛ xyˆÏSÈ ôÙ#≈Î˚ ÎyˆÏÓ ly–
fl∫yô#lï˛yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚– ~ !Ó£ÏˆÏÎ˚ xyÙyˆÏòÓ˚ §Ç!Óôyl
≤ÃˆÏîï˛yàî §%‹õT˛ !lˆÏò≈¢ òyl Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl– ˆï˛yÙÓ˚y !¢«˛y G §Çfl,Ò!ï˛ !Ó£ÏÎÜ˚ ˛ x!ôÜ˛yÓ˚
•z!ï˛ÙˆÏôƒ ï,˛ï˛#Î˚ xôƒyˆÏÎ˚ ˛õˆÏí˛¸SÈ ˆÎ Ë˛yÓ˚ï˛Ó£Ï≈ ~Ü˛!ê˛
ôÙ≈!lÓ˚ˆÏ˛õ«˛ Ó˚yT˛…– ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ ÙˆÏï˛y (Cultural and Educational
Ë˛yÓ˚ï˛ÓˆÏ£Ó≈Ï ˚ çlàîG !Ë˛ß¨ !Ë˛ß¨ ôÙ≈ Ùï˛ ˆ˛õy£Ïî Ü˛ˆÏÓl˚ – Right)
ˆÜ˛í˛z ˆÜ˛í˛z xyÓyÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly ôˆÏÙ≈ !ÓŸªy§ lyG Ü˛Ó˚ˆÏï˛˛
ï%˛!Ù !lŸã˛Î˚•z xÓyÜ˛ •ˆÏÎ˚SÈ ~ê˛y ˆçˆÏl ˆÎñ xyÙyˆÏòÓ˚
õyˆÏÓl˚ – Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ ÎyÓï˛#Î˚ §¡õÜ≈˛ Ùyl%ˆ£Ï ÓÏ ˚ §yˆÏÌ {ŸªˆÏÓÓ˚ ˚
§Ç!Óôyl ≤ÃˆÏîï˛yàî ˆòˆÏ¢Ó˚ §Çáƒy°â% çlàˆÏîÓ˚
§yˆÏÌ lÎ˚– ~ ôyÓ˚îy ˆÌˆÏÜ˛ ôÙ≈!lÓ˚ˆ˛Ï õ«˛ï˛yÓ˚ l#!ï˛ @˝Ã•î
x!ôÜ˛yÓ˚ §%!l!Ÿã˛ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ í˛zˆÏjˆÏ¢ƒ !°!áï˛ !lˆÏò≈¢
Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ôÙ≈ !lÓ˚ˆÏ˛õ«˛ Ó˚yˆÏT˛… ˆÜ˛yˆÏly !ÓˆÏ¢£Ï
!òˆÏÎˆ˚ SÏ Èl– ˆÜ˛l §Çáƒyà%Óˆ%˚ òÏ Ó˚ çlƒ !ÓˆÏ¢£Ï Ó˚«˛y Ü˛ÓˆÏã˛Ó˚
ôÙ≈ˆÏÜ˛•z Ó˚yT˛…#Î˚ ôÙ≈ !•§yˆÏÓ fl∫#Ü,˛!ï˛ ˆòGÎ˚y •Î˚ ly–
ÓƒÓfiÌy Ü˛Ó˚y •Î˚!l⁄ Ü˛yÓ˚îñ àîï˛sf §Çáƒyà%Ó˚%ˆÏòÓ˚
Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ §Ç!Óôyl ~ Ü˛yÓ˚ˆÏî §Ó˚Ü˛yÓ˚ˆÏÜ˛ §Ü˛° ôˆÏÙ≈Ó˚
x!ôÜ˛ «˛Ùï˛y òyl Ü˛ˆÏÓ˚– ÓyhflÏˆÏÓ Ë˛y£Ïyñ §Çfl,Ò!ï˛ G
§yˆÏÌ §Ùò)Ó˚c ÓçyÎ˚ Ó˚yáyÓ˚ !lˆÏò≈¢ !òˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ôÙ#≈Î˚
ôÙ#≈Î˚ §Çáƒy°â%ˆÏòÓ˚•z !ÓˆÏ¢£Ï §%Ó˚«˛yÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl •Î˚–
!Ó£ÏˆÏÎ˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚ §Ó §ÙÎ˚ !lÓ˚ˆÏ˛õ«˛ ÌyÜ˛ˆÏÓ–
lï%˛Óy ôÙ≈ñ Ë˛y£Ïy G §Çfl,Ò!ï˛Ó˚ ˆ«˛ˆÏe §Çáƒyà%Ó˚%ˆÏòÓ˚
Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ≤Ã!ï˛!ê˛ lyà!Ó˚Ü˛ !lˆÏçÓ˚ !ÓŸªy§
≤ÃË˛yˆÏÓ §Çáƒy°â%ˆÏòÓ˚ fl∫yÌ≈ «%˛] •Î˚–
xl%§yˆÏÓ˚ ôÙ≈@˝Ã•îñ ˛õy°lñ ˆ˛õy£Ïî G ≤Ãã˛yÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛
~ Ü˛yÓ˚ˆÏî Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ §Ç!ÓôyˆÏl §Çáƒy°â%ˆÏòÓ˚
˛õyˆÏÓ˚– ≤Ã!ï˛!ê˛ ôÙ#≈Î˚ ˆày¤˛# !lçfl∫ ôÙ≈yã˛Ó˚î Ü˛Ó˚yÓ˚
§Çfl,Ò!ï˛ G !¢«˛yÓ˚ §ÇÓ˚«˛î G §%Ó˚!«˛ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ
fl∫yô#lï˛y ˆË˛yà Ü˛ˆÏÓ˚– ôÙ≈ ≤Ãã˛yÓ˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ xÌ≈ ~•z lÎ˚
!ÓˆÏ¢£Ï x!ôÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ ÓƒÓfiÌy Ó˚yáy •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
ˆÎñ ˆÜ˛yˆÏly Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ Ó°˛õ)ÓÜ≈ ˛ñ ã˛y°y!Ü˛ Ü˛ˆÏÓñ˚ ≤Ãˆ° Ï yË˛l
D §ÙyˆÏçÓ˚ §Ü˛° ˆ◊!îÓ˚ lyà!Ó˚ˆÏÜ˛Ó˚ ˛õ,ÌÜ˛ Ë˛y£Ïy Óy
ˆò!áˆÏÎ˚ ôÙ≈yhs˝!Ó˚ï˛ Ü˛Ó˚y– Î!òG ˆfl∫FSÈyÎ˚ xlƒ ôÙ≈ @˝Ã•ˆÏîÓ˚
§Çfl,Ò!ï˛ §ÇÓ˚«˛ˆÏîÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ ÌyˆÏÜ˛–
fl∫yô#lï˛y §Ü˛ˆÏ°Ó˚ xyˆÏSÈ– ôÙ≈yã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ fl∫yô#lï˛yÓ˚ xÌ≈
D ôÙ≈ Óy Ë˛y£ÏyÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ˆÜ˛yˆÏly lyà!Ó˚Ü˛ˆÏÜ˛
~•z lÎ˚ ˆÎñ ˆÎÙl á%!¢ ôÙ≈yl%¤˛yl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ–
§Ó˚Ü˛y!Ó˚ !¢«˛y ≤Ã!ï˛¤˛yl Óy §Ó˚Ü˛y!Ó˚ §y•yÎƒ≤ÃyÆ !¢«˛y
í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˛)˚ õ Ó°y ÎyÎ˚ ôÙ≈yã˛Ó˚ˆîÏ Ó˚ lyˆÏÙ ˆÜ˛yˆÏly Óƒ!=˛
≤Ã!ï˛¤˛yˆÏl Ë˛!ï≈˛Ó˚ x!ôÜ˛yÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ Ó!M˛ï˛ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ ly–
{ŸªÓ˚ Óy ˆÜ˛yˆÏly ˙Ÿª!Ó˚Ü˛ ¢!=˛Ó˚ í˛zˆÏjˆÏ¢ ˛õ¢% Óy Ùyl%£Ï
D §Ü˛° §Çáƒy°â% çlˆÏày¤˛# !lçfl∫ ˛õSÈ® ÙˆÏï˛y !¢«˛y
Ó!° !òˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly– ôÙ≈yl%¤˛yl ˛õy°ˆÏlÓ˚ lyˆÏÙ flf# çy!ï˛Ó˚
≤Ã!ï˛¤˛yl fiÌy˛õl ~ÓÇ ˛õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛Ó˚yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚
≤Ã!ï˛ !lÎ≈yï˛l Ü˛Ó˚y Óy ï˛yˆÏòÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ •Ó˚î Ü˛Ó˚y
xyˆÏSÈ– ~áyˆÏl §Çáƒy°â% Ó°ˆÏï˛ çyï˛#Î˚ hflˆÏ ÓÏ ˚ ¢%ô% ôÙ#≈Î˚

105 àîï˛y!sfÜ˛ x!ôÜ˛yÓ˚ §Ù)•

§Çáƒy°â%ˆÏòÓ˚•z ˆÓyV˛yˆÏly •Î˚!l– !Ü˛S%È !Ü˛S%È çyÎ˚àyÎ˚ §Çáƒy°â% Ó°y •Î˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õ Ó°y ÎyÎ˚ñ
ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà çlàî ˆÎ Ë˛y£ÏyÎ˚ Ü˛Ìy ÓˆÏ° ˆ§ê˛y xrô≤ÃˆÏòˆÏ¢ ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà çlàî ˆï˛ˆÏ°à% Ë˛y£ÏyÎ˚ Ü˛Ìy
§Çáƒyà%Óˆ%˚ òÏ Ó˚ Ë˛y£Ïy– ˆÎáyˆÏl fl∫“§ÇáƒÜ˛ !Ü˛S%È lyà!Ó˚Ü˛ ÓˆÏ° !Ü˛v ~•z Ë˛y£ÏyÓ˚ çlàî ˆÜ˛Ó˚ˆÏ° §Çáƒy°â%–
ÌyˆÏÜ˛ ÎyÓ˚y xlƒ Ë˛y£ÏyÎ˚ Ü˛Ìy ÓˆÏ° ï˛yˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ Ë˛y£Ïyàï˛ ˛õyOyˆÏÓ !¢áÓ˚y §Çáƒyà%Ó%̊ !Ü˛v Ó˚yçfiÌylñ •!Ó˚Î˚yly G
!ò!Õ‘ˆÏï˛ §Çáƒy°â%–
l#ˆÏã˛Ó˚ §ÇÓyò ≤Ã!ï˛ˆÏÓòlà%!° ˛õí˛¸ ~ÓÇ ˆÜ˛yl!ê˛ ˆÜ˛yl x!ôÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ §yˆÏÌ §¡õÜ≈˛Î%=˛ ï˛y í˛zˆÏÕ‘á Ü˛Ó˚–
v !¢Ó˚Ùî# à%Ó˚%ò%Î˚yÓ˚ ≤ÃÓrôÜ˛ Ü˛!Ù!ê˛ åSGPCä ~Ü˛ !ÓˆÏ¢£Ï çÓ˚%!Ó˚ §Ë˛yÎ˚ •!Ó˚Î˚ylyÓ˚ !¢á ôÙ≈ fiÌylà%!° ˛õ,ÌÜ˛
ˆï˛yÙyÓ˚ ~Ü˛!ê˛ §Çàë˛l myÓ˚y ˛õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛Ó˚yÓ˚ ≤ÃhflÏyÓ Óy!ï˛° Ü˛ˆÏÓ˚– ï˛yÓ˚y §Ó˚Ü˛yÓ˚ˆÏÜ˛ §ï˛Ü≈˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ÓˆÏ° ˆÎñ !¢á çy!ï˛
ï˛yˆÏòÓ˚ ôÙ#≈Î˚ !Ó£ÏˆÏÎ˚ Ü˛yˆÏÓ˚y •hflÏˆÏ«˛˛õ ˆÙˆÏl ˆlˆÏÓ ly– åç%lÈüÈ2005ä
x@˝Ãà!ï˛ v ˆÎ ˆÜ˛w#Î˚ xy•zˆÏl xy!°àí˛¸ Ù%§!°Ù !ÓŸª!Óòƒy°Î˚ˆÏÜ˛ §Çáƒy°â% ≤Ã!ï˛¤˛yl !•§yˆÏÓ ˆây£Ïîy Ü˛ˆÏÓ˚ flÿï˛ˆÏÜ˛y_Ó˚
hflÏˆÏÓ˚ Ù%§!°Ù SÈyeSÈye#ˆÏòÓ˚ çlƒ !ÓˆÏ¢£Ï §ÇÓ˚«˛ˆÏîÓ˚ ÓƒÓfiÌy Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ ~°y•yÓyò •y•zˆÏÜ˛yê≈˛ ï˛y Óy!ï˛° ÓˆÏ°
Îyã˛y•z Ü˛Ó˚ ˆây£Ïîy Ü˛ˆÏÓ˚– åçyl%Î˚yÓ˚# 2006ä
v Ó˚yçfiÌyl §Ó˚Ü˛yÓ˚ Ó˚yˆÏçƒÓ˚ ôÙ≈yhs˝Ó˚ !ÓˆÏÓ˚yô# ~Ü˛!ê˛ xy•zl ≤ÃîÎ˚ˆÏlÓ˚ !§Âôyhs˝ ˆll– !áT˛yl ôÙ#≈Î˚ ˆlï˛yàî
≤ÃhflÏy!Óï˛ xy•zl!ê˛ ôÙ#≈Î˚ §Çáƒy°â%ˆÏòÓ˚ ÙˆÏl !lÓ˚y˛õ_y•#lï˛y ~ÓÇ Ë˛#!ï˛Ó˚ §,!T˛ Ü˛Ó˚ˆÏÓ ÓˆÏ° Óƒ=˛ Ü˛ˆÏÓ˚l–
åÙyã≈˛ 2005ä

xyÙÓ˚y Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ~ x!ôÜ˛yÓ˚à!% ° §%Ó!˚ «˛ï˛ Ü˛ÓÓ˚ ⁄

(How can we secure these rights?)
x!ôÜ˛yÓ˚à%!° xy§ˆÏ° Ü˛ï˛à%!° xAà#Ü˛yÓ˚˛õe– ˆÜ˛í˛z xy•zlñ ¢y§l ~ÓÇ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ≤Ã!ï˛¤˛ylà%!°Ó˚
ÙÎ≈yòy ≤Ãò¢≈l ly Ü˛Ó˚ˆÏ° ~à%!°Ó˚ ˆÜ˛yˆÏly ÓƒÓ•y!Ó˚Ü˛ •yï˛ ˆÌˆÏÜ˛ xyÙyˆÏòÓ˚ ˆÙÔ!°Ü˛ x!ôÜ˛yÓ˚à%!° §%Ó˚!«˛ï˛–
Ù)°ƒ ÌyˆÏÜ˛ly– xyÙyˆÏòÓ˚ §Ç!ÓôyˆÏl í˛zˆÏÕ‘!áï˛ ˆÙÔ!°Ü˛ ˆÜ˛yˆÏly xy•zl Óy Ü˛yÎ≈yÓ!° xyÙyˆÏòÓ˚ ˆÙÔ!°Ü˛
x!ôÜ˛yÓ˚à!% ° à%Óc%̊ ˛õ)î≈ ~•z Ü˛yÓ˚ˆîÏ ˆÎñ xyÙyˆÏòÓ˚ ˆòˆÏ¢ x!ôÜ˛yˆÏÓÓ˚ ˚ í˛z˛õÓ˚ •hflˆÏ «Ï ˛˛õ Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly– Î!ò xy•zl
~à%!° !ÓˆÏ¢£ÏË˛yˆÏÓ Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚#– ~•z x!ôÜ˛yÓ˚à%!° !Ü˛ÇÓy ¢y§l !ÓË˛yˆÏàÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly Ü˛yç Óy à,•#ï˛ l#!ï˛
ÓyhflÏÓyÎ˚ˆÏlÓ˚ òy!Ó xyÙÓ˚y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õy!Ó˚ñ ~ˆÏÜ˛•z ÓˆÏ° lyà!Ó˚ˆÏÜ˛Ó˚ ˆÙÔ!°Ü˛ x!ôÜ˛yÓ˚ «%˛] Óy •Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛ˆÏÓ
§yÇ!Óôy!lÜ˛ ≤Ã!ï˛!ÓôyˆÏlÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚– ~!ê˛ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ï˛y Óy!ï˛° ÓˆÏ° àîƒ •Î˚– xyÙÓ˚y ˆÜ˛w G Ó˚yçƒ
lyà!Ó˚Ü˛ˆÏòÓ˚ ~Ü˛!ê˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ ˆÙÔ!°Ü˛ x!ôÜ˛yÓ˚– ~•z §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ à,•#ï˛ xy•zl Óy ˆÜ˛yˆÏly §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ≤Ã!ï˛¤˛yl
x!ôÜ˛yÓ˚!ê˛ xlƒylƒ x!ôÜ˛yÓ˚à%!°ˆÏÜ˛ Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚# Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎÙlñ Ó˚yT˛…#Î˚ ÓƒyAÜ˛ Óy !Óò%ƒÍ !ÓË˛yˆÏàÓ˚ Ü˛yçÜ˛ˆÏÙ≈Ó˚
ˆï˛y˛ˆÏ°– Ü˛áˆÏly Ü˛áˆÏly xyÙyˆÏòÓ˚ x!ôÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !ÓÓ˚%ˆÏÂô x!Ë˛ˆÏÎyà çy!lˆÏÎ˚ xyòy°ˆÏï˛Ó˚ myÓ˚fiÌ •ˆÏï˛
ˆÜ˛yˆÏly Óƒ!=˛ñ §Çàë˛l ~ÓÇ §Ó˚Ü˛yÓ˚ Ü˛ï,˛≈ Ü˛ •hflˆÏ «Ï ˛ˆÏ˛õÓ˚ ˛õy!Ó˚– xyòy°ï˛ §Ç!Óôyl §¡øï˛Ë˛yˆÏÓ ˆÙÔ!°Ü˛
âê˛ly âˆÏê˛– ~Ó˚˛) õ ˆÜ˛yˆÏly x!ôÜ˛yÓ˚Ë˛ˆÏAàÓ˚ âê˛ly âê˛ˆÏ° x!ôÜ˛yÓ˚à%!° §%Ó˚!«˛ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– ˆÙÔ!°Ü˛ x!ôÜ˛yÓ˚
ˆÙÔ!°Ü˛ x!ôÜ˛yÓ˚ ï˛yÓ˚ ≤Ã!ï˛!ÓôyˆÏlÓ˚ çlƒ xyÙÓ˚y xyòy°ˆÏï˛Ó˚ myÓ˚fiÌ •ˆÏï˛ Ó°ÓÍ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ •y•zˆÏÜ˛yê≈˛ Óy §%!≤ÃÙˆÏÜ˛yê≈˛ñ xyˆÏò¢ñ
≤Ã!ï˛¤˛yÓ˚ çlƒ ï%˛!Ù ˛õy!Ó˚– ˆÙÔ!°Ü˛ x!ôÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ ˆ«˛ˆÏe xyÙÓ˚y §Ó˚y§!Ó˚ !lˆÏò¢≈ Óy ˆ°á çy!Ó˚ Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ ˛õyˆÏÓ–˚ ï˛yÓ˚y «˛!ï˛@˝ÃhflˆÏ òÏ Ó˚
ÎyˆÏï˛ §%!≤ÃÙˆÏÜ˛yˆÏê≈˛ ly
•y•zˆÏÜ˛yê˛≈ Óy §%!≤ÃÙˆÏÜ˛yˆÏê≈˛ ˆÎˆÏï˛ ˛õy!Ó˚– ~Ü˛yÓ˚ˆÏî•z í˛ÈÉ «˛!ï˛˛õ)Óˆ˚ îÏ Ó˚ ~ÓÇ xy•zl °AâlÜ˛yÓ˚#ˆÏÜ˛ ¢y!hflÏ ≤ÃòyˆÏlÓ˚
ˆÎˆÏï˛ ˛õyÓ˚ ~çlƒ
Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ !Ü˛ xyˆÏ¡∫òÜ˛Ó˚ ÓˆÏ°ˆÏSÈl §yÇ!Óôy!lÜ˛ ≤Ã!ï˛!ÓôyˆÏlÓ˚ ÓƒÓfiÌy Ü˛ˆÏÓ˚l–
Óyôy !òˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚⁄ x!ôÜ˛yÓ˚!ê˛ xyÙyˆÏòÓ˚ §Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ xydy–

àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 106

çyï˛#Î˚ ÙylÓy!ôÜ˛yÓ˚ Ü˛!Ù¢l
(National Human Rights Commission )
~•z ˛õ,¤˛yÎ˚ ≤Ãò!¢≈ï˛ ˆÜ˛y°yˆÏç çyï˛#Î˚ ÙylÓy!ôÜ˛yÓ˚ Ü˛!Ù¢l x!ôÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛ÌyG Ó°y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ˆÎà%!° Ó˚yT˛…§ÇˆÏâÓ˚
åNHRCä §¡õ!Ü≈˛ï˛ §ÇÓyò ≤Ã!ï˛ˆÏÓòlà%!° °«˛ Ü˛ˆÏÓ˚SÈ xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ ã%˛!=˛ˆÏï˛ í˛zˆÏÕ‘á !SÈ° ~ÓÇ Ë˛yÓ˚ï˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ï˛y
!Ü˛⁄ ~•z ≤Ã!ï˛ˆÏ Ó òlà% ! °ˆÏ ï ˛ ÙylÓy!ôÜ˛yÓ˚ §ÇÜ ˛yhs˝ ˆÙˆÏl ã˛°yÓ˚ xAà#Ü˛yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ–
Ü˛ÙÓô≈Ùyl §ˆÏã˛ï˛lï˛y ~ÓÇ xy˛õl ÙÎ≈yòy Ó˚«˛yÎ˚ Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ çyï˛#Î˚ ÙylÓy!ôÜ˛yÓ˚ Ü˛!Ù¢l ˆÜ˛yˆÏly x˛õÓ˚yô#ˆÏÜ˛
§Ç@˝ÃyÙ !Ó£ÏˆÏÎ˚ xyˆÏ°yÜ˛˛õyï˛ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ ¢y!hflÏ ≤Ãòyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l ly– ~ê˛y xyòy°ˆÏï˛Ó˚ Ü˛yç–
fiÌyˆÏl ÙylÓy!ôÜ˛yÓ˚ °AâˆÏlÓ˚ xˆÏlÜ˛ âê˛ly âˆÏê˛ˆÏSÈ– ˆÎÙlñ çyï˛#Î˚ ÙylÓy!ôÜ˛yÓ˚ Ü˛!Ù¢l ÙylÓy!ôÜ˛yÓ˚ °AâˆÏlÓ˚
à%çÓ˚yˆÏê˛Ó˚ òyAàyÓ˚ âê˛ly!ê˛ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ §Ó≈e çlàˆÏîÓ˚ ò,!T˛ âê˛lyÎ˚ fl∫yô#l ~ÓÇ !ÓŸªy§ˆÏÎyàƒ xl%§rôyl ã˛y°yÎ˚– ˆòˆÏ¢
ˆàyã˛ˆÏÓ˚ xyly •Î˚– ÙylÓy!ôÜ˛yÓ˚ §Çàë˛là%!° ~ÓÇ ÙylÓy!ôÜ˛yÓ˚ ≤Ã!ï˛¤˛y G §%Ó˚«˛yÓ˚ çlƒ Ü˛!Ù¢l ~•z §Ü˛°
§ÇÓyòÙyôƒÙ §ÙyˆÏ ° yã˛ly Ü˛ˆÏ Ó ˚ ÓˆÏ ° ˆÎ §Ó˚ Ü ˛y!Ó˚ x!ôÜ˛yÓ˚ °AâˆÏlÓ˚ ˆ˛õSÈˆÏl í˛zˆÏj¢ƒ Ü˛#ñ Ü˛yÓ˚y ~Ó˚ Ùòï˛
≤Ã!ï˛¤˛ylà%!° ~•z âê˛lyˆÏÜ˛ ÎˆÏÌT˛ à%Ó˚%c ˆòÎ˚!l ~ÓÇ Î%!àˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~ÓÇ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ ˛õòˆÏ«˛˛õ @˝Ã•ˆÏî §Ó˚Ü˛y!Ó˚
x˛õÓ˚yô#ˆÏòÓ˚ ˆ@˝ÃÆyˆÏÓ˚Ó˚ ÓƒÓfiÌy Ü˛ˆÏÓ˚!l– Ü˛Ù≈ã˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚ ÓƒÌ≈ï˛y •zï˛ƒy!ò xl%§rôyl Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛–
ˆÜ˛í˛z ˆÜ˛í˛z !l˛õ#!í˛¸ï˛ Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ ˛õyˆÏ¢ ~ˆÏ§ òÑyí˛¸yÎ˚– Ü˛!Ù¢l !l˛õ#!í˛¸ï˛ Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ ˛õˆÏ«˛ ï˛yˆÏòÓ˚ xl%§rôyˆÏlÓ˚
çyï˛#Î˚ ÙylÓy!ôÜ˛yÓ˚ Ü˛!Ù¢l ~Ó˚)˛õ ~Ü˛!ê˛ §Çàë˛l – Ê˛°yÊ˛° ~ÓÇ §%˛õy!Ó˚¢à%!° §Ó˚Ü˛yÓ˚ xÌÓy xyòy°ˆÏï˛
1993 §yˆÏ°Ó˚ xy•zl xl%ÎyÎ˚# ~•z fl∫yô#l Ü˛!Ù¢l!ê˛ à!ë˛ï˛ òy!á° Ü˛ˆÏÓl˚ – xl%§rôyˆÏlÓ˚ çlƒ Ü˛!Ù¢ˆÏlÓ˚ Óƒy˛õÜ˛ «˛Ùï˛y
•Î˚– !Óã˛yÓ˚ !ÓË˛yˆÏàÓ˚ ÙˆÏï˛y ~•z Ü˛!Ù¢lG §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– xyòy°ˆÏï˛Ó˚ ÙˆÏï˛y Ü˛!Ù¢lG §y«˛#ˆÏòÓ˚ §Ùl
~Ü˛!ê˛ fl∫yô#l §ÇfiÌy– xÓ§Ó˚ ≤ÃyÆ !Óã˛yÓ˚Ü˛ñ §Ó˚Ü˛yÓ˚# çy!Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– §Ó˚Ü˛y!Ó˚ xy!ôÜ˛y!Ó˚Ü˛ˆÏòÓ˚ ≤ÃŸ¿ Ü˛Ó˚ˆÏï˛
xy!ôÜ˛y!Ó˚Ü˛ ~ÓÇ !Ó!¢T˛ Óƒ!=˛ˆÏòÓ˚ !lˆÏÎ˚ Ó˚yT˛…˛õ!ï˛ ~•z ˛õyˆÏÓ˚lñ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ Ü˛yàç˛õe òy!áˆÏ°Ó˚ !lˆÏò≈¢ !òˆÏï˛
Ü˛!Ù¢l àë˛l Ü˛ˆÏÓ˚l– Î!òG xyòy°ˆÏï˛ òy!á° ÙyÙ°yà%!° ˛õyˆÏÓ˚lñ Ü˛yÓ˚yàyÓ˚ ~ÓÇ âê˛lyfiÌ° ˛õ!Ó˚ò¢≈ˆÏlÓ˚ çlƒ !lçfl∫
§¡õˆÏÜ≈˛ !§Âôyhs˝ @˝Ã•î Ü˛Ó˚yÓ˚ òyÎ˚ÓÂôï˛y Ü˛!Ù¢ˆÏlÓ˚ ˆl•z– ≤Ã!ï˛!l!ô ˆ≤ÃÓ˚î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l–
§%ï˛Ó˚yÇ ~•z Ü˛!Ù¢l ¢%ô% ÙylÓy!ôÜ˛yÓ˚ °AâˆÏlÓ˚ âê˛lyÎ˚ Ë˛yÓ˚ï˛ÓˆÏ£Ï≈Ó˚ ˆÎÈüÈˆÜ˛yˆÏly lyà!Ó˚Ü˛ ÙylÓy!ôÜ˛yÓ˚
!l˛õ#!í˛¸ï˛ Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ §•yÎ˚ï˛y òyl Ü˛ˆÏÓ˚– ~Ó˚ xhs˝Ë%≈˛=˛ ÌyˆÏÜ˛ °AâˆÏlÓ˚ !ÓÓ˚%ˆÏÂô çyï˛#Î˚ ÙylÓy!ôÜ˛yÓ˚ Ü˛!Ù¢ˆÏlÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ
§Ç!ÓôyˆÏl fl∫#Ü,˛ï˛ lyà!Ó˚ˆÏÜ˛Ó˚ §Ü˛° x!ôÜ˛yÓ˚– çyï˛#Î˚ !lˆÏß√y=˛ !ë˛Ü˛ylyÎ˚ x!Ë˛ˆÏÎyà çylyˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– Ê˛!Ó˚òˆÏÜ˛yê˛
ÙylÓy!ôÜ˛yÓ˚ Ü˛!Ù¢ˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ ˆ§•z §Ü˛° •yí˛z§ñ ˆÜ˛y˛õyÓ˚!lÜ˛y§ Ùyà≈ñ !lí˛z !ò!Õ‘ 110001– !ã˛!ë˛

107 àîï˛y!sfÜ˛ x!ôÜ˛yÓ˚ §Ù)•

˛õyë˛yˆÏlyÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ˆÜ˛yˆÏly !l!ò≈T˛ !lÎ˚Ùl#!ï˛ ˆl•z ~ÓÇ ˛õyˆÏÓ˚– ~ˆÏÜ˛ Ó°y •Î˚ çlfl∫yÌ≈ ÙyÙ°y åPILä– ~•z çlfl∫yÌ≈
ˆÜ˛yˆÏly xÌ≈ ≤Ãòyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •Î˚ ly– çyï˛#Î˚ ÙylÓy!ôÜ˛yÓ˚ ÙyÙ°yÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ ˆÜ˛yˆÏly lyà!Ó˚Ü˛ Óy ˆày¤˛# ÙylÓy!ôÜ˛yÓ˚
Ü˛!Ù¢ˆÏlÓ˚ ÙˆÏï˛y•z Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ 23!ê˛ xAàÓ˚yˆÏçƒ Ó˚yçƒ °AâlÜ˛yÓ˚# §Ó˚Ü˛y!Ó˚ xy•zl Óy Ü˛yˆÏçÓ˚ !ÓÓ˚%ˆÏÂô §%!≤ÃÙ ˆÜ˛yê≈˛
ÙylÓy!ôÜ˛yÓ˚ Ü˛!Ù¢l à!ë˛ï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– å1 ˆ§ˆÏ≤Wz¡∫Ó˚ Óy •y•zˆÏÜ˛yˆÏê≈˛ x!Ë˛ˆÏÎyà òy!á° Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ~ˆÏ«˛ˆÏe
2013ä !Óã˛yÓ˚ˆÏÜ˛Ó˚ Ü˛yˆÏSÈ ¢%ô% ~Ü˛!ê˛ ˆÏ˛õyfiê Ü˛yˆÏí≈˛Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ
ï%˛!Ù ˛õM˛Ù xôƒyˆÏÎ˚ •zˆÏï˛yÙˆÏôƒ ˆòˆÏáSÈ ˆÎñ x!Ë˛ˆÏÎyà çylyˆÏly ÎyÎ˚– !Óã˛yÓ˚Ü˛ Î!ò ÙˆÏl Ü˛ˆÏÓ˚l !Ó£ÏÎ˚!ê˛
xyÙyˆÏòÓ˚ ˆòˆÏ¢Ó˚ !Óã˛yÓ˚!ÓË˛yà §Ó˚Ü˛yÓ˚ G xy•zl §Ë˛yÓ˚ çl fl∫yˆÏÌ≈Ó˚ §yˆÏÌ §¡õ!Ü≈˛ï˛ ï˛y•ˆÏ° !ï˛!l ï˛y @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚l–
≤ÃË˛yÓÙ%=˛ §¡õ)î≈ fl∫yô#l ~Ü˛!ê˛ §ÇfiÌy– xyÙÓ˚y xyˆÏÓ˚y
ˆòˆÏá!SÈ xyÙyˆÏòÓ˚ !Óã˛yÓ˚!ÓË˛yà ~ï˛ ˆÓ!¢ ¢!=˛¢y°# ˆÎ !lˆÏç Ü˛ˆÏÓ˚y
~!ê˛ lyà!Ó˚ˆÏÜ˛Ó˚ x!ôÜ˛yÓ˚ Ó˚«˛yÓ˚ çlƒ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ §Ü˛°
˛õòˆÏ«˛˛õ @˝Ã•î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §«˛Ù– ˆï˛yÙyÓ˚ Ó˚yˆÏçƒ !Ü˛ Ó˚yçƒ ÙylÓy!ôÜ˛yÓ˚ Ü˛!Ù¢l xyˆÏSÈ⁄
ˆÙÔ!°Ü˛ x!ôÜ˛yÓ˚ °AâˆÏlÓ˚ âê˛lyÎ˚ ˆÜ˛yˆÏly Óƒ!=˛ ~Ó˚ Ü˛yÎ≈yÓ!°à%!° çylˆÏï˛ ˆã˛T˛y Ü˛Ó˚– ˆï˛yÙyÓ˚ ~°yÜ˛yÎ˚
≤Ã!ï˛Ü˛yÓ˚ ˆã˛ˆÏÎ˚ xyòy°ˆÏï˛Ó˚ myÓ˚fiÌ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– Óï≈˛ÙyˆÏl ÙylÓy!ôÜ˛yÓ˚ °AâˆÏlÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly âê˛ly í˛zˆÏÕ‘á Ü˛ˆÏÓ˚
ˆÎ ˆÜ˛yˆÏly lyà!Ó˚Ü˛ §Ùyç ~ÓÇ §yôyÓ˚î lyà!Ó˚ˆÏÜ˛Ó˚ fl∫yˆÏÌ≈ çyï˛#Î˚ ÙylÓy!ôÜ˛yÓ˚ Ü˛!Ù¢ˆÏlÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ ~Ü˛!ê˛ xyˆÏÓòl
ÙylÓy!ôÜ˛yÓ˚ °AâˆÏlÓ˚ !ÓÓ˚%ˆÏÂô xyòy°ˆÏï˛Ó˚ §y•yÎƒ !lˆÏï˛ Ü˛Ó˚–

6É4 x!ôÜ˛yÓ˚ §Ù)ˆ•

Ï Ó˚ !Óhfl!Ï, ï˛ ı
(EXPANDING SCOPE OF RIGHTS)
x!ôÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ à%Ó˚%ˆÏcÓ˚ Óî≈ly !òˆÏÎ˚ ~ xôƒyˆÏÎ˚Ó˚ ¢%Ó˚%– x!ôÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ §,!T˛– ~•z xy•zl ˆÙyï˛yˆÏÓÜ˛ ˆÎ ˆÜ˛yˆÏly
xôƒyˆÏÎÓ˚ ˚ ˆÓ!¢Ó˚ Ë˛yà xÇˆÏ¢ §Ç!Óôyl fl∫#Ü,˛ï˛ ˆÙÔ!°Ü˛ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ≤Ã!ï˛¤˛yl ˆÌˆÏÜ˛ ï˛Ìƒ çylyÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ xyÙyˆÏòÓ˚
x!ôÜ˛yÓ˚à!% °Ó˚ í˛z˛õÓ˚ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚y •ˆÏÎˆ˚ SÏ È– ˆï˛yÙyÓ˚ xyˆÏSÈ– §y¡±!ï˛Ü˛Ü˛yˆÏ° §%!≤ÃÙ ˆÜ˛yê≈˛ áyˆÏòƒÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚
ÙˆÏl •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ˆÎñ §Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ ~•z ˆÙÔ!°Ü˛ fl∫#Ü,˛!ï˛ !òˆÏÎ˚ ç#ÓˆÏlÓ˚ x!ôÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ xÌ≈ §¡±§y!Ó˚ï˛
x!ôÜ˛yÓ˚à!% ° lyà!Ó˚ˆÜÏ ˛Ó˚ ~Ü˛Ùye x!ôÜ˛yÓ˚– !Ü˛v ~ê˛y Ü˛ˆÏÓˆ˚ SÏ È– !lı§ˆÏ®ˆÏ• Ó°y ÎyÎ˚ xyÙyˆÏòÓ˚ ç#ÓˆÏl ÎyÓï˛#Î˚
§ï˛ƒ lÎ˚– ˆÙÔ!°Ü˛ x!ôÜ˛yÓ˚à%!° lyà!Ó˚ˆÏÜ˛Ó˚ xlƒylƒ x!ôÜ˛yÓ˚à!% ° §Ç!Óôylfl∫#Ü,˛ï˛ ˆÙÔ!°Ü˛ x!ôÜ˛yˆÏÓÓ˚ ˚ ÙˆÏôƒ
~•z x!ôÜ˛yÓ˚à%!° !Ü˛
x!ôÜ˛yÓ˚ à % ! °Ó˚ í˛z Í §– §Ç!Óôyl ~ÓÇ xy•z l §#ÙyÓÂô lÎ˚– §Ç!Óôyl lyà!Ó˚ˆÏÜ˛Ó˚ ~Ùl x!ôÜ˛yÓ˚
¢%ô% ≤ÃyÆÓÎ˚flÒˆòÏ Ó˚ çlƒ⁄
xyÙyˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ !Ó!Ë˛ß¨ ≤ÃÜ˛yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ òyl Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– fl∫#Ü˛yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ !lˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎà%!° ˆÙÔ!°Ü˛ x!ôÜ˛yÓ˚ lÎ˚–
~Ó˚ ÙˆÏôƒ ˆÜ˛ylà%!°
ÓSÈˆÏÓ˚Ó˚ ˛õÓ˚ ÓSÈÓ˚ ôˆÏÓ˚ ~•z x!ôÜ˛yÓ˚à%!° §¡±§yÓ˚î í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õ Ó°y ÎyÎ˚ §¡õ!_Ó˚ x!ôÜ˛yÓ˚ ˆÙÔ!°Ü˛
!¢¢%ˆÏòÓ˚ çlƒ⁄
•ˆÏÎ˚ Óï≈˛Ùyl Ó˚)˛õ °yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– x!ôÜ˛yÓ˚ lÎ˚ñ Óï≈˛ÙyˆÏl ~!ê˛ §yÇ!Óôy!lÜ˛ x!ôÜ˛yÓ˚–
Ü˛áˆÏly Ü˛áˆÏly çlàî xy•zlàï˛ x!ôÜ˛yÓ˚ !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ ˆË˛yê˛òyl G lyà!Ó˚ˆÜÏ ˛Ó˚ à%Óc%˚ ˛õ)î≈ §yÇ!Óôy!lÜ˛
Ó˚)ˆÏ˛õ ~à%!° ˆË˛yà Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– !Ó!Ë˛ß¨ §ÙÎ˚ x!ôÜ˛yÓ˚– Ü˛áˆÏly Ü˛áˆÏly ~•z x!ôÜ˛yÓ˚à!% ° §¡±§y!Ó˚ï˛
xyòy°ˆÏï˛Ó˚ Ó˚yˆÏÎ˚Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ ~•z x!ôÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ !Óhfl,Ï!ï˛ •ˆÏÎ˚ ÙylÓy!ôÜ˛yˆÏÓ˚ í˛zß#¨ ï˛ •Î˚– ~•z x!ôÜ˛yÓ˚à!% ° Ù)°ï˛
âˆÏê˛– àîÙyôƒˆÏÙÓ˚ fl∫yô#lï˛yñ ï˛ˆÏÌƒÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ ~ÓÇ ÙylÓçy!ï˛Ó˚ !ã˛Ó˚hs˝l G ˜l!ï˛Ü˛ x!ôÜ˛yÓ˚– ~à%!° xy•zl
!¢«˛yÓ˚ x!ôÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ ÙˆÏï˛y !Ü˛S%È !Ü˛S%È x!ôÜ˛yÓ˚ ˆÙÔ!°Ü˛ Ü˛ï,≈˛Ü˛ fl∫#Ü,˛ï˛ •ˆÏï˛G ˛õyˆÏÓ˚ñ lyG •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ~•z xˆÏÌ≈
x!ôÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ §,!T˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– Óï≈˛ÙyˆÏl ˛õ)ˆÓÏ ≈ í˛zˆÕÏ !‘ áï˛ x!ôÜ˛yˆÏÓÓ˚ ˚ §ÇK˛y xl%ÎyÎ˚# ~•z òy!Óà%!°
Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ lyà!Ó˚Ü˛ˆÏòÓ˚ çlƒ !Óòƒy°Î˚ !¢«˛yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ x!ôÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ ˛õˆÏí˛¸ ly– àîï˛sf §¡±§yÓ˚ˆÏîÓ˚
fl∫#Ü,˛ï˛– 14 ÓSÈÓ˚ ÓÎ˚§ ˛õÎ≈hs˝ §Ü˛° !¢¢%ˆòÏ Ó˚ !ÓlyÙ)ˆ° Ï ƒ ˛Ê˛ˆÏ° Óï≈˛ÙyˆÏl §Ù@˝Ã ˛õ,!ÌÓ#Óƒy˛õ# ~•z x!ôÜ˛yÓ˚à!% °ˆÏÜ˛
Óyôƒï˛yÙ)°Ü˛ !¢«˛yÓ˚ ÓƒÓfiÌy Ü˛Ó˚y §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ òy!Î˚c– fl∫#Ü,˛!ï˛ òyˆÏlÓ˚ çlƒ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ≤ÃÓ° ã˛y˛õ
˛õy°≈yˆÏÙrê˛ ~Ü˛!ê˛ xy•zl Ü˛ˆÏÓ˚ lyà!Ó˚Ü˛ˆÏòÓ˚ ï˛ˆÏÌƒÓ˚ ˛õ!Ó˚°!«˛ï˛ •Î˚– !Ü˛S%È !Ü˛S%È xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ ã%˛!=˛ ~•z
x!ôÜ˛yÓ˚ òyl Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– §Ç!Óôyl fl∫#Ü,˛ï˛ !ã˛hs˝y G x!ôÜ˛yÓ˚ §¡±§yÓ˚ˆÏîÓ˚ ˆ«˛ˆÏe !ÓˆÏ¢£Ï §•yÎ˚Ü˛ Ë)˛!ÙÜ˛y
Ùï˛≤ÃÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ˆÙÔ!°Ü˛ x!ôÜ˛yÓ˚ˆÏÜ˛ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ ~•z ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚–

àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 108

!ÓˆÏ¢£Ï Îb ≤Ãòyl ~ÓÇ Ù•yÙyÓ˚#Ó˚ •yï˛ ˆÌˆÏÜ˛ Ó˚«˛y
xÌ≈˜lÏ !ï˛Ü˛ §yÙy!çÜ˛ G §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ˛õyGÎ˚yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚–
x!ôÜ˛yÓ˚ !Ó£ÏˆÎÏ ˚ xyhs˝çy≈ !ï˛Ü˛ ã%˛!=˛ v !¢«˛yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ ı !ÓlyÙ)ˆÏ°ƒ Óyôƒï˛yÙ)°Ü˛ ≤ÃyÌ!ÙÜ˛
!¢«˛y ~ÓÇ í˛zFã˛ !¢«˛yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe §Ü˛ˆÏ°Ó˚ §Ùyl x!ôÜ˛yÓ˚–
(International Covenant ~•zË˛yˆÏÓ ç#ÓˆÏl ã˛°yÓ˚ ˛õˆÏÌ !Ó!Ë˛ß¨ §ÙˆÏÎ˚ lï%˛l
on Economic, Social lï%˛l x!ôÜ˛yÓ˚ §,!T˛Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ x!ôÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ !Óhfl,Ï!ï˛ âˆÏê˛–
and Cultural Rights) ~à%!° xy§ˆÏ° çlàˆÏlÓ˚ §%ò#â≈ §Ç@˝ÃyˆÏÙÓ˚ Ê˛§°– §ÙyˆÏçÓ˚
í˛zß¨!ï˛Ü˛ˆÏ“ lï%˛l §Ç!Óôyl ≤ÃîÎ˚ˆÏlÓ˚ §ÙÎ˚ lï%˛l lï%˛l
Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ §Ç!ÓôyˆÏl ˆÙÔ!°Ü˛ x!ôÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ xhs˝Ë%≈˛=˛
x!ôÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ §)ã˛ly •Î˚– ˆÎÙlÈüüüÈ
lÎ˚ñ ~Ùl xˆÏlÜ˛ !Ó£ÏˆÏÎ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ §¡±§yÓ˚ˆÏîÓ˚ °ˆÏ«˛ƒ
ò!«˛î xy!Ê˛Ü˛yÓ˚ §Ç!Óôyl lyà!Ó˚Ü˛ˆÏòÓ˚ çlƒ
~•z xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ ã%˛!=˛!ê˛ !ÓˆÏ¢£ÏË˛yˆÏÓ §•yÎ˚ï˛y Ü˛ˆÏÓ˚– Î!òG
!l¡¨!°!áï˛ Ü˛ï˛à%!° lï%˛l x!ôÜ˛yˆÏÓÓ˚ ˚ !lŸã˛Î˚ï˛y òyl Ü˛ˆÏÓ–˚
~ál ˛õÎ≈hs˝ ~•z ã%˛!=˛!ê˛ xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ ã%˛!=˛ !•§yˆÏÓ §Ó≈çl
v ˆày˛õl#Î˚ï˛y Ó˚«˛yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ñ ~•z x!ôÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ Ê˛ˆÏ°
fl∫#Ü,˛ï˛ lÎ˚– !Ü˛v §Ù@˝Ã !ÓˆÏŸªÓ˚ ÙylÓy!ôÜ˛yÓ˚ Ü˛!Ù≈àî ~•z
ˆÜ˛yˆÏly lyà!Ó˚Ü˛ Óy ï˛yÓ˚ Óy!í˛¸âˆÏÓ˚ áylyÈüÈï˛Õ‘y§# Ü˛Ó˚yñ
ã%˛!=˛!ê˛ˆÏÜ˛ ÙylÓy!ôÜ˛yÓ˚ Ó˚«˛yÎ˚ §ˆÏÓ≈yFã˛ Ùylò[˛ !•§yˆÏÓ
ˆê˛!°ˆÏÊ˛yˆÏl Óƒ!=˛àï˛ Ü˛ÌyÓyï≈˛y ˆê˛˛õ Ü˛Ó˚y ~ÓÇ xy°y˛õ
ÙˆÏl Ü˛ˆÏÓ˚l– ~•z ã%˛!=˛Ó˚ ÙˆÏôƒ xyˆÏSÈ ÈüüüÈ
xyˆÏ°yã˛ly ≤ÃÜ˛yˆÏ¢ƒ xyly ÎyÎ˚ ly–
v Ü˛ˆÏÙ≈Ó˚ x!ôÜ˛yÓ˚ ı ≤Ã!ï˛!ê˛ lyà!Ó˚ˆÏÜ˛Ó˚ çlƒ Ü˛yˆÏçÓ˚
v fl∫yˆÏfiÌƒÓ˚ ˛õˆÏ«˛ •y!lÜ˛yÓ˚Ü˛ lÎ˚ ~Ùl ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢
ÙyôƒˆÏÙ ç#!ÓÜ˛y xç≈ˆÏlÓ˚ §%ˆÏÎyà–
Ó§ÓyˆÏ§Ó˚ x!ôÜ˛yÓ˚–
v !lÓ˚y˛õò G fl∫yfiÌƒ§¡øï˛ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢ Ü˛yˆÏçÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ñ
v ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ Óy§fiÌyˆÏlÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚–
~Ùl §ˆÏhs˝y£ÏçlÜ˛ Ùç%!Ó˚ ˛õyGÎ˚yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ ÎyÓ˚ myÓ˚y
v fl∫yfiÌƒ ˛õ!Ó˚ˆ£Ï ÓÏ y ˛õÎ≈yÆ áyÓyÓ˚ ~ÓÇ ˛õyl#Î˚ ç° ˛õyGÎ˚yÓ˚
◊!ÙÜ˛àî ï˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚ §ò§ƒˆÏòÓ˚ !lˆÏÎ˚ §¡øylçlÜ˛
x!ôÜ˛yÓ˚ ı xy˛õÍÜ˛y°#l !ã˛!Ü˛Í§yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ Ü˛yí˛zˆÜÏ ˛
ç#ÓlÎy˛õl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
Ó!M˛ï˛ Ü˛Ó˚y ÎyˆÏÓ ly–
v í˛zßï¨ ˛ ç#ÓlôyÓ˚ˆîÏ Ó˚ çlƒ ˛õÎ≈yÆ áyòƒ ~ÓÇ Óy§fiÌyˆÏlÓ˚
xˆÏlˆÏÜ˛ ÙˆÏl Ü˛ˆÏÓ˚l Ü˛ˆÏÙ≈Ó˚ x!ôÜ˛yÓ˚ñ fl∫yˆÏfiÌƒÓ˚
x!ôÜ˛yÓ˚–
x!ôÜ˛yÓ˚ñ l)ƒlï˛Ù ç#!ÓÜ˛y xç≈ˆÏlÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ ~ÓÇ
v §yÙy!çÜ˛ !lÓ˚y˛õ_y G Óƒ!=˛àï˛ ç#Ól Ó#ÙyÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚–
Óƒ!=˛àï˛ ˆày˛õl#Î˚ï˛y Ó˚«˛yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ •zï˛ƒy!ò Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚
v §%fl∫yˆÏfiÌƒÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ ı x§%fiÌï˛yÓ˚ §ÙÎ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚
§Ç!ÓôyˆÏl ˆÙÔ!°Ü˛ x!ôÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ xhsË≈%˛=˛ Ü˛Ó˚y í˛z!ã˛ï˛–
fl∫yfiÌƒõ!Ó˚ˆÏ£ÏÓyñ ≤Ã§ÓÜ˛y°#î §ÙˆÏÎ˚ Ù!•°yˆÏòÓ˚ ≤Ã!ï˛
~!Ó£ÏˆÏÎ˚ ˆÏï˛yÙyÓ˚ x!Ë˛Ùï˛ Ü˛#⁄

xƒy!ÙˆÏl!fiê˛ •zrê˛yÓ˚lƒy¢ly° ı ~!ê˛ ~Ü˛!ê˛ xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ ˆfl∫FSÈyˆÏ§Ó# §ÇfiÌy– ÎyÓ˚y ÙylÓy!ôÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ ˛õˆÏ«˛
Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z §ÇfiÌy ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ fiÌyˆÏl ÙylÓy!ôÜ˛yÓ˚ °AâˆÏlÓ˚ âê˛lyà%!°Ó˚ fl∫yô#l ï˛òhs˝ §yˆÏ˛õˆÏ«˛
≤Ã!ï˛ˆÏÓòl ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛ˆÏÓ˚– ê˛#Ü˛y
òy!Ó‡x!ôÜ˛yÓ˚ åClaimä ı Óƒ!=˛ñ §Ùyç ~ÓÇ §Ó˚Ü˛yˆÏÓÓ˚ ˚ Ü˛yˆÏSÈ lyà!Ó˚ˆÜÏ ˛Ó˚ ˜l!ï˛Ü˛ G xy•zlàï˛ x!ôÜ˛yˆÏÓÓ˚ ˚
òy!Ó Óy §_¥–
ã%˛!=˛‡xAà#Ü˛yÓ˚˛õe åCovenantä ı ˆÜ˛yˆÏly ≤Ãã˛!°ï˛ xy•zl Óy l#!ï˛Ó˚ ˛õ,¤˛ˆÏ˛õy£ÏÜ˛ï˛y Ü˛ˆÏÓ˚ Óƒ!=˛ñ ˆày¤˛# Óy ˆò¢
§Ù)ˆÏ•Ó˚ ≤Ã!ï˛◊%!ï˛ñ ~•z xAà#Ü˛yÓ˚ñ ã%˛!=˛ Óy ≤Ã!ï˛◊%!ï˛ˆÏï˛ fl∫y«˛Ó˚Ü˛yÓ˚# §Ü˛ˆÏ°•z ï˛y xy•zl§Aàï˛Ë˛yˆÏÓ ÙylˆÏï˛
Óyôƒ–
ò!°ï˛ åDalitä ı §ÙyˆÏçÓ˚ xl@˝Ã§Ó˚ ~ÓÇ xflõ,¢ƒ çlˆÏày¤˛#Ó˚ §ò§ƒˆÏòÓ˚ ò!°ï˛ Ó°y •Î˚– ï˛˛õ!¢!° çy!ï˛ ~ÓÇ
xl%ß¨ï˛ çy!ï˛ˆÏày¤˛#Ó˚ çlàîÓ˚y•z §yôyÓ˚îï˛ ò!°ï˛ !•§yˆÏÓ ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛–
fl∫ï˛sf çy!ï˛ˆÏày¤˛# åEthnic Groupä ı ~Ü˛•z ÓÇ¢ôyÓ˚yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚# ~•z ôÓ˚ˆîÏ Ó˚ çlˆÏày¤˛# ˛õÓ˚¡õÓ˚yàï˛ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛
Ü˛Ù≈Ü˛y[˛ ôÙ#≈Î˚ !ÓŸªy§ ~ÓÇ ˙!ï˛•ƒàï˛ •z!ï˛•y§ !lˆÏÎ˚ §ÇâÓÂô ÌyˆÏÜ˛–
ê˛∆y!Ê˛Ü˛ åTrafficä ı x˜ÏÓô í˛zˆÏjˆÏ¢ƒ ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ çlƒ ˛õ%Ó˚%£Ïñ Ù!•°y ~ÓÇ !¢¢%ˆÏòÓ˚ Ü˛Î˚ !ÓÜ˛Î˚–
§Ùl åSumanä ı ˆÜ˛yˆÏly Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ í˛z˛õ!fiÌï˛ ÌyÜ˛yÓ˚ çlƒ xyòy°ˆÏï˛Ó˚ xyˆÏò¢–
ˆ°á åWritä ı §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ≤Ã!ï˛ •y•zˆÏÜ˛yê≈˛ Óy §%!≤ÃÙˆÏÜ˛yˆÏê≈˛Ó˚ xyˆÏòˆÏ¢Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ l!Ì–

109 àîï˛y!sfÜ˛ x!ôÜ˛yÓ˚ §Ù)•

1– l#ˆÏã˛Ó˚ ˆÜ˛yl!ê˛ ˆÙÔ!°Ü˛ x!ôÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ xl%¢#°l lÎ˚⁄
åxä !Ó•yˆÏÓ˚Ó˚ ◊!ÙÜ˛ ˛õyOyˆÏÓÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly áyÙyˆÏÓ˚ Ü˛yç Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ÎyÎ˚–
l åxyä !áT˛yl !Ù¢ly!Ó˚àî ôyÓ˚yÓy!•Ü˛Ë˛yˆÏÓ xˆÏlÜ˛à%!° !Ù¢ly!Ó˚ !Óòƒy°Î˚ ﬁÌy˛õl Ü˛ˆÏÓ˚–
å•zä ˛ õ%Ó˚%£Ï G Ù!•°y §Ó˚Ü˛y!Ó˚ Ü˛Ù≈ã˛yÓ˚#Ó˚y §Ù˛õ!Ó˚Ùyî ˆÓï˛l ˛õyl–
å{ä !¢¢%Ó˚y !˛õï˛y Ùyï˛yÓ˚ §¡õ!_Ó˚ x!ôÜ˛yÓ˚# •l–

2– l#ˆÏã˛Ó˚ ˆÜ˛yl ﬂ∫yô#lï˛yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚!ê˛ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ lyà!Ó˚ˆÏÜ˛Ó˚ çlƒ ﬂ∫#Ü,˛ï˛ lÎ˚⁄

åxä §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ §ÙyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚yÓ˚ fl∫yô#lï˛y–
åxyä §¢flf !Ó≤’ˆÏÓ xÇ¢ @˝Ã•ˆÏîÓ˚ fl∫yô#lï˛y–
å•zä §Ó˚Ü˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ çlƒ xyˆÏ®y°l Ü˛Ó˚yÓ˚ fl∫yô#lï˛y–
°

å{ä §Ç!ÓôyˆÏlÓ˚ ˆÙÔ!°Ü˛ Ü˛yë˛yˆÏÙy !ÓˆÏÓ˚y!ôï˛y Ü˛Ó˚yÓ˚ ﬂ∫yô#lï˛y–

3– l#ˆÏã˛Ó˚ ˆÜ˛yl x!ôÜ˛yÓ˚!ê˛ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ §Ç!ÓôyˆÏl xhs˝Ë≈%˛=˛ ⁄

åxä Ü˛ˆÏÙ≈Ó˚ x!ôÜ˛yÓ˚–
åxyä ˛õÎ≈yÆ ç#!ÓÜ˛y xç≈ˆÏlÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚–
å•zä §Çﬂ,Ò!ï˛ §ÇÓ˚«˛ˆÏîÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚–
å{ä Óƒ!=˛àï˛ ˆày˛õl#Î˚ï˛y Ó˚«˛yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚–
¢#

4– l#ˆÏã˛Ó˚ x!ôÜ˛yÓ˚à%!° ˆÜ˛yl ˆÙÔ!°Ü˛ x!ôÜ˛yÓ˚ xhs˝Ë%≈˛=˛ ⁄

åxä ôÙ≈≤Ãã˛yˆÏÓ˚Ó˚ ﬂ∫yô#lï˛y–
åxyä ç#ÓˆÏlÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚–
å•zä xﬂõ,¢ƒï˛yÓ˚ xÓ§yl–
å{ä ˆÓàyÓ˚ áyê˛yˆÏly !l!£ÏÂôÜ˛Ó˚î–

5– l#ˆÏã˛Ó˚ Ùhs˝Óƒà%!°Ó˚ ˆÜ˛yl!ê˛ àîï˛sf G x!ôÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ ÙˆÏôƒ §¡õˆÏÜ≈˛Ó˚ ˆ«˛ˆÏe x!ôÜ˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈⁄ ˆï˛yÙyÓ˚
í˛z_ˆÏÓ˚Ó˚ §˛õˆÏ« Î%!=˛ òyG–
l%

åxä ≤Ã!ï˛!ê˛ àîï˛y!sfÜ˛ ˆò¢ ï˛yÓ˚ lyà!Ó˚Ü˛ˆÏòÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚–

åxyä ˆÎ §Ü˛° Ó˚yT˛… lyà!Ó˚Ü˛ˆÏòÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛yˆÏòÓ˚ àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yT˛… Ó°y •Î˚–
å•zä x!ôÜ˛yÓ˚ ≤Ãòyl Ü˛Ó˚y Ë˛yˆÏ°yñ !Ü˛v àîï˛ˆÏsf ~!ê˛ x˛õ!Ó˚•yÎ≈ lÎ˚–

6– fl∫yô#lï˛yÓ˚ x!ôÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ~•z ≤Ã!ï˛ÓrôÜ˛ï˛yà%!° !Ü˛ Î%!=˛§Aàï˛⁄ ˆï˛yÙyÓ˚ í˛z_ˆÏÓ˚Ó˚ §˛õˆÏ«˛ Î%!=˛ òyG–
åxä !lÓ˚y˛õ_yÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆîÏ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ lyà!Ó˚Ü˛ˆÏòÓ˚ §#Ùyhs˝Óï˛#≈ ~°yÜ˛yÎ˚ ã˛°yˆÏÊ˛Ó˚yÓ˚ çlƒ !ÓˆÏ¢£Ï xl%Ù!ï˛
!lˆÏï˛ •Î˚–
åxyä fiÌyl#Î˚ çlàˆÏîÓ˚ fl∫yÌ≈ §%Ó˚«˛yÓ˚ çlƒ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ !Ü˛S%È !Ü˛S%È ~°yÜ˛yÎ˚ Ó!•Ó˚yàï˛ˆÏòÓ˚ §¡õ!_
x

Ü˛ˆÏÎ˚Ó˚ xl%Ù!ï˛ ÌyˆÏÜ˛ly–

å•zä ˛ õÓ˚Óï˛#≈ !lÓ≈yã˛ˆÏl ¢y§Ü˛òˆÏ°Ó˚ !Ó˛õˆÏ«˛ ÎyˆÏÓ ~•z x!Ë˛ˆÏÎyˆÏà §Ó˚Ü˛yÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly ˛˛õ%hﬂˆÏ ÜÏ ˛Ó˚ ≤ÃÜ˛y¢ly
Órô Ü˛ˆÏÓ˚ ˆòÎ˚–

àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 110

7– ÙˆÏlyç ~Ù !Ó ~ ˆÜ˛yˆÏ§≈ Ë˛!ï≈˛Ó˚ xyˆÏÓòl !lˆÏÎ˚ ~Ü˛!ê˛ Ù•y!Óòƒy°ˆÏÎ˚ !àˆÏÎ˚!SÈ°ñ §Ç!Ÿ’T˛ ˆÜ˛Ó˚y!lÓyÓ%
ï˛yÓ˚ xyˆÏÓòl ˛õe!ê˛ çÙy !lˆÏï˛ xﬂ∫#Ü˛yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ÓˆÏ°ñ ÚÚï%˛!Ù ~Ü˛çl §yÊ˛y•z Ü˛Ù#≈Ó˚ ˆSÈˆÏ° •ˆÏÎ˚
xl%¢#°l
ÙƒyˆÏlçyˆÏÓ˚Ó˚ ﬂ∫≤¿ ˆòáú ˆï˛yÙyÓ˚ §¡±òyˆÏÎ˚Ó˚ xyÓ˚ !Ü˛ ˆÜ˛í˛z ~•z ã˛yÜ%˛!Ó˚ ˆ˛õˆÏÎ˚ˆÏSÈ⁄ ÎyG ˆ˛õÔÓ˚˛õ!Ó˚£ÏˆÏò
!àˆÏÎ˚ §yÊ˛y•z Ü˛Ù#≈Ó˚ ã˛yÜ%˛Ó˚#Ó˚ çlƒ xyˆÏÓòl Ü˛Ó˚–Û ~•z âê˛lyÎ˚ ÙˆÏlyˆÏçÓ˚ ˆÜ˛yl ˆÙÔ!°Ü˛ x!ôÜ˛yÓ˚!ê˛ «%˛]
•ˆÏÎ˚ˆÏSÈ⁄ ÙˆÏlyˆÏçÓ˚ •ˆÏÎ˚ ˆç°y §Ùy•ï≈˛yÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ ~ !Ó£ÏˆÏÎ˚ ~Ü˛!ê˛ !ã˛!ë˛ ˆ°ˆÏáy–

8– §¡õ!_ !lÓ!rôÜ˛Ó˚ˆÏîÓ˚ §ÙÎ˚ !lÓrôÜ˛yÓ˚#Ü˛ ï˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°ñÚˆï˛yÙyÓ˚ lyÙ Ùô%!Ó˚Ùy Óƒyly!ç≈– !˛õï˛y ~ ˆÜ˛
Óƒyly!ç≈ !°áˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ ly– ï%˛!Ù !ÓÓy!•ï˛y– §%ï˛Ó˚yÇ ~ˆÏ«˛ˆÏe ˆï˛yÙyÓ˚ fl∫yÙ#Ó˚ lyÙ !°áˆÏï˛ •ˆÏÓ–
ˆï˛yÙyÓ˚ fl∫yÙ#Ó˚ ˛õòÓ# •° Ó˚yG– xï˛~Ó ˆï˛yÙyÓ˚ lyÙ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l Ü˛ˆÏÓ˚ !°áˆÏï˛ •ˆÏÓ Ùô%!Ó˚Ùy Ó˚yG–Û !ï˛!l
~•z ≤ÃhflÏyˆÏÓ Ó˚y!ç •l!l– !ï˛!l ÓˆÏ°l !ÓˆÏÎ˚Ó˚ ˛õÓ˚ xyÙyÓ˚ fl∫yÙ#Ó˚ ˛õòÓ# Î!ò ˛õ!Ó˚Óï≈˛l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ly •Î˚ñ ï˛ˆÏÓ
xyÙyÓ˚˛ ˛õòÓ# ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl ˆÜ˛l⁄ ˆï˛yÙyÓ˚ ÙˆÏï˛ñ ~•z !ÓÓyˆÏò ˆÜ˛ !ë˛Ü˛ Ó°ˆÏSÈ⁄ ~ÓÇ ˆÜ˛l⁄

9– §yï˛˛õ%Ó˚y çyï˛#Î˚ í˛zòƒyl ı ˆÓyÓ˚# xË˛Î˚yÓ˚îƒ ~ÓÇ ˛õM˛Ùy!Ó˚ xË˛Î˚yÓ˚îƒ ˆÌˆÏÜ˛ í˛zˆÏFSÈˆÏòÓ˚ ≤ÃhﬂÏyˆÏÓ ≤Ã!ï˛Óyò
çy!lˆÏÎ˚ !ÓˆÏ«˛yË˛ ≤Ãò¢≈ˆÏlÓ˚ í˛zˆÏjˆÏ¢ƒ •yçyÓ˚ •yçyÓ˚ í˛z˛õçy!ï˛ ~ÓÇ ÓlÓy§# çlàî Ùôƒ ≤ÃˆÏòˆÏ¢Ó˚
ˆ•y§yAàyÓyò ˆç°yÓ˚ !˛õ˛õy!í˛¸Î˚y lyÙÜ˛ ﬁÌyˆÏl §!¡ø!°ï˛ •Î˚– ï˛yˆÏòÓ˚ Î%!=˛ !SÈ° ~•z í˛zˆÏFSÈˆÏòÓ˚ Ê˛ˆÏ°
ï˛yˆÏòÓ˚ !ÓŸªy§ ~ÓÇ ç#Ól ç#!ÓÜ˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ xyÜ˛Ùî ˆlˆÏÙ xy§ˆÏÓ– Ólƒ≤Ãyî# §ÇÓ˚«˛î ~ÓÇ ~•z xM˛ˆÏ°Ó˚
í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ çlƒ ~•z í˛zˆÏFSÈò ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ ÓˆÏ° §Ó˚Ü˛yÓ˚ òy!Ó Ü˛ˆÏÓ˚l– ~•z !Ó£ÏˆÏÎ˚ ÓlÓy§#ˆÏòÓ˚ ˛õˆÏ«˛ çyï˛#Î˚
ÙylÓy!ôÜ˛yÓ˚ Ü˛!Ù¢ˆÏlÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ ~Ü˛!ê˛ !ã˛!ë˛ ˆ°ˆÏáy– ~SÈyí˛¸yG §Ó˚Ü˛yˆÏÓÓ˚ ˚ ≤Ã!ï˛!Ü˛Î˚y G çyï˛#Î˚ ÙylÓy!ôÜ˛yÓ˚
Ü˛!Ù¢ˆÏlÓ˚ §Ω˛yÓƒ §%˛õy!Ó˚¢à%!° !lˆÏÎ˚G ˛õe Ó˚ã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚y–

10– ~•z xôƒyˆÏÎ˚ Ó!î≈ï˛ !Ó!Ë˛ß¨ x!ôÜ˛yÓ˚à%!°Ó˚ ÙˆÏôƒ xyhs˝ı§¡õˆÏÜ≈˛Ó˚ ~Ü˛!ê˛ !ã˛e xÇÜ˛l Ü˛Ó˚– í˛zòy•Ó˚î fl∫Ó˚)˛õ
ˆÎÙl fl∫yô#lË˛yˆÏÓ ã˛°yˆÏÊ˛Ó˚y Ü˛Ó˚yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚!ê˛ ˆÎÈüÈˆÜ˛yˆÏly Ó,!_ Óy ˆ˛õ¢y @˝Ã•ˆÏîÓ˚ x!ôÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ §ˆÏAà
§¡õÜ≈˛Î%=˛– ~Ó˚ ~Ü˛!ê˛ xlƒï˛Ù Ü˛yÓ˚î •° fl∫yô#lË˛yˆÏÓ ã˛°yˆÏÊ˛Ó˚y Ü˛Ó˚yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ lyà!Ó˚Ü˛ˆÏÜ˛ !lˆÏçÓ˚˛
˛õSÈ®Ùï˛ fiÌyˆÏl Ó§Óy§ ~ÓÇ Ó,!_ Óy ˆ˛õ¢y @˝Ã•ˆÏîÓ˚ §%ˆÏÎyà òyl Ü˛ˆÏÓ˚– ~Ó˚ Ê˛ˆÏ° ˆÎÈüÈˆÜ˛yˆÏly lyà!Ó˚Ü˛
!lˆÏçÓ˚ @˝ÃyÙ Óy ¢•Ó˚ ˆÌˆÏÜ˛ xlƒ ˆÜ˛yˆÏly @˝ÃyÙñ ¢•Ó˚ Óy Ó˚yˆÏçƒ ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ~ÓÇ ˛õSÈ® ÙˆÏï˛y Ó,!_ Óy
ˆ˛õ¢y @˝Ã•î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– xl%Ó˚)˛õ Ë˛yˆÏÓ ~ x!ôÜ˛yÓ˚!ê˛ §yô%ÈüÈ§hs˝ˆÏòÓ˚ ˆ«˛ˆÏeG ≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– ˆÎ!ê˛
ôˆÏÙ≈Ó˚ x!ôÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ §yˆÏÌ §¡õÜ≈˛Î%=˛– ~Ü˛!ê˛ Ó,_ xÇÜ˛l Ü˛Ó˚ ~ÓÇ !ï˛Ó˚ !ã˛ˆÏ•´Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ ˆòáyG ˆÜ˛yl
ˆÙÔ!°Ü˛ x!ôÜ˛yÓ˚!ê˛ ˆÜ˛yl ˆÜ˛yl x!ôÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ §yˆÏÌ §¡õÜ≈˛Î%=˛– ≤Ã!ï˛!ê˛ !ã˛ˆÏ•´Ó˚ çlƒ §Ç!Ÿ’T˛ §¡õˆÏÜ≈˛Ó˚
~Ü˛!ê Ü˛ˆÏÓ˚ í˛zòy•Ó˚î òyG–

≤Ã!ï˛!ê˛ xôƒyˆÏÎ˚ §ÇÓyò˛õˆÏeÓ˚ ≤Ã!ï˛ˆÏÓòl ˛õyˆÏë˛Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ xyÙÓ˚y ~Ü˛!ê˛ Ü˛ˆÏÓ˚ xl%¢#°l Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ– ã˛ˆÏ°y ~ál
xyÙÓ˚y §ÇÓyò˛õˆÏeÓ˚ çlƒ ≤Ã!ï˛ˆÏÓòl ˆ°áyÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛!Ó˚– ~•z xôƒyˆÏÎ˚ Ó!î≈ï˛ Óy ˆï˛yÙyÓ˚ ~°yÜ˛yÎ˚ ≤Ãï˛ƒ«˛ Ü˛ˆÏÓ˚SÈ
~Ùl ~Ü˛!ê˛ í˛zòy•Ó˚î !lˆÏÎ˚ l#ˆÏã˛Ó˚ !Ó£ÏÎ˚à%!°Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ≤Ã!ï˛ˆÏÓòl Ó˚ã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚y–
v ÙylÓy!ôÜ˛yÓ˚ °AâˆÏlÓ˚ ~Ü˛!ê˛ âê˛ly í˛zˆÏÕ‘á Ü˛ˆÏÓ˚ §ÇÓyò˛õˆÏeÓ˚ §¡õyòˆÏÜ˛Ó˚ Ü˛yˆÏSÈ !ã˛!ë˛–
v ÙylÓy!ôÜ˛yÓ˚ §ÇﬁÌy Ü˛ï,≈˛Ü˛ ≤Ãã˛y!Ó˚ï˛ ˆ≤Ã§ !Ó˚!°ç–
v ˆÙÔ!°Ü˛ x!ôÜ˛yÓ˚ §¡õ!Ü≈˛ï˛ §%!≤ÃÙ ˆÜ˛yˆÏê≈˛Ó˚ xyˆÏòˆÏ¢Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !¢ˆÏÓ˚ylyÙ G §ÇÓyò ≤Ã!ï˛ˆÏÓòl–
v ˆç° Ó!®ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ Ü˛ÙÓô≈Ùyl !•Ç§y §¡õ!Ü≈˛ï˛ §¡õyòÜ˛#Î˚ ≤Ã!ï˛ˆÏÓòl–
~•z §Ü˛° ≤Ã!ï˛ˆÏÓòl ~Ü˛e Ü˛ˆÏÓ˚ ~Ü˛!ê˛ §ÇÓyò˛õe ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚y ~ÓÇ ˆï˛yÙyÓ˚ !Óòƒy°ˆÏÎ˚Ó˚ ˆly!ê˛¢ ˆÓyˆÏí≈˛
≤Ãò!¢≈ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚y–

111 àîï˛y!sfÜ˛ x!ôÜ˛yÓ˚ §Ù)•

àîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yçl#!ï˛ 112

INDIAN ECONOMY by VIVEK SINGH VII EDITION
100% (20)
INDIAN ECONOMY by VIVEK SINGH VII EDITION
474 pages
Amar Bai Class II
100% (1)
Amar Bai Class II
624 pages
Bengal Chemical Leaflet 020817
No ratings yet
Bengal Chemical Leaflet 020817
1 page
320502
No ratings yet
320502
14 pages
Ashruvabonaguli
No ratings yet
Ashruvabonaguli
32 pages
Themes World History XI
No ratings yet
Themes World History XI
280 pages
Sabyasachi Final PDF
No ratings yet
Sabyasachi Final PDF
118 pages
Philosophy of India
No ratings yet
Philosophy of India
14 pages
CC Hi 01
No ratings yet
CC Hi 01
288 pages
Business Studies XI
No ratings yet
Business Studies XI
326 pages
Mswi Iv
No ratings yet
Mswi Iv
696 pages
Anurag
No ratings yet
Anurag
27 pages
Centre For Distance & Online Education: Rabindra Bharati University
No ratings yet
Centre For Distance & Online Education: Rabindra Bharati University
82 pages
Introductory Micro Economics XI
No ratings yet
Introductory Micro Economics XI
116 pages
CC Hi 10
No ratings yet
CC Hi 10
247 pages
Accountency I XI
No ratings yet
Accountency I XI
356 pages
RB Bangla Journal 22
No ratings yet
RB Bangla Journal 22
336 pages
Ãh Ïyóly: 1 Answers
No ratings yet
Ãh Ïyóly: 1 Answers
176 pages
Indian - Eco - Developmen - XI
No ratings yet
Indian - Eco - Developmen - XI
224 pages
ClassXIEconomics Bengali
No ratings yet
ClassXIEconomics Bengali
266 pages
Political Science 2 Class XII
No ratings yet
Political Science 2 Class XII
216 pages
IX SST Bengali Version Workbook
No ratings yet
IX SST Bengali Version Workbook
108 pages
Xyùy Ïòó Ü Ìy: Ó !çfiê Yí X!Ê Èüè !Ó !Í 494 Œê Ï°Ü Ñ Ü °Ü Yï Yèüè64
No ratings yet
Xyùy Ïòó Ü Ìy: Ó !çfiê Yí X!Ê Èüè !Ó !Í 494 Œê Ï°Ü Ñ Ü °Ü Yï Yèüè64
41 pages
Ganit Prakash Class X Total Book 13.09.2023 Reduce
No ratings yet
Ganit Prakash Class X Total Book 13.09.2023 Reduce
410 pages
Sahityamela Class VIII Total Book 24.08.2022 Total Book Reduce
No ratings yet
Sahityamela Class VIII Total Book 24.08.2022 Total Book Reduce
206 pages
Mathematic XI
No ratings yet
Mathematic XI
500 pages
Polscience
No ratings yet
Polscience
159 pages
Bibaha Dot Com Final
No ratings yet
Bibaha Dot Com Final
191 pages
Geography - Prictical Class 12
No ratings yet
Geography - Prictical Class 12
124 pages
Bridge Combined Sci His Geo Bengali Version Class VIII Total Book 18.12.2021 Red
No ratings yet
Bridge Combined Sci His Geo Bengali Version Class VIII Total Book 18.12.2021 Red
186 pages
Biology XI
No ratings yet
Biology XI
356 pages
Sociology XI
No ratings yet
Sociology XI
116 pages
Bridge Combined Sce His Geo Class VI Total Book 22.12.2021 Red
No ratings yet
Bridge Combined Sce His Geo Class VI Total Book 22.12.2021 Red
148 pages
Gayatri Final
No ratings yet
Gayatri Final
110 pages
Bridge Science MPL Class IX Total Book 02.12.2021 Red
No ratings yet
Bridge Science MPL Class IX Total Book 02.12.2021 Red
170 pages
কালীকথা_সৌম্য_ভট্টাচার্য্য
No ratings yet
কালীকথা_সৌম্য_ভট্টাচার্য্য
196 pages
Publication 2
No ratings yet
Publication 2
71 pages
Tripura Express 9 April 2024
No ratings yet
Tripura Express 9 April 2024
4 pages
Popular Bengali Journal
No ratings yet
Popular Bengali Journal
60 pages
Swasthya O Sharirsiksha V
No ratings yet
Swasthya O Sharirsiksha V
116 pages
SSA Tranning Module History Class IX Bengali Version Total Book22.07.2020 Final
No ratings yet
SSA Tranning Module History Class IX Bengali Version Total Book22.07.2020 Final
59 pages
BNGL-903C-Uttar-Purba Bharat Abong Bishes Gurutwa Saho Tripurer Bangla Sahitya
No ratings yet
BNGL-903C-Uttar-Purba Bharat Abong Bishes Gurutwa Saho Tripurer Bangla Sahitya
88 pages
Ott File 04 06 2025 06 35 49 PM
No ratings yet
Ott File 04 06 2025 06 35 49 PM
86 pages
Indian Economic Development
No ratings yet
Indian Economic Development
222 pages
Masik Kavitapatro 13+14
No ratings yet
Masik Kavitapatro 13+14
36 pages
Swastika 17 March 2025
No ratings yet
Swastika 17 March 2025
50 pages
Àyìy Ü) Ï - Ã!Ï Ú !°Ï Ï Íü Y°#Ö Ó Yç Ö!Ï Ü Ä Y Öï Y!Sfü Xó Iy
No ratings yet
Àyìy Ü) Ï - Ã!Ï Ú !°Ï Ï Íü Y°#Ö Ó Yç Ö!Ï Ü Ä Y Öï Y!Sfü Xó Iy
26 pages
Sahityanushloni Class XI Total Book 7.25 X 9.5 Reduce 21.04.2025
No ratings yet
Sahityanushloni Class XI Total Book 7.25 X 9.5 Reduce 21.04.2025
98 pages
Somaj Madhyam
No ratings yet
Somaj Madhyam
6 pages
BengaliA XI
No ratings yet
BengaliA XI
98 pages
Sunirmal Nasu 2
No ratings yet
Sunirmal Nasu 2
6 pages
514 PDF
No ratings yet
514 PDF
13 pages
QP HY 09-10 - Class - 10
No ratings yet
QP HY 09-10 - Class - 10
59 pages
3rd A Pril 2024
No ratings yet
3rd A Pril 2024
4 pages
Bccs Form
No ratings yet
Bccs Form
2 pages
ÃÌÙ Ó Ï ÃÌÙ Çáƒy Çyl%î Y!ó 2019
No ratings yet
ÃÌÙ Ó Ï ÃÌÙ Çáƒy Çyl%î Y!ó 2019
13 pages
18 TH Century Debate
No ratings yet
18 TH Century Debate
7 pages
PRESS RELEASE On Political Prisoners Issued by Friends of Democracy
No ratings yet
PRESS RELEASE On Political Prisoners Issued by Friends of Democracy
1 page
Tripura Express 21 March 25
No ratings yet
Tripura Express 21 March 25
4 pages
Sema V Comelec - Case Digest
100% (5)
Sema V Comelec - Case Digest
3 pages
Introduction To Trade Blocs
No ratings yet
Introduction To Trade Blocs
19 pages
Law Making Treaties
100% (4)
Law Making Treaties
1 page
DOJ Appellant Brief
No ratings yet
DOJ Appellant Brief
70 pages
USA V Regis - Plea Agreement
No ratings yet
USA V Regis - Plea Agreement
11 pages
Law Related To Women and Child
100% (1)
Law Related To Women and Child
67 pages
Solar Team Entertainment Vs How Case Digest
100% (1)
Solar Team Entertainment Vs How Case Digest
2 pages
Locus Standi
100% (1)
Locus Standi
18 pages
POL Science MCQs
No ratings yet
POL Science MCQs
10 pages
People V Echegaray
No ratings yet
People V Echegaray
2 pages
Nature and Development of Social Work
No ratings yet
Nature and Development of Social Work
14 pages
Physics Department Undergraduate Curriculum
No ratings yet
Physics Department Undergraduate Curriculum
41 pages
Caste Legislation in California - HinduPACT
No ratings yet
Caste Legislation in California - HinduPACT
13 pages
Chapter 2 National Income - Pages
No ratings yet
Chapter 2 National Income - Pages
9 pages
The Earthshot Prize Roadmap 2023
No ratings yet
The Earthshot Prize Roadmap 2023
73 pages
Case File Nevada
No ratings yet
Case File Nevada
16 pages
Course Schedule 2022-23-2
No ratings yet
Course Schedule 2022-23-2
52 pages
Collective Bargaining: Concept and History
No ratings yet
Collective Bargaining: Concept and History
5 pages
Economy and Administration of Mauryan Empire
No ratings yet
Economy and Administration of Mauryan Empire
5 pages
Phy617:473 FCH
No ratings yet
Phy617:473 FCH
2 pages
James Comey Opening Statement
70% (37)
James Comey Opening Statement
7 pages
How African Americans Contributed To The Early Labor Movement and Shaped Pre-Civil War Labor Rights
No ratings yet
How African Americans Contributed To The Early Labor Movement and Shaped Pre-Civil War Labor Rights
36 pages
Assign 1
No ratings yet
Assign 1
2 pages
Lecture 1
No ratings yet
Lecture 1
2 pages
Assignment 9
No ratings yet
Assignment 9
4 pages
Assignment 8
No ratings yet
Assignment 8
4 pages
Draft Articles On Prevention and Punishment of Crimes Against Humanity, With Commentaries
No ratings yet
Draft Articles On Prevention and Punishment of Crimes Against Humanity, With Commentaries
132 pages
Tutorial
No ratings yet
Tutorial
12 pages
Fraunhofer Diffraction Rectangular Aperture - NB
No ratings yet
Fraunhofer Diffraction Rectangular Aperture - NB
3 pages
First Course Handout - PHY 612
No ratings yet
First Course Handout - PHY 612
3 pages
Bpag 172
No ratings yet
Bpag 172
2 pages
Assignment 4
No ratings yet
Assignment 4
2 pages
Lecture 2
No ratings yet
Lecture 2
2 pages
Lecture 11
No ratings yet
Lecture 11
12 pages
Tutorial 11 - 27.10.22
No ratings yet
Tutorial 11 - 27.10.22
4 pages
Understanding Human Rights
No ratings yet
Understanding Human Rights
10 pages
Role of The Bhutan Broadcasting Service (BBS) After The Institution of Democracy in Bhutan
No ratings yet
Role of The Bhutan Broadcasting Service (BBS) After The Institution of Democracy in Bhutan
11 pages
York County Court Schedule For 5/13/15
No ratings yet
York County Court Schedule For 5/13/15
7 pages
Unit 7 Prompt Leq
No ratings yet
Unit 7 Prompt Leq
1 page
Selectfellows
No ratings yet
Selectfellows
26 pages
Ode de Graff2013 Language Endangerment
No ratings yet
Ode de Graff2013 Language Endangerment
10 pages
Ballad of The Landlord
No ratings yet
Ballad of The Landlord
2 pages
Puncia Vs Toyota Shaw Pasig
No ratings yet
Puncia Vs Toyota Shaw Pasig
6 pages
Markus Wolf: The New World Order Anti-Christ Who Got Away With It - Oped
No ratings yet
Markus Wolf: The New World Order Anti-Christ Who Got Away With It - Oped
5 pages
? ????? ???????? Jee
No ratings yet
? ????? ???????? Jee
1 page
Notice NOMINATION FORMS - IIA National Chapter Centre Sub-Centre Elections - Term - 2020-22 - D 641470
No ratings yet
Notice NOMINATION FORMS - IIA National Chapter Centre Sub-Centre Elections - Term - 2020-22 - D 641470
5 pages
People's National Movement
No ratings yet
People's National Movement
10 pages
Political Prisoners 2010
No ratings yet
Political Prisoners 2010
19 pages
Unit 1
No ratings yet
Unit 1
7 pages
Akbar-Birbal: Moral Legendary Stories For Students and Kids
From Everand
Akbar-Birbal: Moral Legendary Stories For Students and Kids
Tanvir Khan
No ratings yet
Bachchon Ki Lokpriy Kahaniyan: Kahavton Par Aadarit
From Everand
Bachchon Ki Lokpriy Kahaniyan: Kahavton Par Aadarit
V&S Editorial Board
No ratings yet