1

‫مبانی کامپیوتر و برنامهنویسی‬

‫راضیه قیاسی‬
‫‪[email protected]‬‬

‫دانشگاه پردیس فارابی دانشگاه تهران‬

‫نیمسال اول ‪1400-1399‬‬

‫‪2‬‬
 ‫فصل دوم‪:‬‬
‫سیستم اعداد و کدگذاری‬

‫‪3‬‬
 ‫مقدمه‬

‫عدد‬

‫متن‬

‫تصویر‬ ‫ورودی رایانه‬

‫صوت‬

‫ویدئو‬
‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪4‬‬
 ‫مقدمه‬
‫آشناترین سیستم عددنویسی برای انسان‪ ،‬سیستم دهدهی است که نشانههای آن ارقام ‪0‬تا ‪ 9‬هستند‪.‬‬ ‫•‬
‫اگر بخواهیم در کامپیوتر برای نمایش دادهها و اطالعات از سیستم دهدهی استفاده کنیم‪ ،‬در پیادهسازی سختافزاری به ده‬ ‫•‬
‫عالمت مختلف برای تشخیص ده رقم مختلف نیاز داریم‪.‬‬
‫این وضعیت پیچیدگی فراوانی را ایجاد میکند که هم هزینه طراحی سختافزار را افزایش میدهد و هم احتمال خطا را زیاد‬ ‫•‬
‫میکند‪.‬‬
‫بنابراین باید روشی برای عددنویسی پیدا کنیم که پیادهسازی آن به کمترین تعداد عالمت نیاز داشته باشد‪.‬‬ ‫•‬
‫چون سادهترین حالت‪ ،‬وجود داشتن یا نداشتن عالمت است‪ ،‬بنابراین باید روشی را پیدا کنیم که تنها دو نماد برای نوشتن‬ ‫•‬
‫داشته باشد‪.‬‬
‫سیستم دودویی این نیاز را برآورده میسازد‪.‬‬ ‫•‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪5‬‬

 ‫تبدیل عدد دهدهی به دودویی‬

‫بدون عالمت‬

‫صحیح‬
‫عالمتدار‬

‫اعداد‬

‫بدون عالمت‬

‫اعشاری‬

‫عالمتدار‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪6‬‬

 ‫تبدیل عدد دهدهی به دودویی‬
‫• در این مبنا از ارقام ‪ 0‬و ‪ 1‬استفاده می شود‪.‬‬
‫• روش تبدیل‪:‬‬
‫• تقسیمات متوالی به مبنای ‪ 2‬تا زمانیکه خارج قسمت ‪ 0‬شود‪.‬‬
‫• باقیمانده های ذخیره شده از آخرین باقیمانده تا اولین‪ ،‬از راست به چپ نوشته می شوند‪.‬‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪7‬‬

 ‫تمرین‬

‫‪69‬‬ ‫‪10‬‬ ‫? =‬ ‫‪2‬‬

‫‪129‬‬ ‫‪10‬‬ ‫? =‬ ‫‪2‬‬

‫‪284‬‬ ‫‪10‬‬ ‫? =‬ ‫‪2‬‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪8‬‬

 ‫تبدیل عدد دودویی به دهدهی‬
‫• روش تبدیل‪:‬‬
‫• برای تبدیل عدد دودویی به دهدهی از ضربهای متوالی استفاده میشود‪.‬‬
‫• ضرب هر رقم در ‪ 2‬به توان ارزش مکانی و جمع حاصلضربها‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪9‬‬

 ‫تمرین‬

‫‪11010100‬‬ ‫‪2‬‬ ‫? =‬ ‫‪10‬‬

‫‪101011‬‬ ‫‪2‬‬ ‫? =‬ ‫‪10‬‬

‫‪1101100‬‬ ‫‪2‬‬ ‫? =‬ ‫‪10‬‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪10‬‬

 ‫تبدیل عدد دهدهی به مبناهای ‪ 8‬و ‪16‬‬
‫• مبنای ‪ 2‬نیاز به فضای زیادی است‪.‬‬
‫• به منظور سادگی نمایش اعداد دودویی میتوان از مبناهای بزرگتر همچون مبنای ‪ 8‬و ‪ 16‬استفاده کرد‪.‬‬
‫به دلیل اینکه ‪ 23=8‬است‪ ،‬هر رقم در مبنای ‪ 8‬متعلق به سه رقم در مبنای ‪ 2‬است‪.‬‬ ‫•‬
‫به همین شکل‪ ،‬به دلیل اینکه ‪ 24=16‬است‪ .‬هر رقم در مبنای ‪ 16‬متعلق به چهار رقم در مبنای ‪ 2‬است‪.‬‬ ‫•‬
‫در مبنا ‪ ،8‬از ارقام ‪ 7-0‬استفاده میشود و در مبنای ‪ 16‬از ارقام ‪ 9-0‬و شش نماد ‪ E ،D ،C ،B ،A‬و ‪ F‬که به ترتیب نشانگر‬ ‫•‬
‫اعداد دهدهی ‪ 14 ،13 ،12 ،11 ،10‬و ‪ 15‬هستند‪ ،‬استفاده میشود‪.‬‬
‫روش تبدیل‪:‬‬ ‫•‬
‫• تقسیمات متوالی به مبنای ‪ 8‬یا ‪ 16‬تا زمانیکه خارج قسمت ‪ 0‬شود‪.‬‬
‫• باقیمانده های ذخیره شده از آخرین باقیمانده تا اولین‪ ،‬از راست به چپ نوشته می شوند‪.‬‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪11‬‬

‫تبدیل عدد دهدهی به مبناهای ‪ 8‬و ‪16‬‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪12‬‬

 ‫تمرین‬

‫‪327‬‬ ‫‪10‬‬ ‫? =‬ ‫‪8‬‬

‫‪921‬‬ ‫‪10‬‬ ‫? =‬ ‫‪8‬‬

‫‪182‬‬ ‫‪10‬‬ ‫? =‬ ‫‪8‬‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪13‬‬

 ‫تمرین‬

‫‪69‬‬ ‫‪10‬‬ ‫? =‬ ‫‪16‬‬

‫‪529‬‬ ‫‪10‬‬ ‫? =‬ ‫‪16‬‬

‫‪134‬‬ ‫‪10‬‬ ‫? =‬ ‫‪16‬‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪14‬‬

 ‫تبدیل عدد از سایر مبناها به دهدهی‬
‫• روش تبدیل‪:‬‬
‫• برای تبدیل عدد هشت هشتی ‪ /‬شانزدهی به دهدهی از ضربهای متوالی استفاده میشود‪.‬‬
‫• ضرب هر رقم در ‪ 16 / 8‬به توان ارزش مکانی و جمع حاصلضربها‬

‫‪135‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪= 5 × 80 + 3 × 81 + 1 × 82 = 93‬‬ ‫‪10‬‬

‫‪(𝐴𝐵45)16 = 5 × 160 + 4 × 161 + 11 × 162 + 10 × 163 = (43845)10‬‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪15‬‬

 ‫تمرین‬

‫‪137‬‬ ‫‪8‬‬ ‫? =‬ ‫‪10‬‬

‫‪357‬‬ ‫‪8‬‬ ‫? =‬ ‫‪10‬‬

‫‪756‬‬ ‫‪8‬‬ ‫? =‬ ‫‪10‬‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪16‬‬

 ‫تمرین‬

‫𝐵‪𝐴38‬‬ ‫‪16‬‬ ‫? =‬ ‫‪10‬‬

‫‪98𝐹𝐸0‬‬ ‫‪16‬‬ ‫? =‬ ‫‪10‬‬

‫𝐶‪685‬‬ ‫‪16‬‬ ‫? =‬ ‫‪10‬‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪17‬‬

‫تبدیل عدد دودویی به هشت هشتی و بالعکس‬
‫• تبدیل از ‪ 2‬به ‪:8‬‬
‫• جداسازی ارقام به صورت دستههای سهتایی از راست به چپ و تبدیل هر دسته به مبنای ‪8‬‬

‫‪10111011101‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪= 010 111 011 101 = 2735‬‬ ‫‪8‬‬

‫• تبدیل از ‪ 8‬به ‪:2‬‬

‫• تبدیل هر رقم به سه رقم در مبنای دو‬

‫‪2735‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪= 010 111 011 101= (10111011101)2‬‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪18‬‬

 ‫تمرین‬

‫‪11010100‬‬ ‫‪2‬‬ ‫? =‬ ‫‪8‬‬

‫‪1100101011‬‬ ‫‪2‬‬ ‫? =‬ ‫‪8‬‬

‫‪457‬‬ ‫‪8‬‬ ‫? =‬ ‫‪2‬‬

‫‪263‬‬ ‫‪8‬‬ ‫? =‬ ‫‪2‬‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪19‬‬

 ‫تبدیل عدد دودویی به شانزدهی و بالعکس‬
‫• تبدیل از ‪ 2‬به ‪:16‬‬
‫• جداسازی ارقام به صورت دستههای چهارتایی از راست به چپ و تبدیل هر دسته به مبنای ‪16‬‬

‫‪10111011101‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪= 0101 1101 1101 = 5DD‬‬ ‫‪16‬‬

‫• تبدیل از ‪ 16‬به ‪:2‬‬

‫• تبدیل هر رقم به چهار رقم در مبنای دو‬

‫‪5DD‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪= 0101 1101 1101= (010111011101)2‬‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪20‬‬

 ‫تمرین‬

‫‪11010100100010‬‬ ‫‪2‬‬ ‫? =‬ ‫‪16‬‬

‫‪1100101011‬‬ ‫‪2‬‬ ‫? =‬ ‫‪16‬‬

‫‪𝐴𝐵1259‬‬ ‫‪16‬‬ ‫? =‬ ‫‪2‬‬

‫‪87𝐴54‬‬ ‫‪16‬‬ ‫? =‬ ‫‪2‬‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪21‬‬

 ‫متممگیری در مبنای ‪r‬‬
‫• در کامپیوترهای دیجیتالی از تکنیک متممگیری برای انجام عمل تفریق و نگهداری اعداد عالمتدار استفاده می شود‪.‬‬

‫• در هر مبنایی چون ‪ r‬دو نوع متمم وجود دارد‪:‬‬

‫• متمم ‪( r‬متمم مبنا)‪:‬‬
‫• از سمت راست صفرها را رها کرده‪ ،‬اولین عدد غیر صفر از ‪ r‬و باقی ارقام از ‪ r-1‬کم میشود‪.‬‬
‫• متمم ‪( r-1‬متمم مبنای کاهش یافته)‪:‬‬
‫• تمام ارقام از‪ r-1‬کم میشود‪.‬‬

‫• نکته‪ :‬متمم ‪ r‬همان متمم ‪ r-1‬بعالوه ‪1‬‬

‫• نکته‪ :‬در مبنای ‪ :2‬برای متمم ‪ )r-1( 1‬تمام ارقام معکوس میشود (‪ 0←1‬و ‪)1←0‬‬
‫• نکته‪ :‬در مبنای ‪ :2‬برای متمم ‪ ،)r( 2‬از سمت راست صفرها را رها کرده‪ ،‬اولین عدد ‪ 1‬ثابت مانده‪ ،‬باقی ارقام معکوس میشود‪.‬‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪22‬‬

 ‫متممگیری در مبنای ‪r‬‬

‫متمم ‪9‬‬ ‫متمم ‪7‬‬

‫‪9864‬‬ ‫‪0135‬‬ ‫‪362‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪415‬‬
‫‪10‬‬

‫متمم ‪10‬‬ ‫متمم ‪8‬‬

‫‪986400‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪013600‬‬ ‫‪4576‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪3202‬‬

‫متمم ‪15‬‬
‫متمم ‪1‬‬ ‫‪3B5A‬‬ ‫‪𝐶4𝐴5‬‬
‫‪110100102‬‬ ‫‪00101101‬‬ ‫‪16‬‬

‫متمم ‪2‬‬ ‫متمم ‪16‬‬

‫‪11010010‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪00101110‬‬ ‫‪5CDA00‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪𝐴32600‬‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪23‬‬

 ‫تمرین‬

‫‪11010100‬‬ ‫متمم ‪2‬‬ ‫متمم ‪15‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪𝐴𝐵12590‬‬ ‫‪16‬‬

‫متمم ‪16‬‬
‫‪1100101011‬‬ ‫متمم ‪1‬‬ ‫‪398𝐴𝐵1‬‬ ‫‪16‬‬
‫‪2‬‬

‫متمم ‪8‬‬ ‫متمم ‪9‬‬

‫‪4570‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪01897‬‬ ‫‪10‬‬

‫متمم ‪10‬‬
‫‪263‬‬ ‫متمم ‪7‬‬ ‫‪7986‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪10‬‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪24‬‬

 ‫تبدیل عدد دهدهی به دودویی‬

‫بدون عالمت‬

‫صحیح‬
‫عالمتدار‬

‫اعداد‬

‫بدون عالمت‬

‫اعشاری‬

‫عالمتدار‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪25‬‬

 ‫تبدیل اعداد عالمتدار‬
‫• سه روش برای ذخیرهسازی اعداد عالمتدار وجود دارد‪:‬‬
‫• بیت عالمت‪:‬‬
‫• بیت آخر از سمت چپ به عنوان بیت عالمت در نظر گرفته میشود‪ .‬عدد ‪ 0‬برای تعیین اعداد مثبت و عدد ‪ 1‬برای تعیین منفی بودن‬
‫استفاده میشود‪.‬‬
‫• متمم ‪:1‬‬
‫• اعداد مثبت‪ ،‬به طور معمول ذخیره میشوند (مبنای ‪ ،)2‬اعداد منفی به صورت متمم ‪ 1‬ذخیره میشوند‪.‬‬
‫• متمم ‪:2‬‬
‫• اعداد مثبت‪ ،‬به طور معمول ذخیره میشوند (مبنای ‪ ،)2‬اعداد منفی به صورت متمم ‪ 2‬ذخیره میشوند‪.‬‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪26‬‬

 ‫تبدیل اعداد عالمتدار‬
‫• عدد ‪ 15‬با سه روش ذخیرهسازی (فضای ذخیرهسازی‪ 8 :‬بیت)‬

‫‪15‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪= 00001111‬‬ ‫‪2‬‬

‫منفی (‪)-15‬‬ ‫مثبت (‪)+15‬‬ ‫روش‬

‫‪10001111‬‬ ‫‪00001111‬‬ ‫بیت عالمت‬
‫‪11110000‬‬ ‫‪00001111‬‬ ‫متمم‪1‬‬
‫روش مرسوم برای‬ ‫‪11110001‬‬ ‫‪00001111‬‬ ‫متمم‪2‬‬
‫ذخیرهسازی اعداد‬
‫عالمتدار‬

‫• نکته‪ :‬با هر سه روش بیت آخر از چپ مقدار ‪ 1‬دارد‪ .‬بنابراین در صورت مشاهده ‪ 1‬در سمت چپ به معنای منفی بودن آن عدد‬
‫است‪.‬‬
‫‪11010100‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪= −00101100 = −44‬‬ ‫‪10‬‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪27‬‬

 ‫عدد‬ ‫بیت عالمت‬ ‫متمم ‪1‬‬ ‫متمم ‪2‬‬
‫‪0000‬‬ ‫‪+0‬‬ ‫‪+0‬‬ ‫‪+0‬‬
‫‪0001‬‬ ‫‪+1‬‬ ‫‪+1‬‬ ‫‪+1‬‬
‫‪0010‬‬ ‫‪+2‬‬ ‫‪+2‬‬ ‫‪+2‬‬
‫‪0011‬‬ ‫‪+3‬‬ ‫‪+3‬‬ ‫‪+3‬‬
‫‪0100‬‬ ‫‪+4‬‬ ‫‪+4‬‬ ‫‪+4‬‬
‫‪0101‬‬ ‫‪+5‬‬ ‫‪+5‬‬ ‫‪+5‬‬
‫‪0110‬‬ ‫‪+6‬‬ ‫‪+6‬‬ ‫‪+6‬‬
‫‪0111‬‬ ‫‪+7‬‬ ‫‪+7‬‬ ‫‪+7‬‬
‫‪1000‬‬ ‫‪-0‬‬ ‫‪-7‬‬ ‫‪-8‬‬
‫‪1001‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-6‬‬ ‫‪-7‬‬
‫‪1010‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-5‬‬ ‫‪-6‬‬
‫‪1011‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-5‬‬
‫‪1100‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-4‬‬
‫‪1101‬‬ ‫‪-5‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-3‬‬
‫‪1110‬‬ ‫‪-6‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-2‬‬
‫‪1111‬‬ ‫سیستم اعداد و‪-7‬‬
‫کدگذاری‬ ‫‪-0‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪28‬‬
 ‫تمرین‬

‫‪+125‬‬ ‫‪10‬‬ ‫? =‬ ‫‪2‬‬ ‫‪11010100‬‬ ‫‪2‬‬ ‫? =‬ ‫‪10‬‬

‫‪−72‬‬ ‫‪10‬‬ ‫? =‬ ‫‪2‬‬ ‫‪00010110‬‬ ‫‪2‬‬ ‫? =‬ ‫‪10‬‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪29‬‬

 ‫جمع در سیستم دودویی (سیستم بدون عالمت)‬
‫• جمع در سیستم دودویی همانند جمع در سیستم دهدهی است‪.‬‬
‫• نکته‪ :‬جمع ‪ 1‬با ‪ 1‬می شود ‪ .2‬در سیستم عدد ‪ 2‬نداریم‪ .‬پس مجددا ‪ 2‬را به مبنای ‪ 2‬میبریم‪ 2 .‬در سیستم دودویی میشود‬
‫‪ 0 .10‬را پایین قرار میدهیم و ‪ 1‬را به رقم بعدی اضافه میکنیم‪.‬‬

‫‪1 11‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪1011‬‬ ‫‪29 = 0 0 0 1 1 1 0 1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪00011101‬‬

‫‪+‬‬ ‫‪1001‬‬ ‫‪+ 17 = 0 0 0 1 0 0 0 1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪+‬‬ ‫‪00010001‬‬

‫‪10100‬‬ ‫‪00101110‬‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪30‬‬

 ‫تمرین‬

‫‪39‬‬ ‫‪65‬‬ ‫‪128‬‬

‫‪+‬‬ ‫‪58‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪46‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪36‬‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪31‬‬

 ‫جمع در سیستمهای دیگر‬

‫‪1 11‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪456‬‬
‫𝐶‪𝐴 2 8‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪653‬‬ ‫‪+‬‬ ‫𝐹‪0 3 5‬‬
‫‪1331‬‬ ‫𝐵𝐸‪𝐴 5‬‬

‫مبنای ‪8‬‬ ‫مبنای ‪16‬‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪32‬‬

 ‫تفریق در سیستم دودویی (بدون عالمت)‬
‫• به منظور تفریق دو عدد (‪ M‬و ‪ )N‬در مبنای دو‪ ،‬اولین عدد را نوشته با متمم ‪ 2‬عدد دوم جمع میکنیم‪.‬‬
‫• نکته‪ :‬اگر نتیجه به صورت بدون عالمت ذخیره شود‪ ،‬عدد حاصل از تفریق به مبنای دو میرود بدون در نظر گرفتن عالمت اما‬
‫اگر نتیجه به صورت عالمتدار ذخیره شود‪ ،‬به صورت زیر عمل میکنیم‪:‬‬
‫• اگر ‪ M≥N‬نتیجه جمع دارای رقم نقلی خواهد بود که از آن صرفنظر میکنیم‪.‬‬
‫• اگر ‪ M<N‬نتیجه جمع دارای رقم نقلی نخواهد بود و نتیجه منفی است‪ .‬لذا عدد را دوباره به فرم متمم ‪ 2‬تبدیل‬
‫میکنیم‪.‬‬

‫‪1111‬‬ ‫‪11‬‬
‫‪1011‬‬ ‫‪1011‬‬ ‫‪0001‬‬ ‫‪0001‬‬

‫‪−‬‬ ‫‪1001‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪0111‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪0101‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪1011‬‬

‫‪10010‬‬ ‫‪1100‬‬

‫‪+2‬‬ ‫‪0 1 0 0 = −4‬‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪33‬‬

 ‫تمرین‬

‫‪39‬‬ ‫‪65‬‬ ‫‪128‬‬

‫‪−‬‬ ‫‪58‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪46‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪36‬‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪34‬‬

 ‫تفریق در سایر سیستمها (بدون عالمت)‬
‫• به منظور تفریق دو عدد (‪ M‬و ‪ )N‬در مبنای دو‪ ،‬اولین عدد را نوشته با متمم ‪ r‬عدد دوم جمع میکنیم‪.‬‬
‫• نکته‪ :‬اگر نتیجه به صورت بدون عالمت ذخیره شود‪ ،‬عدد حاصل از تفریق به مبنای ‪ r‬میرود بدون در نظر گرفتن عالمت اما‬
‫اگر نتیجه به صورت عالمتدار ذخیره شود‪ ،‬به صورت زیر عمل میکنیم‪:‬‬
‫• اگر ‪ M≥N‬نتیجه جمع دارای رقم نقلی خواهد بود که از آن صرفنظر میکنیم‪.‬‬
‫• اگر ‪ M<N‬نتیجه جمع دارای رقم نقلی نخواهد بود و نتیجه منفی است‪ .‬لذا عدد را دوباره به فرم متمم ‪ r‬تبدیل‬
‫میکنیم‪.‬‬
‫‪1 1‬‬ ‫‪1 1‬‬
‫‪734‬‬ ‫‪734‬‬ ‫𝐴‪56‬‬ ‫𝐴 ‪56‬‬

‫‪−‬‬ ‫‪352‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪426‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪926‬‬ ‫𝐴𝐷‪+ 6‬‬

‫‪1362‬‬ ‫‪𝐶 4 4‬‬

‫‪362‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪= 242‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪𝐶44‬‬ ‫‪16‬‬ ‫𝐶𝐵‪= − 3‬‬ ‫‪16‬‬

‫مبنای ‪8‬‬ ‫مبنای ‪16‬‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪35‬‬
 ‫تمرین‬
‫مبنای ‪8‬‬ ‫مبنای ‪16‬‬

‫‪37‬‬ ‫‪D65‬‬

‫‪−‬‬ ‫‪52‬‬ ‫‪−‬‬ ‫𝐸‪46‬‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪36‬‬

 ‫جمع و تفریق در سیستم عالمتدار‬
‫• مشابه سیستم بدون عالمت است فقط دقت شود که اعداد منفی به صورت متمم ‪ 2‬ذخیره شوند‪.‬‬

‫‪111 1111‬‬
‫‪+29 = 0 0 0 1 1 1 0 1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪00011101‬‬

‫‪+ −17 = 0 0 0 1 0 0 0 1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪+‬‬ ‫‪11101111‬‬

‫‪1 00001100‬‬ ‫‪+12‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪+29 = 0 0 0 1 1 1 0 1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪00011101‬‬ ‫‪00011101‬‬

‫‪− −17 = 0 0 0 1 0 0 0 1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪−‬‬ ‫‪11101111‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪00010001‬‬

‫‪00101110‬‬

‫‪+46‬‬
‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪37‬‬
 ‫سرریز (‪)overflow‬‬
‫• سرریز زمانی رخ میدهد که حافظه کافی برای ذخیرهسازی وجود نداشته باشد‪.‬‬
‫فضای ذخیرهسازی‪ 4 :‬بیت‬ ‫• به این ترتیب آنچه که در کامپیوتر ذخیره میشود‪ ،‬داده درستی نیست‪.‬‬

‫‪111‬‬ ‫‪1 11‬‬

‫‪+7‬‬ ‫‪0111‬‬ ‫‪−7‬‬ ‫‪−0111‬‬ ‫‪1001‬‬

‫‪+‬‬ ‫‪+5‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪0101‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−5‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−0101‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪1011‬‬

‫‪+12‬‬ ‫‪1100 = 0100 = −4‬‬ ‫‪−12‬‬ ‫‪10100 = 0100 = +4‬‬

‫سرریز رخ داده‬ ‫سرریز رخ داده‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪38‬‬

 ‫سرریز (‪)overflow‬‬
‫فضای ذخیرهسازی‪ 4 :‬بیت‬
‫‪1‬‬ ‫‪1 11‬‬
‫‪−7‬‬ ‫‪1001‬‬ ‫‪−7‬‬ ‫‪1001‬‬

‫‪+‬‬ ‫‪+5‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪0101‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪+5‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪1011‬‬

‫‪−2‬‬ ‫‪1110 = 0010 = −2‬‬ ‫‪−12‬‬ ‫‪10100 = +4‬‬

‫سرریز رخ نداده‬ ‫سرریز رخ داده‬

‫‪1‬‬
‫‪−7‬‬ ‫‪1001‬‬

‫‪−‬‬ ‫‪−5‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪0101‬‬

‫‪−2‬‬ ‫‪1110 = −0010 = −2‬‬

‫سرریز رخ نداده‬ ‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪39‬‬

 ‫تبدیل عدد دهدهی به دودویی‬

‫بدون عالمت‬

‫صحیح‬
‫عالمتدار‬

‫اعداد‬

‫بدون عالمت‬

‫اعشاری‬

‫عالمتدار‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪40‬‬

 ‫تبدیل اعداد اعشاری‬
‫• دو روش برای ذخیرهسازی اعداد اعشاری وجود دارد‪:‬‬
‫• روش ممیز ثابت‬
‫• روش ممیز شناور‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪41‬‬

‫تبدیل اعداد اعشاری به دودویی با روش ممیز ثابت‬
‫• در این روش مکان ممیز ثابت است‪ .‬اعداد صحیح قبل از ممیز و اعداد اعشاری بعد از ممیز قرار دارد‪.‬‬

‫‪.‬‬

‫بخش صحیح‬ ‫بخش اعشاری‬

‫ممیز‬

‫• روش تبدیل‪:‬‬
‫• تبدیل قسمت صحیح به مبنای دو همانند اعداد صحیح‬
‫• تبدیل قسمت اعشاری به مبنای دو به صورت زیر‪:‬‬
‫• ضرب قسمت اعشاری به ‪ ،2‬قسمت صحیح نتیجه ذخیره نموده‪ ،‬قسمت اعشاری مجدد در دو ضرب میشود‪.‬‬
‫• این روند تا زمانی که به قسمت اعشاری صفر شود یا به توالی از اعداد برسیم ادامه مییابد‪.‬‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪42‬‬

 ‫تبدیل اعداد اعشاری به دودویی با روش ممیز ثابت‬
‫? = ‪(124.25)10‬‬ ‫‪0.25 × 2 = 0.5‬‬
‫‪2‬‬
‫‪(124.25)10 = 0111100.01‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪0.5 × 2 = 1.0‬‬
‫‪(124)10 = 01111100‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪0.25‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪= .01‬‬

‫اعداد منفی به‬
‫صورت متمم ‪2‬‬
‫ذخیره میشود‪.‬‬
‫? = ‪(−0.1875)10‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪0.1875 × 2 = 0.375‬‬

‫‪0.375 × 2 = 0.75‬‬ ‫‪(0.1875)10 = 0.0011‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪0.75 = 1.5‬‬ ‫‪(−0.1875)10 = 1.1101‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪0.5 = 1.0‬‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪43‬‬

 ‫تمرین‬

‫? = ‪(75.20)10‬‬ ‫‪2‬‬

‫? = ‪(101.023)10‬‬ ‫‪2‬‬

‫? = ‪(−53.1)10‬‬ ‫‪2‬‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪44‬‬

 ‫تبدیل اعداد اعشاری دودویی به دهدهی‬
‫• ضرب هر رقم در ‪ 2‬به توان ارزش مکانی و جمع حاصلضربها‬
‫• ارزش مکانهای بعد از ممیز از ‪ -1‬آغاز میشود‪.‬‬

‫‪1010.110‬‬ ‫‪2‬‬ ‫? =‬ ‫‪10‬‬

‫‪1010.110‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪= 1 × 23 + 1 × 21 . 1 × 2−1 + 1 × 2−2 = 10.75‬‬

‫‪01111100.01‬‬ ‫‪2‬‬ ‫? =‬ ‫‪10‬‬

‫‪01111100.01‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪= 1 × 27 + 1 × 26 + 1 × 25 + 1 × 24 + 1 × 23 . 0 × 2−1 + 1 × 2−2 = 124.25‬‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪45‬‬

 ‫تمرین‬

‫‪10011.111‬‬ ‫‪2‬‬ ‫? =‬ ‫‪10‬‬

‫‪101111.1010‬‬ ‫‪2‬‬ ‫? =‬ ‫‪10‬‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪46‬‬

 ‫تبدیل اعداد اعشاری به دودویی با روش ممیز شناور‬
‫• معایب روش ممیز ثابت‪:‬‬
‫• محدوده محدودی دارد‪.‬‬
‫• فضای بسیاری برای ذخیرهسازی اعداد خیلی کوچک (‪ )0.23 × 10−32‬و خیلی بزرگ (‪ )0.5 × 1023‬نیاز است‪.‬‬
‫• برای رفع معایب روش ممیز ثابت‪ ،‬روش ممیز شناور ایجاد شد‪.‬‬
‫• به طور کلی‪ ،‬اعداد اعشاری ممیز شناور به صورت علمی نمایش داده میشوند‪.‬‬
‫𝑒𝑏 × 𝑚 = 𝑛‬

‫‪mantissa‬‬ ‫‪base‬‬ ‫‪exponential‬‬

‫• در مبنای ‪ b=2 2‬است‪.‬‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪47‬‬

 ‫تبدیل اعداد اعشاری به دودویی با روش ممیز شناور‬
‫• دو نوع ممیز شناور داریم‪:‬‬
‫• ‪ 32‬بیت (‪)Float‬‬
‫• ‪ 64‬بیت (‪)Double‬‬

‫• به منظور تبدیل اعداد اعشاری دهدهی ابتدا باید اعداد را به حالت دودویی تبدیل نموده (مشابه ممیز ثابت‪ ،‬فقط اعداد منفی‬
‫همانند اعداد مثبت برخورد میشود)‪ ،‬سپس مطابق استاندارد ‪ IEEE754‬به شکل زیر تبدیل میکنیم‪.‬‬

‫𝑠‬
‫‪𝑛 = −1‬‬ ‫‪× 1. 𝑚 × 2𝑒+127‬‬ ‫‪Float‬‬

‫‪𝑛 = −1‬‬ ‫𝑠‬ ‫‪× 1. 𝑚 × 2𝑒+1023‬‬ ‫‪Double‬‬

‫• سپس در کامپیوتر سه بخش زیر ذخیره میشود‪.‬‬

‫بخش عالمت‪s‬‬
‫بخش نما ‪e+127‬‬ ‫بخش مانتیس ‪m‬‬
‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪48‬‬
 ‫تبدیل اعداد اعشاری به دودویی با روش ممیز شناور‬

‫محدوده عددی‬ ‫تعداد بیت‬ ‫تعداد بیت‬ ‫تعداد بیت‬ ‫تعداد کل بیتها‬ ‫فرمت‬
‫مانتیس‬ ‫نما‬ ‫عالمت‬
‫‪±1.17549 × 10−38‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪32‬‬ ‫نوع ‪Float‬‬
‫تا‬
‫‪±3.402824 × 10+38‬‬
‫‪±2.22507385850720 × 10−308‬‬ ‫‪52‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪64‬‬ ‫نوع ‪Double‬‬
‫تا‬
‫‪±1.79769313486232 × 10+308‬‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪49‬‬

 ‫تبدیل اعداد اعشاری به دودویی با روش ممیز شناور‬

‫‪0‬‬
‫‪228‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪= 11100100‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪= −1‬‬ ‫‪× 1.1100100 × 27+127‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪10000110‬‬ ‫‪11001000000000000000000‬‬

‫‪1‬‬
‫‪−(0.1875)10 = − 0.0011 2 = −1‬‬ ‫‪× 1.1 × 2−3+127‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪01111100‬‬ ‫‪10000000000000000000000‬‬

‫‪(7.875)10 = 111.111‬‬ ‫‪= −1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪× 1.11111 × 22+127‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪10000001‬‬ ‫‪11111000000000000000000‬‬

‫‪1‬‬
‫‪−(8.625)10 = − 1000.101 2 = −1‬‬ ‫‪× 1.000101 × 23+127‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪10000010‬‬ ‫‪00010100000000000000000‬‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪50‬‬

 ‫تمرین‬

‫? = ‪(75.20)10‬‬ ‫‪2‬‬

‫? = ‪(101.023)10‬‬ ‫‪2‬‬

‫? = ‪(−53.1)10‬‬ ‫‪2‬‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪51‬‬

 ‫کد ‪BCD‬‬
‫• اگرچه سیستم دودویی طبیعیترین سیستم برای یک کامپیوتر است‪ ،‬ولی بسیاری از مردم به سیستم دهدهی عادت دارند‪.‬‬
‫• از سوی دیگر تبدیل دهدهی به دودویی خیلی ساده نیست‪.‬‬
‫• راهحل این مشکل استفاده از روش کدگذاری ‪( BCD‬دهدهی کد شده به دودویی) است‪.‬‬
‫• بزرگترین مزیت استفاده از کد ‪ ،BCD‬راحتتر کردن تبدیل اعداد باینری و دهدهی به یکدیگر است‪.‬‬
‫• در کد ‪ BCD‬هر رقم دهدهی با ‪ 4‬بیت دودویی جایگزین میشود‪.‬‬
‫• در این کد تنها ارقام ‪ 9-0‬معتبر است‪ .‬بنابراین ارقام ‪ 15-10‬غیر معتبر است‪.‬‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪52‬‬

 ‫کد ‪BCD‬‬

‫رقم دهدهی‬ ‫رقم ‪BCD‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪0000‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪0001‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪0010‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪0011‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪0100‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪0101‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪0110‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪0111‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪1000‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪1001‬‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪53‬‬

 ‫کد ‪BCD‬‬

‫‪98765 = 1001 1000 0111 0110 0101‬‬

‫‪724 = 0111 0010 0100‬‬

‫‪3581 = 0011 0101 1000 0001‬‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪54‬‬

 ‫جمع دو عدد ‪BCD‬‬
‫• برای جمع دو عدد ‪ ،BCD‬از سمت راست چهار رقم چهار رقم جمع میکنیم‪.‬‬
‫• چنانچه نتیجهی جمع چهار رقم غیرمجاز شد (یعنی غیر از اعداد ‪ 9-0‬بود) با عدد ‪ )0110( 6‬جمع میکنیم‪.‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪9935‬‬ ‫‪1001 1001 0011 0101‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪9387‬‬ ‫‪1001 0011 1000 0111‬‬
‫‪19322‬‬ ‫‪0011 1101 1100 1100‬‬
‫‪+‬‬
‫‪0110 0110 0110 0110‬‬
‫‪1 1001 0011 0010 0010‬‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪55‬‬

 ‫تمرین‬

‫‪3527‬‬
‫‪+‬‬
‫‪2564‬‬

‫‪8457‬‬
‫‪+‬‬
‫‪3216‬‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪56‬‬

 ‫تبدیل حروف و عالئم به عدد دودویی‬
‫• به منظور ورود حروف و عالئم از روشهای کدگذاری همچون کد اسکی(‪ )ASCII‬یا کد یونیکد (‪ )unicode‬استفاده میشود‪.‬‬
‫• در روش کد اسکی برای هر کاراکتر (حرف‪ ،‬رقم‪ ،‬عالئم) یک عدد دهدهی اختصاص مییابد که توسط همه رایانه های تولیدی‬
‫در سراسر جهان درک میشود‪.‬‬
‫• سپس مبنای دو کد اسکی وارد کامپیوتر میشود‪.‬‬
‫• به عنوان مثال کد اسکی ‪ A‬عدد ‪ 65‬است‪ Z ،‬عدد ‪ 90‬است‪ a ،‬عدد ‪ z ،97‬عدد ‪ 0 ،122‬عدد ‪ 9 ،48‬عدد ‪ 57‬است‪.‬‬
‫• کد اسکی میتواند ‪ 128‬کاراکتر را در ‪ 7‬بیتی کد کند‪ .‬شامل ‪ 52‬حرف بزرگ و کوچک و ‪ 10‬رقم عددی الفبای رومی‪ ،‬به‬
‫عالوه کاراکترهای نقطه گذاری و برخی نمادهای دیگر‪.‬‬

‫‪𝐴𝑙𝑖 = 01000001 01101100 01101101‬‬

‫‪𝑏𝑜𝑜𝑘 = 01100010 01101111 01101111 01101011‬‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪57‬‬

 ‫جدول کد اسکی‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪58‬‬

‫کد اسکی توسعه یافته (‪)Extended ASCII‬‬
‫• این کد میتواند ‪ 255‬کاراکتر را در ‪ 8‬بیت کد نماید‪.‬‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪59‬‬

 ‫یونیکد (‪)Unicode‬‬
‫• کد اسکی کارکترهای زبانهای دیگر همچون فارسی و چینی و ‪ ...‬را پوشش نمیدهد‪ .‬برای حل این مشکل روش کدگذاری‬
‫یونیکد معرفی شد‪.‬‬
‫• یونیکد در واقع استانداردی برای بازنمایی متون به بیشتر زبانهای دنیاست‪.‬‬
‫• در یونیکد امکان نمایش ‪ 1114112‬کاراکتر مختلف وجود دارد‪.‬‬
‫• سه نوع رایج آن عبارت است از‪:‬‬
‫• ‪UTF-8‬‬
‫• ‪UTF-16‬‬
‫• ‪UTF-32‬‬
‫• به طور عمومی یک کد کاراکتر یونیکد توسط یک حرف التین ‪U‬و عالمت ‪ +‬و شماره کد کاراکتر نمایش داده میشود‪.‬‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪60‬‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪61‬‬
 ‫مثال‬
‫علی‬

‫‪𝑢 + 0639 𝑢 + 0644‬‬ ‫𝑐𝑐‪𝑢 + 06‬‬

‫‪𝑢 + 0639 = 01110101 00101011 00110000 00110110 00110011 00111001‬‬

‫‪𝑢 + 0644 = 01110101 00101011 00110000 00110110 00110100 00110100‬‬

‫‪𝑢 + 06𝑐𝑐 = 01110101 00101011 00110000 00110110 01100011 01100011‬‬

‫سیستم اعداد و کدگذاری‬ ‫‪62‬‬