0% found this document useful (0 votes)
47 views182 pages

Barwe Integrated Final

The document outlines the constitutional framework of Zimbabwe as established by the 2013 Constitution Amendment (No. 20). It details the structure and functions of government, the rights of citizens, and the processes for enacting laws. The document emphasizes the importance of human rights, governance, and the roles of various government officials and institutions.

Uploaded by

salome
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
0% found this document useful (0 votes)
47 views182 pages

Barwe Integrated Final

The document outlines the constitutional framework of Zimbabwe as established by the 2013 Constitution Amendment (No. 20). It details the structure and functions of government, the rights of citizens, and the processes for enacting laws. The document emphasizes the importance of human rights, governance, and the roles of various government officials and institutions.

Uploaded by

salome
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
You are on page 1/ 182

2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No.

ZIMBABWE

MUTEMO
Kufudza nakuikha Bumbiro raMitemo yaZimbabwe.

Zvidayitwa naPharamende naMukweweri waDziko yaZimbabwe.

1 Musoro Mufupi
5
Mutemo wuno unarangiwa uchibvi Mutemo wakudetsera (Namba 20) wabumbiro
raMitemo yaZimbabwe 2013.

2 Tumbudziro
MuMutemo wuno—
Zvinaranga Bumbiro raMitemo raZimbabwe ridathanga kuseenza kubuda musi
wa18 Kubvumbi 1980, hakudetserwa kwaudaitwa patsure;
10
“Bumbiro raMutemo mutsva” Zvinaranga kuti Bumbiro raMitemo raZimbabwe
rinaikhwa padecha muHurongiwa.

3 Kufuzwa kwaBumbiro raMitemo rakara kuchiikhwa Bumbiro


15 raMitemo ipsva
(1) Zviri pantsi pachikwata (2), Bumbiro rakara rinafuzwa pachiikhwa Bumbiro
ipsva.
(2) Kuti pareke kupokana Zvinarangwa kuti—
(a) Bumbiro raMitemo ipsva rinadzayita mutemo nadzuwa rarinanembiwa
hakutsanangarwa kunaitwa muHurongwa hwaChitanhatu hwaBumbiro
Printed by the Government Printer, Harare.
1
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

iroro, kuranga kuti, nadzuwa iro Mutemo wuno paunanembiwa muGazeti


Zvichiteyezera CHIGWIMBU 51(5) chaBumbiro riripo; pakare.
(b) kubuda padzuwa rakuyitwa mutemo kwaBumbiro ipsva hakutsanangurwa
kunaitwa mundima (a), Bumbiro riripo rinaramba richiseyenza mupaka
paikhwa padecha muHurongwa hwaChitanhatu hwaBumbiro itsva.

2
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

HURONGWA (CHIGWIMBI 2)

BUMBIRO RAMITEMO YAZIMBABWE


_______________

HURONGWA HWAZVIGWIMBU
Mharurwa.

CHITSAWUKO 1
Cherekeza 1
Chigwimbu
1. Dziko raZimbabwe.
2. Kukosha kwaBumbiro ramitemo.
3. Hwaro hudakosha hunada kucherekezva nakuteyezva.
4. Mureza waDziko, Nyimbo yaDziko, Chidhindo chaDziko naMucherekezo
waDziko.
5. Marongerwe azvinateyezva zvahurumende.
6. Kuranga kwawanhu.
7. Kudziwisa wanhu nazvaBumbiro raMitemo.

CHITSAWUKO 2
Zvinangwa Zvadziko
8. Zvinangwa Zvinakwewera mapoka entse nawanayemeri waDziko
naNkurumende.
9. Hutungamiri hudadeka.
10. Kuphatana kwawanhu muDziko, kukharika nakukhara mutendere.
11. Kukuza kuti wakoshese kodzero namushobo wakusununguka wudakosha.
12. Zvidanada kuteyezva Zvakuyita nazina Dziko.
13. Kukhupuka kwaDziko.
14. Kupa wanhu masimba nakuwanda mabasa.
15. Kuwoneka kwaphoso rakudh’iya rinakhutiwa nawanhu.
16. Tsika namakhariro.
17. Kutsazanisa kwawamuna nawakadzi.
18. Kpabodzipo nakutimerwa kwambzvimbo kudatsazana.
19. Mbuni.
20. Wachidiki.
21. Waseye.
22. Zvirema.
23. Wadanena nkondo yakusunungura Dziko.
24. Hukama hwawaseyenzi nawanaseyenzerwa.
25. Kukoyiwa kwamhuri.
26. Kuroorana.
27. Fundo.
28. Pakukhara.
29. Hutano nakurapiwa.
30. Kuthanhuzva kwawanagomba.
31. Kubatsirana munkani zamitemo.
32. Mbuto zvakudzvira nakuchedza.
33. Kukoya ruso runabuda kuwakuru wakare.
34. Kuseyenzeswa kwamitemo inateyezva naDziko zapantsi pentse.

3
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

CHITSAWUKO 3
Kukhara
Chigwimbu
35. Kukhara kwamuZimbabwe.
36. Kukhara nakuda kwakubarirwa mudziko.
37. Kukhara nakuda kwakukhara kwawadakubara kana wakuru wako wakara. 5
38. Kukhara nakuda kwakunembesa.
39. Kugudisva kwakukhara kwako.
40. Kuramba uri mukhari uribe kuroorwa kana kuti marambana.
41. Mukumbi unawona naZvakuKhara naZvakupinda nakubuda muDziko.
42. Masimba yaPharemende nakuda kwaZvaukhari. 10
43. Kuramba wuri mukhari nakuhwirizirwa ukhari hwakharipo.

CHITSAWUKO 4
Kudziwisva Kwakodzero
15
CHIGWIMBU 1

Kuseyenzesva Nakubvisisva Kwachitsawuko 4


44. Basa rakukodza kodzero zawanhu zidakoshesesa.
45. Kuseyenzesva kwaCHITSAWUKO 4.
46. Kubvisisva kwaCHITSAWUKO 4.
20
47. Chitsawuko 4 hachinyangazi kuwapo kwazina kodzero.

CHIGWIMBU 2
Kodzero Zawanhu Namhando Zakusununguka Zidakoshesesa
48. Kodzero yakurarama. 25
49. Kodzero yamunhu yakuwa adasununguka.
50. Kodzero yawanhu wananga wadasungiwa nawadakoyiwa mukusungiwa.
51. Kodzero yamunhu yakuita chiremera.
52. Kodzero yamunhu yakukoyeka.
53. Kusununguka kwakureka kukonziwa nakubatiwa Zvauyanga Zvinagudisa
unhu. 30
54. Kusununguka kwakuti ureke kubatiwa hanhapwa.
55. Kusununguka kwakuti ureke kumanikizva kuseyenza.
56. Kutsazana nakureka kutsarana.
57. Kodzero yakugomba kudziwa zvahupenyu hwamunhu.
58. Kusununguka kwakukumbana nawena waunada. 35
59. Kusununguka kwakuti unapangizira uchipangiza kukonziwa.
60. Kusununguka kwakuti ufunge zvaunada.
61. Kusununguka kwakuti urange Zvaunada nakusununguka kwakugudisva
kwamazvi.
62. Kupiwa kwamazvi.
40
63. Kuranga nantsika namakharirwe.
64. Kusununguka kwakuti useenze basa raunada.
65. Kodzero zawaseenzi nawaseenzerwi.
66. Kusununguka kwakufamba nakukhara paunada.
67. Kodzero munkani zamatongerwe yadziko.
68. Kodzero yakupiwa kutsazana munkani zina chakuita nahutungamiri. 45
69. Kodzero yakutongiwa zvidatsazana.

4
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

Chigwimbu
70. Kodzero zawanhu wari kubvi wanamirandu.
71. Kodzero kummpfuma.
72. Kodzero yakuita munda wakurima.
73. Kodzero muna Zvidakupotereza.
74. Kusununguka Zvakusagudisva pambuto paribe Zvawayita.
75. Kodzero yakufunda.
76. Kodzero yautano nakurapiwa.
77. Kodzero yazvakudh’iya namadzi.
78. Kodzero muna zvakuroorana.

CHIGWIMBU 3
Tsananguzo Yazina Kodzero
79. Kuseenzesva kwaCHIGWIMBU 3.
80. Kodzero zawakadzi.
81. Kodzero zawapwere.
82. Kodzero zawaseye.
83. Kodzero zazvirema.
84. Kodzero zawadanera nkondo.

CHIGWIMBU 4
Kukosheswa Kwakodzero
85. Kukosheswa kwakodzero nanjira zakusununguka zidakoshesesa.

CHIGWIMBU 5
Kugombeka Kwakodzero Zawanhu Nanjira Zakusunguka Zidakoshesesa
86. Kugombesa kwakodzero nakusununguka kwawanhu.
87. Kugombesa kwakodzero nakusununguka pantsiku zakukonzeka muDziko.

CHITSAWUKO 5
Watungamiri

CHIGWIMBU 1
Masimba Awatungamiri
88. Matsimba awatungamiri.

CHIGWIMBU 2
Mutungamiri Wadziko Nawatewezeri Wamutungamiri Wadziko
89. Mutungamiri wadziko.
90. Basa raMutungamiri wadziko.
91. Zvinaringwa kuti munhu atsariwe kuti ayite Mutungamiri wadziko kana
Mutewezeri waMutungamiri wadziko.
92. Kuvhoterwa kwaMutungamiri wadziko naWatewezeri waMutungamiri
waDziko.
93. Kupikisva kwakuvhoterwa kwaMutungamiri waDziko.
94. Kuthanga basa kwaMutungamiri waDziko naWatewezeri waMutungamiri
waDziko.

5
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

Chigwimbu
95. Kurapha kwantsiku yakukhara pachimbzvimbo kwaMutungamiri waDziko
naWateyezeri waMutungamiri waDziko.
96. Kureka basa kwaMutungamiri waDziko kana Mutewezeri waMutungamiri
waDziko.
97. Kugudisva pachimbzvimbo kwaMutungamiri waDziko kana Mutewezeri
waMutungamiri waDziko.
98. Kureka kutongiwa kwaMutungamiri waDziko.
99. Mabasa aWatewezeri waMutungamiri waDziko.
100. Anamboyita basa raMutungamiri waDziro.
101. Kupinda pachimbzvimbo chaMutungamiri waDziko kana Mutewezeri
waMutungamiri waDziko kana afa, kureka basa kana kugunda basa.
102. Mare yinatambiriwa naMutungamiri waDziko neWatewezeri waDziko.
103. Mutungamiri waDziko, Wateyezeri waMutungamiri waDziko nawakhari
pakutabata basa iri hawapusi kudzayita yenango mabasa.

CHIGWIMBU 3
Makorokota Ahurumende, Wateyezeri Wamakorokota Ahurumende Nadare
ramakorokota Ahurumende

104. Kuvhoterwa kwaMakorokota aHurumende naWateyezeri waMakorokota


aHurumende.
105. Dare raMakorokota aHurumende.
106. Maseenzerwe aWatewezeri waMutungamiri waDziko, Makorokota
aHurumende naWatewezeri waMakorokota aHurumemnde.
107. Kusanangura masenzerwe aWateyezeri waMutunganiri waDziko, Makorokota
aHurumende naWatewezeri waMakorokota aHurumende.
108. Kurapha kwantsiku yakukhara pachinzvimbo kwaMakorokota aHurumende
naWateyezeri waMakorokota aHurumende.
109. Kugomba kuwimba naHurumemnde.

CHIGWIMBU 4
Mabasa Yahutungamiri Adakosha
110. Mabasa adakosha yakutungamira kwaMutungamiri waDziko naDare raMa-
korokota aHurumende.
111. Nkondo nakukharika.
112. Simba rausisi.
113. Ntsiku zamijegwa yidanyangarisa mudziko.
114. Gweta rikuru raHurumende.

CHIGWIMBU 5
Gweta Khuru Rahurumemde
115. Kubudisva basa kwaGweta rikuru.
116. Wanayikha Mitemo.

6
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

CHITSAWUKO 6
Wanayikha Mitemo

CHIGWIMBU 1
Masimba Akuyikha Mitemo
Chigwimbu
117. Mayemerwe namaseenzerwe yasimba rakuyikha mitemo.
118. Pharamende.
119. Mabasa yaPharamende.

CHIGWIMBU 2
Pharamende
120. Nhengo zaSeneti.
121. Zvinadiwa kumunhu kuti adzavhoterwe kuita Seneta naZvinagundisa kuti
munhu avhoterwe kuita Seneta.
122. Mutungamiri waSeneti.

CHIGWIMBU 3
Seneti
123. Muteyezeri waMutungamiri waSeneti.

CHIGWIMBU 4
Boka Rawanayikha Mitemo Yadziko
124. Wanapinda muBoka raWanayikha Mitemo yaDziko.
125. Zvinadiwa naZvinagundisa munhu kuti avhoterwe kuti ayite waBoka
raWanayikha Mitemo yaDziko.
126. Murangi waBoka raWanayikha Mitemo yaDziko.
127. Muteyezeri waMurangi waBoka raWanayikha Mitemo yaDziko.

CHIGWIMBU 5
Ngani Inagarwa Pamupando Nanhengo Zapharamende
128. Mhikho yanhengo yaPharamende.
129. Ngani inagarwa pamupando nanhengo zaPharamende.

CHIGWIMBU 6
Masimba Yakuyikha Mitemo Nazvinango
130. Masimba nakuseyenza kwaSeneti naBoka rawanayikha Mitemo yaDziko.
131. Mitemo yaPharamende nakuyikhwa kwayene.
132. Kuthanga kuseyenza kwaMitemo yaPharamende.
133. Kunembesva kwaMitemo yaPharamende.
134. Yinango Mitemo minyai.

CHIGWIMBU 7
ZVINADA KUTEYEZVA MUPHARAMENDE
135. Mutungamiri waPharamende.
136. Watungamiri wamisangano yaPharamende.

7
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

Chigwimbu
137. Kuwanda kwanhengo zaPharamende zinapusa kuyita musangano.
138. Kuvhota nakodzero yakutetekwa muPharamende.
139. Mitemo inada kuteyezva.
140. Kuranga muPharamende kwaMutungamiri waDziko nakuranga kwache
kuPharamende.
141. Kupa wanhu wadawanda mukana nakuti wawonewo zvakuyita muPharamende.
142. Kukosha kwazvinayitwa zvaPharamende.

CHIGWIMBU 8
Kurapha Kwangani, Kufudziwa Pabodzipo Namisangano Yapharamende
143. Kurapha kwangani pabodzipo nakufudziwa kwaPharamende.
144. Mavhoti makuru anayitwa panafudziwa Pharamende.
145. Musangano wakuthanga waPharamende pakaitwa vhoti nkuru.
146. Misangano nantsiku zakuphumuza.
147. Kureka kukoshesa kwamaBhiri yaMitemo, zvinarangwa, matsamba
yakugwenga nazvinango panafudziwa Pharamende.

CHIGWIMBU 9
Nkani Zidadando-dando Zina Chakuyita Napharamende
148. Kufukizva kwanhengo zaPharamende.
149. Kodzero yapabodzipo nakuendesa tsamba yakugwenga kuPharamende.
150. Panakumbana Pharamende.
151. Khomiti yaMitemo yinada kuteyezva.
152. Khomiti yinawona zvamitemo muPharamende.
153. Mare yinatambirisiwa Mutungamiri waSeneti, Murangi waPharamende
nanhengo zaPharamende.
154. Munembi waPharamende nawenango waseyenzi.

CHITSAWUKO 7
CHIGWIMBU 1
Hurongwa Nazvinateyezerwa Pakuvhota
155. Zvinada kuteyezerwa pamavhoti.
156. Kuitwa kwamavhoti namareferendamu.
157. Mutemo wakuVhota.

CHIGWIMBU 2
Ngani Zinayitwa Mavhoti
158. Ngani zinayitwa kuvhota.
159. Kuyikha wena pambzvimbo zinanga ziribe wanhu.

CHIGWIMBU 3
Kuganhura Mitanha Yakuvhotera
160. Uzhinji hwamitanha namawadhi.
161. Kuganhuraa mitanha yakuvhotera.

8
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

CHITSAWUKO 8
Kutonga Namatare Amirandu

CHIGWIMBU 1
Maseenzerwe Amatare Yamirandu
162. Masimba awatongi.
163. Hutongi.
164. Kudziyemera kwahwutongi.
165. Zviteyezva mamabasa yaZvauhwutongi.
166. Dare ramirandu rinawona zvaBumbiro raMitemo.
167. Masimba aDare ramirandu rinawona nazvaBumbiro raMitemo.
168. Dare ramirandu rapanchengarenga.
169. Masimba aDare ramirandu rapanchengarenga.
170. Dare ramirandu rapajauru.
171. Masimba aDare rapajauru.
172. Dare ramirandu rinawona naZvawaseyenzi nawawanaseyenzera.
173. Dare ramirandu rinawona naZvahutungamiri.
174. Yena Matare amirandu.
175. Masimba aMatare amirandu aBumbiro raMitemo.
176. Masimba yamadare yamirandu yinati rinawona nazvaBumbiro raMitemo,
rapachengarenga narapajauru yanakhara yaripo pabodzi na-hayapinduki.

CHIGWIMBU 2
Kuvhoterwa Kwawatongi Nakurapha Kwakukhara Kwawo Pazvimbzvimbo

177. Zvinadiwa pamunhu anapusa kudzayita mutongi waDare ramirandu rinawona


nazvaBumbiro raMitemo.
178. Zvinadiwa pamunhu anapusa kudzayita mutongi waDare ramirandu
rapanchengarenga.
179. Zvinadiwa pamunhu anapusa kudzayita mutongi waDare ramirandu rapajauru,
Dare ramirandu rinawona naZvankani zawaseyenzi nawawanaseyenzera naDare
ramirandu rinawona nazvankani zakutungamira.
180. Kugazwa pabasa kwawatongi.
181. Kugazwa pabasa kwawanayemera mumbzvimbo zawatongi.
182. Kugazwa pabasa kwamamejasiti nazinango nhengo zahwutongi.
183. Watongi hawapusi kuyikhwa kuti waseyenzere mumadare mayiri kana
kuyingiza.
184. Kuyikhwa pabasa kwawatongi kunada kupangiza zvidayita wanhu mudziko.
185. Kupika kwakuthanga basa.
186. Kurapha kwantsiku yakutonga kwawatongi.
187. Kugudisva kwawatongi pazvimbvimbo zvawo.
188. Maseenzerwe, mare zawanapiwa nakurapha kwantsiku yinaseenza nawatongi.

CHIGWIMBU 3
Khomisheni Inawona Nazvahwutongi
189. Kugazwa kwaKhomisheni inawona nazvamabasa yahutongi nanhengo
zakhomisheni yeneyi.
190. Mabasa yaKhomisheni inawona nazvahutongi.
191. Kuseenza vidatsazanirana pabodzi na-zviri pamhene kwaKhomisheni inawona
nazvahwutongi.

9
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

CHIGWIMBU 4
Zvidakhanana
192. Mutemo unada kuseenzeswa.
193. Kutonga mirandu yinanga yaitwa kwamadare.

CHITSAWUKO 9
Zvidanada Kuteyezva Pakutungamira Dungwe Rawanhu
194. Zvidanada kukoshesiwa pakutungamira dungwe rawanhu.
195. Mabhizimusi yaDziko.
196. Mabasa yawasewenzi wamumapurazi yahurumende naZvinanada kuteyezva
muhutungamiri.
197. Kurapha kwantsiku yakukhara pambzvimbo yakutungamira mabhizimusi
yahurumende.
198. Mitemo yakuti zviri muchitsawuko 9 zviyitike.

CHITSAWUKO 10
Waseenzi Wahurumende
199. Waseyenzi wahurumende.
200. Maseyenzerwe yawaseyenzi waHurumende.
201. Gurukuta raHurumende rinawona naZvawaseyenzi waHurumende.
202. Mawumbirwe nanhengo zaKhomisheni yinawona naZvawaseyenzi.
203. Mabasa aKhomisheni inawona naZvawaseyenzi waHurumende.
204. Wayemeri waZimbabwe kuna yena madziko.
205. Wanembi wakuru wamabazi aHurumende.

CHITSAWUKO 11
Wanawona Nazvakukoyiwa Kwadziko

CHIGWIMBU 1
Mitemo Yazvidakhanhana

206. Kukoyiwa kwadziko.


207. Wanawona nazvakukoyiwa kwadziko.
208. Maseenzerwe yawanakoya dziko.
209. Boka rinawona nazvakukoyiwa kwadziko.
210. Njira zisina kwazidapeyamira zinaseenzesva pakugurukuta.

CHIGWIMBU 2
Mawuto
211. Mawuto
212. Mabasa yamawuto.
213. Kutumiwa nakuendeswa kwamawuto kubasa.
214. Zvinadiwa mukutumwa kunkondo nawawuto.Kuzvidayirira mukutumwa
kunkondo nawawuto.
215. Gurukuta raHurumende rinawona nazvaMawuto.
216. Kutumgamirwa kwaMawuto.
217. Madetserwe anhengo zaKhomisheni inawona naZvaMawuto.
218. Mabasa aKhomisheni inawona nazvaMawuto.

10
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

CHIGWIMBU 3
Mapurisa
219. Mapurisa namaseenzerwe yawo.
220. Gurukuta raHurumende rinawona nazvaMapurisa.
221. Mukuru mukuru waMapurisa.
222. Madetserwe anhengo zaKhomisheni inawona nazvaMapurisa.
223. Mabasa aKhomisheni inawona nazvaMapurisa.

CHIGWIMBU 4
Wanayita Hutikitivha Hudazera
224. Kudetserwa kwaCHIGWIMBU chawanayita hutikitivha hudazera.
225. Gurukuta raHurumende rinawona naZvawanayita hutukitivha hudazera.
226. Hutungamiri hwawanayita hutikitivha hudazera.

CHIGWIMBU 5
Wanawona Nazvakukoya Nakupungura Wanayita Mirandu
227. Wanawona nazvakukoya nakupungura wanayita mirandu namishando yawo.
228. Gurukuta raHurumende rinawona nazvaWanawona nazvakukoya nakupungura
wanayita mirandu.
229. Mukuru mukuru waWanawona nazvakukoya nakupungura wanayita mirandu.
230. Madetserwe yanhengo zaKhomisheni yinawona nazvaWanawona nazvakukoya
nakupungura wanayita mirandu.
231. Mabasa aKhomisheni inawona nazvaWanawona nazvakukoya nakupungura
wanayita mirandu.

CHITSAWUKO 12
Makhomisheni Adazviyemera Anaingiza Njira Yinateyeza Zvinadiwa Nadungwe
Rawanhu

CHIGWIMBU 1
Zvidakhanhana
232. Makhomisheni adaZviyemera.
233. Zvinangwa ZvaMakhomisheni adaZviyemera.
234. Waseyenzi waMakhomisheni adaZviyemera.
235. Kusununguka kwaMakhomisheni adaZviyemera.
236. N hengo zaM akhomis heni adaZviyemera hazithemeri kupinda
muZvamatongerwe yaDziko.
237. Kuikhwa pamabasa nakugudiswa kwanhengo zaMakhomisheni adaZviyemera.

CHIGWIMBU 2
Khomisheni Inawona Nazvakutsara muZimbabwe

238. Kuikhwa kwaKhomisheni inawona nazvakuvhota muZimbabwe nanhengo


zaKhomisheni iyi.
239. Usenzi h waKhomisheni inawona nazvakuvhota muZimbabwe.
240. Wasingabvumizvi kupantsiwa mabasa muKhomisheni inawona nazvakuvhota
muZimbabwe.
241. Khomisheni inawona nazvaMavhoti muZimbabwe inada kupasa rupoti
runaranga nazvakuvhota namarefendamu.

11
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

CHIGWIMBU 3
Khomisheni Inawona Nazvakodzero Zawanhu muZimbabwe
242. Kuikhwa kwaKhomisheni inawona nazvakodzero zawanhu muZimbabwe.
243. Mishando yaKhomisheni inawona nazvakodzero zawanhu muZimbabwe.
244. Marupoti anatambirwa nakuitwa neKhomisheni inawona nazvakodzero
zawanhu muZimbabwe.

CHIGWIMBU 4
Khomisheni Inawona Nazvawakazi Nawamuna muZimbabwe
245. Kuikhwa kwaKhomisheni inawona nazva wakazi nawamuna nanhengo zaK-
homisheni iyi.
246. Usenzi waKhomisheni yinawona nazvawakazi nawamuna muZimbabwe.
247. Marepoti anayitwa naKhomisheni inawona nazvawakazi nawamuna muZim-
babwe.

CHIGWIMBU 5
Khomisheni Inawona Nazvakufambiswa Kwamazvi muZimbabwe
248. Kuikhwa kwaKhomisheni inawona nazvakufambiswa kwamazvi muZimbabwe
nanhengo zaKhomisheni iyi.
249. Usenzi h waKhomisheni inawona nazvakufambiswa kwamazvi muZimbabwe.
250. Marupoti yaKhomisheni inawona nazvakufambiswa kwamazvi muZimbabwe.

CHIGWIMBU 6
Khomisheni Inawona Nazvarunyararo Nakuhlizana Mudziko
251. Kuikhwa kwaKhomisheni inawona naZvarunyararo nakudhy’izana
muZimbabwe nanhengo zaKhomisheni iyi.
252. Mabasa aKhomisheni inawona naZvarunyararo nakudhy’izana muZimbabwe.
253. Marupoti yaKhomisheni inawona naZvarunyararo nakufambizana
muZimbabwe.

CHITSAWUKO 13
Zvikwata Zvinagudisa Huwori Nakuyitwa Kwamirandu

CHIGWIMBU 1
Khomisheni Inawona Nazvakupeza uwori Nakuyitwa Kwamirandu
254. Kuikhwa kwaKhomisheni inawona nazvakupeza uwori muZimbabwe nanhengo
zakhomisheni iyi.
255. Usenzi hwaKhomisheni inawona nazvakupeza uwori muZimbabwe.
256. Kuseenza kwazvina zviri muCHITSAWUKO 12 pamabasa waKhomisheni
inawona nazvakupeza uwori muZimbabwe.
257. Marupoti aKhomisheni inawona nazvakupeza uwori muZimbabwe.

CHIGWIMBU 2
Boka Rinawona Nazvakutonga Kwamirandu
258. Kuyikwa kwaBoka rinawona nazvakutongwa kwamirandu.
259. Mukuru waBoka rinawona nazvakutongwa kwamirandu nawena waseenzi
waboka iri.
260. Kusununguka kwaMukuru waBoka rinawona nazvakutongwa kwamirandu.

12
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

Chigwimbu
261. Maseenzero awaseenzi waBoka rinawona nazvakutongwa kwamirandu.
262. Mukuru waBoka rinawona nazvakutongwa kwamirandu anada kuranga mazvi
yache kuPharemende kabodzi pakhore.
263. Yena masimba akutonga mirandu.

CHITSAWUKO 14
Hurumende Zambuto Namaguta

CHIGWIMBU 1
Mharurwa
264. Kuparazira kwamasimba namabasa aHurumende.
265. Zvidakosha mukutongiwa kwambzvimbo nakhanzuru.
266. Maseenzerwe yawaseyenzi waHurumende zamitanha namakhanzuru.

CHIGWIMBU 2
Madunhu Makuru Namakhanzuru Amadunhu Makuru Nemaguta
267. Madunhu makuru namanyai aZimbabwe.
268. Makhanzuru yamadunhu makuru.
269. Makhanzuru yamaguta.
270. Usenzi hwamakhanzuru yamadunhu makuru nayamaguta.
271. Makhomiti amakhanzuru amadunhu makuru nayamaguta.
272. Wakuru wakuru wamakhanzuru amadunhu makuru naamaguta.
273. Zvidakhanhana zvinachakuyita namakhanzuru amadunhu makuru namakhan-
zuru amaguta.

CHIGWIMBU 3
Hurumende Zamadunhu
274. Makhanzuru amumadhorobha.
275. Makhanzuru amumuyi.
276. Mabasa amakhanzuru amumuyi.
277. Mavhoti awanaikhwa mumakhanzuru yamumuyi.
278. Uraphu hwantsiku yakukhara pabasa kwanhengo zamakhanzuru.
279. Zvinateyezwa pamaseyenzerwe amakhanzuru.

CHITSAWUKO 15
Machangamire

280. Utungamiri hwamachangamire.


281. Mitemo yidakosha inada kuteyezerwa namachangamire.
282. Mabasa amachangamire.
283. Kugadziwa nakugudisiwa pahuchangamire.
284. Mare inatambirisva Machangamire nazvina zvawanapiwa.
285. Dare raMachangamire raDziko naMatare aMachangamire amadunhu.
286. Mabasa aDare raMachangamire aDziko naMatare aMachangamire amadunhu.
287. Khomiti yinawona nazvakuwimbika naunhu.

13
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

CHITSAWUKO 16
Minda Yakurima
Chigwimbu
288. Sananguro yaChitsawuko 16.
289. Zvidakosha zvinada kuteyezva nazvaminda yakurima.
290. Kupindirira kudakodzera zaDziko paminda yakurima.
291. Kupindirira kwakodzero zawananga wari paminda yakurima.
292. Kukoyeka kwakuyita mwene wamunda wakurima wawanhu wadakhara penepo.
293. Kugowerwa kwaminda yakurima naHurumende.
294. Kugowerwa kwamindayakurima pabodzipo nawene wayo kana kuti wanakhara
payiri.
295. Muripo udanada kutorwa kwaminda yakurima yakhana wene wayo.

296. Kuikhwa kwaKhomisheni inawona nazvaminda muZimbabwe nanhengo


zakhomisheni iyi.
297. Mabasa aKhomisheni inawona nazvaminda muZimbabwe.

CHITSAWUKO 17
Zvamare

CHIGWIMBU 1
Kuseyenzesva Mwamare
298. Zvinada kuteyezva pakuseenzesva kwamare yaHurumende.
299. Mabasa aPharamende pakuwona nazvamare zvinakosheswa naDziko nama-
seenzerwe ayo.
300. Panagondonda mare ingakweretesiwa naDziko, chikwereti chaHurumende
nakuwimbisa kudzahwiriza chikwereti.
301. Kugowerwa kwamare pakati paHurumende zamitanha mikuru namitanha
manyai.

CHIGWIMBU 2
Budu Ramukuchanizva Wamare Yahurumemnde
302. Budu ramukuchanizva wamare yaHurumende.
303. Kutoriwa kwamare kubuda mubudu ramukuchanizva wamare yaHurumende.
304. Kuripa kunayitwa kuBudu ramukuchanizva waMare yaHurumende.

CHIGWIMBU 3
Kubvumizva Kuseyenzesa Mare Yamubudu Ramukuchanizva Wamare
Yahurumende
305. Kukoyiwa kwamare yamuBudu raMukuchanizva waMare yaHurumende.
306. Kubvumizva kuseenzesa mare yinanga yisati yakowiwa.
307. Kuseyenzesva kwamare zviribe kubvumizva.

CHIGWIMBU 4
Kukoyiwa Kwamare Naufumi Hwahurumende
308. Mabasa awakoyi wamare naufumi hwaHurumende.

14
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

CHIGWIMBU 5
Muzezenuri Mukuru Wazvamare Mudziko
Chigwimbu
309. Muzezenuri mukuru waZvamare namishando yake.
310. Kutsariwa kwaMuzezenuri Mukuru wazvamare.
311. Kusununguka kwaMuzezenuri Mukuru wazvamare.
312. Mare yinatambirwa naMuzezenuri Mukuru waZvamare.
313. Kugudisva pamushando kwaMuzezenuri Mukuru wazvamare.
314. Waseenzi wari pantsi aMuzezenuri Mukuru wazvamare.

CHIGWIMBU 6
Zvidakhanhana
315. Kuguriwa kwazvinhu nazvinawo zvidabvumirwa zvinayitwa nahurumende.
316. Kukwewerwa kwamadungwe yanawona nazvamitemo.
317. Bhengi khuru radziko.

CHITSAWUKO 18
Mitemo Yidakhanhana Nayina Yidayingizva

CHIGWIMBU 1
Mitemo Yidakhanhana Zvichiyenderana Namakhomisheni
318. Kuseenzesva kwaCHIGWIMBU 1.
319. Makhomisheni anada kuitwa kuti yazviyemere.
320. Nhengo zamakhomisheni namaseenzerwe yazvene.
321. Mabasa amakhomisheni nazvaanada kuyita.
322. Kupasiwa mare kwamaKhomosheni.
323. Makhomisheni anada kudziwisa maseenzerwe yawo kuPharamende kabodzi
pakhore.

CHIGWIMBU 2
Zvidakhanhana
324. Kuseyenza namwoyo wentse pazvaBumbiro raMitemo.
325. Kupasiwa mare kwamadungwe namasangano adapasiwa pantsi pabumbiro
raMitemo.
326. Mitemo inawoniwa muDziko rapantsi rentse.
327. Zvitenderano nayena madziko.
328. Kudetserwa kwaBumbiro raMitemo.
329. Kuthanga kuseenza kwaBumbiro raMitemo rino namitemo yichasenzesva
pazvidapinduka kubuda kuBumbiro raMitemo yakhara nazvinakhoyiwa.

CHIGWIMBU 3
Sananguro
330. Kuseenzeswa kwaCHIGWIMBU 3
331. Zvidasangana-sangana zvinada kuteyezva pakubvisiswa kwaBumbiro raM-
itemo.
332. Sananguro.
333. Zvidatsazana nazvitsawuko, zvigwimbu nazvina zvidadaro.
334. Mazwi arimuushoma anakumbanizira ari muuzhinji anakumbanizira ari
muushoma.

15
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

Chigwimbu
335. Mathebu namisoro yazvitsawuko nazvigwimbu.
336. Zvidawonana nantsiku.
337. Zvidawonana nawari pazvimbzvimbo.
338. Zvidawonana naPharamende.
339. Nzero nakubvunza nzero.
340. Kuikhiwa kwamunhu pambzvimbo.
341. Kureka basa.
342. Kuyitwa kwamabasa nazvinango zvidadaro
343. Panabvi munhu haasi pabasa muhurumende.
344. Kuwanda kwanhengo zinadiwa kuti musangano uyitiwe nakureka kuwa
pamusangano wamapoka adayitwa pantsi paBumbiro raMitemo.
345. Kupokana kwazvinembva zvidasiyana zvaBumbiro raMitemo.
MKHWATIKIZWA 1: Mureza waDziko, nyimbo yaDziko, Mucherechezva
waDziko naChidhindo chaDziko.
MKHWATIKIIZVA 2: Kupunguzva kwakodzero pangani yamadzudzo yadan-
yangarisa.
MKHWATIKIZWA 3: Kupika nakubvumiza.
MKHWATIKIZWA 4: Zvinadiwa kuti munhu apuse kuvhota.
MKHWATIKIZWA 5: Zvinateyezva pakudetsera mabhiri yaMitemo naZvi-
nango Zvinhu muParamendi.
MKHWATIKIZWA 6: Kuthanga kuseyenza kwaBumbiro raMitemo rino
namitemo ichaseyenzeswa pakupinduka kubuda kuBumbiro raMitemmo
inakoyiwa.

16
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

MHARURWA

_________
Ifepano wanhu wamuZimbabwe,
Tidabatana mukusiyana kwathu, tidabatanizva nachisuwo chathu chakuwa
nakusununguka, kutsazana, kuchaketezva pakhara naugamba hudapangizva pakupokana
nakubzvinyiriri hwawachena, hutsarakhanda namhando zentse zaubzvinyiriri,
Tichipembezesa wamuna nawakadzi wana ushingi wadazvipira kushayikira
munkondoyaChimurenga nankondo zentse zakusunungura Dziko,
Tichikodza madziteteguru yathu nawanhu wariko nyamuntsi wuno wadaseyenza
zvamasimba kuti Dziko rathu yikhuphuke,
Tichikoshesa kuti tinada kuteyeza zvido zvazhinji hwawanhu, ukweweri hudadeka,
hunayitira zvinhu padecha pabodzi na-hunasanangura maseenzero nathemero
yakuteyeza mitemo yaDziko,
Tichitsimbizira kuZvipira kwathu kukoshesa nakukoya kodzero zawanhu
namhando zakusununguka,
Tichibvisisa zviwanikwa zvathu zvidadzara naufumi,
Tichipemberera kudeka kwatsika namagarirwe athu,
Tidazvipira kupeza ngwete nazvinakanganisa kukhuphuka kwathu,
Tinakoshesa kusununguka, kutsazana, kunyarara, kubvuma kusiyana
kwamawonero namayitirwe, kukhuphuka pabodzi na-kuda Dziko yathumukupsvaka
zvinhu zvipsva tidawonana naramangwana ridatsazana,
Tichibvisisa kukoshesa kwaMwariwantsimba zentse, uyo naramangwana rathu
mumanja yake,
Tinapindirana nazviri muBumbiro raMitemo rino kuzvipira kuwumba Dziko
yidabatana, yina kutsazana pabodzi na-yidakhuphuka, yinakoshesa kuyitira zvinhu
padecha, kutsazana, kusununguka, kutsazanirana, kuwa muchadi nakhodzo rakuseyenza
nantsimba,
Pabodzi na-, tichiruwira kukwewerwa nakutsigiriwa naMwari wantsimba zentse,
tinawumba Bumbiro raMitemo rino pabodzi na-tinazvipira kurikoshesa hamutemo
wudakoshesesa waDziko rathu ratinada maningi.

17
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

CHITSAWUKO 1
Zvakurema Zvinada Kucherekezwa
1 Dziko raZimbabwe
Zimbabwe ndidziko rina matayi adawanda yari pantsi pahurumende ibodzi,
yinateyeza zvinadiwa nadungwe rawanhu pabodzi na-rinadzitonga.

2 Kukosha kwaBumbiro ramitemo


(1) Bumbiro raMitemo rino ndiwo mutemo wapajauru wadziko raZimbabwe
pabodzi na-winango mutemo wupi zvawene, tsika namagarirwe zvinapoka naro
zvinagomba basa nandawa yakupoka kwazvinayita naBumbiro raMitemo rino.
(2) Mitemo yiri muBumbiro raMitemo rino inabata wanhu wentse,
kukumbanizira Dziko nahukweweri hwayo hwentse, wanawona naZvakuwumba
kwamitemo yaDziko nawakutonga kwamirandu pakare wayemeri wahurumende
panzvimbo yipi zvayo pabodzipo nakuti mitemo iyi inanada kudzaziswa nawanhu awa.

3 Zvidakosha zvinada kucherekezva nakuteyezva


(1) Zimbabwe yinawakiwa nakuremekeza Zvinhu Zvinateyera Zvidakosha—
(a) kukosheswa kwaBumbiro raMitemo;
(b) kuteyezwa kwamitemo yaDziko;
(c) kodzero zawanhu namhando zakusununguka zidzakoshesesa;
(d) kusiyana kwatsika namakharirwe pabodzipo nakuti kwaZvinakoshesiwa
namapoka adakhanhana-khanhana yawanhu muDziko;
(e) kukosheswa kwahunhu pabodzipo nakuti kwamunhu ekha ekha;
(f) kukosheswa kwakutsazana kwawanhu wentse;
(g) kutsazana kwawamuna nawakazi;
(h) ukweweri hudadeka; pabodzipo nakuti;
(i) kukosheswa nakuremekeza kwankondo yakusununguka

(2) Zvidakosha zvinada kuteyezva muhutungamiri hudadeka, zvinabata


Dziko namapoka yentse nawayemeri wentse wahurumende, paruthatho hupi harwo,
zvinakhanhanisa—
(a) Hurumende yinawumbiwa namapato yazvamatongerwe yadziko
yidakumbaniza pabodzi na-yina teyeza zvinadiwa nawanhu wazhinji;
(b) kuvhotera kwawatungamiri kuna yema pa—
(i) kuti wentse wasamhuka wavhote;
(ii) kuvhota kuitwe wanhu wadasununguka, zviitwe ntsiku nantsiku
pabodzi na—
(iii) pabodzipo nakutimerwa kudatsazana kwawamavhoti;
(c) kusiyirana kutonga kudarongeka mutsure makuvhota;
(d) kuremeredza kodzero zamatongerwe yaDziko yentse;
(e) kukoshesiwa kwamutemo wakupasiwa kwamasimba;
(f) kuremerezwa kwawanhu wamuZimbabwe awo wanapa ntsimba zakutonga
zawatungamiri;
(g) kuyitira zvinhu padecha, kutsazanisa, kusanangura maseyenzerwe
nakubatwa nazvinada kuitwa;
19
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

(h) kukhuchizira kubatana kwawanhu muDziko, kunyarara nakudendereka,


kuchikosheswa kukumbaniza kwakuranga, tsika namakharirwe awanhu;
(i) kurangana kodzero za—
(i) mapoka yawanhu Zvichitsazana nakwawanabuda, khanda rawo,
makharirwe awo kuranga kwawo naZvawanatenda;
(ii) zvirema;
(iii) wakazi, waseye, wana wadoko nandumurwe;
(iv) wadakana munkondo yakusunungura Dziko;
(j) kukowana ufuru hwaDziko zvidatsazana kukumbaniza mabvu;
(k) kuremerezwa kwakodzero zakhara zina wanhu; wakare
(l) kuparazirwa kwantsimba namabasa ahurumende.

4 Mureza waDziko, Nyimbo yadziko, Mudhindo waDziko


naMucherekezo waDziko
Dziko raZimbabwe rina Mureza wadziko, Nyimbo yadziko, Mucherekezo wadziko
pakhara Mudhindo wadziko, izvo zvidaikhiwa muMkhwatikizo 1.

5 Marongerwe anhanho yahurumende


Nhanho zahurumende muZimbabwe zidarongiwa nazvinateyera—
(a) Hurumende yadziko rentse;
(b) Makhanzuru amadunhu makuru naamaguta; pabodzi na—
(c) Makhanzuru yakumaruzevha nayanzvimbo zidatendereza; kuranga kuti—
(i) makhanzuru amutaundi, anadzirikana nadzina ripi zvaro, anayemera
nakutungamira nkani zawanhu wari mumataundi; pakare
(ii) makanzuru yakumaruwa, anadzirikana nadzina ripi zvaro,
anayemera nakutungamira nkani zawanhu wamumaruwa, yari pantsi
pamadunhu manyayi yachigudisva kubuda mumadunhu makuru.

6 Kuranga
(1) Kuranga kunati Chewa, ChiBarwe, English, Kalanga, Koisan, Nambya,
Ndau, Ndebele, Shangani, Shona, Sign Language, Sotho, Tonga, Tswana, Venda
naXhosa, ndiko kunadziwiwa zvapamutemo muZimbabwe.
(2) Mutemo waPharamende unapusa kuranga kuna kuranga kunadzihwa
zvapamutemo pabodzi na-wunapusa kuranga mitauro yichasenzesva pakuumba
zvinembvaa zvidakosha zvahurumende.
(3) Dziko namapoka entse nawayemeri wahurumende chero panyi zvapo
zvinada—
(a) kuwona kuti kuranga kwentse kunadzihwa zviri pamutemo yabatiwa
zvidatsazana, pakare;
(b) kukoshesa kuranga kungada kuseyenzesva nawanhu wanagudiswa
namadanho yanatoriwa nahurumende kana kuti nanjira zakupa masoko.
(4) Dziko rinanada kukuruzira nakusimuzira kuseyenzeswa kwakuranga
kwentse kwamuZimbabwe, kukumbaniza kuranga kwamasaini, pakare inada kuyita
zvinadiwa kuti kuranga kuingizirwe.

20
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

7 Kukuchizira kudziwisva kwawanhu nazvaBumbiro raMitemo


Dziko rinanada kukuruzira kuti rdungwe rawanhu ridziwe nazvaBumbiro
raMitemo, zvikuru kuburikiza na—
(a) kutumbudzura mukuranga kwentse kunadzihwa zviri pamutemo
nakuriparazira mudziko zvidanyanya
(b) kuita kuti Bumbiro ramutemo rino rifundiswe muzvikoro pakare kuti
riyite china chidzidzo chinafundiwa nawana fundira mabasa yakukoya
dziko, wasewenzi wahurumende, pabodzi na-wasewenzi wamumabazi
anasewenza nadungwe wawanhu; pabodzi na—
(c) (c) kukuza wanhu wentse namasangano entse, kukumbaniza
masangano anakanira zvinadiwa nadungwe rawanhu, kuparazira kudziwa
kwaBumbiro ramitemo rino mudziko rentse.

CHITSAWUKO 2
Zvinangwa Zvadziko
8 Zvinangwa zvinatungamira maboka entse nawayemeri wentse
waDziko naHurumende
(1) Zvinangwa zvidanembiwa muChitsawuko chino ndizvo zvinatungamira
Dziko namaboka entse nawayemeri wahurumende padanho wonabvi ripi zvaro
pakuwumba nakuthanga mitemo nakusarura zvinada kuitwa pakuwumba nakukuruzira
kuwapo kwadziko ina mupangizo, idasununguka pakare inateweza zvinadiwa
nauzhinji hwawanhu, munakhariwa nawanhu wadakhuphuka, wachifantsa, pabodzi
na-wachigutsikana.
(2) Zvinangwa zviri muChitsawuko chino zvinada kukoshesiwa pabodzipo
nakutidza kubvisisa zvinada kuitwa naDziko pantsi paBumbiro raMitemo rino kana
kuti pantsi pauna mutemo wungabvi wupi zvawo.

9 Utungamiri hudadeka
(1) Dziko rinada kuwumba nakuikha mitemo yinaita kuti wanhu wasewenze
nantsimba, waite useza, watsanangure masewenzerwe yawo, waitire zvinhu padecha,
wawe wadawimbika pachawo pabodzipo nakuti wawe wadawimbika munkani zamare
pamadanho entse aHurumende pabodzipo nakuti mumabazi entse ahurumende,
pabodzipo nakuti padanyanya ha—
(a) wanhu wanaikhwa pambuto zawutungamiri mumabazi namaboka
ahurumende wananada kutsariwa marenge nakupusa basa kwawo;
(b) panada kutoriwa njira zakuburitsa padecha, kugudisa nakupeza mhando
zentse zauwori pabodzipo nakuti kusewenzesa masimba zvisizvo,
nawanhu wari panzvimbo zamatongerwe adziko nazvamuhurumende.
(2) Dziko rinada kuwona kuti maboka entsse nawayemeri wahurumende
pamadanho entse, kunyanya maKhomisheni nayena maboka anadiwa pantsi paBumbiro
raMitemo rino, apiwa zvakusewenzesa zvidakwana kuyitira kuti apuse kuyita mabasa
awo zvidadeka, zvidatsazana, nakuwimbika pabodzi na- nakuchimbiza

10 Kubatana kwawanhu mudziko, runyararo namutonhoro


Dziko nawanhu wentse, kukhazanisira maboka entse pabodzipo nakuti wayemeri
wahurumende pambuto zvinada kukuruzira kubatana kwawanhu mudziko, runyararo
nakukhara mutendere.

21
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

11 Kuchiziro yakukosheswa kwakodzero namhando zakusununguka


zakakoshesesa
Dziko rinada kutora madanho entse yanapusika kukoya kodzero namhando
zakusununguka zidakoshesesa zidaikhwa muchitsawuko 4 nakukuruzira kuparurwa
nakudzazikiswa kwazo.

12 12 Zvinada kuteyezwa pana zvina chakuyita namadziko yena


(1) Mitemo yadziko raZimbabwe marenge nazvinanada kuteyezva pankani zina
chakuyita namadziko yena inanada kuwumbiwa kuchiteyezva zvinatewera—
(a) kusimudzira nakukoyiwa kwazvinadiwa nadziko raZimbabwe;
(b) kuremekezwa kwamitemo yapantsi pentse;
(c) kukharisana mukunyarara namadziko yena; pabodzi na—
(d) kupeza kusapindirana namadziko yena kuchisewenzeswa njira zina
kunyarara.
(2) Dziko rinada kukuruzira kubatira pabodzipo nakubatana nayena madziko
amuAfrica munkani zazvatsika nemakhariro, zazvakukhuphuka nazaematongerwe
yadziko pabodzipo nakuti inanada kupinda muzvirongwa zvamasangano amadziko
yamudunhu namadziko apantsi pentse, anakuruzira runyarara nakubudirira mudunhu,
muAfrica pabodzipo nakuti pantsi pentse.

13 Kukhupuka kwadziko
(1) Dziko nemapoka entse nawayemereri wahurumende padanho podi ripi
zvaro zvinafanirwa kuunza budiriro yakaenzana pabodzi nakuti nakukasika, kutora
madanho a—
(a) kukuruzira kuzvithangira zvinhu nakupusa kuzviraramira;
(b) kukuruzira kukhuphuka muna zvakurima, zvakugurisirana, zvakugadzirwa
kwazvinhu, zvaunyamusa hwamichina nezvasainzi;
(c) kukuruzira kukhuphuka kwamakhambani yazvigadzirwa nayakugurisirana
nachinangwa chakuwanisa masimba kuwakhari wamuZimbabwe; pabodzi
na—
(d) kuunza kukhuphuka kudatsazana mumbuto zidasiyana-siyana
zaZimbabwe, kunyanya kutsazana kudakakwana pakukhuphuka
kwambuto zakumaruwa nazakumadhorobha.
(2) Matanho yarangiwa nazvawo muCHIGWIMBU chino yadanada kuyita kuti
wanhu wawe nachakuyita pakuwumba nakuthanga zvirongwa zvakukhuphuka zvina
chakuyita nawo.
(3) Matanho arangiwa nazvawo muCHIGWIMBU chino anada kukoiwa
nakuingiza kodzero yawanhu, kunyanya wanhukazi, yakuwaniswa mikana idatsazana
mubudiriro.
(4) Dziko rinada kuwona kuti wanhu wanakhara munharaunda zidasiyana-
siyana wabatsirwa naufumi hurimo mumbuto zavo.

14 Kupa wanhu mantsimba nakuwamba mabasa


(1) Dziko namaboka entse nawayemeri wahurumende padanho ripi zvaro
zvinada kukuruzira nakutora njira zakuwanisa masimba yakuburikiza nenjira
zidaakodzera, ziri padecha, zina kutsazana kuwanhu wentse, maboka entse nzvimbo
zidapotereza zentse zamuZimbabwe zakhara zichigomba mikana yakukhuphuka.

22
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

(2) Ntsiku zentse dziko namaboka entse nawayemeri wahurumende padanhoi


zvinada kuona kuti madanho adawonana pabodzi nakuti adakodzera atoriwa kuitira kuti
wanhu wentse zvawo wamuZimbabwe wathangirwe mabasa, kunyanya hawanhukazi
nawachidoko.

15 Kuwoneka kwaphoso ridakwana


Dziko rinada —
(a) kukuruzira wanhu kurima nakukoya zvekuhla zvidakwana;
(b) kuwona kuti kwadetserwa nkozi zidakwana zakukoyera zvakuhla; pabodzi
nakuti
(c) kukuruzira kuwonikwa kwazvakuhla zvidakwana pabodzipo nakuti
zvinawaka muyiri, kuburikiza nakufunza warunyinji rwawanhu pabodzi
nazinawo njira.

16 Tsika namagarirwe
(1) Dziko namaboka entse nawayemeri wahurumende padanho zvinada
kukuruzira nakukoya tsika namakharirwe yanaunza makhodzo, kurarama kudadeka
nakutsazana kwawanhu wamuZimbabwe.
(2) Dziko namaboka yentse nawayemeri wahurumende padanho nawakhari
wamuZimbabwe wentse zvinada pabodzipo nakutidza kukoya nhaka yaZimbabwe.
(3) Dziko namaboka yentse nawayemeri wahurumende padanho haripi zvaro
zvinada kutora njira zakuwona kuti makhodzo yantsika nemararamirwe yachikara
zvakodziwa.

17 Kutsazaniswa kwawamuna nawakadzi


(1) Dziko rinanada kukuruzira kutsazana kudakwana pakati pewanhurume
newanhukadzi muZimbabwe, zvikuru sei—
(a) dziko rinada kukuruzira kupinda kwawakazi kudakwana muna zventse
zvaupenyu hwamuZimbabwe kuchikoshesa kutsazana kwawo nawamuna;
(b) dziko rinafanirwa kutora matanho entse adakodzera, kusanganisira
matanho azvamitemo, anadiwa kuitira kuona kuti—
(i) wamuna newanhukadzi wadayemerwa zvidatsazana mudziko
namaboka entse nawayemeri wahurumende padanho haripi zvaro;
pabodzipo nakuti
(ii) wanhukadzi wana huwandu hunasvika kana kupinda CHIGWIMBU
chakati nakati hwanhengo zamaKhomisheni entse nayena mabazi
yahurumende yana nhengo zinayita zvakusaruzwa kana kudomiwa,
ayo anaikhwa pantsi paBumbiro raMitemo rino kana kuti pantsi
paMutemo waPharamende upi zvawo;
pabodzi na—
(c) dziko namaboka entse nawayemeri wahurumende hapapi zvapo zvinada
kutora madanho yakuona kuti wanhukadzi wana mikana yekuwana ufuru,
kukhanhanisira mabvu, nanjira yidatsazana nayawamuna.
(2) Dziko rinada kutora matanho adadeka yakudetsera kusarura zvichiyenda
nakureka kutsazana kwawamuna nawanhukadzi kunabuda pamakharirwe namitemo

23
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

yakhateyezva kara.
18 Pabodzipo nakutimerwa kwanzvimbo kudatsazana
(1)Dziko rinada kukuruzira pabodzipo nakutimerwa kudatsazanirana
kwamadunhu entse yaZimbabwe mumasangano namabazi yentse ahurumende
pamadanho entse.
(2) Dziko namaboka entse nawayemeri wahurumende papi zvapo zvinada kutora
madanho adadeka yakuona kuti nharaunda zentse zina mikana yidatsazana yakuwana
ufuru hwakukuza budiriro yazo.

19 Wapwere
(1) Dziko rinada kuikha mitemo nakutora madanho yakuwona kuti pankani
zina chakuita nawapwere, zventse zvaitwa nanjira yidadekera mbuni izi.
(2) Dziko rinada kuikha mitemo nakutora madanho yadadeka, zvichiyenderana
namare nazvina zvakuseenzesa zvinanga zviripo, yakuona kuti wapwere—
(a) wakoiwa mumhuri kana kuti nawabereki kana kuti panzvimbo yidadeka
zvichitewera kugudiswa mumhuri kwawo;
(b) wana pakukhara nezvakuhla zvinawaka muwiri, wanapusa kurapiwa
nakuwana kubatsirwa pakukhara kwawo;
(c) wakoyiwa kuti wareke kubatiwa zvauyanga, kugomba anawakoya kana
mukushupiwa papi zvapene; pabodzi na—
(d) wana mukana wakuwana fundo yidadeka nakufundira mabasa.
(3) Dziko rinada kutora matanho yazvamitemo nayenawo adadeka—
(a) pakukoya wapwere kubuda mukuseenzewa unhapwa; pabodzi na
(b) pakuona kuti wapwere hazimanikizvi kana kubvumiziwa kuita basa—
(i) riribe pabodzipo nakutinderana nazera rawo; kana kuti
(ii) rinaikha mumadzonzoni makharirwe adadeka, fundo, hutano
hwamuyiri kana hwapfungwa kana kuti kuingiza kwamweya, ntsika,
mafungirwe namakharirwe yapwere.

20 Wachidoko
(1) Dziko namaboka entse nawayemeri wahurumende padanho rentse zvaro
zvinada kutora matanho yadadeka, kukhanhanisira zvirongwa zvakumusa maboka
idanga idadzvinyirirwa kara, kuitira kuwona kuti wachidiki, kuranga wanhu wana
makore yakubarwa yari pakati pakhumi namashanu nemakumi matatu namashanu—
(a) wana mukana wakuwana fundo idakodzera pabodzi na-wakufundira
mabasa;
(b) wana mikana yakufambirana nawena napabodzipo nakutimerwa
nakupinda muna zvamatongerwo yadziko, zvakurarama, zvaufumi
nazvinawo zvaupenyu;
(c) wapiwaa mikana yakuwana mabasa nazina njira zakusimbarazwa muna
zvaufumi;
(d) wana mikana yakuchedza namikana yakuenda kunbzvimbo zakuchedzera;
pabodzi na
(e) wakoiwa kubuda kuntsika namakharirwe yadanyangara, kubatiwa zviribe
kutsazana nemhando zentse zakushupiwa.
(2) Mutemo waPharamende unapusa kuyita kuti kuve nachirongwa kana

24
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

zvirongwa zvawachidiki mudziko.


(3) Madanho nazvirongwa zvarangiwa nazvazvo muzvigwimbu zvinyai (1) na
(2) zvinada kunga zvidawonana nawachidiki wentse, zviribe divi razvamatongerwo
radziko razvidzpeyamira pabodzi na-zvidawonana nadziko yentse.

21 Waseye
(1) Dziko namaboka entse nawayemeri wahurumende padanho rentse zvaro
zvinada kutora matanho adadeka, kukumbanizira madanho yazvamitemo, kuwanisa
makhodzo, kutsigirwa nakufuyiwa kwawaseye nakuita kuti wapuse kupinda muzviitiko
zvaupenyu hwamunharaunda zawo.
(2) Dziko namaboka entse nawayemeri wahurumende padanho haripi zvaro
zvinada pabodzipo nakutidza, zvichipindirana namare nazvina zvakuseenzesa zvinanga
zviripo—
(a) kukuruzira wanhu waseya kupinda zvidakwana muzvinayitika
zvidasiyana-siyana zvaupenyu;
(b) kupasa waseye zvakuseenzesa, zvakuhla nakufuyiwa mukurarama
kwawaseye wananga wachida kuthanhuwa;
(c) kuthanga zvirongwa zvinapa wanhu waseye mukana wakuyita zvinhu
zvina kuphusa zvinaenderana nazvawanapusa kuyita, zvinawadekedza
nazvo kuyita nezvawanada; pabodzi
(d) nakuthanga nakukuruzira masangano yanawona nazvakurarama
kwawanhu nachinangwa chakuingiza upenyu hwawaseye.

22 Zvirema
(1) Dziko namaboka yentse nawayemeri wahurumende padanho ripi zvaro
zvinada kukoshesa kodzero zawanhu wadaremara pamiyiri kana mpfungwa, nyanyi
sei kodzero zawo zakubatiwa zvina makhodzo nakukodziwa.
(2) Dziko namaboka yentse nawayemeri wahurumende padanho ripi zvaro
zvinada pabodzipo nakutidza, zvichipindirana namare nazvina zvakuseenzesa zvinange
zviripo, kubatsa wanhu wadaremara miyiri kana mpfungwa kuti wapuse kuzvibatsa
nakuti madzonzoni yavo yachesviwe.
(3) Dziko namaboka yentsse nawayemeri wahurumende padanho chero ripi
zvaro zvinada—
(a) kuthanga zvirongwa zvidanangana nakurarama kwawanhu wadaremara
miyiri kana mpfungwa, kunyanya zvirongwa zvamabasa zvinayenderana
nazvawanapusa kuyita nazvawanapindirana nazvo iwo, kana kuti
zvinapindirana nawanawayemera zviri pamutemo;
(b) kuwongorora zvinanatsa kudikanwa nawanhu wana mhando zentse
zaurema hachinango chinhu chazvinakosheswa zvidanyanya muzvirongwa
zvakukhuphuka;
(c) kukuruzira kuseenzesva nakudetserwa kwanjira zakutumira mashoko
zinayenderana nawanhu wadaremara miyiri kana mpfungwa; pabodzi na
(d) kuthanga nakukuruzira masangano yanawona nazvakurarama kwawanhu
nachinangwa chakukuza hupenyu hwawanhu wana mhando zentse
zaurema.
(4) Dziko rinada kutora matanho adadeka pakuwona kuti nyumba nazvinango
zviwakwa zvinaseenzesva nadungwe rawanhu zvinapusa kuseenzeswambo nawanhu

25
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

wadaremara.
23 Wadanera nkondo
(1) Dziko namaboka entse nawayemeri wahurumende padanho ripi zvaro
zvinanada kupa ruremekedza, kukudza nakutenda kuwadakana nkondo yakusunungura
dziko, kuranga kuti—
(a) awo wadakana munkondo yakusunungura dziko;
(b) awo wadabatsa wawakana munkondo yakusunungura; pabodzi na
(c) awo wadasungwa nazvikonzero zvidanangana nazvakutonga dziko
pangani yankondo yakusunungura dziko.
(2) Dziko rinada kutora madanho, kukumbaniza yazvamutemo, kuyitira kupa
wadakana nkondo yakusunungura dziko masimba muna zvaufuru namukurarama
kwawo.

24 Hukama hwawaseyenzi nawanaseyenzerwa


(1) Dziko namaboka entse nawayemeri wahurumende padanho haripi zvaro
zvinada kuikha mitemo pabodzi na-nakutora madanho adadeka, zvichipindirana
namare nazvina zvakuseyenzesva zvinanga zviripo, kupa munhu yekha yekha mukana
wakuseyenza basa raanazvitsarira, kuyitira kuti awane hupenyu hudadeka hwache iye
namhuri yache.
(2) Dziko namaboka entse nawayemeri wahurumende padanho ripi zvaro
zvinanada pabodzipo nakutidza kupa—
(a) mabasa yakuti wanhu wanaseenza ntsiku zentse;
(b) kugudisva kwazvinagundisa kana kurambiza wanhu kuseenza nakuyita
mabasa yazvaufuru yanayita kuti anhu wakhuphuke;
(c) fundo yazvakuseenza nakuthanga kwazvirongwa zvekufundisva mabasa
kwawanhu, kukhanhanisira zvirongwa zvawanhu wadaremara; pabodzi
na
(d) kuthangiwa kwamadanho anatorwa adatsazana nayakukufuyiwa
kwamhuri, anayita kuti wanhukadzi wawane mukana chaiwo wakuseenza.

25 Kukoyiwa kwamhuri
Dziko namaboka entse nawayemeri wahurumende padanho ripi zvaro zvinada
kukukoya nekunkonkomeza chinhu chinabvi mhuri, kunyanya, zvinada pabodzipo
nakutidza, zvichipindirana namare nazvina zvakuseenzesa zvinanga zviripo, kutora
madanho ya—
(a) kupa kubatsira kuna wanamhai, wanabambo nawenawo wamumhuri
wanafuya wana wanyai; pabodzi na
(b) kupingiza kupoka munyumba.

26 Kuroorana
Dziko rinada kutora madanho yadadeka kuyitira kuwona kuti—
(a) paribe kuroorana kunaitwa paribe kufantsa nakupindirana kusvinu
kwawanada kuroorana;
(b) wana wanyai hawarooziwi;
(c) pana kutsazana kwakodzero namabasa pakati pamwamuna namukadzi

26
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

pantsiku yakunga wari mukuroorana napakufudza kuroorana; pabodzi


na
(d) kana kuroorana kukafudzika, kuburikiza nakufa kana kurambana, panaitwa
kuti pave nakufuyika kwawana kana kuti ananga asara newana, angave
mwamuna kana mukadzi.

27 Fundo
(1) Dziko rinada kutora matanho yentse yanapusika kukuruzira—
(a) fundo yidakoshesesa yinapiwa padecha nawana wanyai; pakara
(b) fundo yapadzauru kukhanisira yakumakorechi namayunivhesiti.
(2) Dziko rinada kutora madanho yakuona kuti watsikana wapiwa mikana
yidatsazana nayawaphare yakuwana fundo pamadanho entse.

28 Pakugara
Dziko namaboka entse nawayemeri wahurumende padanho ripi zvaro zvinada
kutora madanho adadeka yazvamitemo nayenango madanho, zvichipindirana namare
nazvina zvakusseenzesa zvinanga zviripo, yakuona kuti munhu wentse ana mukana
wakuwana pekukhara padadeka

29 Hutano nakurapiwa
(1) Dziko rinada kutora madanho entse yanapusika yakuona kuti mudziko
rentse raZimbabwe mawanisva kubatsirwa kwazvahutano nakurapiwa zvidakoshesesa,
zvidadeka pakara kuchidonha kuwoneka.
(2) Dziko rinada kutora madanho yadadeka, yadatsazana nakukhusa yakuona
kuti paribe munhu ananga akonzeka kana kukonziwa zviribe kufungirwa, anagomberwa
kubatsirwa pakurapiwa pachipatara hachipi zvacho.
(3) Dziko rinada kutora matanho entse, zvichipindirana namare nazvina
zvakuseenzesa zvinanga zviripo, yanakumbaniza kufundisva nazvirongwa zvakudziwisa
unyinji hwawanhu, yakupingiza kumwararika kwandwere.

30 Kuthanhuzva kwawanagomba
Dziko rinada kutora madanho entse yanapusika, zvichipindirana namare
nazvinango zvakuseenzesa zvinanga zviripo, yakuwanisa kukoyiwa kwazvakurarama
nakubatsira wanhu wanagomba.

31 Kubatsirana munkani zamitemo


Dziko rinada kutora madanho entse yanapusika, zvichipindirana namare
nazvinango zvakuseenzesa zvinanga zviripo, akuwanisa magweta yanayemera wanhu
wananga wachitongiwa namhosva zidasiyana-siyana wanenge wasinga pusi kuripira
magweta yawanadzipsvakira wekha.
32 Mbuto zakudzvira nakuchedza
Dziko rinanada kutora madanho entse yanapusika pakukuruzira kuyitwa
kwazvakubzva nazvina zvakuchedza, kukhanhanisira kudetsera mbuto zakuyitira
zvakubzva nazvakuchedzera zawanhu wentse.

27
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

33 Kukoya ruso runabuda kuwakuru wakare


Dziko rinada kutora madanho entse yanapusika pakukuruzira kuyitwa
kwazvakubzva nazvina zvakuchedza, kukumbaniza kudetsera mbuto zakuyitira
zvakubzva nazvakuchedzera zawanhu wentse.
34 Kuseyenzeswa kwamitemo inateyezva namadziko apantsi pentse
Dziko rinada kuwona kuti zvidatenderwa zventse zvidaitwa nadziko raZimbabwe
naanango madziko apantsi pentse zvaikhiwa mumitemo wadziko.

CHITSAWUKO 3
Kugara

35 Kugara kwamuZimbabwe
(1) Wanhu wanabvi wagari wamuZimbabwe nakuti wadabarirwamo, nakuti
wabereki wawo kana wakuru wawo wakara wanakhara muZimbabwe kana kuti
nakunembesa.
(2) Wagari wamuZimbabwe wentse wana kodzero yidatsazana yakuwaniswa
kodzero nazvinabatsira, zvinawaniswa kuwakhari wamudziko pakara wanatarisirwa
kuyita mabasa nazvina zvinatarisirwa kuyitwa nawakhari wamudziko.
(3) Wagari wamuZimbabwe wentse wana kodzero yakuwaniswa kodzero
nazvinobatsira zviri panyantsi, kuingiza pazvinango zvawakhara wanazvo pamutemo—
(a) kukoyiwa nadziko pentse pawananga wari;
(b) kuyita maposipoti nayena maphepa yakufambisa; pakara
(c) kuyita maphepa yakubarwa nazvitupa zvinapiwa naDziko.
(4) Wagari wamuZimbabwe wanatarisirwa kuyita zviri panyantsi, maringe
nazvina hazvipi zvazvo zvawanabvi wayite pantsi pamutemo—
(a) kuwimbika kudziko raZimbabwe;
(b) kukoshesa Bumbiro raMitemo rino nakuremekeza zvidakoshesiwa mareri
pakara masangano yanaumbwa zvichibuda namitemo yiri pantsi paro;
(c) kuremekeza mureza wadziko nanyimbo yadziko; pakara
(d) nepentse pawanapusa, kukoya Zimbabwe nakudzitonga kwayo.

36 Kugara nakuda kwakubarirwa mudziko


(1) Wanhu wanabvi wawagari wamuZimbabwe kana wabarirwa muZimbabwe
pakara, pawananabarwa—
(a) mama kana bambo wawo wari mugari wamuZimbabwe; kana kuti
(b) mbuya kana sekuru wawo wari mukhari wamuZimbabwe zvichipindirana
nakubarirwamo kana kuti wabereki kana wakuru wakara awo wadanga
wari wakhari wamuZimbabwe.
(2) Wanhu wanabarirwa kunza kwadziko raZimbabwe wanabvi wakhari
wamuZimbabwe kana, pawanabarwa, mubodzi wawabereki wawo ari mukhari
wamuZimbabwe pakara—
(a) adadzagara muZimbabwe; kana kuti
(b) achiseenzesa Dziko kana sangano rinayita mabasa kumadziko yadasiyana-
siyana yari kunza kwadziko raZimbabwe.

28
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

(3) Mwana achiri munyai anawoniwa ari muZimbabwe, ana makore, kana kuti
anayita haana makore yakubarwa yari pantsi pakhumi namashanu, pakara achirekerwa
kudziwiwa dziko rache kana wadamubara, achabvi mukhari wamuZimbabwe nakuda
kubarirwa kwache muZimbabwe.

37 Kugara nakuda kwakugara kwawadakubara kana wakuru wako


wakare
Kuchiteweziwa zviri muchigwimbu 36(2), wanhu wanabarirwa kunza kwadziko
raZimbabwe wanabvi wakhari wamuZimbabwe nakuda kwaukhari kwawadawabara
kana kwawakuru wawo wakara kana, pakubarwa kwavo—
(a) una wawabereki kana kuti mbuya kana sekuru wavo wananga wari
mukhari wamuZimbabwe nakuda kwakubarirwa muZimbabwe kana
kuti nakuda kwakuti wabereki kana kuti sekuru nambuya wawo wakhari
wakhari wamuZimbabwe; kana kuti
(b) una wawabereki wawo akhari mukhari wamuZimbabwe kubuda
nakunembesa;
pakara kubarwa kwawo kwakanembeswa muZimbabwe nenjira inapindirana namutemo
wuri kupindirana nakunembeswa kwawana wananga wabarwa

38 Kugara nakuda kwakunembesa


(1) Munhu wentse ananga aroora kana kurooriwa namukhari wamuZimbabwe
kwamakore anasvika mashanu, dzuwa rinatariswa risati rasvika kana kuti rapinda,
pakara ana zventse zvininadiwa pantsi paMutemo waPharamende, anapusa, kana
achinge aruwira nakuda kwakunembera, yakunembesva hamukhari wamuZimbabwe.
(2) Munhu wentse adakhara muZimbabwe ntsiku zentse zviri pamutemo
kwamakore anasvika khumi, dzuwa rinatarisva risati rasvika kana kuti rapinda, pakara
ana zventse zvinadiwa pantsi paMutemo waPharamende, anapusa, kana achinge aruwira
nakuda nakunembera, yakunembesva hwamukhari wamuZimbabwe.
(3) Mwana munyai asiri mukhari wamuZimbabwe, ese adatorwa hamwana
zviri pamutemo namukhari wamuZimbabwe, dzuwa rinatarisva risati rasvika kana
kuti rapinda, pakara ana zvinadiwa pantsi paMutemo waPharamende, anapusa, kana
achinge aruwira nakuda kwakunembera, yakunembesva hamukhari wamuZimbabwe

39 Kugudiswa kwakugara kwako


(1) Ugari hwamuZimbabwe anawoniwa nakumbesa hunapusa kukugudiswa
kana—
(a) munhu ananga achirangiwa nazvache akawona ugari nakubira, kupwata
kana kuzeresa chadi chidakosha; kana kuti
(b) pantsiku yankondo yakhakaniwa naZimbabwe, munhu ananga achirangiwa
nazvache akagurisirana namuvengi zviribe pamutemo, kana kuranga
namuvengi kana kuti akayita bhizimusi haripi zvaro achidziwa kuti ari
kubatsa muvengi munkondo iyi.
(2) Ugari hwamuZimbabwe nakuda kwakubarirwa muZimbabwe unapusa
kufudziwa kana––
(a) ugari uhwu hudawoniwa nakuburira, kupwata kana kuzeza chadi
chidakosha namunhu aupi zvache; kana kuti
(b) kana kuchitarisva munhu anarangiwa nazvachee muchigwimbu 36(3),

29
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

dziko kana wabereki wamunhu uyu zvikadzadzihwa, pakara zvikapangiza


kuti munhu uyu agari mugari warina dziko.
(3) Ugari hwamuZimbabwe ahudi kufudziwa pantsi pachigwimbu chinechi
kana munhu achidzapeisira achiribe ugari hwarina dziko.
40 Kuramba wuri mugari paribe kuroorwa kana kurambana
Ugari hwamuZimbabwe hahufudziki nakuda kwakuroora kana kurooriwa kana
kurambana kwawakhada roorana.

41 Mukumbi unawona nazvakuGara nazvakupinda nakubuda mudziko


Mutemo waPharamende unada kuyita kuti kuikwe Boka rawanawona nazvaUgari
pakara zvakupinda nakubuda kwawanhu mudziko rinawumbiwa nasachigaro nawenango
zinasvika kana kupinda biri, zinarangiwa naMutungamiri waDziko, rina basa ra—
(a) kupa kana kufudza ugari hunawoniwa nakuda kwakunembesa;
(b) kubvumiza wanhu wasiri wagari wamudziko kugara nekuseenza
muZimbabwe, nakuikha mitemo nazvawanatarisirwa kuyita pawananga
wachigara nakuseenza muno;
(c) kuyita yena mabasa yanapusa kupiwa Boka iri pantsi paMutemo
waPharamende.

42 Masimba yaParemende nakuda kwazvaugari


Mutemo waPharamende unapusa kuikha mutemo unapindirana naChitsawuko
chino wa—
(a) zvinada kuteweziwa kuti munhu awane ugari hwamuZimbabwe nakuda
kwakunembesa;
(b) kuti munhu apuse kuramba ugari hwamuZimbabwe nakudzidira kwachee
zvache;
(c) zvinanada kuteweziwa pakufudza ugari hwamuZimbabwe hudawoniwa
nakudaa kwakunembesa;
(d) kupetera ugari hwamuZimbabwe hwagaripo;
(e) kurambiziwa kuwa mugari wamadziko mayiri kuna awo wananga wari
wagari nakuda kwakuti wabereki kana wakuru wawo wakara wagari
wagari wamuZimbabwe kana kuti nakuda kwakunembesa; pakara
(f) kudzazikisa zvamuChitsawuko chino.

43 Kuramba wuri mugari nakuhwirizirwa ugari hwakaripo


(1) Munhu wentse adanga ari mugari wamuZimbabwe dzuwa rakuthanga
kuseenza kwaBumbiro raMitemo rino risati rasvika, anaramba ari mugari
wamuZimbabwe kana dzuwa iri rapinda.
(2) Munhu wentse adabarirwa muZimbabwe dzuwa rinanga richirangwa
nazvazvaro risati rasvika, mugari wamuZimbabwe nakuda kwakubarirwamo kana—
(a) una wawabereki wache kana kuti wabereki wache wentse wadanga
wari wagari wamudziko yidadzaita nhengo yaSangano raMubatanizwa
wamadziko yakuChamhembe kwaAfrica nakuda kwachibvumirano

30
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

chidanemberanwa kuWindhoek, kuNamibia musi wa17 Nyakhukhu,


1992; pagara
(b) adagara ari mugari wamuZimbabwe padzuwa rinanga richirangwa
nazvaro.
CHITSAWUKO 4
Kudziwisva Kwakodzero

CHIGWIMBU 1
Kuseyenzesva Nakubvisisva Kwachitsawuko 4

44 Basa rakukuza kodzero zawanhu zidakoshesesa


Dziko nawanhu wentse zvawo, kukumbaniza wanawona nazvamitemo, namaboka
yentse nawayemeri wahurumende padanho haripi zvaro zviathemerwa kukodziwa,
kukoya, kukuruzira nakudzazikisa kodzero namhando zakusununguka zidaikhiwa
muChitsawuko chino.

45 Kuseyenzeswa kwaChitsawuko 4
(1) Chitsawuko chino chinofanirwa kutevezwa neDziko neutungamiri hwayo
hwose, masangano ezvyamitemo neeutongi, newamiririri vehurumende padanho chero
ripi zvaro.
(2) Chitsawuko chino chinanada kuteyezwa nawanhuwo zvavo newanaona
nazvamitemo zvichipindirana nakuti zviri muchitsawuko zvinapindirana nawo tani,
kuchikosheswa mayemero yakodzero nakusununguka zvinanga zvichirangwa nazvazvo
nazvinanga zvichithera kuyitwa pantsi pachitsawuko chino.
(3) Wanaona nazvamitemo pakara wanhuwo zvavo wana kodzero
namhando zakusununguka zvidapiwa pantsi paChitsawuko chino zvichiranga kuti
wanada kuwanisva kodzero namhando zakusununguka izi nanjira yidakodzera kuti
wazviwaniswe.

46 Kubvisiswa kwaChitsawuko 4
(1) Pakubvisisa Chitsawuko chino, dare ramhosva kana sangano—
(a) rinada kudzazisaa kodzero namhando zakusununguka ziri muChitsawuko
chino;
(b) rinada kukuruzira zvinakoshesiwa mudziko rinateyeza zvido zvauzhinji
hwawanhu rinakoshesa kuyitira zvinhu padecha, mutsazaniso, rinakoshesa
chiremera chamunhu, kutsazana nakusununguka, pakara kunyanya,
rinakoshesa mitemo nentsika zidadeka zviri muchigwimbu 3;
(c) rinada kukoshesa mitemo yamadziko yapantsi pentse nazvibvumirano
zventse zvidanemberanwa naZimbabwe nayena msdziko;
(d) rinada kukoshesa mitemo yentse yaBumbiro raMitemo yino, kunyanya
mitemo nazvinangwa zviri muChitsawuko 2; pakara
(e) rinapusa kuwongorora mitemo yamadziko yena yadakodzera;
pajauru pakuwongorora zvina zventse zvinanada kucherekezwa pakubvisisa Bumbiro
raMitemo.
(2) Pakubvisisa mutemo napakuwumba mitemo yinaseenzesva pakurarama
kwawanhu kwamadzuwa yentse, dare ramirandu, sangano kana boka rinada kukuruzira
nakutungamirirwa nempfungwa nazvinangwa zviri muChitsawuko chino.

31
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

47 Chitsawuko 4 hachinyangazi kuwapo kwazina kodzero


Chitsawuko chino hachirambizi kuwapo kwazina kodzero namhando
zakusununguka zinapusaa kukoshesiwa kana kupantsiwa pantsi pamutemo, kana
zvichipindirana neChitsawuko chino.
CHIGWIMBU 2
Kodzero Zawanhu Namhando Zakusununguka Zidakoshesesa

48 Kodzero yakurarama
(1) Munhu wentse ana kodzero yekurarama.
(2) Mutemo unapusa kubvumiza kuti mutongo wakuuraya upantsiwe basi kuna
munhu ananga auraya unango munhu zvina usinye, pabodzipo nakuti—
(a) mutemo weneyu unanada kubvumiza dare ramirandu kuwa namasimba
yakupusa kupa kana kureka kupa mutongo wakuuraya;
(b) mutongo weneyu unapusa kupiwa basi hamutongo wakupeisira mudare
ramirandu rina masimba yakuyita izvi;
(c) mutongo weneyu haupusi kupiwa kumunhu—
(i) adanga ana makore yakubarwa yari pantsi pamakumi mayiri
naribodzi pantsiku yaadaparamura murandu; kana kuti
(ii) ana makore yakubarwa anapinda makumi manomwe;
(d) mutongo weneyu haupusi kupiwa kumukadzi; pakara
(e) munhu ananga apiwa mutongo weneyu anapusa kuwa nakodzero
yakuruwira kurekererwa kana kukuchesverwa mutongo kuMutungamiri
waDziko.
(3) Mutemo waPharamende unanada kukoya upenyu hwawana wasati
wabarwa, pakara Mutemo weneyu unathemerwa kubvumiza kuti nhenga igudiswe basi
kuchitewezva zvidanembiwa namutemo weneyo.

49 Kodzero yamunhu yakuwa adasununguka


(1) Munhu wentse ana kodzero yakuwa nakusununguka, iyo inakumbaniza
kodzero—
(a) yekureka kukoyiwa adasungiwa aribe kutongiwa; pakara
(b) yakureka kunyimiwa kusununguka kwache paribe chaanyangaza kana
kuti paribe chaayangaza chisvinu.
(2) Paribe munhu anaendeswa kujeri nakuti agunda kudzazikisa zvaanada
kuyita.

50 Kodzero yawanhu wananga wadasungiwa nawadakoyiwa


mukusungiwa
(1) Munhu wentse ananga asungiwa—
(a) anada kudziwisva, pantsiku yakusungiwa kwache, chayita kuti asungiwe;
(b) anada kubvumizva, nakuchimbiza—
(i) achibhadharirwa naDziko, kudziwisva mwamuna kana mukadzi
kana nyauya wache, kana kuti nkama yache kana gweta, kana unawo
munhu waanazvitsarira ekha; pakara
(ii) achizvibhadharira, kubvunza nzero padazera kugweta kana

32
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

kumuseenzi wazvahutano waanazvitsarira ekha; pakara anada


kudziwisva nazvakodzero yeneyi nakuchimbiza;
(c) anada kubatwa zvina unhu nakuremekezwa kuchiremera chache;
(d) anada kuphuthumurwa paribe kumanikizwa kuyita zvina zvinhu
pantsiku yaananga adayemera kudziwisva murandu wache kana
kutongiwa, kusiya kwakunga pana zvikonzero zvadakosha zvinayita
kuti arambe adakoyiwa adasungiwa;
(e) anada kubvumizwa kuramba kuwa pamutemo kwakusungiwa kwache
iye pachezvache mudare ramirandu pakara anada kuphuthumurwa
nakuchimbiza kana asungiwa zvisiri pamutemo.
(2) Munhu wentse ananga asungiwa kana kukoyiwa adasungiwa—
(a) nakuda kumuendesa kudare ramirandu; kana kuti
(b) nakuda kwakuti ananga achibvi adaparamura murandu;
pakara ananga aribe kuphuthumurwa, anada kuikhwaa kudare ramirandu nakuchimbiza,
pakara mukati mantsiku isikapindi maawa makumi manayi namasere chero zvatani
zvazvo, kubuda pakusungiwa kwache kana pakuthanga kukoyiwa adasungiwa,
hazvinanyi nakuti ntsiku yayarangiwa iyi yinasvika wuri musi weMugobera, Sondo
kana dzuwa ridarangiwa nahurumende kuti kurekiwe kuseenza.
(3) Munhu wentse ananga aribe kuendesiwa kudare ramirandu mukati mamaawa
makumi manayi namasere arangwa muchigwimbu chinyai (2) ananada kuphuthumurwa
nakuchimbiza kusiya kwakubvi ntsiku yakukoyiwa kwache adasungiwa yaingizva
nadare ramirandu rina masimba yakuyita izvi.
(4) Munhu wentse ananga asungiwa kana kukoyiwa adasungiwa nakuda
kwakubvi adaparamura murandu ana kodzero—
(a) yakuramba adawatama;
(b) yakudziwisva nakuchimbiza—
(i) nazvakodzero yache yakuramba adawatama; pakara
(ii) zvinadzayitika mutsure makuramba kana kureka kuramba
adawatama;
(c) yakusamanikizwa kuranga zvidazera hananga zvipi zvazvene kana
kubvuma murandu; pabodzipo na
(d) pabodzipo nakutinda kudare ramirandu kakuthanga kubuda paadasungiwa,
yakudziwisva murandu wache kana kudziwiswa chidayita kuti arambe
adakoyiwa adasungiwa, kana kuti yakuphuthumurwa.
(5) Munhu wentse adakoyiwa adasungiwa, kukhanhanisa ananga adatopantsiwa
mutongo nekara, ana kodzero—
(a) yakuuziwa chidayita kuti arambe adakoyiwa adasungiwa nakuchimbiza;
(b) achidzibhadharira, yakubvunza nzero padazera kugweta raanadzitsarira
pachezvake, pakara yakudziwisva nazvakodzero iyi nakuchimbiza;
(c) yakuranga kana kuwoniwa na—
(i) mwamuna kana mukadzi kana nyauya wache;
(ii) nkama;
(iii) mupi wanzero wachitendero waanadzitsarira pachezvache;
(iv) gweta raanadzitsarira pachezvache;
(v) museenzi wazvautano waanadzitsarira pachezvache; pakara
(vi) zvichipindirana nakuti mitemo inabvisisika yidanangana

33
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

namaseenzerwe yamajeri kana mbuto zinakoyiwa wadasungiwa


inazvibvumiza chere, chero unangowo munhu waanadzitsarira
pachezvake;
(d) yakukoyiwa nanjira inapa makhodzo yamunhu, kukhanhasira mukana
wakuyita zvinasimbisa muyiri nakupiwa, achibhadharirwa naDziko,
pagare padakodzera, chimbuzi, kuchena kwache, zvakuhla zvinawumba
muyiri, zvapabodzipo nakutirenga zvidakodzera nakurapiwa; pakara
(e) yakupikisa kukoyiwa adasungiwa kwache iye ekha mudare ramirandu
pakara yakuphuthumurwa nakuchimbiza kana kukoyiwa kweneku paribe
pamutemo.
(6) Munhu wentse ananga adakoyiwa adasungiwa achiyemera kutongerwa
murandu waananga achipiwa asi aribe kutongiwa mukati mentsiku
yidakodzera, ananada kugudisva mukusungiwa paribe zvaanada kuyita
kana kubvi ayite zvina zvinayita kuti kana adaphuthumurwa—
(a) anayenda kundotongiwa;
(b) haanyangazi umbowo huchadzapiwa pakutongiwa kwamurandu; pakara
(c) haaparamuri una murandu kutongiwa kwache kusati kwathanga.
(7) Kana pana zvakufungizira kuti una munhu adakoyiwa mukusungiwa zvisiri
pamutemo zvidadeka, kana kuti zvisingadzihwi kuti munhu adakoyiwa kupi, chero
munhu anapusa kpabodzipo nakutinda kuDare ramirandu rapajauru kuyaruwira—
(a) kuti munhu ananga adakoyiwa mukusungiwa aphuthumurwe kana kuti
ayendeswe kudare ramirandu kuti zviwoniwe kuti kukoyiwa kwache kuri
pamutemo chere, kana kuti kuruwira kuti kunanga kudakoyiwa munhu
uyu kudzihwe;
(b) kuti kukoyiwa kwamunhu uyu kuwoniwe hakuri pamutemo nakuyita kuti
aphuthumurwe nakuchimbiza;
pakara Dare ramirandu rapajauru rinapusa kupa mutongo chero upi zvawo unanga
udadeka pana zvinanga zvichiyitika.
(8) Kusungiwa kana kukoyiwa mukusungiwa hakupindirani nachigwimbu
chino, kana kuti hakudzazisi zvidapiwa pantsi pachigwimbu chino, hakuri pamutemo.
(9) Munhu wentse ananga asungiwa kana kukoyiwa mukusungiwa zvisiri
pamutemo ana kodzero yakuripiwa namunhu ananga ayita kuti asungiwe kana kukoyiwa
kwache, asi mutemo unapusa kuyita kuti wanhu wanoteyera wasabhadhariswe muripo
pantsi pachigwimbu chino—
(a) museenzi wazvakutonga ananga ayita basa rache haazvinadiwa pakara
nachivimbo chakuyita basa zvidadeka;
(b) museenzi wahurumende haupi zvache ananga ayita basa rache hazvinadiwa,
nachivimbo chakuyita basa zvidadeka pakara pantsingapangizi kugomba
kudziwa kana hany’a.

51 Kodzero yamunhu yakuyita chiremera


Munhu wentse ana chiremera chache paupenyu hwaanadziraramira ega pakara
hwaanararama pakati pawena, pakara ana kodzero yakuti chiremera ichi chiremekezwe
nakukoyiwa.

34
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

52 Kodzero yamunhu yakukoyeka


Munhu wentse ana kodzero yakukoyeka kwamuyiri wache namupfungwa. Izvi
zvinakumbaniza kodzero—
(a) yakusununguka kubuda kumhando zentse zamhirizhonga zinanayitwa
nawenango wanhu;
(b) zvichipindirana nauna mutemo wuri muBumbiro raMitemo rino haupi
zvawo, yakutsara zvakuyita pankani zakubara;
(c) yakusaikhwa mupsvakurudzo yazvautano kana yazvasainzi kana
yakutorwa kana kuseenzesva kwakanhindi kapamuyiri pache paribe
kutsanangurirwa zvidadzara nakupa mvumo.

53 Kusununguka kwakureka kusakonzesiwa nakubatiwa zvauyanga


zvinagudisa unhu
Paribe munhu ananada kukonzesva panyama yache kana kuti mumpfungwa hanjira
yakuti arange zvidazeraa kana kuti ananada kubatwa nakupungurwa zviribe hunhu.

54 Kusununguka kwakuti ureke kubatiwa hanhapwa


Paribe munhu anada kubatwa anhapwa.

55 Kusununguka kwakuti ureke kumanikizva kuseyenza


Paribe munhu anada kumanikizva kuseyenza.

56 Kutsazana nakureka kusanangurana


(1) Wanhu wentse wadatsazana pamutemo pakara wana kodzero yakukoyiwa
nakubatsirwa zvidatsazana namutemo.
(2) Wakazi nawamuna wana kodzero yakubatwa zvidatsazana, kukumbaniza
kodzero yakupiwa mikana yidatsazana munkani zazvamatongerwe yadziko,
zvakukhuphuka, zantsika namagarirwe nazakurarama
(3) Munhu wentse ana kodzero yakuti areka kubatiwa zviribe kutsazana
pakara zvina kutsara nakuda kwadziko rache, ruwara rwakhanda, dzinza,
kwaabarirwa, kudabuda dzinza rache, kuranga, kukhuphuka kwache, chaanatenda,
bato razvamatongerwe radziko raanatsigira, mafungirwe, ntsika namagarirwe, kuti
mwamuna kana kuti mhukadzi chere, kuti adarooriwa kana kuroora chere kana kuti
hui, kukura, kuti ana nhenga chere kana kuti hui, urema, chimbzvimbo muupenyu,
pabodzipo nakuti kuti adabarwa mumuchato chere kana kuti kunza kwamuchato.
(4) Munhu anabvi abatwa zvina kutsarwa hazvarangwa muchigwimbu chinyai
(3) kana—
(a) adaitwa kana kurambizva china chinhu, iye pachake kana kuti kuburikiza
nazina njira, chinanga chiribe kuitirwa kana kurambizva wenango wanhu;
kana kuti
(b) wenango wanhu wadapiwa, iwo pachawo kana kuburikiza nazina njira,
mukana waananga aribe kupiwa.
(5) Kutsara pachipi zvacho chanembiwa muchigwimbu chinyai (3) kuribe
kutsazanirana kunza kwakunga zvaoniwa kuti kutsara uku kudatsazanirana pakara
kudakodzera mudziko rinateyeza zvido zvaunyinji hwawanhu, rinaitira zvinhu padecha,
rina kutsazanisa, rinakoshesa chiremera chamunhu, kutsazana nakusununguka.

35
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

(6) Dziko rinada kutora njira ramitemo nazinawo zakukhunizira kuwonisva


kwakutsazana nazakukoya kana kumusizira wanhu kana maboka yawanhu wadagomba
zvawadanada kuwona nakuda kwakutsara kuribe kutsazanirana, pagara—
(a) njira izi zinada kutoriwa kuyitira kudetsera zvinhu chaizvo zvinanada
kudetserwa;
(b) paribe njira idadaro inada kuwoniwa kuti riribe kutsazanisa kana
kuchiringwa zviri muchigwimbu chinyai (3).
57 Kodzero yakugomba kudziwa zvahupenyu hwamunhu
Munhu wentse ana kodzero yakuti wanhu wagombe kudziwa zvina chakuyita
naupenyu hwache inakukumbaniza kodzero—
(a) Yakureka kupindirwa panyumba kana panzvimbo pache paribe mvumo
yache;
(b) yekuramba kusechiwa pache zvache, muyi wache kana mbzvimbo yache;
(c) yakureka kutorerwa zvinhu zvache;
(d) yekureka kukanganisirwa kureka kudziwa kwazvaananga achiranga
nawenango wanhu; kana kuti
(e) yakuti zviri mayererano nehutano hwache zvireke kuuziwa wenango
wanhu.

58 Kupfantsa nakukumbana nawena waunada


(1) Munhu wentse ana kodzero yakuwa pabodzipo nakufambirana nawaanada,
pakara kodzero yakuramba kukumbana kana kufambirana nawena.
(2) Paribe munhu anada kumanikizwa kuwa nhengo yarinango sangano kana
boka kana pabodzipo nakutinda

59 Kusununguka kwakuti unapangizira uchipangiza kukonziwa


Munhu wentse ana kodzero yakupangizira pakara yakuendesa ntsamba
yakupangiza kukonziwa, asi kodzero izi zinada kudzazikisva mukunyarara.

60 Kusununguka kwakuti ufunge zvaunada


(1) Munhu wentse ana kodzero yekuwa nakusununguka kwakufunga zvaanada,
inakhanhanisira—
(a) kusununguka kwapfungwa, mawonerwe, chitendero kana zvaanawimba
mazviri; pakara
(b) kusununguka kwakuteyezera nakudzazikisa kana kuparazira mpfungwa,
mawonero, chitendero kana zvaanawimba mazviri, padungwe rawanhu
kana kuti pache okha, ari okha kana kuti adabatana nawena.
(2) Paribe munhu anapusa kumanikizwa kuyita kupika inapokana nachitendero
kana zvaanawimba mazviri kana kuyita kupika nanjira inapokana nachitendero kana
zvaanawimba mazviri.
(3) Wabereki nawakoyi wawana wanyai wane kodzero yekutsara,
zvichipindirana nazvawanawimba mazviri, ntsika nachitendero zvinateyezva nawana
wawo pakuthundumuka, basi wachireka kukanganisa kodzero zinapiwa wana wawo
pantsi paBumbiro raMitemo rino, kukubaniza kodzero zavo mukufunda, hutano,
kukoyeka nakurarama zvidadeka.

36
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

61 Kusununguka kwakuti urange zvaunada nakusununguka


kwakugudiswa kwamazvi
(1) Munhu wentse ana kodzero yakusununguka pakuranga zvaanada,
inakukumbaniza—
(a) kusununguka kwakupsvaka, kutambirwa kana kuikha mpfungwa zache
kana kuna kudziwa;
(b) kusununguka kwakunemba, kpabodzipo nakutimba kana kuyita zvinawo
zvinagudisa mpfungwa zache kana chipo chache pakara kwakuyita
mpsvakuruzo yasainzi yaanada; na
(c) kusununguka kwakufunda, kufundisa nakunemba zvaanada.
(2) Munhu wentse ana kusununguka kwakugudisa zvaanada mumanyunzupepa
kana kuseenzesa zinangowo njira zakugudisa mazvi, pakara kusununguka uku
kunakhanhanisira kureka kuranga kwabuda mazvi nawatori wamazvi.
(3) Nyumba zamhepo nazina njira zakugudisa kwamazvi zinaseenzesa michini
zvina kusununguka kwakuikhwa, kuchikosheswa zvinateyezva pakupa maraisenzi
naDziko basi—
(a) zvadakodzera pamitemo yezvamasaisai nazina njira zakukovera zvinadiwa
pakubata masaisai; pabodzipo nakuti
(b) zvichireka kuuziwa zvakuyita nahurumende pakara zvichireka kudzazikisa
zvinadiwa nawari muzvamatongerwe yadziko kana wanada zvakupsvaka
mare.
(4) Kpabodzipo nakutindesva kwamazvi kwentse kuri pantsi paHurumende
kunanada—
(a) kuwa kudasununguka pakutsara zvinanada kuwa munyumbayamhepo
nakunambo kugudisva kwamazvi;
(b) kuwa kuribe kukotamira thiwi ribodzi; pakara
(c) kunawonesa mukana wudatsazanirana wakurangwa kwampfungwa
namawonerwe adasiyana pakara haapindiraniba nayawena.
(5) Kusununguka kwakuranga zvaunada nakwakugudisva kwemaazvi
hakukhanhanisiri—
(a) kukuchizira nyonganyonga;
(b) kukuchizira kuwenga kana mazvi yakutuka kana kushora;
(c) mayemero kana unhu hwamunhu; kana
(d) kodzero yamunhu yekuwa pache ekha kuribe kukodzera.

62 Kupiwa kwamazwi
(1) Mugari wentse wamuZimbabwe kana kuti munhu adabvumizva kugara
muZimbabwe zvachentse, kukhanhanisira wanawona nazvamitemo namasangano
yanawona nazvakufambiswa kwamazvi muZimbabwe zvina kodzero yakuwanisva
mazvi hayapi zvawo adakoyiwa naDziko namaboka entse nawayemeri wahurumende
padanho haripi zvaro, kana yachidiwa kukoya kodzero kana zvinadiwa pakutsananguza
maseenzerwe kuwanyinji.
(2) Munhu wentse, kukhanhanisira masangano yanawona nazvakufambiswa
kwemazvi zvina kodzero yakuwonesva mazvi hayapi zvawo yadakoyiwa namunhu
haupi zvache, kukhanhanisira Dziko, kana yachidiwa kuyitira kuwonesa kana kukoya

37
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

kodzero.
(3) Munhu wentse ana kodzero yakudetsera mazvi arangiwa zvidanyangara,
kana kugudisa mazvi yakupwata kana yananga yanyangaziwa yana chakuyita namunhu
weneyo ananga adakoyiwa naDziko kana maboka entse nawayemeri wahurumende
padanho haripi zvaro.
(4) Kunada kuikhwa mutemo udanangana nakudzazikisa kodzero iyi, ese
uchipusa kuchepesa mukana wakuwonesva kwamazvi nakuda kwakuti pawe nakukoya,
kukoyeka kwadungwei rawanhu kana kukoya kwamazvi kunaringiwa pakuyitwa
kwayena mabasa, pananga pana kuchesviwa kwamukana wakuwonesva kwamazvi
uku kudatsazanirana, kudakodzera, kuchidiwa pabodzipo nakudakodzera mudziko
rinateyeza zvinadiwa zvaunyinji hwawanhu, rinayitira zvinhu padecha, rina kutsazanisa,
rinakoshesa chiremera chamunhu, kutsazana nakusununguka

63 Kuranaga natsika namagarirwe


Munhu wentse ana kodzero—
(a) yakuseenzesa kuranga kwaanazvitsarira pache zvache; pakara
(b) yakurarama muntsika namagarirwe yaanazvitsarira pache zvache;
ese paribe munhu anadzazikisa kodzero izi achayita izvi nanjira inapokana naChitsawuko
chino.

64 Kusununguka kwakuti useyenze basa raunada


Munhu wentse ana kodzero yakutsara nakuseenza basa haripi zvaro ese kuyitwa
kwabasa iri kunapusa kubvi kuteyeza mitemo yidaikhwa.

65 Kodzero zawaseenzi nawaseenzerwi


(1) Munhu wentse ana kodzero yakuwa namaseenzerwe yadatsazanirana
zvakare yadakoyeka nakupantsiwa mare yidatsazanirana pakara yidakodzera.
(2) Kunza kwawari mumabasa yazvakukoyiwa kwadziko, munhu wentse
ana kodzero yakuthanga nakupinda mumasangano yawaseenzi nawaseenzerwi
yaanazvitsarira pache zvake, pakara kupinda muzvinayitika zviri pamutemo
zvamasangano aya.
(3) Kunza kwawari mumabasa yazvakukoyiwa kwadziko, museenzi wentse
ana kodzero yakuratizira pabasa, kukhanhanisira kodzero yakuramwira basa, kuwuya
kubasa ese achireka kuseenza, kuramba kuseenza nakuyita zvinango zvidando daro,
ese mutemo unapusa kuchesva zvinapusa kuyitwa pantsi pakodzero iyi kuyitira kuti
mabasa adakoshesesa arambe achiyitwa.
(4) Museenzi wentse ana kodzero yakuwa namaseenzerwe adatsazanirana
nakukodzera.
(5) Kunza kwawari mumabasa yazvakukoyiwa kwadziko, museenzi wentse,
museenzerwi wentse, sangano rawaseenzi kana rawaseenzerwi rentse rina kodzero
ya—
(a) kuyita nkurukuro mayererano namare inapantsiwa waseenzi;
(b) kuronga; na
(c) kuthanga nakupinda mumibatanizwa namasangano aya.
(6) Wakadzi nawamuna wana kodzero yakupantsiwa mare idatsazana kana
wachiyita mabasa adatsazana.

38
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

(7) Waseenzi wachikadzi wana kodzero yakupantsiwa mare zawo zidzakwana


pawananga wari pakuphumuza wananhenga kwamwezi inasvika kana kupinda mitatu.

66 Kusununguka kwakufamba nakugara paunada


(1) Mugari wamuZimbabwe wentse ana—
(a) kodzero yakupinda muZimbabwe;
(b) kukoyiwa kwakureka kumanikizwa kubuda muZimbabwe; pakara
(c) kodzero yakuwa napantsipoti kana rinango phepa rakufambisa.
(2) Mugari wamuZimbabwe wentse namunhu wentse ari muZimbabwe zviri
pamutemo ana kodzero ya—
(a) kufamba zvidasununguka muZimbabwe;
(b) kugara pambuto ipi zvayo yamuZimbabwe; pakara
(c) kubuda muZimbabwe.

67 Kodzero munkani zamatongerwe adziko


(1) Mugari wentse wamuZimbabwe ana kodzero—
(a) yakuwoneswa kuvhota kudasununguka, kudatsazanirana pakara kunayitwa
ntsiku natsiku zawanadzapinda pambuto zawanhu wanaitwa zvakutsariwa
pakara zidaikhwa kuchiteyezwa Bumbiro raMitemo rino kana winawo
mutemo hawupi zvawo; pakara
(b) yakuyita mavhoti yadasununguka munkani zazvamatongerwe radziko.
(2) Kuchiteyezva zviri muBumbiro raMitemo rino, mugari wentse
wamuZimbabwe ana kodzero—
(a) yakuthanga, kuyita nhengo kana kupinda muzvinaitwa zvabato
razvamatongerwe raadziko kana sangano raanazvitsarira pache zvache;
(b) kupsvaka kutsigirwa kwabato razvamatongerwe radziko kana rwechinawo
chinhu zvidasununguka pakara zvina kunyarara;
(c) kupinda muzvinayitika zvamatongerwe yadziko zvina kunyarara; pakara
(d) kupinda, ari ekha kana kuti hachikwata, mumisangano kana
mumasangano pakara nanjira hayipi zvayo, muzvinayitika zvina kunyarara
zvakukurudzira, kuramba kana kutsigira mpfungwa zaHurumende, bato
razvamatongerwe yadziko haripi zvaro kana chinawo chinhu.
(3) Kuchiteyezga zviri muBumbiro raMitemo rino, mugari wentse
wamuZimbabwe ana makore yakubarwa khumi namasere kana kupinda ana kodzero—
(a) yakuvhota mumavhoti namareferendamu entse anapiwa muBumbiro
raMitemo rino kana muna unawo mutemo upi zvawo pakara, anada
kuvhota zvisiri padecha; pakara
(b) yakuvhoterwa kupinda pachimbzvimbo pakara, kana avhoterwa, kupinda
pachizvimbo ichi.
(4) Nakuda kwakukurudzira kuwapo kwamabato yazvematongerwe yadziko
manyinji, Mutemo waPharamende unanada kuikhwa mutemo unawonesa
mabato yazvamatongerwe yadziko mare.

39
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

68 Kodzero yakupiwa kutsazana munkani zina chakuita


nahutungamiri.
(1) Munhu wentse ana kodzero yakubatiwa nawari muhutungamiri zviri
pamutemo, zvina kuchimbiza, zvinayitwa zvisvinu, zvidakodzera, zviribe kugodamira
thiwi ribodzi pakara zvina mayitirwe adatsazanirana.
(2) Munhu wentse ana kodzero, kusununguka, zvinadiwa kana tarisiro yiri
pamutemo inanga yagundisva zvidanyanya kubuda nazvinanga zvayitwa nawari
muhutungamiri, ana kodzero yakupiwa zvikonzero zvamabatirwe ayaitwa nakuchimbiza
pakara zvichinembiwa pantsi.
(3) Mutemo waPharamende unada kudzazikisa kodzero izi, pakara unada—
(a) kuti zvinanga zvayitwa nahutungamiri zviwongororiwe nadare ramirandu
kana kuti, padakodzera, nadare rawatongi wadazviyemera pakara waribe
nhiwi yawadapeyamira;
(b) kuyita kuti Dziko ridzazikise kodzero ziri muzvigwimbu zvinyai (1) na(2);
pakara
(c) kukuruzira hutungamiri hunayita basa zvisvinu.

69 Kodzero yakutongwa zvidatsazana


(1) Munhu wentse ananga achibvi ana murandu ana kodzero yakutongiwa
zvidatsazanirana pakara padecha, mukati mantsiku yidakodzera pakare mudare
ramirandu ridazviyemera pakara rinareka kupeyamira kuthiwi ribodzi.
(2) Mukuwongororiwa kwakodzero zawanhu nazvawanatarisirwa kuyita,
munhu wentse ana kodzero yakutongiwa zvidaenzanirana, nakuchimbiza pakara
padecha, mukati mentsiku yidakodzera, mudare ramirandu, dare rawatongi kana
rimwenawo dare rinaikwa zviri pamutemo ridazviyemera nakureka kupeyamirai kuthiwi
ribodzi.
(3) Munhu wentse ana kodzero yakuwoneswa mukana wapabodzipo kumadare
yamirandu, kana kudare rawatongi kana rinawo dare rinaikwa zviri pamutemo kuyitira
kudetsera kusapindirana hakupi zvakwene.
(4) Munhu wentse ana kodzero, achizvibhadharira, yakutsara napabodzipo
nakutimerwa nagweta mudare ramirandu, dare rawatongi kana rinawo dare.

70 Kodzero zawanhu wari kubvi wanamirandu


(1) Munhu wentse ari kubvi ana murandu ana kodzero zinatewera—
(a) kuwoniwa fanike aribe murandu kusvikira zvadzawoniwa kuti ana
murandu;
(b) kudzivisva nakuchimbiza pakara zvidajeka, mirandu yaananga ari kubvi
adayita, kuitira kuti apuse kudzapindura;
(c) kupiwa ntsiku nazvakuseenzesa zvidakwana pakugadzirira kukudziyemera
kwache;
(d) kutsara gweta pakara, achizvibhadharira, pabodzipo nakutimererwa
nagweta;
(e) pabodzipo nakutimererwa nagweta rinawaniswa nakubhadharwa naDziko,
kana pachibvuma kuyitwa muripo uribe kutsazana;
(f) kudziwisva nakuchimbiza mayererano nazvakodzero zidapiwa mundima

40
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

(d) na (e);
(g) kuwapo paananga achitongiwa;
(h) kupa kana kuramba humbowo;
(i) kuramba adawatama kana kurekera kupa humbowo kana kuramba
kushipitidziwa kupa humbowo hwakuzvipa murandu;
(j) kuyita kuti zviri kuyitika mukutongiwa kwache zviphimbidzurwe
mukuranga kwaanabvisisa;
(k) kuwonekwa aribe murandu wakuyita kana kureka kuyita chinango chinhu
chigari murandu pantsiku iyoyo;
(l) kuwonekwa ana murandu yakuyita kana kureka kuyita chinango chinhu
chiri muranduba;
(m) kureka kutongwa namurandu uri mayererano nachinhu chidaitwa kana
kuti chiribe kuyitwa, chaadarekererwa kare kana kuti paadawoniwa aribe
murandu kana kuti paadawoniwa ana murandu;
(n) kupiwa mutongo udaderezwa pakati payinanga yidayikhwa, kana mutongo
wamurandu uyu unanga waikhwa wasandurwa pakati pantsiku yakuitwa
murandu nayakupiwa mutongo.
(2) Panadiwa kuti munhu apiwe ruso pantsi pachigwimbu chino—
(a) kudziwa uku kunada kupiwa mukuranga kunabvisisva namunhu uyu;
nakuti
(b) kana munhu uyu asikapusi pabodzipo nakutirenga nakunemba, phepa
haripi zvaro rinanga rina kudziwa uku rinada kusanangurwa nanjira yakuti
munhu uyu aribvisisise.
(3) Mukutongiwa kwamirandu kwentse zvako, humbowo hunanga hwawoniwa
nanjira inabora mutemo wuri muChitsawuko chino upi zvawo, unathema kugudiswa
kana kukoshesiwa kwehumbowo uhu kuchiyita kuti kutongiwa kureke kuyita
kudatsazanirana kana kuti kuchigundisa kuwonisva kwakutsazana kana zvinadiwa
zvauzhinji hwawanhu.
(4) Munhu wentse ananga atongerwa murandu ana kodzero, mutsure
makubhadhara nhendamurandu udakozera wudaikwa zviri pamutemo, yakupangizga
phepa kana chinawo chinapangiza zvidayitika pakutongiwa uku, mukati mantsiku
yidakodzera zvichiteyera kupiwa kwamutongo.
(5) Munhu wentse ananga atongiwa akabatwa ana murandu ana kodzero,
zvichipindirana nazvaanarambizwa kuyita zvinanga zvidaikwa namutemo, ya—
(a) kuyita kuti mutongo uwongororiwe nadare ramirandu rapajauru; kana
kuti
(b) kupikisa mutongo kudare rapajauru.

71 Kodzero kupfuma
(1) Muchigwimbu chino—
“mare yaphenjeni” zvinaranga phenjeni, mare inabhadhariwa munhu pakhore,
mare inapiwa munhu paanasiya basa kana inango mare inabhadhariwa—
(a) kumunhu haupi zvache kubuda muPfunje yaMukuchanizwa waMare
yaHurumende;
(b) zvichipindirana nakurapha kwantsiku yakunga munhu aseenzera
una munhu kana kambani;

41
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

(c) zvichipindirana nakukonziwa kana kukonzeka kwamunhu; kana


kuti
(d) zvichipindirana nakureka basa kunanga kwayita munhu nakuda
kwakuseya, kukonziwa kana chinangowo chikonzero;
Pabodzipo nakukumbanisira kupindurwa kwanjira inaseenzeswa pakubhadhariwa
kwaphenjeni, mare inabhadhariwa munhu pakhore, mare inapiwa munhu pakureka
basa kana inango mare inabhadhariwa kumunhu, pakara mare inahwirizwa kumunhu
pamare zentse izi;
“pfuma” zvinaranga pfuma yentse zvayene pakara kodzero kana chinadiwa
chakuwa nammpfuma.
(2) Zvichipindirana nazviri muchigwimbu 72, munhu wentse ana kodzero,
mumbuto hayipi zvayo yaZimbabwe, yakugura kana kuwona, kukoya, kupinda,
kuseenzesa, kupindura humwene, kuseenzesa hachibatiso pakuwona chikwereti,
kurojesa kana kugurisa mhando zentse zammpfuma, ari ekha kana kuti adabatana
nawena.
(3) Zvichipindirana nazviri muchigwimbu chino nazviri muchigwimbu
72, paribe munhu anapusa kutorerwa pfuma yache nachintsimba kunza kwakunga
zvinateyera izvi zvadzazikisva—
(a) kutorerwa uku kuchiyitwa pantsi pamutemo unaseenzesva pana
zvidakhanhana-khanhana;
(b) kutorerwa uku kudakodzera nakuda kwachikonzero hachipi zvachene
pana zvinoteyera—
(i) nachinangwa chakuziyirira wanhu, kukoyeka kwauzhinji hwawanhu
mudziko, runyararo mudziko, unhu hudadeka mudziko, hutano
hwauzhinji hwawanhu kana urongwa hwamaseenzerwe yambuto
muthaundi kana mudziko; kana kuti
(ii) nachinangwa chakukuza kana kuseenzesa mbuto iyi kana
yinangombo, njira inabatsa wanhu wari mumbuto;
(c) mutemo unamanikiza wanawona nazvakutorwa kwapfuma kuti—
(i) wape chiziwiso, nangani yidakodzera, chakuda kutora pfuma
iyi kumunhu wentse anada kana ana kodzero yakuwa napfuma
inadzakanganisva nakutoriwa kwammpfuma uku;
(ii) wabhadhare muripo udatsazanirana nakuti udakwana pfuma yisati
yatoriwa kana kuti muntsiku yidakodzera zvichiteyera kutoriwa
kwapfuma; pakara
(iii) kana kutoriwa kwapfuma kuchipokesva, wanembere kudare
ramirandu rina zvidakodzera, pfuma yisati yatoriwa, kana kuti
mukati mamadzuwa asingapindi makumi matatu zvichiteyera
kutoriwa kwapfuma, wachikumbira ntsamba inapangiza kuti pfuma
yidatoriwa;
(d) mutemo unapa kodzero kumunhu wentse zvache ana mmpfuma yinanga
yatoriwa yakuti anembere kudare ramirandu rina kodzera achiruwira kuti
pfuma yache ihwirizge nakuchimbiza, ndokunga dare ramirandu riribe
kubvumiza kutoriwa kwepfuma iyi; pabodzipo nakuti
(e) mutemo unapa kodzero kumunhu wentse zvache ananga achida kuripwa
kuti anembere kudare ramirandu rina masimba yadakodzera achiruwira
kuti riwongorore—
(i) kuwapo, mayemerwe nakukosha kwakuda kwache mayererano
napfuma inanga ichirangiwa nazvayo;

42
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

(ii) kuwa pamutemo kwakutorerwa pfuma uku; pakara


(iii) kuwanda kwamuripo waadakodzera kupiwa;
pakara kunembera kudare ramirandu achiruwira kuti dare ripase phepa rinamanikiza
kubhadharwa kwamuripo haupi zvawo.
(4) Kana munhu ana kodzero yakubhadharwa phenjeni daripa kana kuti
achipusa kudzada kubhadharwa, mutemo unayita kuti kodzero iyi igombeke kana kuti
ichesviwe kuyitira kudzazisa zviri muchigwimbu chinyai (3), uchawonekwa hamutemo
unabvumizwa kutoriwa kwapfuma nachintsimba.

72 Kodzero yakuita munda wakurima


(1) Muchigwimbu chino—
“munda wakurima” zvinaranga munda unaseenzesva kana kuti udakodzera
kurimiwa, kuranga kurima maruwa, kurima magirepi, kurima mipuranga
kana kurima nkowe nazvinango zvamumadzi kana munda unaseenzesva
kufuya zvifuyo, kukhanhanisira—
(a) kukoya kana kufuya n’ombe, mhuka zamutsanga, nkuku, zinango
mhuka kana nyuchi; kana kuti
(b) kuusaa mhuka zapanyumba kana zamutsanga;
ese hazvikhanhanisiri minda yakumaruwa kana yiri pantsi pakanzura yathaundi kana kuti
pantsi pambuto yamabhizimisi yadathangiwa pantsi pamutemo una chakuyita nakuronga
kwakuseenzesva kwaminda yamathaundi kana dziko kana kuti sazvinasananguzwa
namutemo una chakuyita nakuikhwa migano paminda.
“munda” unakhananisira hachinhu chidabatana zvachentse kana kuti chinamera
nakukura pamunda;
“chigwandi chamunda wakurima” zvinaranga chigwandu chamunda wakurima
chidanembesva hachigwandu chamunda chidazviyemera kubazi
rinanembesva humwene hwaminda.
(2) Kana munda wakurima uchidiwa kuti useenzeswee nahurumende,
kukhanhanisira—
(a) kugarisva pathanga kwawanhu kuti warime kana kuyita zvinangowo;
(b) kudetserwa zvidadeka kwaminda, kurima miphuranga, kukoya nharaunda
kana kuseenzesva kwazvinagara mutsanga kana zvina zviwonekwa; kana
kuti
(c)kugarisva zvidadeka kwawanhu wananga wabvunkirwa minda yawo
nakuda kwakuseenzesva kwaminda nakuda charangiwa mundima nyai
(a) kana (b);
munda uyu unapusa kubvunkhwa nahurumende nakuda kwakuikha chidziwiso
munyunzupepa rinabudisa mitemo nanyunzu zahurumende, izvi zvichiranga kuti
humwene hudadzara hwamunda uyu hunanga hwadi hwahurumende kubuda musi
unanga wagudisva chidziwiso chenechi.
(3) Kana munda wakurima (kana kuti kodzero kana chinadiwa hachipi zvacho
chiri pamunda uyu) udatorwa nachintsimba kuti useenzeswe kuchiteyezga zviri
muchigwimbu chinyai (2)—
(a) zvichipindirana nazvinarangwa muchigwimbu 295(1) na (2), paribe
muripo unadzabhadharwa pakutoriwa kwawo, kunza kwamuripo
wazvinanga zvidaitwa ipapo usati watoriwa;
(b) paribe munhu achadzanembera kudare ramirandu achiruwira

43
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

kuwongororwa kwankani ipi zvayo ina chakuyita namuripo, kusara


kwamuripo wabudiriro yakaitwa pamunda uyu wusati watoriwa, pakara
paribe dare ramirandu rinapusa kutambira kunembera kudadandi;
pakara
(c) kutoriwa kwamunda uku hakupusi kurambiwa kuchiseenzesva chikonzero
chakuti padaitwa kutsarana kunarambiwa nazviri muchigwimbu 56.
(4) Minda yentse yakurima—
(a) yidanembva muNtsanzikirwa 7 yamuBumbiro raMitemo rakara; kana
kuti
(b) dzuwa rakuthanga kwaBumbiro raMitemo rino risati rasvika,
yidasanangurwa pantsi pachigwimbu 16B(2)(a)(ii) kana kuti (iii)
muBumbiro raMitemo rakare;
inaramba yiri yaDziko, pakara paribe muripo unabhadhariwa pakutoriwa kwayo kunza
kwakuripa zvinanga zvayitwa payiri yisati yatoriwa.
(5) Nakuchimbiza kwentse kunapusika, zvichiteyera kutoriwa kwamunda
wakurima pantsi pachigwimbu chinyai (2), museenzi ana basa rakunembesa humwene
wamunda anada, paribe kudziwiswa pakara, kupindirira pamberi nakukhanzura
humwene wamunda hahupi zvahwo kana kunembesva mumabhukhu hayapi zvawo
kuyitira kukhanzura zviri pamutemo humwene uhwu nakunembesa humwene hwaDziko
pamunda uyu.
(6) Mutemo waPharamende unapusa kuyita kuti uwe murandu kuti haupi zvache
munhu ananga aribe masimba yari pamutemo awe mwene kana kuti agare pamunda
wakurima warangwa nazvawo muchigwimbu chenechi kana unangombowo munda
waDziko.
(7) Makani yaminda yakurima yinanga yidatoriwa nachintsimba nakuda
kwakugarisa wanhu papsva pantsi pachirongwa chakukowera mabvu papsva,
zvinateyera izvi ndizvo zvinanada kuwa zvidakosha kupinda zvina zventse—
(a) pantsi pewutongi hwawashipitidzi wanhu waZimbabwe wadabvunkirwa
minda nayina mmpfuma yawo nanjira yidanyangara paribe kuripiwa;
(b) wanhu wadadzatora zvombo wadakana kuyitira kuti watore paakara
minda yawo nakudzitonga; pakara izvi ndizvo zvidadzaunza kusununguka
kwadziko raZimbabwe mukhore ra1980;
(c) wanhu waZimbabwe wanada kubvumizwa kupangiza pakara kodzero
zawo nakutora minda yawo;
pakara nakudando—
(i) dziko ridambotonga Zimbabwe naudzvinyiriri inada kubhadhara
minda yakurima yidatorwa nachintsimba kuyitira kugarisa wanhu
pakuthanga, nakuda kwahomwe yidawonana inathangiwa kuyitira
chinangwa chenechi; nakuti
(ii) kana dziko ridambotonga Zimbabwe naudzvinyiriri ikagunda
kubhadhara muripo nakuda kwahomwe yeneyi, Hurumende
yaZimbabwe haidzapusi kubhadhara minda yidatorwa nachintsimba
kuyitira kugarisa wanhu pakuthanga.
(8) Chigwimbu chino chinaseenzesva paribe kunyangaza mutemo unamanikiza
dziko ridambotonga Zimbabwe naubzvinyiriri kuti ibhadhare munda warangwa
nazvawo muchigwimbu chino unanga watorwa nakuda kwakugarisa wanhu pakuthanga.

44
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

73 Kodzero muna zvidakupotereza


(1) Munhu wentse ana kodzero—
(a) yakuwa nanharaunda isinganyangazi hutano kana kurarama kwache
kudadeka; pakara
(b) yakuti nharaunda iyi ikoyiwe kuyitira kubatsa wanhu wari kurarama daripa
nawachadzararama muna ramangwana, nakuda kwamitemo pakara yena
matanho adakodzera—
(i) anarekera kusvipiswa kwanharaunda pakara kunyangazwa
kwazvinararama munharaunda yeneyi;
(ii) anakuruzira kukoyiwa kwazvinhu; pakara
(iii) anayita kuti kuwe nakukhuphuka nakuseenzesva kwazvina woniwa
kunakoyiwa zvinararama munharaunda pabodzipo nakukuruzira
kukhuphuka muna zvammpfuma nazvakurarama.
(2) Dziko rinanada kutora njira zazvamitemo nazinawo zidakodzera,
zvichipindirana namare nazvina zvakuseenzesa zvinanga zviripo, kudzazikisa kuwapo
kwakodzero ziri muchigwimbu chino.

74 Kusununguka Zvakusagudisva pambuto paribe Zvawayita


Paribe munhu anapusa kuzingwa panyumba pache, kana kufudzirwa muyi wache
ipo paribe kuseenzesva kwamtemo wadare ramirandu anapiwa pananga pawongororwa
zvinhu zventse zvidakosha.

75 Kodzero yakufunda
(1) Mugari wentse wamuZimbabwe pabodzipo ana bvumizwa kugara
muZimbabwe zvachentse ana kodzero—
(a) yakuwonesva fundo yidakoshesesa inabhadharirwa naDziko,
kukhanhanisira fundo yidakoshesesa yawanhu wakuru; na
(b) yakuwonesva fundo yapachengarenga inawoniwa nakuda kwanjira
zidakodzera zazvamitemo nazinawo zinatorwa naDziko.
(2) Munhu wentse ana kodzero yakuwaka nakufambisa, achiseenzesa mare
yache, zvikoro zvidazviyemera zvinawonesa fundo yidakodzera, kana achireka
zvakutsara kwentse zvako kunarambizva naBumbiro raMitemo rino.
(3) Mutemo unapusa kuwapo uyo unaona kuti zvikoro zvarangwa nazvazvo
muchigwimbu chinyai (2) zvanembesva zviri pamutemo nakuvharwa kwazvikoro
zventse zvazvo zvinanga zviribe zventse zvinadiwa pakunembesva uku.
(4) Dziko rinada kutora njira zamitemo nazinawo zidakodzera, zvichipindirana
namare nazvina zvakuseenzesa zvinanga zviripo, kudzazikisa kuwapo kwakodzero ziri
muchigwimbu chinyai (1).

76 Kodzero yautano nakurapiwa


(1) Mugari wentse wamuZimbabwe pabodzipo naana mvumo yakugara
muZimbabwe zvachentse ana kodzero yakuwona kubatsirwa kwazvautano nakurapiwa
kudakoshesesa, kukhanhanisira kubatsirwa muna zvina chakuita nakubara wana.
(2) Munhu wentse ana ndwere yakureka kurapika ana kodzero yakuwona
kubatsirwa kudakoshesesa kudanangana neurwere uhu.
(3) Paribe munhu ananyimiwa kubatsirwa pachipatara hachipi zvachene kana
achinga akuwara kana kurwara zviribe fungidzirwa.

45
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

(4) Hurumende inanada kutora njira zazvamutemo nazinambo zidakodzera,


zichipindirana namare nazvinambo zvakuseenzesa zvinanga zviripo, kudzazikisa
kuwapo kwakodzero ziri muchigwimbu chino.

77 Kodzero yaZvakuhla namadzi


Munhu wentse ana kodzero yakuwanisva—
(a) madzi adachena, aribe ndwere kana inadzisika; pakara
(b) zvakuhla zvidakwana;
pabodzipo nakuti Dziko rinanada kutora njira zamutemo nazinawo zidakodzera,
zvichipindirana namare nazvina zvakuseenzesa zvinanga zviripo, kudzazikisa kuwapo
kwakodzero yeneyi.

78 Kodzero muna zvakuroorana


(1) Munhu wentse anaa makore khumi namasere yakuberwa ana kodzero
yakuthanga nyumba.
(2) Paribe munhu anamanikiza kupinda mukuroorana asiri kuda.
(3) Wamuna wokha kana wakadzi wokha hawabvumiziwi kuroorana.

CHIGWIMBU 3
Tsananguzo Yazina Kodzero

79 Kuseyenzesva kwazviri Chigwimbu 3


(1) Chigwimbu chino chinasanangura zina kodzero nanjira zakusununguka
kuyitira kuti pawe nachadi chakuti kodzero nanjira zakusununguka izi zawonisva
kumaboka yawanhu wanarangiwa nazo.
(2) Chigwimbu chino hachidi kutoriwa kuti chinachesva kukosha kwakodzero
kana njira yakusununguka hayipi zvayo yidapiwa muChigwimbu 2.

80 Kodzero zawakadzi
(1) Mukadzi wentse ana chiremera chidatsazana nachamwamuna pabodzipo
nakuti izvi zvinakhanhanisira mikana yidatsazana muna zvamatongerwe yadziko,
zveaufumi nazvakurarama.
(2) Wakadzi wana kodzero zidatsazana nazawamuna zvinapindirana nakukoyiwa
kwawana, ese Mutemo waPharamende unapusa kuseenzesva pakudzazikisva
kwakodzero izi.
(3) Mitemo, ntsika, magarirwe namararamirwe entse anagwanda kodzero
zawakadzi zidapiwa pantsi paBumbiro raMitemo rino hazvikoshesiwi pakugwanda
kwazvinanga zvichiyita kodzero izi.

81 Kodzero zawapwere
(1) Wapwere wentse, kuranga kuti mwana wamuphare namwana wamutsikana
wentse ana makore akubarwa ari pantsi pakhumi namasere, wana kodzero—
(a) yakubatwa zvidatsazana pamutemo, kukhanhanisira kodzero yakubviwa;
(b) yakupiwa dzina nadzina ramhuri;
(c) kana mwana—
46
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

(i) adabarirwa muZimbabwe; kana kuti


(ii) adabarirwa kunza kwaZimbabwe pabodzipo nakuti ari mugari
wamuZimbabwe nakuda kwawakuru wache wakare;
yakuwonesva phepa rakubarwa nakuchimbiza;
(d) yakufuyiwa mumhuri kana kuti nawabereki, kana kuti yakufuyiwa kuna
kudakodzera kana adagudisva mumhuri;
(e) yakukoyiwa kuti areke kuseenzeswa muna zvaufumi nazvapabonde,
kuseenzeswa kwambuni pakara kubuda mukubatwa kudanyangara,
kusafuiwa kana kushipitidza kwanjira ipi zvayo;
(f) yakuwonesva fundo, kubatsirwa muna zvehutano, zvakudhya zvinawaka
muyiri napakugara;
(g) yakushaikhwa mumukumbi wamawuto kana yakugombeka munkondo;
(h) yakusamanikizwa kupinda muzvamabato yazvamatongerwe yadziko
yentse zvavo; pakara
(i) yakusakoyiwa adasungwa kunza kwakuti kukoyiwa uku ndiyo njira
yakupezesera nakuti kana adakoyiwa anada—
(i) kukoyiwa kwakantsiku kanyainyai kadakodzera;
(ii) kukoyiwa padasiyana napanakoyiwa wanhu wana makore yakubarwa
anasvika kana kupinda khumi namasere; na
(iii) kubatwa kana kukoyiwa nanjira inakoshesa zera rache.
(2) Zvidakosha kumbuni ndizvo zvinanada kuteyezga pankani hayipi zvayo
ina chakuyita nayo.
(3) Wapwere wana kodzero yakukoyiwa zvidakwana namatare yamirandu,
kunyanya naDare ramirandu rapajauru kuyita mukoyi wawo mukuru.

82 Kodzero zawaseye
Wanhu wana makore yakubarwa anapinda makumi manomwe wana kodzero—
(a) yakukoyiwa nakupiwa kubatsirwa kudakodzera kubuda kumhuri zawo
nakuDziko;
(b) yakupiwa kubatsirwa muna zvautano nakurapiwa kubuda kuDziko; pakara
(c) yakupiwa kubatsirwa namare nakuda kwahurongwa hwakubatsirwa
kwawanagomba nahurumende;
nakuti Dziko rinada kutora njira zazvamutemo nazinawo, zvichipindirana namare
nazvina zvakuseenzesa zvinanga zviripo, kudzazikisa kuwapo kwakodzero yeneyi.

83 Kodzero zaZvirema
Dziko rinanada kutora njira zidakodzera, zvichipindirana namare nazvina
zvakuseenzesa zvinanga zviripo, kuwona kuti wanhu wadaremara wapusa kuyita
zventse zvawanapusa kuyita namiyiri nampfungwa zavo, kukhananisira njira—
(a) yakuyita kuti wapuse kuzviseenzera;
(b) yakuyita kuti wapuse kurarama namhuri zawo nakupinda muzviyitiko
zvakurarama, nazvakubzva zvakuzvichedzesa;
(c) yakuwakoya kubuda mukuseenzesva ntsizvoba nakushipitidzga kwanjira
zentse;
(d) yakuwapa mikana yekurapiwa miyiri, mpfungwa namiyir yinanga

47
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

yakuwaziwa kana kuboka;


(e) yakupiwa zvakuseenzesa zvawanada pakufunda kwawo; pakara
(f) yakuwapa fundo yakuchikoro kana kufundisva mabasa kunabhadharirwa
naDziko pawananga wachida kubatsirwa uku.

84 Kodzero zawadanera nkondo


(1) Wadakana nkondo yakusunungura dziko, kuranga kuti—
(a) waye wadakana munkondo yakusunungura Zimbabwe;
(b) waye wadabatsira wadanera munkondo yakusunungura Zimbabwe;
pabodzipo na
(c) waye wadamangiwa nakukoyiwa mukusungiwa nazvikonzero zvina
chakuyita nazvamatongerwe yadziko munkondo yakusunungura
Zimbabwe;
wana kodzero yakuremekezva nakuda kwabasa rawadayita pakusunungura dziko
raZimbabwe, nayakuwapiwa zvakuseenzesa mukurarama kudakodzera zvadayita
haphenjeni nakubatsira muna zvahutano.
(2) Mutemo waPharamende unanada kuyita kuti kodzero zinapiwa wadakana
nkondo yakusunungura muchigwimbu chinyai (1) zidzazikiswe.

CHIGWIMBU 4
Kukosheswa Kwakodzero Nanjira Zakusununguka Zidakoshesesa

85 Kukosheswa kwakodzero nanjira zakusununguka zidakoshesesa


(1) Una nauna wewanhu wanateyera, wanati—
(a) munhu ananga achizviyitira chinango chinhu pache zvache;
(b) munhu anananga achiyita chinango chinhu adayemera una munhu
asingapusi kuzviyitira pache zvache;
(c) munhu ananga achiyita chinango chinhu hanhengo kana kuti adayemera
zvinadiwa zvachikwata chawanhu;
(d) munhu ananga achiyita chinango chinhu kuyitira kuti zvidekere unyinji
hwawanhu;
(e) sangano rinanga richiyita chinango chinhu kuti chidekere nhengo zaro;
ana kodzero yakpabodzipo nakutinda kudare ramirandu, achiranga kuti kodzero kana
njira yakusununguka yidakoshesesa yiri pantsi paChitsawuko chino yaborwa, yiri
kuborwa kana kuti inapusa kuborwa, pakara dare ramirandu iri rinapusa kupa mutongo
udakodzera, unakhanhanisira kuranga kunasimbisa kodzero nakuti kubhadharwe
muripo.
(2) Zvakuti una munhu abora mutemo hazvimugundisi kpabodzipo nakutinda
kudare ramirandu kuti abatsirwe pantsi pachigwimbu chinyai (1).
(3) Mitemo yadare ramirandu rokha rokha rinanada kupa zvinanada kuteyezga
munkani zawananga wachipsvaka kubatsirwa pantsi pechigwimbu chinyai (1), pakara
mitemo yeneyi inanada kuwona kuti—
(a) kodzero yapabodzipo nakutinda kudare ramirandu pantsi pachigwimbu
chinyai (1) yawoneswa zvidakwana;
(b) zvinanada kuteyezga mayererano nakutongiwa kwamurandu,

48
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

kukhanhanisira kuthanga kwawo muushoma hwawo;


(c) dare ramirandu, parinanga richiwona nazvamitemo yakutsazana yagara
yichiwoniwa, hayithemeri kumanikidzga nazvinanada kuteyezwa
pakutongiwa kwamirandu nanjira ziribe kukodzera; pabodzipo nakuti
(d) munhu ana useza, achibvumizwa nadare ramirandu, anapusa kuyita
shamwari yadare ramirandu.
(4) Kugombeka kwamitemo yarangiwa nazvayo muchigwimbu chinyai (3)
hakuchesvi kodzero yakuthanga kutongiwa kwamirandu pantsi pachigwimbu chinyai
(1) nakuti kuti nkani ibviwe nakutongiwa nadare ramirandu.

CHIGWIMBU 5
Kugombeka Kwakodzero Zawanhu Nanjira Zakusununguka Zidzakoshesesa

86 Kugomba kodzero nakusununguka kwawanhu


(1) Kodzero nanjira zakusununguka zidapiwa muChitsawuko chino zinanada
kuseenzesva zvidakodzera pakara nanjira inapa makhodzo kodzero nakusununguka
kwawena wanhu.
(2) Kodzero nanjira zakusununguka zidapiwa muChitsawuko chino zinapusa
kurambizwa basi kana kuchiteyezwa mutemo wazvidakhanhana-khanhana pakara
mupakaka panjira rakuti kurambizwa uku kudatsazanirana, kudakodzera, kunaringirwa
pakara kuna zvikonzero mudziko rinoyitira zvinhu padecha, rina kutsazana narinateyeza
zvinadiwa nauzhinji hwawanhu, rinakoshesa unhu hwawanhu, kutsazana nakusununguka
kwawo, kana kuchiringiwa zventse zvina chakuyita nakodzero nakusununguka uku,
kukhanisira—
(a) mayemero yakodzero kana kuusununguka zvinanga zvichirangiwa
naizvozvo;
(b) chafusura kurambiza uku, kunyanya kuti zvidakodzera chere nachafusura
kurambiza wanhu, kukoyeka kwaunyinji hwawanhu mudziko, kunyarara
mudziko, unhu hudadeka mudziko, hutano hwaunyinji hwawanhu kana
kurongiwa kwamaseenzerwe yambuto mumataundi kana mudziko;
(c) maayemerwe yakurambidzwa uku napanaperera kurambidzga uku;
(d) mayitirwe ykuda kuwona kuti kuseenzesva kwakodzero nanjira
zakusununguka zamunhu haupi zvache hazinyangazisi kodzero nanjira
zakusununguka kwawena;
(e) ukama huri pakati pekupingizga kwakodzero nachinangwa chache,
kunyanya pakuti kupingizga uku kuri kushipitiza kodzero kana
kusununguka kuri kurangwa nazvako zvidanyanya kupinda zvinadiwa
pakudzazikisa chinangwa chache chere; pakara
(f) kuti pana zina njira zinanyanya kushipitiza zakudzazikisa chinangwa
chakurambiza uku chere.
(3) Paribe mutemo unapusa kurambiza kodzero zinateyera izi ziri muChitsawuko
chino, pakara paribe munhu ananada kureka kuziyita—
(a) kodzero yekurarama, kureka basi kwapanoyenderana nazvidatsanganurwa
muchigwimbu 48;
(b) kodzero yachiremera chakuti wuri munhu;
(c) kodzero yakureka kukonzesva kana yakureka kubatiwa zviribe hunhu
nakugudisa chimiro;

49
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

(d) kodzero yakureka kuikhwa muhunhapwa;


(e) kodzero yekutongiwa zvidatsazanirana;
(f) kodzero yakupiwa ntsamba yinapa ntsimba zakuti munhu ananga
adakoyiwa muhusungwa aphuthumurwe kana kuti ayendeswe kudare
ramirandu kuti zviwonekwe kuti kukoyiwa kwache kuri pamutemo
chere, kana kuti kuruwira kuti kunanga kudakoyiwa munhu muhusungwa
kudzihwe hakupiwa kwazvo muchigwimbu 50(7)(a).
87 Kugomba kodzero nakusununguka pantsiku zamadzonzoni
mudziko
(1) Pandawa yakunyimiwa kwakodzero kwabvumizwa muchigwimbu 86,
kodzero nanjira zakusununguka zidakoshesesa zidapiwa muChitsawuko chino zinapusa
kuchesviwa pakara namutemo udanembiwa unapa njira zinaseenzeswa pakudetseresa
mayemerwe azvinhu anayitika pantsiku yamadzonzoni yadakurisisa mudziko, ese
kusvika panabvumidzga nachigwimbu chino pabodzipo nakuti naTsanzikirwa 2.
(2) Mutemo udanembiwa warangiwa nazvawene muchigwimbu chinyai (1)
nanjira zazvamutemo hazipi zvazene zinatoriwa pantsi pamutemo weneyu anada
kudzivisva muphepa rahurumende raGazeti.
(3) Kunyimiwa kwakodzero hakupi zvakwene kunayitwa nakuda kwakuseenzesa
mutemo udanembiwa warangwa nazvawo muchigwimbu chinyai (1) pakodzero kana
njira yakusununguka yidakoshesesa yapiwa muChitsawuko chino kunathemerwa kuwa
kudakura kupinda zvinadiwa pantsiku yamadzonzoni yadziko yadakurisisa.
(4) Paribe mutemo unobvumiza kudziwisva kwamadzonzoni yadakurisisa
yadziko, pakara paribe njira zazvamitemo kana zinangowo zinatorwa nakuda
kwakudziwisva kwamadzonzoni aya, zvinapusa—
(a) kukoya kana kubvumiza kukoyiwa kwaDziko kana sangano kana bazi
rahurumende panjira hayipi zvayene, kana kuti munhu haupi zvache, kana
paitwa chinhu chiri pamutemoba hachipi zvachene; kana kuti
(b) kubvumiza kugombesvaa kana kuborwa kwakodzero hazipi zvazene
zarangiwa nazvazo muchigwimbu 86(3).

CHITSAWUKO 5
Watungamiri

CHIGWIMBU 1
Masimba Awatungamiri

88 Masimba awatungamiri
(1) Masimba awatungamiri anabuda kuwanhu waZimbabwe pakara yananada
kuseenzesva nanjira yinapindirana naBumbiro raMitemo rino.
(2) Masimba ahutungamiri hwadziko raZimbabwe ari muMutungamiri
waDziko, uyo anayaseenzesa zvichipindirana naBumbiro raMitemo rino, nakuda
kwadare raMagurukuta aHurumende.

CHIGWIMBU 2
Mutungamiri Wadziko Nawatewezeri Wamungamiri Wadziko

50
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

89 Mutungamiri wadziko
Mutungamiri waDziko ndiye mutungamiri waHurumende ari pakara mukuru
waMawuto adziko.

90 Zvinabatwa naMutungamiri wadziko


(1) Mutungamiri waDziko anada kucherecheza, kukoya, kutetekera nakukodza
Bumbiro raMitemo rino hamutemo wapachengarenga wadziko pakara anada kuwona
kuti Bumbiro raMitemo rino nayina mitemo yentse zvakosheswa kweneko.
(2) Mutungamiri wadziko ananada—
(a) kukuchizira kubatana nakuwatama mudziko kuyitira kuti zvibatse wanhu
wentse wamuZimbabwe;
(b) kucherecheza nakukoshesa wawariro nazvinangwa zvankondo
yakusunungura dziko;
(c) kuwona kuti kodzero zawanhu nanjira zakusununguka zidakoshesesa
pakare kuti mitemo yadziko yakoyiwa; pakara
(d) kukodza kusiyana kwawanhu nanharaunda zadziko raZimbabwe.

91 Zvinaringwa kuti munhu avhoterwe kuti ayite Mutungamiri wadziko


kana Mutewezeri waMutungamiri wadziko
(1) Munhu ananada kuvhoterwa kuita Mutungamiri waDziko kana kuti
Mutewezeri waMutungamiri waDziko kana—
(a) ari mugari wamuZimbabwe nakuda kwakubarirwamo kana kuti nakuti
wakuru wache wakara wakhadabarirwa muZimbabwe;
(b) asvitsa makore yakubarwa makumi manayi;
(c) achigara muZimbabwe; pabodzipo nakuti
(d) adanembesa kuvhota.
(2) Munhu haapusi kutsarwa haMutungamiri waDziko kana kuti Mutewezeri
waMutungamiri waDziko kana adamboyita Mutungamiri waDziko pantsi paBumbiro
raMitemo rino kayiri, kaaateyezana kana kuti karibe kuteyezana, pakara pantsi
pachigwimbu chinyai chino, makore matatu kana kupinda yakuwa Mutungamiri
waDziko anatorwa hantsiku yidakwana yakuwa Mutungamiri waDziko.

92 Kuvhoterwa kwaMutungamiri waDziko naWateyezeri


waMutungamiri waDziko
(1) Kutsariwa kwaMutungamiri waDziko naWateyezeri waMutungamiri
waDziko wawiri kunanada kuyitwa muntsiku yidapiwa muchigwimbu 158.
(2) Wentse ananga achikwikwiza kuti ayite Mutungamiri waDziko ananada
kutsara wanhu wayiri wanayema pabodzipo naye mukutsariwa haWateyezeri
waMutungamiri waDziko, pakara ananada kuratiza mubodzi wawanhu awa haMuteyezeri
waMutungamiri waDziko wakuthanga nauna haMuteyezeri waMutungamiri waDziko
wachipiri.
(3) Mutungamiri waDziko naWateyezeri waMutungamiri waDziko
wanantsariwa pantsiku ibodziyo nawanhu wadanembesa kuvhota mudziko rentse
raZimbabwe pakara zvinateyezwa pakutsariwa kwawo ndizvo zvidapiwa muMutemo
wakuVhota.
(4) Zvinadiwa kuti munhu apuse kunembesa hamuvhoti, pabodzi nakuti apuse

51
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

kudzavhota muvhoti yaMutungamiri waDziko naWateyezeri waMutungamiri waDziko


zvidapiwa muNtsanzikizga 4.
(5) Vhoti yaMutungamiri waDziko naWateyezeri waMutungamiri
waDziko inanada kuyitwa pabozipo navhoti nkuru zanhengo zaPharamende,
zamakanzura amadunhu makuru, zamakanzura yamaguta nazamakanzura yamaruwa
nayamunharaunda.
93 Kurambiwa kwakuvhoterwa kwaMutungamiri waDziko
(1) Kuchiteyezerwa zviri muchigwimbu chino, wentse ananga apinda
muvhoti anapusa kuramba vhoti yaMutungamiri waDziko kana kuti yaMuteyezeri
waMutungamiri waDziko nakuda kwapabodzi nakutindesa chitsamba chakugurukuta
kana kunembera kuDare raMirandu rinawona nazvaBumbiro raMitemo mukati
mamazuwa manomwe zvichiteyera kudzivisva kwazvinanga zvabuda muvhoti.
(2) Kutsaria kwaMuteyezeri waMutungamiri waDziko kunapusa basi
kurambiwa pandawa yakuti ananga asingapusii kuvhoterwa.
(3) Dare raMirandu rinowona nazvaBumbiro raMitemo rinada kubuda
nakutonga nkani yeneyi pantsi pamitemo yiri muchigwimbu chinyai (1) mukati
mamazuwa khumi namanayi zvichiteyera kuikhwa kwachitsamba chakugurukuta kana
kwakunemberwa kunanga kwayitwa kudare iri, pakara zvinanga zvatongiwa nadare
ndizvo zvinada kuteezwa.
(4) Pakutonga nkani ina chakuyita ntsamba yakugurukuta kana kunemberwa
kunanga kwayitwa kudare ramirandu iri pantsi pachigwimbu chinyai (1), Dare
raMirandu rinowona nazvaBumbiro raMitemo rinapusa––
(a) kuranga kuti mbani ananga akunda muvhoti;
(b) kuti vhoti yiribe kuyitwa zvidadeka, zvichiranga kuti yina vhoti pakara
yinanada kuyitwa mumazuwa makumi matanhatu kubuda musi wapiwa
mutongo; kana kuti
(c) kupa una mutongo warinawona wudayenzanirana nakukodzera.
(5) Kana, mutsure mantsamba rakugwenga kana ntsamba rakunembesa pantsi
pechigwimbu chinyai (1)—
(a) dare raMirandu rinawona nazvaBumbiro raMitemo rikacheka vhoti
yaMutungamiri waDziko, vhoti yaWateyezeri waMutungamiri waDziko
wawiri yinabva yatsaiwawo yipapo;
(b) dare raMirandu rinowona nazvaBumbiro raMitemo rikacheka kuvhoterwa
kwaMuteyezeri waMutungamiri waDziko mubodzi kana kuti wentse wari
wayiri, Mutungamiri waDziko anada, nakuchimbiza, kuranga munhu
kana wanhu wanapusa, zvichiyenderana nazvinanga zviripo, kuti awe
kana kuti wawe, Muteyezeri waMutungamiri waDziko kana Wateyezeri
waMutungamiri waDziko.

94 Kuthanga basa kwaMutungamiri waDziko naWateyezeri


waMutungamiri waDziko
(1) Wanhu wanavhoterwa kuita Mutungamiri waDziko kana kuita Wateyezeri
waMutungamiri waDziko wanathanga basa pawanaita kupika yakuwa Mutungamiri
waDziko kana yakuwa Muteyezeri waMutungamiri waDziko pamberi paMukuru
wawatongi kuchiteyezwa hurongwa huri muNtsanzikirwa 3. Wanada kuyita kupika
izi—
(a) dzuwa rachipfumbamwe zvichiteyera kudziwisva kwakuti ndiwo wananga
wavhoterwa; kana kuti
52
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

(b) kana vhoti yawo yarambiwa, mumaawa makumi manayi namasere


zvichiteyera kudziwisa kwaDare raMirandu rinowona nazvaBumbiro
raMitemo kuti ndiwo wananga wakunda.
(2) Mutungamiri waDziko ananga aripo anaramba ari pachinzvimbo mupaka
kuthanga basa kwamutungamiri ananga achandovhoterwa, kuchiteyezga chigwimbu
chinyai (1).
(3) Muteyezeri waMutungamiri waDziko anadzayita Mutungamiri waDziko
zvichiteyera kufa, kusiya basa kana kugudiswa pachimbzvimbo kwaMutungamiri
waDziko, anathanga basa kana achinga ayita kupika yakuwa Mutungamiri waDziko
hazvidarangwa muNtsanzikirwa 3 pamberi paMukuru wawatongi kana kuti pamutongi
mukuru ananga aripo. Anada kuyita kupika uku nakuchimbiza pakara zvidzatani,
mutsure mamaawa makumi manayi namasere zvichiteyera kubuda pahukuru kwaanga
ari Mutungamiri waDziko.

95 Kurapha kwantsiku yakugara pachigaro kwaMutungamiri waDziko


naWateyezeri waMutungamiri waDziko
(1) Uraphuu hwantsiku yakuti Mutungamiri waDziko kana Muteyezeri
waMutungamiri waDziko awe pachimbzvimbo hunathangira padzuwa raanagadziwa
pakara anathanga basa kuchiteyezga chigwimbu 94(1)(a) kana kuti 94(3).
(2) Ntsiku yakuwa Mutungamiri waDziko kana Muteyezeri waMutungamiri
inapindirira pamberi mupaka—
(a) areka basa kana kuti agudisva pachimbzvimbo; kana kuti
(b) mutsure mamavhoti, zvadziwisva kuti avhoterwa pabodzi nakuti
zvadziwisva kuti pana Mutungamiri waDziko mupsva avhoterwa;
pabodzi, nakusiya kwazvinanga zvidanembva muBumbiro raMitemo rino, uraphu
hwantsiku yawachawa pazvimbzvimbo ndehwamakore mashanu pakara hunayenderana
nahuraphu hwantsiku yaPharamende.

96 Kureka basa kwaMutungamiri waDziko kana Mutewezeri


waMutungamiri waDziko
(1) Mutungamiri waDziko anapusa kureka basa nakuda kwakudziwisa
kudanembiwa kuMurangi waPharamende, uyo anada kupa chidziwiso chenechi
kuuzhinji hwawanhu nakuchimbiza, pabodzi zvidzatani hazvene, mumaawa makumi
mayiri namanayi.
(2) Mutewezeri waMutungamiri waDziko anapusa kureka basa nakuda
kwachidziwiso chidanembiwa kuMutungamiri waDziko uyo anada kupa chidziwiso
chenechi kuuzhinji hwawanhu nakuchimbiza, pakara zvidzatani hazvene, mumaawa
makumi mayiri namanayi.

97 Kugudiswa pachinzvimbo kwaMutungamiri waDziko kana


Muteyezeri waMutungamiri waDziko
(1) Seneti naBoka raWanaikha Mitemo yaDziko, nakuda kwakutsara zvakuyita
pabodzipo pakara kunatsigirwa nawanhu wana uzhinji unasvika kana kupinda kati nakati
hwanhengo zamaboka mayiri aya, zvinapusa kupindirana pankani yakuti Mutungamiri
waDziko kana kuti Muteyezeri waMutungamiri waDziko ogudisva pachimbzvimbo
chere nakuda kwa—
(a) kugunda basa zvidanyanya;
(b) kugunda kuteyezera, kukoshesa kana kukoya Bumbiro raMitemo rino;

53
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

(c) kubora zviri muBumbiro raMitemo chankore pakara achida;


(d) kugunda kuyita mabasa anangirwa pachimbzvimbo chache kuburikiza
nakurwara kwamuyiri kana kwampfungwa; iongororwe pantsi
pechigwimbu chino.
(2) Kuburikiza nakutsara zvakuyita kuchiteyedzga chigwimbu chinyai (1),
Khomiti inawona nazvaMitemo naZvinanada kuteyedzgwa inada kutsara yunango
khomiti yamuphatanizga waSeneti naBoka raWanaikha Mitemo yaDziko inawumbwa
nanhengo mpfumbamwe, pakara inoyenderana namabato yazvamatongerwe yadziko
ana nhengo ziri muPharamende, kuti yiwongorore kugudisva pachimbzvimbo
kwaMutungamiri waDziko kana kuti kwaMuteyezeri waMutungamiri waDziko.
(3) Kana—
(a) khomiti yamubatanizga yinanga yatsarwa kuchiteyezga zviri
muchigwimbu chinyai (2) yikati Mutungamiri waDziko kana kuti
Muteyezeri waMutungamiri waDziko agudiswe pachimbzvimbo; pakara
(b) Seneti naBoka raWanaikha Mitemo yaDziko zvikabvumirana, nakuda
kwachibvumirano chinayitwa pabodzipo pakara chinatsigirwa nawanhu
wana unyinji hunasvika kana kupinda zvigwimbu zviyiri kubuda muzvitatu
zvanhengo zamaboka mayiri aya, kuti Mutungamiri waDziko kana kuti
Muteyezeri waMutungamiri waDziko agudiswe pachimbzvimbo;
Mutungamiri waDziko kana kuti Mutewezeri waMutungamiri waDziko anabva abuda
pachimbzvimbo.

98 Kureka kutongiwa kwaMutungamiri waDziko


(1) Paananga ari pachigaro, Mutungamiri waDziko haapusi kutongwa pachinhu
hachipi zvacho, pakara mudare ripi zvarene, nakuda kwazvinhu zvaananga ayita kana
kuti aribe kuyita.
(2) Madare anapusa kugara pantsi achiranga nkani zidawonana nagari
Mutungamiri waDziko zidanangana nazvache ananga adayita kana kuti zvaaribe kuyita
asati ayita kana kuti adi Mutungamiri waDziko.
(3) Kubvunziwa chikwereti kana kupiwa mhosva kunayitwa Mutungamiri
waDziko asati ayita, kana kuti adikutungamira, kunaikhwa pathiwi pantsiku yaananga
ari pachigaro.
(4) Pakutongiwa kwamhosva zentse zinanga zidanangana naagari Mutungamiri
waDziko zidanangana nazvaananga adayita kana kuti aribe kuita, agari Mutungamiri
waDziko anapusa kuuza dare kuti kuyita kana kureka kuyita china chinhu kwache
zvidayitwa zvidanangana nachikonzero chidadeka.

99 Mabasa aWatewezeri waMutungamiri waDziko


Watewezeri waMutungamiri waDziko wanabatsa Mutungamiri waDziko pakuyita
basa rache pabodzi nakuti, wanayita rinango basa rawanabvi wayite naMutungamiri
waDziko, kukhanhanisira kutungamira Bazi raHurumende rentse zvarene kana Mutemo
waPharamende.

100 Anabatira basa raMutungamiri waDziko


(1) Pentse apo Mutungamiri waDziko ananga asiri muZimbabwe kana kuti
ananga asingapusi kuyita basa rache nakuda kwakurwara kana chinawo chikonzero,
basa iri rinada kuyitwa—

54
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

(a) naMuteyezeri waMutungamiri waDziko wakuthanga;


(b) apo Muteyezeri waMutungamiri waDziko wakuthanga ananga asingapusi
kuyita basa iri, naMuteyezeri waMutungamiri waDziko wachipiri; kana
kuti
(c) kana paribe Mutewezeri waMutungamiri waDziko anapusa kuyita basa
iri, naGurukuta raHurumende—
(i) rinagara ridapamburwa naMutungamiri waDziko kuti ridzayita basa
iri kana izvi zvayitika; kana kuti
(ii) rinapamburwa naDare raMakurukuta aHurumende kana paribe
Gurukuta ridapamburwa naMutungamiri waDziko hakurangiwa
kwazvo mundima nyai (i).
(2) Kunza kwakunga pachiteyezwa zvinanga zvaikhwa nauzhinji hwanhengo
zentse zaDare raMakurukuta yaHurumende, munhu ananga achimbofanayita
Mutungamiri waDziko hakurangwa kwazvo mundima nyai (1) haathemeri kuseenzesa
masimba yaMutungamiri waDziko—
(a) yakutuma mawuto yadziko kuyita rinawo basa kana kunkondo;
(b) yakupinda mumubatanizwa nayena madziko apantsi pentse hawupi
zvawene kana kuti muchisungo kana chibvumirano chamadziko aya
hachipi zvachene;
(c) yakutsara kana kucheka kutsariwa kwaMuteyezeri waMutungamiri
waDziko, Gurukuta raHurumende kana Mutewezeri waGurukuta
raHurumende; kana kuti
(d) kupa kana kupindurudza basa raMutewezeri waMutungamiri waDziko,
Gurukuta raHurumende kana Mutewezeri waGurukuta raHurumende
kukhanhanisira, tichiringisa Muteyezeri waMutungamiri waDziko
kana Gurukuta raHurumende, kutungamira mutemo hawupi zvawene
waPharamende kana kuti Bazi raHurumende kana chigwimbu
chaHurumende hachipi zvachene, kana kucheka kupiwa basa iri kwawene.

101 Kupinda pachinzvimbo chaMutungamiri waDziko kana Mutewezeri


waMutungamiri waDziko kana afa, kureka basa kana kugunda basa
(1) Kana Mutungamiri waDziko atandara, akareka basa kana kuti akagudika
pachinzvimbo—
(a) Mutewezeri waMutungamiri waDziko wakuthanga ndiye anadzayita
Mutungamiri waDziko mupaka panakwanira ntsiku yainada kuseenzga
naagari Mutungamiri waDziko;
(b) Mutewezeri waMutungamiri waDziko wachipiri ndiye anadzawa
Mutewezeri waMutungamiri waDziko wakuthanga, mupaka panokwanira
ntsiku yakhathemra kuseenzga naagari Mutungamiri waDziko; pakara
(c) paanathanga kuseenza haMutungamiri waDziko, agari Mutewezeri
waMutungamiri waDziko wakuthanga anada kutsara munhu anada
kuti awe Mutewezeri waMutungamiri waDziko wachipiri mupaka
panakwanira ntsiku yainada kuseenzwa naangari Mutungamiri waDziko.
(2) Kana Mutewezeri waMutungamiri waDziko wakuthanga akathandara,
akareka basa kana kuti akagudisva pachigaro—
(a) Mutewezeri waMutungamiri waDziko wachipiri ndiye anabva ayita
Mutewezeri waMutungamiri waDziko wakuthanga, mupaka panakwanira
ntsiku yakhanada kuseenzwa naagari Mutewezeri waMutungamiri
waDziko wakuthanga; pakara
55
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

(b) Mutungamiri waDziko ananada kuchimbiza kutsara munhu anapusa kuti


awe Mutewezeri waMutungamiri waDziko wachipiri mupaka panakwanira
ntsiku yainada kuseenzga naagari Mutewezeri waMutungamiri waDziko
wakuthanga.

102 Mare yinatambiriwa naMutungamiri waDziko naWatewezeri


waMungamiri waDziko
(1) Mutungamiri waDziko naWatewezeri WaMutungamiri wadziko wanada
kupiwa mubhadharo, zina mare, phenjeni nazvinawo zvawanapiwa, izvo zvidarangiwa
pantsi paMutemo waPharamende.
(2) Mubhadharo nazina mare zinawoniwa naMutungamiri waDziko naWatewezeri
waMutungamiri waDziko zinanada kubuda muMuPfunje yaMukuchanidzga waMare
yaHurumende.
(3) Munhu ananga areka chimbzvimbo chaMutungamiri waDziko kana
chaMutewezeri waMutungamiri waDziko ana kodzero yakuwana—
(a) penjeni yinayenderana namubhadharro unatambirwa naMutungamiri
waDziko kana naMutewezeri waMutungamiri waDziko, zvichipindirana
nakuti mbani pawawiri awa; pakara
(b) Mare zawanabhadharwa izozo nzvinawo zvawanapiwa izvo zvinanga
zvidarangwa pantsi paMutemo waPharamende.

103 Mutungamiri waDziko, Watewezeri waMutungamiri waDziko


nawagari pazvinzvimbo izvi hawapusi kuseenza manango mabasa
Mutungamiri waDziko naWatewezeri waMutungamiri waDziko, nawentse wagari
Watungamiri waDziko kana Watewezeri WaMutungamiri waDziko, hawabvumizvi
kuyita rinango basa muHurumende kana kuseenzera unango munhu zvache, pawananga
wachiri pabasa kana kuti pawanaga wotambira phenjeni kubuda kuDziko nakuda
kwakuti wakhari Watungamiri waDziko kana kuti Watewezeri waMutungamiri
waDziko.

CHIGWIMBU 3
Makorokota Yahurumende, Watewezeri Wamakorokota Yahurumende Nadare
Ramakorokota Yahurumende

104 Kutsarwa kwaMakorokota aHurumende naWatewezeri


waMakorokota aHurumende
(1) Mutungamiri waDziko anatsara Makorokota yaHurumende pakara anayapa
basa rakuyita, kukhanhanisira kutungamira Mutemo waPharamende hawupi zvawene
kana kuti Bazi raHurumende kana chigwimbu hachipi zvachene chaHurumende, ese
Mutungamiri waDziko anapusa kuzvikoyera basa rakutungamira mabasa yaMutemo,
Bazi raHurumende kana chinango chigwimbu.
(2) Mutungamiri waDziko anapusa kutsara Watewezeri waMakorokota
yaHurumende kuti abatse Gurukuta raHurumende haripi zvarene pakuyita basa raro.
(3) Makorokota yaHurumende naWatewezeri waMakorokota yaHurumende
wanatsarwa kubuda pamaSeneta kana kuti paNhengo zaBoka raWanaikha Mitemo
yaDziko ese wanasvika washanu, awo wanatsarwa nakuda kwauseza nakupusa basa
kwawo, wanapusa kunga wasiri nhengo zaPharamende.
(4) Pakutsara Makorokota yaHurumende naWatewezeri waMakorokota

56
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

yaHurumende, Mutungamiri waDziko anada kutungamirwa nkani yakuti pawe


nakutsazana pabodzipo nakutimerwa kwamadunhu nakwawamuna awakazi.
(5) Makorokota yaHurumende naWatewezeri waMakorokota yaHurumende
wananga wasiri nhengo zaPharamende, wanapusa kupinda nakuranga muSeneti kana
muBoka raWanaikha Mitemo yaDziko, ese hawabvumiziwi kuvhota.
(6) Asati atora chinzvimbo chache, munhu ananga atsariwa kuyita Gurukuta
raHurumende kana Mutewezeri waGurukuta raHurumende, anada kuyita kupika
yaMakorokota yaHurumende pamberi paMutungamiri waDziko, kuchiteyezwa
zvidaikhwa muNtsanzikizga 3.

105 Dare raMakorokota aHurumende


(1) Kuna Dare raMakorokota aHurumende rinakhanhanisira Mutungamiri
waDziko, hamukuru waDare raMakorokota yaHurumende, Watewezeri waMutungamiri
waDziko nayenawo Makorokota anatsariwa naMutungamiri waDziko kuti yapinde
muDare raMakorokota yaHurumende.
(2) Misangano yaDare raMakorokota yaHurumende inatungamirwa
naMutungamiri waDziko, kana kuti paananga asipo, naWatewezeri waMutungamiri
waDziko, kana kuti pawananga wasipo, naGurukuta raHurumende rinarangiwa
nazvarene muchigwimbu 100(1)(c).

106 Maseyenzerwe yaWatewezeri waMutungamiri waDziko, Makorokota


yaHurumende naWatewezeri waMakorokota yaHurumemnde
(1) Wentse munhu anabvi Mutewezeri waMutungamiri waDziko, Gurukuta
raHurumende naMutewezeri waGurukuta raHurumende anada kuteyeza zviri
muBumbiro raMitemo rino.
(2) Watewezeri waMutungamiri waDziko, Makorokota yaHurumende
naWatewezeri waMakorokota yaHurumende hawaringirwi, pawananga wari
pazvimbzvimbo zvawene—
(a) kuwa narina basa haripi zvarene muHurumende kana kuyita rinawo basa
haripi zvarene rawanabhadhariwa;
(b) kuyita hazvipi zvazvene zvisingaringirwi pabasa rawena, kana kuyita
zvinhu zvinapusa kuyita kuti pawe nakupokana pakati pabasa rawo
naupenyu hwawo; kana kuti
(c) kuseenzesa chinzvimbo chawo kana kudziwa hakupi zvakwene
kwawanapiwa, pakuzvikhuphukisa kana kubatsa kukhuphusa wena wanhu
hwapi zvawene nanjira iribe kunada.
(3) Mutemo waPharamende unada kuranga zvinada kuteyezga naWatewezeri
waMutungamiri waDziko, Makorokota yaHurumende naWatewezeri waMakorokota
yaHurumende.

107 Kusanangura maseenzerwe yaWatewezeri waMutungamiri


waDziko, Makorokota aHurumende naWatewezeri waMakorokota
aHurumende
(1) Kuchiteyezwa Bumbiro raMitemo rino, Mutewezeri waMutungamiri
waDziko wentse, Gurukuta raHurumende rentse, naMutewezeri waGurukuta
raHurumende wentse, anada kusanangura basa raananga achiyita, adazviyemera kana
kuti pabodzipo nawena, kuMutungamiri waDziko.
(2) Mutewezeri waMutungamiri waDziko wentse, Gurukuta raHurumende
rentse naMutewezeri waGurukuta raHurumende wentse, wanada kupinda mumisangano
57
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

yaPharamende nayamakhomiti yaPharamende kuyitira kuti apindure mibvunzo yiri


mayererano nankani zaana chakuita nazo, adadziyemera kana kuti pabodzipo nawena.
108 Kurapha kwantsiku yakugara pachinzvimbo kwaMakorokota yaHu-
rumende naWatewezeri waMakorokota aHurumende
(1) Chinzvimbo chaGurukuta raHurumende kana chaMutewezeri waGurukuta
raHurumende chinasara chiribe munhu—
(a) kana agudisva pachinzvimbo ichi naMutungamiri waDziko;
(b) kana asiya chinzvimbo ichi nakuda kwachidziwiso chidanembiwa
kuMutungamiri waDziko;
(c) kana pawa nemumwe Mutungamiri wadziko.
(2) Kuchiteyezwa chigwimbu chinyai (4), Gurukuta raHurumende kana
Mutewezeri waGurukuta raHurumende agari nhengo yaPharamende paadatsariwa
kuwa Gurukuta raHurumende, kana kuti kuwa Mutewezeri waGurukuta raHurumende,
anabva asiya chinzvimbo chache kana haachari nhengo yaPharamende.
(3) Kuchiteyezwa chigwimbu chinyai (4), Gurukuta raHurumende kana
Mutewezeri waGurukuta raHurumende agari nhengo yaPharamendeba paadatsariwa
kuwa Gurukuta raHurumende kana kuti kuwa Mutewezeri waGurukuta raHurumende,
anabva asiya chinzvimbo chache kana payitika zvakhapusa kuti, dai agari nhengo
yaPharamende, chigaro chache chamuPharamende chakhadzasara chiribe munhu.
(4) Kuchiteyezwa Bumbiro raMitemo rino, kana Pharamende yafudzwa,
Makorokota yaHurumende kana Watewezeri waMakorokota yaHurumende wanaramba
wana zvinzvimbo zvawo mupaka ananga atsariwa kuwa Mutungamiri waDziko athanga
basa zvichiteyera vhoti nkuru zamudziko.

109 Kugomba kuwimba naHurumemnde


(1) Seneti naBoka raWanaikha Mitemo yaDziko, nakuda kwakutsara zvakuyita
pabodzipo pakara kunatsigirwa nazvigwimbu zviyiri kubuda muzvitatu zvanhengo
zentse zazvigwimbu zviyiri izvi, zvinapusa kutsigira vhoti yakugomba kuwimba
naHurumende.
(2) Nkani yakuti pawe navhoti yakugomba kuwimba naHurumende inapusa
kuthangiwa basi kana—
(a) kudziwisa kwankani yeneyi kwapiwa Murangi pachina ntsiku inasvika
kana kupinda madzuwa manomwe; pakara
(b) kudziwisa kwache yidabhariwa nachigwimbu chakati nakati kana kupinda
chanhengo zaBoka raWanaikha Mitemo yaDziko.
(3) Nkani yakuti pawe navhoti yakugomba kuwimba naHurumende—
(a) inada kurangiwa pamusangano waZvigwimbu zviyiri zvaPharamende
pakara mukati mamadzuwa makumi mayiri naribodzi mutsure mekunga
maMurangi apantsiwa kudziwisva kwankani yeneyi; pakara
(b) inada kuvhoterwa mukati mamisangano minomwe yidateyezana kubuda
payinathangiwa; kana yiribe kuvhoterwa pantsiku yeneyi, hayidzarangwi
pakara.
(4) Kana Pharamende yapindirana navhoti yekugomba kuwimba naHurumende,
Mutungamiri waDziko, mukati mamadzuwa khumi namanayi zvichiteyera vhoti yeneyi,
anada—
(a) kugudisa Makorokota yaHurumende entse naWatewezeri waMakorokota
yaHurumende wentse pazvinzvimbo, kunza kwakuti wananga wareka
58
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

basa nakare nakuda kwakupindirana navhoti, pakara ananada kutsara


wenango wanhu wanatora zvinzvimbo zvawaananga agudisa awa; kana
(b) kufudza Pharamende pakara, mukati mamadzuwa makumi mapfumbamwe,
woyita kuti kuwe navhoti nkuru zadziko.
(5) Kana Mutungamiri waDziko aribe kuyita hazvarangwa muchigwimbu
chinyai (4) mukati mamadzuwa khumi namanayi zvichiteyera vhoti yakugomba
kuwimba naHurumende, Pharamende yinanga yatofudziwa.

CHIGWIMBU 4
Mabasa Yahutungamiri Adakosha

110 Mabasa adakosha akutungamira kwaMutungamiri waDziko naDare


raMakorokota aHurumende
(1) Mutungamiri waDziko ana masimba yaanapiwa naBumbiro raMitemo rino
pakara naMutemo waPharamende kana winawo mutemo, kukhanhanisira masimba
yakuti apuse kuyita mabasa yaMutungamiri waDziko.
(2) Kuchiteyezwa Bumbiro raMitemo rino, Mutungamiri waDziko ndiye
anowona nazva—
(a) kutambira nakusaina maBhiri yaMutemo;
(b) pabodzipo nakutindesa Bhiri raMutemo kuDare ramirandu rinowona
nazvaBumbiro raMitemo kuti ripe pfungwa zaro nakukuchizira kuti
mutemo wuri muBhiri rache unayenderana naBumbiro raMitemo chere;
(c) kuthaniza Boka raWanaikha Mitemo yaDziko, Seneti naPharamende
kumisangano yinanga yiribe kugara yidarongiwa nachinangwa chakuyita
basa ridakosha;
(d) kutsara wanhu wanatora zvimbzvimbo izvo zvinabvi naBumbiro raMitemo
kana namutemo, Mutungamiri waDziko ndiye anada kutsara wanhu
wanazvitora;
(e) kuyita kuti kuyitwe mavhoti kuchiteyezga Bumbiro raMitemo rino;
(f) kuyita kuti kuyitwe mareferendamu pachinhu hachipi zvachene hakudiwa
kwazvene namutemo;
(g) kutuma mawuto kunkondo;
(h) kupasa menduru nakubhadhara;
(i) kutsara wayemeri waZimbabwe kuna yena madziko, wanaseenza
nawayemeri wenewa nawena wentse wana masimba adadzara
yapabodzipo nakutimerera Zimbabwe kuna yenango madziko; pakara
(j) kutambira nakukoshesa wayemeri wayena madziko nawena wentse
wana masimba adadzara yapabodzipo nakutimerera yenango madziko
muZimbabwe.
(3) Kuchiteyezwa Bumbiro raMitemo rino, Dare raMakorokota yaHurumende
rinayita basa ra—
(a) kurangaa kuti basa raHurumende rinada kufamba tani;
(b) kufambisa basa raHurumende muPharamende;
(c) kugadzira, kuthanga nakuphanda zviri mayererano nakuseenzesva
kwamitemo yadziko;
(d) kugadzira nakuseenzesa njira yadziko; pakara

59
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

(e) kupasa nzero kuMutungamiri waDziko.

(4) Kuchiteyezwa Bumbiro raMitemo rino, Mutungamiri waDziko anapusa


kupinda nekunemberana kubvumizana nayena madziko kana nahurumende zayena
madziko pakara, anapusa kupinza dziko mumibatanizga yayena madziko apantsi pentse.
(5) Vhoti yentse zvayene yaMutungamiri waDziko yinanga yaitwa zviri
pamutemo inada kunga idanembiwa.
(6) Pakuyita basa rache ridakosha, Mutungamiri waDziko anada kuita zvinhu
apantsiwa nzero naDare raMakorokota yaHurumende kunza kwakubvi achiyita
zvidaikhwa muchigwimbu chinyai (2) chiri padzauru apa.

111 Nkondo nakukarika


(1) Mutungamiri waDziko ana simba rakuthanga nkondo nakuunza kukarika,
pakara anada kudziwisa Seneti naBoka raWanaikha Mitemo yaDziko mukati
mamadzuwa manomwe yazvinayita misangano yazvene.
(2) Seneti naBoka raWanaikha Mitemo yaDziko, nakuda kwakutsara zvakuyita
pabodzipo pakara kunatsigirwa nazvigwimbu zviyiri kubuda muzvitatu zvanhengo
zentse zaPharamende, zvinapusa kupindirana kuti kuthangiwa kudayaitwa nkondo
kumiswe.
(3) Kana Pharamende yapindirana kuti kuthangiwa kwankondo kumiswe,
Mutungamiri waDziko anada kutora njira zentse zinapusika zakusiyana nankondo iyi,
achikoshesesa nkani yakuti pareke kuyita madzonzoni yanayitika kumawuto nazvombo
zvaZimbabwe.

112 Simba rausisi


(1) Mutungamiri waDziko, mutsure makubuda zvinafungwa naDare
raMakorokota yaDziko yaHurumende, anapusa kuseenzesa simba rache rakubuda usisi,
zvichiranga kuti, anapusa—
(a) kuyita kuti munhu haupi zvache ana chakuyita namurandu kana kuti
ananga atongiwa adawoniwa ana murandu wakubora mutemo hawupi
zvawene, abvirwe usisi arekererwe;
(b) kuyita kuti pamboyeme kupiwa mutongo wamurandu hawipi zvawene
kwantsiku yinanga yaikhwa kana kuti yiribe kuikhwa;
(c) kutsiwa mutongo unanga wapiwa munhu pamurandu hawipi zvawene
nawuri psvadi; kana
(d) kumboyikha pathiwi, kwantsiku yidayikhwa kana kugudisa mutongo
wentse zvawene kana kuti chigwimbu chamutongo wamurandu hayipi
zvayene, kana kuti muripo unanga wabvi ubhadhariwe pamurandu hawupi
zvawene;
pakara anapusa kuyikha zvinada kuteyezwa pakurekerera, kumisa, kutsiwa kana
kumboyikha pathiwi kwamurandu.
(2) Kana munhu anagara muZimbabwe zviri pamutemo apiwa mutongo ari kuna
rina dziko, namurandu wakubora mutemo unaseenza mudziko renero, Mutungamiri
waDziko anapusa kuranga kuti mutongo weneyo ureke kutoriwa hamutongo
kuchiteyezwa Bumbiro raMitemo rino kana wunawo mutemo unaseenza muZimbabwe.
(3) Kana Mutungamiri waDziko abvira munhu usisi, ayemesa kuseenza
kwamutemo, atsiwa kana kumboyikha mutongo pathiwi, hazvipi zvazvene zvaananga
60
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

ayita zvinada kugudisva muChinembwanhau rinagudisa mitemo nanhau zahurumende


raGazeti.
113 Ntsiku zamijegwa yidanyangarisa mudziko
(1) Mutungamiri waDziko anapusa kuikha muGazeti kuti pa nantsiku
yamijegwa yidanyangarisa mudziko rentse kana kuti muchigwimbu hachipi zvachene
chaZimbabwe.
(2) Kuikhwa kwantsiku yamijegwa yidanyangarisa kunarekera kukoshesiwa
mutsure mamadzuwa khumi namanayi, kubuda padzuwa rakugudisva muGazeti, kunza
kwakuti, ntsiku yeneyo yisati yakwana, zvaikhwa zvatsigirwa navhoti yinanga yaitwa
nazvigwimbu zviyiri kubuda muzvitatu zvanhengo zentse zaPharamende, pamusangano
wamubatanizwa waSeneti naBoka raWanaikha Mitemo yaDziko.
(3) Kana Pharamende yafudziwa mukati mamadzuwa khumi namanayi mutsure
makuikhwa kwantsiku yamijegwa yidanyangarisa, kuikhwa kweneko kunarekerwa
kukoshesiwa mutsure mamadzuwa makumi mayiri naribodzi, kubuda padzuwa
rakugudiswa muGazeti, kunza kwakuti, muntsiku yeneyo, zvaikhwa zvatsigirwa
navhoti yinanga yaitwa nauzhinji hwanhengo zentse zaPharamende ipsva, pamusangano
wamubatanizwa waSeneti naBoka raWanaikha Mitemo yaDziko.
(4) Kuikhwa kwantsiku yamijegwa yidanyangarisa kunanga kwatsigirwa
kuchiteyezwa zviri muchigwimbu chinyai (2) kana (3) kunagara kuripo kwamwezi
mitatu kubuda padzuwa rakugudisva kwakudziwisa kwantsiku yamijegwa
yidanyangarisa iyi muGazeti kunza kwakunga kwambogudisva kana kuti kwareka
kukoshesiwa kuchiteyezwa chigwimbu chino.
(5) Kana kuikhwa kwantsiku yamijegwa yidanyangarisa kuribe kutsigirwa
naPharamende mutsure makuyiranga, kana kuti nakuda kwachikonzero hachipi
zvachene kuribe kuringwa naPharamende mukati mantsiku yidarangwa muchigwimbu
chino, mukati mamadzuwa manomwe, Mutungamiri waDziko ananada kugudisa
muGazeti kuti zvaadamboikha hazvichiribe basa.
(6) Kana, zvichiteyera chisungo chinanga chatsigirwa nauzhinji hwanhengo
zaSeneti naBoka raWanaikha Mitemo yamaDziko yananga yari pamusangano
wamubatanizwa wazvigwimbu zviyiri izvi, Pharamende yataranga kuti kuikhwa
kwantsiku yamijegwa yidanyangarisa—
(a) kunada pabodzipo nakutinderera pamberi kwantsiku yisikapindi mwezi
mitatu, nakuchimbiza, Mutungamiri waDziko anada, nakuda kwakugudisa
muGazeti, kuingiza ntsiku yazvaadaikha, kwantsiku yinanga yarangwa;
(b) kunada kureka kukosheswa kana kuti kunada pabodzipo nakutinderana
nanzvimbo nyai, nakuchimbiza, Mutungamiri waDziko anada, nakuda
kwakugudisa muGazeti, kuranga kuti kuchakoshesiba kana kuti
zvaadaikha zvawa pabodzipo nakutinderana nenzvimbo nyai yeneyo.
(7) Dare ramirandu rinawona nazvaBumbiro raMitemo, zvichiteyera kugurukuta
kwamunhu i rinapusa kuwongorora kudeka kwa—
(a) kuikhwa kwantsiku yamijegwa idanyangarisa;
(b) kuingizga kwentse kwakuikhwa kwantsiku yamijegwa yidanyangarisa.
(8) Dare ramirandu haripi zvarene rinapusa kuwongorora kudeka kwamutemo
hawupi zvawene, kana yinawo njira yinanga ratoriwa nakuda kwakuikhwa kwantsiku
yamijegwa yidanyangarisa.

61
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

CHIGWIMBU 5
Gweta Khuru Rahurumemde

114 Gweta rikuru raHurumende


(1) Kuna Gweta khuru raHurumende rinaikhwa naMutungamiri waDziko.
(2) Munhu ananga aikhwa kuyita Gweta Khuru raHurumende anathanga basa
mutsure makuyita kupika kuwimbika nayakuwa pachinzvimbo pamberi paMutungamiri
waDziko kana unawo munhu ananga apiwa masimba naMutungamiri waDziko,
kuchiteyezwa zvidapiwa muMukwatikizwa 3.
(3) Munhu anapusa kuikhiwa haGweta Khuru raHurumende kana achipusa
kuikhiwa hamutongi waDare ramirandu rapajauru.
(4) Mabasa yaGweta Khuru raHurumende anati—
(a) kuwa mupi mukuru wanzero zazvamitemo kuHurumende;
(b) pabodzipo nakutimerera Hurumende munkani zina chakuyita nawanhu
pakara naBumbiro raMitemo;
(c) kuwumba zvinembwa zvamitemo zvidayemera Hurumende;
(d) kukuchizira, kukoyiwa nakukoshesa kuteyezwa kwamitemo mudziko
nakukoya zvinadiwa naunyinji hwawanhu; pakara
(e) kuyita yena mabasa anapusa kupiwa kuGweta Khuru raHurumende
naMutemo waPharamende;
pakara Gweta Khuru raHurumende rinapusa kuyita mabasa aya iro pachazvene kana
nakuda kwawena wanaseenza wachiteyezwa zvawananga wabvi wayite naGweta
Khuru raHurumende.
(5) Gweta Khuru raHurumende rinapusa—
(a) kupinda mumisangano yaDare raMakorokota yaHurumende, asi
haridzavhoti;
(b) kugara nakuranga muSeneti namuBoka raWanaikha Mitemo yaDziko,
ese haridzavhoti; pakara
(c) richibvumizwa nadare ramirandu rinanga richitonga mirandu, pabodzipo
nakutima hashamwari yadare ramirandu mukutongiwa kwamurandu
hawupi zvawene wuna chakuyita nawanhu, ese hainanyi naHurumende.

115 Kugudiswa basa kwaGweta khuru


Mutungamiri waDziko anapusa kugudisa Gweta Khuru raHurumende pabasa
ntsiku yipi zvayene.

CHITSAWUKO 6
Wanaikha Mitemo

CHIGWIMBU 1
Masimba Yakuikha Mitemo

62
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

116 Wanaikha Mitemo


Wanaikha Mitemo yamuZimbabwe Wanakhanhanisira Pharamende naMutungamiri
waDziko pakara wachiseenzesa sezvidarangwa muChitsawuko chino.
117 Mayemerwe namaseyenzerwe amasimba akuikha mitemo
(1) Masimba akuikha mitemo muZimbabwe anabuda muwanhu pakara
anaseenzeswa naWaikha Mitemo kuchiteyezwa zviri muBumbiro raMitemo rino.
(2) Masimba yakuikha mitemo anapasa Wanaikha Mitemo simba—
(a) rakupidigura Bumbiro raMitemo rino zvichiyenderana nazviri
muchigwimbu 328;
(b) rakuikha mitemo yakuti Zimbabwe ikharike, irongeke pakara yitungamirwe
zvidadeka; pakara
(c) rakupambo yena masimba yakuikha mitemo kuna rinambo boka riri pantsi
parene zvichiyenderana nazviri muchigwimbu 134.

CHIGWIMBU 2
Pharamende

118 Pharamende
Pharamende inawumbiwa naSeneti pabodzipo naBoka raWanaikha Mitemo
yaDziko.

119 Mabasa aPharamende


(1) Pharamende yinada kukoya Bumbiro raMitemo rino nakukuchizira
utungamiri huribe udzvinyiriri muZimbabwe.
(2) Pharamende ina simba rakuwona kuti mitemo yiri muBumbiro raMitemo
rino yakosheswa nakuti maboka yentse nawayemereri wentse waDziko naHurumende
wanayita basa rawo pachiteyezwa zviri muBumbiro raMitemo nazvido zvadziko.
(3) Tidawonana nachigwimbu chinyai (2), maboka entse nawayemereri wentse
pambzvimbo hayipi zvayene, wari pantsi paPharamende.

CHIGWIMBU 3
Seneti

120 Nhengo zaSeneti


(1) Seneti inawumbwa namaSeneta makumi masere pakara pamaSeneta
yeneya—
(a) watanhatu wanatsariwa kubuda kudunhu khuru rokha rokha raZimbabwe
zvichiyenderana nakuti wanhu wanayemererwa wadawanda senyi pakara
kuchiteyezwa chigwimbu chinyai (2);
(b) khumi newatanhatu machangamire, machangamire mayiri yacho anatsarwa
naMadare yaMachangamire yakumadunhu makuru yamuZimbabwe yasiri
yamumaguta;
(c) Mutungamiri namutewezeri waMutungamiri waDare raMachangamire
entse yamudziko;
(d) wayiri wacho wanatsarwa nanjira yidaikhwa naMutemo waVhoti kuti
wayemerere wanhu wadaremara.

63
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

(2) Vhoti zamaSeneta zinada kuyitwa nanjira inateyeza zviri muMutemo


waVhoti, uyo unada kuwona kuti maSeneta anarangwa nazvayene muchigwimbu chinyai
(1)(a) atsarwa pachiseenzeswa madzina awanhu wanayemerera mabato adakhana-
khanhana nanjira yakuti uzhinji hwawayemereri hupindirani nawanayemererwa—
(a) yinaseenzesa unyinji hwamavhoti yanaga yavhoterwa nawanhu
wanayemerera mabato yazvamatongerwe yadziko mudunhu khuru rokha
rokha muvhoti nkuru yanhengo zaBoka raWanaikha Mitemo yaDziko;
pakara
(b) panaga pana madzina yawamuna nawakadzi wananga wachivhoterwa
mumavhoti achipesanisva pakara tsamba yekha yekha yamadzina
yichithanga nadzina ramukadzi.

121 Zvinaringwa kumunhu kuti adzasaruzwe kuita Seneta


naZvinagundisa kuti munhu asaruzwe kuita Seneta
(1) Munhu anapusa kutsarwa uSeneta arangwa muchigwimbu 120(1)(a) kana
kuti (d) kana—
(a) adanembesa hamuvhoti; pakara
(b) ana makore yakubarwa anasvika makumi manayi kana kupinda;
kunza kwakubvi agundisva nazviri muchigwimbu chinyai (4) kana (5).
(2) Munhu anapusa kutsarwa hachangamire anapinda muSeneti, uyo anarangwa
muchigwimbu 120(1)(b) kana—
(a) ari Changamire; pabodzi nakuti
(b) adanembesa kuita muvhoti;
kunza kwakubvi agundisva nazviri muchigwimbu chinyai (4) kana (5).
(3) Munhu anapusa kutsarwa uSeneta arangwa muchigwimbu 120(1)(d) kana
adaremara zvinarangwa muMutemo waKuvhota, kunza kwakubvi agundiswa nazviri
muchigwimbu chinyai (4) kana (5).
(4) Munhu anagundiswa kupindaa mumavhoti ahuSeneta kana—
(a) achigundiswa nazviri muNkhwatikizva 4 kunembesa kuwa muvhoti; kana
kuti
(b) mumakore mashanu mavhoti asati aitwa, adambosiya chinzvimbo
chahuSeneti kana chamuBoka raWanaikha Mitemo yaDziko, kuchiteyezva
chigwimbu 129(1)(i) mutsure makunga awoniwa ana murandu.
(5) Munhu anarambizwa kupinda mukuvhoterwa yakutsiwa Seneta kana ari
nhengo yaPharamende.

122 Mutungamiri waSeneti


(1) Pamusangano wayo wakuthanga zvichiteyera kuitwa kwavhoti nkuru pakara
yisati yamboita chinango chinhu, Seneti inada kutsara munhu anawona nazvamayitirwe
yabasa muSeneti anadzirikanwa aMutungamiri waSeneti.
(2) Pentse zvapene pananga pachinzvimbo chaMutungamiri waSeneti
chasara chiribe munhu, Seneti inanada kuchimbiza kutsara una munhu kuti ayende
pachinzvimbo chenechi.
(3) Munhu anapusa kupinda muvhoti yakuita Mutungamiri waSeneti kana
achiri, kana kuti adamboita, Seneta kana kuti, achipusa kutsarwa saSeneta.
(4) Mavhoti yaMutungamiri waSeneti anada kuyitisva naMunembi
waPharamende achitungamirirwa naKhomisheni yinowona nazvamavhoti muZimbabwe,
64
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

pachiyitwa mavhoti yadazereka pakara pachiteyezwa Mitemo yinateyezwa, nazvinanga


zvagudiswa mumavhoti zvinanada kudziwiswa kuwanhu penepo penepo.
(5) Asati athanga basa rache, Mutungamiri waSeneti anada kuyita kupika zvakuti
achateyezera mitemo nakuti achayita basa rache zvisvinu pamberi paMutungamiri
wawatongi kana wina mutongi mukuru ananga aripo, pachiteyezwa zvidanembwa
muMukwatikizwa 3.
(6) Seneta anatsarwa kuita Mutungamiri waSeneti anabva arekera chinzvimbo
chaSeneta nachinzvimbo chenechi chinada kuikhwa yina nhengo pachiteyezga Mutemo
waMavhoti.
(7) Mutungamiri waSeneti anapusa kureka chinzvimbo chache nakuda
kwakudziwisa Seneti namuromo wache kana kuti, kana Seneti yisiri kukumbana,
nakuda kwakunemba ntsamba yakudziwisa kuMunembi waPharamende.
(8) Mutungamiri waSeneti anada kureka chinzvimbo chache—
(a) dzuwa rinakumbana Seneti kakuthanga mutsure mavhoti nkuru;
(b) paanabvuma kutora rina basa muhurumende kana kuseenzera winawo
munhuwo zvache;
(c) paanayita nhengo yaPharamende kana Murangiri;
(d) paanayita Mutewezeri waMutungamiri waDziko, Gurukuta raHurumende
kana Mutewezeri waGurukuta raHurumende;
(e) kana pakayitika chinhu chinayita kuti athemere kureka chimbzvimbo
chache, kana agari ambori Seneta; pakara
(f) kana nzero zakuti abude pachinzvimbo chache yabvumiwa nazvigwimbu
zviyiri kubuda muzvitatu zvanhengo zentse zaSeneti.

123 Mutewezeri waMutungamiri waSeneti


(1) Nakuchimbiza kunapusika zvichiteyera kutsarwa kwaMutungamiri weSeneti
mutsure makuyitwa kwavhoti nkuru, Seneti yinada kutsara una Seneta kuti ayite
Mutewezeri waMutungamiri waSeneti.
(2) Pentse zvapene pananga payita chinzvimbo chaMutewezeri waMutungamiri
waSeneti chasara chisina munhu, Seneti inada kuchimbiza kutsaruza munhu kuti ayende
pachinzvimbo chenechi.
(3) Mavhoti aMutewezeri waMutungamiri waSeneti anada kuyitiswa
naeMunembi waPharamende achitungamirwa naKhomisheni yinawona nazvamavhoti
muZimbabwe, pachiyitwa mavhoti yadazereka pakara pachiteyezwa Mitemo
Yinoteyezwa, nazvinanga zvagudiswa muvhoti zvinada kudziwisva kuwanhu penepo
penepo.
(4) Asati athanga basa rache, Mutewezeri waMutungamiri waSeneti anada
kuyita kupika zvakuti achateyezera mitemo nakuti achayita basa rache zvidadeka
pamberi paMutungamiri wawatongi kana unawo mutongi mukuru anaga aripo,
pachiteyezwa zvidaikhwa muMukwatikizwa 3.
(5) Mutewezeri waMutungamiri waSeneti anapusa kureka chimbzvimbo
chache nakuda kwakudziwisa Seneti namuromo wache kana kuti, kana Seneti yisiri
kukumbana, nakuda kwakunemba ntsamba yakudziwisa kuMutungamiri waSeneti
pakara kana asipo, kuMunembi waPharamende.
(6) Mutewezeri waMutungamiri waSeneti anada kureka chinzvimbo chache—
(a) paanarekera kuyita Seneta;
(b) paanayita Murangiriri;

65
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

(c) paanayita Mutewezeri waMutungamiri, Gurukuta raHurumende, kana


Mutewezeri waGurukuta raHurumende;
(d) kana nzero zakuti agudiswe pachinzvimbo chache yabvumiwa
nazvigwimbu zviyiri kubuda muzvitatu zvanhengo zentse zaSeneti.
CHIGWIMBU 4
Boka Rawanaikha Mitemo Yadziko

124 Nhengo zaBoka raWanayikha Mitemo yaDziko


(1) Boka raWanayikha Mitemo yaDziko rinawumbwa—
(a) nanhengo mazana mayiri nakhumi zinatsariwa nakuda kwavhoti
yidazereka kubuda munharaunda zavhoti mazana mayiri nekhumi
zamuZimbabwe; pakara
(b) PamaPharamende mayiri yakuthanga kubuda padzuwa rinarangiwa
nazvarene, nhengo zawanhukazi makumi matanhatu zinaingiza,
tanhatu kubuda kudunhu khuru rokha rokha muZimbabwe, zinatsarwa
pachiseenzeswa uzhinji hwawanhu wanayemererwa zvichiteyera
unyinji hwamavhoti anaga awoniwa nawanhu wanayemerera mabato
yazvamatongerwe yadziko mumavhoti yanhengo zanzvimbo zakuvhotera
mumitanha yadziko.
(2) Mavhoti yanhengo zaBoka raWanayikha Mitemo yaDziko yananada kuyitwa
pachiteyezga Mutemo waMavhoti.
(3) Zvinadiwa pakuti munhu apuse kunembesa kuti apuse kuvhota nakuti avhote
pamavhoti yanhengo zaBoka raWanayikha Mitemo yaDziko zviri muMkwatikizga 4.

125 Zvinadiwa kana Zvinagundisa munhu kuti asavhoterwe kuti ayite


waBoka raWanayikha Mitemo yaDziko
(1) Munhu anapusa kutsarwa hanhengo yaBoka raWanayikha Mitemo yaDziko
kana—
(a) adanembesa hamuvhoti; pakara
(b) ana makore yakubarwa makumi mayiri naribodzi kana kupinda;
kunza kwakubvi arambizva zvinayenderana nazviri muchigwimbu chinyai (2) kana
(3).
(2) Munhu anarambizwa kupinda mumavhoti yanhengo zaBoka raWanayikha
Mitemo yaDziko kana—
(a) achigundisva naMkhwatikizga 4 kunembesa kuyita muvhoti; kana kuti
(b) mumakore mashanu mavhoti yasati yaitwa, adamboreka chinzvimbo
chamuSeneti kana chamuBoka raWanayikha Mitemo yaDziko
kuchiteyezwa chigwimbu 129(1)(i) mutsure makubvi awoniwa ana
murandu.
(3) Munhu anagundiswa kupindaa muvhoti yakutsiwa nhengo yaBoka
raWanayikha Mitemo yaDziko kana ari nhengo yaPharamende.

126 Murangi waBoka raWanayikha Mitemo yaDziko


(1) Pamusangano waro wakuthanga zvichiteyera kuitwa kwavhoti nkuru, risati
ramboyita china chinhu, Boka raWanayikha Mitemo yaDziko rinanada kutsara munhu
anawona nazvamayitirwe yabasa achadzirikanwa haMurangi.
(2) Pentse zvapena payitapananga chinzvimbo chaMurangi waBoka

66
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

raWanayikha Mitemo yaDziko chasara chiribe munhu, boka iri rinada kuchimbiza
kutsara munhu kuti ayende pachinzvimbo chenechi.
(3) Munhu anapusa kupinda muvhoti yekuyita Murangi kana achitori kana
kuti adamboyita nhengo yaBoka raWanayikha Mitemo yaDziko kana kuti achipusa
kutsariwa kuti ayite nhengo yaBoka reneri.
(4) Mavhoti aMurangi anada kuyitiswa naMunembi waPharamende
achitungamirirwa naKhomisheni yinawona nazvamavhoti muZimbabwe, pachiyitwa
mavhoti yadazereka pakara pachiteyezwa Mitemo Yinoteyezwa, pakara zvinanga
zvagudisva mumavhoti zvinadaa kudziwiswa kuwanhu penepo penepo.
(5) Asati athanga basa rache, Murangi ananada kuyita kupika zakuti achateyezera
mitemo nakuti achayita basa rache zvidadeka pamberi paMukuru wawatongi kana kuti
wina mutongi mukuru ananga aripo, pachiteyezwa zvidarangwa muMkhwatikizga 3.
(6) Nhengo yaBoka raWanayikha Mitemo yaDziko inatsarwa kuyita Murangi
inabva yareka chinzvimbo chayene muBoka reneri pakara chinzvimbo chenechi chinada
kuikhwa yinango nhengo pachiteyezwa Mutemo waMavhoti.
(7) Murangi anapusa kureka chinzvimbo chache nakuda kwakudziwisa
Boka raWanayikha Mitemo yaDziko namuromo wache kana kuti, kana Boka iri
risiri kukumbana, anada kunemba ntsamba yakudziwisa kuMurangii waPharamende,
kana Murangi waPharamende paribe anayendesa ntsamba yeneyi kuMunembi
waPharamende.
(8) Murangi anada kureka chinzvimbo chache—
(a) dzuwa rinakumbana Boka raWanayikha Mitemo yaDziko kakuthanga
mutsure mavhoti nkuru;
(b) paanabvuma kutora rina basa muhurumende kana kuseenzera wina
munhuwo zvache;
(c) paanayita nhengo yaPharamende kana Mutungamiri waSeneti;
(d) paanayita Mutewezeri waMutungamiri, Gurukuta raHurumende, kana
Mutewezeri waGurukuta raHurumende;
(e) kana padayitika chiyitiko chinaita kuti athemere kureka chimbzvimbo
chache, kana adanga agari nhengo yaBoka raWanaikha Mitemo yaDziko;
pakara
(f) kana nzero zakuti abude pachinzvimbo chache yatambirwa nazvigwimbu
zviyiri kubuda muzvitatu zvanhengo zentse zaBoka raWanayikha Mitemo
yaDziko.

127 Mutewezeri waMurangi waBoka raWanayikha Mitemo yaDziko


(1) Nakuchimbiza kunapusika zvichiteyera kuvhoterwa kwaMurangii waBoka
raWanayikha Mitemo yaDziko, mutsuure makuyitwa kwavhoti nkuru, Boka iri
rinanada kuvhotera yinango nhengo yarene kuti iyite Mutewezeri waMurangi weBoka
raWanayikha Mitemo yaDziko.
(2) Pentse zvapene pananga payita chinzvimbo chamutewezeri waMurangi
waBoka raWanayikha Mitemo yaDziko chasara chiribe munhu, Boka iri rinanada
kuchimbiza kuvhotera munhu kuti ayende pachinzvimbo chenechi.
(3) Mavhoti aMutewezeri waMurangi waBoka raWanayikha Mitemo yaDziko
anada kuyitisva naMunembi waPharamende achitungamirirwa naKhomisheni inawona
nazvamavhoti muZimbabwe, pachiyitwa mavhoti yadazereka pakara pachiteyezwa
Mitemo inateyezwa, pakara zvinanga zvagudiswa muvhoti zvinada kudziwisa kuwanhu

67
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

penepo penepo.
(4) Asati athanga basa rake, Mutewezeri weMurangi waBoka raWanayikha
Mitemo yaDziko anada kuyita kupika yakuti achateyezera mitemo nakuti achayita
basa rache zvidadeka pamberi paMukuru wawatongi kana una mutongi mukuru ananga
aripo, pachiteyezwa zvidarangwa muMukwatikizwa 3.
(5) Mutewezeri weMurangi waBoka raWanayikha Mitemo yaDziko anapusa
kureka chinzvimbo chache nakuda kwakudziwisa Boka raWanayikha Mitemo yaDziko
namuromo wache kana kuti, kana Boka iri risiri kukumbana, anada kunemba ntsamba
yakudziwisa kuMunembi waPharamende.
(6) Mutewezeri waMurangi waBoka raWanayikha Mitemo yaDziko anada
kureka chinzvimbo chache—
(a) paanandoorekera kuyita nhengo yaBoka raWanayikha Mitemo yaDziko
reneri;
(b) paanandoyita Mutungamiri waSeneti;
(c) paanandoyita Mutewezeri waMutungamiri, Gurukuta raHurumende kana
Mutewezeri waGurukuta raHurumende;
(d) kana nzero zakuti abude pachinzvimbo chache yatambirwa nazvigwimbu
zviyiri kubuda muzvitatu zvanhengo zentse zaBoka raWanayikha Mitemo
yaDziko.

CHIGWIMBU 5
Kurapha Kwantsiku Yakugara Pachimbzvimbo Kwanhengo Zapharamende

128 Mhikho yanhengo yaPharamende


(1) Isati yayenda pachinzvimbo chamuPharamende, nhengo yaPharamende
inada kuyita kupika yanhengo yaPharamende pachiteyezerwa zvidanembva
muMukwatikizwa 3.
(2) Kupika yiri kurangwa nazvayo muchigwimbu chinyai (1) inada kuyitirwa
pamberi paMunembi waPharamende.

129 Kurapha kwantsiku yakugara pachinzvimbo kwanhengo


yaPharamende
(1) Chinzvimbo chanhengo yaPharamende chinasara chiribe munhu—
(a) kana Pharamende yafudziwa;
(b) kana nhengo yaPharamende yareka basa mutsure makudziwisa
Mutungamiri waSeneti kana Murangi nakuda kwantsamba yakudziwisa;
(c) kana nhengo yaPharamende yikayita Mutungamiri kana Mutewezeri
waMutungamiri;
(d) kana nhengo yaPharamende yikayita Mutungamiri waSeneti kana Murangi
kana kuti nhengo yachinayi chigwimbu chaPharamende;
(e) kana nhengo yaPharamende haichapusi kunembesa kuyita muvhoti;
(f) kana nhengo yaPharamende yiribe kuwuya kumisangano makumi
mayiri naubodzi yidateyezana apo chigwimbu chayene chaPharamende
chichikumbana asi yiribe kubvumizwa kugombeka naMurangi kana
Mutungamiri waSeneti, pabodzi nakuti nhengo zina hudawanda hunapinda
hwakati nakati zavhota zichipindirana kuti chinzvimbo chibvi hachiribe
munhu;
68
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

(g) kana nhengo yaPharamende yabvuma kuseenzera hurumende kuyita


unango waboka rinawona nazvakudetserwa kwamitemo, yadi kuseenzera
bazi ripi zvarene riri pantsi pahurumende, kanzuru yadunhu khuru kana
yaguta kana kanzuru yakumaruwa kana kuti yadi museenzi waboka
rinawona nazvakudetserwa kwamitemo, wakanzuru yadunhu khuru kana
yaguta kana yakumuyi;
(h) kana nhengo yaPharamende yakhamboseenzera hurumende, kana kuti
yagari nhengo kana museenzi waboka rinawona nazvakudetserwa
kwamitemo, bazi haripi zvarene riri pantsi pahurumende, kanzuru
yedunhu khuru kana yaguta kana kanzuru yakumuyi payidadziwisva
hanhengo yaPharamende, pakara yogunda kureka chimbzvimbo chayene
kana basa kana hunhengo hwayene mukati mamadzuwa makumi matatu
yakuvhoterwa kuyita nhengo yaPharamende;
(i) kana nhengo yaPharamende yawoniwa—
(i) muZimbabwe, yina murandu wuna chakuyita nakubora
chiwimbo,kusawimbika kana nyonganyonga nakupoka; kana kuti
(ii) kunza kwadziko raZimbabwe, yina murandu wakuti wukaparamurwa
muZimbabwe, wunanga wuri murandu una chakuyita nakubora
chiwimbo, kusawimbika kana nyonganyonga nakupoka;
pabodzipo nakuti yapiwa mutongo wakugara mujeri kwamwezi mitanhatu kana kupinda
paribe mukana wakuripa faindi kana wauna muripo wusiri wakugara mujeri, kunza
kwakubvi mutsure makuramba, murandu watsaiwa kana kuti muripo wakugara mujeri
wachesviwa pabodzipo nakupinda pantsi pamwezi mitanhatu, kana kuti paikhwa unango
mutongo wakureka kugara mujeri;
(j) kana nhengo yaPharamende yabvi haichiribe mare zvachentse namutemo
unaseenza muZimbabwe pakara paribe zvayitwa kuti yibatswe, kana kuti
yaseenzesa mutemo wenewo kuna wanhu wayine zvikwereti zvawene,
zvogunda kupikisva;
(k) kana nhengo yaPharamende yichiriba nhengo yabato razvamatongerwe
yadziko rayagari payidavhoterwa kuyita nhengo yaPharamende
pakara bato razvamatongerwe yadziko rache ranembera Murangi kana
Mutungamiri waSeneti richimudziwisa kuti nhengo yeneyi haichiriba
nhengo yabato reneri;
(l) kana nhengo yaPharamende yagariba nhengo yabato razvamatongerwe
yadziko payidavhoterwa kuyita nhengo yaPharamende, ese daripa yadi
nhengo yarinango bato razvamatongerwe yadziko;
(m) kana nhengo yaPharamende yidawoniwa kuti yadinganisika mpfungwa
pakara yichiribe nzero zidadeka namutemo hawupi zvawene unaseenza
muZimbabwe; kana kuti
(n) kana nhengo yaPharamende yawoniwa yina murandu pantsi paMutemo
waMavhoti pakara Dare ramirandu rapajauru ratonga kuti nhengo yeneyi
haichapusi kunembesa kuti yivhote kana kuvhota mumavhoti hayapi
zvayene.
(2) Nhengo yaPharamende inarangwa nazvayene muchigwimbu chinyai (1)(i)
inanga ichipikisa mutongo wayene, inapusa kuramba ichiyita basa rayo nakubhadharwa

69
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

kwanhengo yaPharamende, mupaka zvadzawonekwa kuti yina murandu kana kuti


kunza kwakunga dare ramirandu ratonga kuti inada kuikhiwa muchitokisi apo kupikisa
kwayene kunanga kuchiwoniwa.
(3) Nhengo yaPharamende inareka chinzvimbo chamuPharamende kana ikaitwa
mukuru waKanzuru yadunhu khuru.

CHIGWIMBU 6
Masimba Yakuyikha Mitemo Nayazvinango

130 Masimba namabasa aSeneti naBoka rawanayikha Mitemo yaDziko


(1) Kunza kwazvidarangwa muMukwatikizwa 5, pakuseenzesa masimba
yakuyikha mitemo, Seneti naBoka raWanayikha Mitemo yaDziko zvina simba
rakuthanga, kudetsera, kuwongorora nakuramba mutemo hawupi zvawene.
(2) Nakuda kwamabasa yari muBumbiro raMitemo rino, Seneti neBoka
raWanayikha Mitemo yaDziko zvinaousa kuyita yenango mabasa yazvinapiwa
namutemo naupi zvawo.

131 Mitemo yaPharamende nakuseenza kwayo


(1) Masimba yaPharamende yakuyikha mitemo anaseenzesva nakuda
kwakiyikha Mitemo yaPharamende.
(2) Mutemo waPharamende ndiBhiri raMutemo—
(a) ridapirwa pakara ridabvumiwa naZvigwimbu zviyiri zvaPharamende;
pakaraa
(b) ridabvumiwa nakusainiwa naMutungamiri;
kuchiteyezwa Bumbiro raMitemo rino.
(3) Mazvi anaseenzesva pakuyikha Mitemo yaPharamende ndiwo ayanati
“Wadaikhwa naPharamende naMutungamiri waZimbabwe”, kana yenawo mazvi
anaranga zvibodzi izvi, zvidatsazanana naizvi.
(4) Zvinada kuteyezwa naBoka raWanayikha Mitemo yaDziko naSeneti
zvichipindirana naMabhiri yaMitemo zvidarangwa muMkwatikizwa 5.
(5) Mutsure makunga Bhiri raMutemo rabvumiwa naZvigwimbu zviyiri
zvaPharamende nakurangwa kwazvo muMukwatikizwa 5, Mutungamiri waSeneti kana
kuti Murangi anada kuchimbiza—
(a) kuyita kuti ripantsiwe kuMutungamiri kuti aribvume nakurisaina, pakara
rinayenda pabodzipo nachitupa chinabvi naBumbiro raMitemo rino
chinada kunga chiri pabodzipo naBhiri raMutemo reneri; pakara
(b) kudziwisa uzhinji hwawanhu dzuwa ridayendesva Bhiri raMutemo reneri
kuMutungamiri.
(6) Kana Bhiri raMutemo rayendeswa kuMutungamiri kuti aribvume
nakurisaina, anada kuyita chibodzi chazvinateyera mukati mamadzuwa makumi mayiri
naribodzi—
(a) kuribvuma nakurisaina, woyita kuti rigudiswee muGazeti nakuchimbiza;
kana kuti
(b) kana achiwona zwakuti haripindirani nazvidarangwa muBumbiro
raMitemo kana kuti pana zvina zvaaribe kubvirana nazvo, anahwiriza Bhiri
raMutemo reneri kuPharamende nakuda kwaMunembi waPharamende,
70
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

pabodzipo nazvaarambira zvisvinu zvidanembva zvakuntsananguza kuti


nanyi haabvanani naBhiri raMutemo reneri pabodzipo nakuruwira kuti
Bhiri raMutemo reneri riringiwe pakara.
(7) Kana Bhiri raMutemo rahwirizga kuPharamende kuchiteyezwa chigwimbu
chinyai (6)(b), Murangi anadaa kuchimbiza kuthanizira musangano waBoka
raWanayikha Mitemo yaDziko, uyo unada—
(a) kuringisa pakara mutemo weneyu nakuntsa kupenyenzura zventse zviribe
kubviwa naMutungamiri; kana
(b) kubvuma Bhiri raMutemo reneri rina, kana kuti riribe, zvinada kudetserwa,
zvenezvi zvichiyitwa nazvigwimbu zviyiri kubuda muzvitatu zvanhengo
zentse zaBoka raWanayikha Mitemo yaDziko;
pakara pana hachipi zvachene chinanga chayitika, Murangi anada kuyita kuti Bhiri
raMutemo reneri riyendeswe kuMutungamiri nakuchimbiza kuti adzabvume nakurisaina
pakara Murangi anada kudziwisa uzhinji hwawanhu dzuwa ridayendesva Bhiri
raMutemo reneri kuMutungamiri.
(8) Kana Bhiri raMutemo rayendesva kuMutungamiri kuchiteyezwa chigwimbu
chinyai (7) pakara radetserwa, Mutungamiri ananada kuribvuma nakurisaina mukati
mamadzuwa makumi mayiri naribodzi, woyita kuti rigudiswe muGazeti nakuchimbiza
ese kana Mutungamiri asati aribvisisa, ananada kuyita chibodzi chazvinateyera mukati
mantsiku yeneyo—
(a) kubvuma nakusaina Bhiri raMutemo reneri zvisiribe kuti aribe kubvisisana
narene; kana
(b) pabodzipo nakutindesa Bhiri raMutemo reneri kuDare ramirandu
rinawona nazvaBumbiro raMitemo kuti riringe kuti Bhiri raMutemo
reneri rinayenderana naBumbiro raMitemo chere.
(9) Kana Bhiri raMutemo rayendesva kuDare ramirandu rinawona
neazvaBumbiro raMitemo kuchiteyezwa chigwimbu chinyai (8) pakara dare reneri
rawona kuti Bhiri raMutemo reneri rinayenderana naBumbiro raMitemo, Mutungamiri
anada kuribvuma nakurisaina penepo penepo, woyita kuti rigudiswe muGazeti
nakuchimbiza.
(10) Kana Bhiri raMutemo rikayendeswa kuMutungamiri kuti aribvume
nakurisaina iro riribe chitupa chinadiwa kuchiteyezga Bumbiro raMitemo rino,
Mutungamiri haathemeri kubvuma nakusaina Bhiri raMutemo reneri mupaka chitupa
chenechi chadipo ese anada kuyita kuti Munembi waPharamende adziwiswe nantsamba
penepo penepo, kuti chitupa chiribe kutumirwa pabodzipo naBhiri raMutemo.

132 Kuthanga kuseyenza kwaMitemo yaParamendi


Mutemo waPharamende unathanga kuseenza panathangira dzuwa raunagudiswa
muGazeti kana panathangira dzuwa ribodziro rinada kunyatsa kurangwa muMutemo
wacho kana zvinangowo zvinasanangura maseenzerwe yaMitemo yaPharamende.

133 Kunembeswa kwaMitemo yaPharamende


(1) Kana Mutungamiri waDziko abvuma pakara asaina Mutemo waPharamende,
Munembi waPharamende anada pabodzipo kuendesa chinango chinembwa chidatsazana
chamutemo weneyu, china mhiyepiye yaMutungamiri waDziko namudhindo wadziko
raZimbabwe, kuti unenembeswe kuhofisi yaMunembi waDare raMirandu raPajauru,
pakara china chinembwa chidatsazaana, chamutemo weneyu chichitowa umboo
hudadzara hwazvinasanangurwa namutemo weneyo, kunza kwakunga Mutemo wacho

71
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

wasandurwa naMutemo waPararmende hazvinasanangurwa muchigwimbu chinyai (2).


(2) Mutemo waPharamende unapusa kuseenzesva pakuyita kuti mutemo
udanembva, kana kuti chigwimbu chawene, chinembiwe papsva kana kudetserwa
pakara unapusa pakara kurangaa kuti—
(a) paunanembva, mutemo udadetseresva weneyu ndiwo bas wachadi
unasanangura zviri mawuri;
(b) china chinambva chidatsazana, chamutemo weneyu unanga wadetseresva,
chinada pabodzipo nakutindesva kuhofisi yaMunembi waDare raMirandu
raPajauru; pakara
(c) china chinembwa chidatsazana, chamutemo weneyu chinayendesva
kuhofisi yaMunembi waDare raMirandu raPajauru, rinadzayitaa humboo
hudadzara hwazvinasanangurwa namutemo weneyo.
(3) Kuseenza kwaMutemo waPharamende kana kudetseresva kwamutemo
udanembwa hapabodzipo nakutimeri kunembesva kwamutemo kana kpabodzipo
nakutindesva kwawene kuhofisi yaMunembi waDare raMirandu raPajauru.

134 Yinango Mitemo minyai


MuMutemo waPharamende, Pharamende inapusa kupa wenangowo masimba
yakuti paikhiwe twumitemo twunapindirana nazvidayikhwa muMutemo waPharamende
weneyo, entse—
(a) simba raPharamende zhinji rakudetsera mitemo harithemeri kupiwa wena;
(b) twumitemo twunadetserwa hatwuthemeri kugundisa kana kucheswesa
kodzero zipi zvazene kana kusununguka kupi zvakwene kunasanangurwa
muKudziwisva kwaKodzero zawanhu;
(c) twumitemo twenetwu twunada kunga twuchipindirana nazviri muMutemo
waPharamende unanga wayita kuti twudetserwe;
(d) Mutemo waPharamende unada kunatsa kusanangura panagondonda
masimba kamutemo kanyai, mhando yakamutemo kanapusa kudetserwa
pakara zvinaringirwa kungazviri mukamutemo keneko;
(e) twumitemo twunadetserwa utwu twuribe simba yamitemo kunza
kwakunga twayikhwa muGazeti; pakara
(f) twumitemo twunadetserwa twunada pabodzipo nakutindeswa kuBoka
raWanayikha Mitemo yaDziko zvichipindirana naMitemo Yinateyezwa
pakara kuKhomiti yaPharamende inawona nazvamitemo kuti
twuwongororwe.

CHIGWIMBU 7
Zvinanada Kuteyezwa Mupharamende

135 Mutungamiri waParamendi


(1) Murangi waPharamende ndiye mutungamiri waPharamende ese anada
kuyita basa rache achiteyeza Mitemo yinada kuteyezwa.
(2) Zvichipindirana naMitemo yinanada kuteyezwa, Mutungamiri waSeneti
ndiye Mutewezeri waMutungamiri waPharamende pakara ndiye anafanakuyema
pachinzvimbo kana Murangi asipo nakuda kwandawa ipi zvayo.

72
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

136 Watungamiri wamisangano yaPharamende


(1) Munhu anatungamira musangano upi zvawene waSeneti anada kunga ari—
(a) Mutungamiri waSeneti kana kuti paananga asipo, Mutewezeri
waMutungamiri waSeneti; kana kuti
(b) kana Mutungamiri waSeneti naMutewezeri waMutungamiri waSeneti
paribe, Seneta ananga atsariwa naSeneti, ese Seneta weneyo haathemeri
kunga ari Gorokota raHurumende kana Mutewezeri waGorokota
raHurumende.
(2) Munhu anatungamira musangano upi zvawene waBoka rinayikha mitemo
yadziko anada kunga ari—
(a) Murangi pakara, kana paribe, Mutewezeri waMurangi; kana kuti
(b) kana Murangi naMutewezeri waMurangi paribe, nhengo yaBoka
raWanayikha Mitemo yaDziko, ese nhengo yeneyo hayithemeri kunga
yiri Gorokota raHurumende kana Mutewezeri waGorokota raHurumende.
(3) Murangi, kana kuti paananga paribe, Mutungamiri waSeneti, anada
kutungamira musangano hawupi zvawene unaphataniza Boka raWanayikha Mitemo
yaDziko naSeneti.

137 Kuwanda kwanhengo zaPharamende zinapusa kuyita musangano


Seneti naBoka raWanayikha Mitemo yaDziko zvinanada kuyikhwa muMitemo
inada kuteyezerwa, unyinji hwanhengo zinanada kunga ziripo kuti musangano wuyitwe.

138 Kuvhota nakodzero yakutetekwa muPharamende


(1) Kureka kwaapo Bumbiro raMitemo rino rinaranga zvinawo—
(a) pfungwa zentse zinabvi ziwongororwe muchigwimbu chaPharamende
hachipi zvachene ziinapantsisva kana kureka kupasiwa nakuda kwauzhinji
hwamavhoti yanhengo zachigwimbu chenecho zinanga ziripo pakara
zinanga zichivhota;
(b) ananga achitungamira musangano muchigwimbu hachipi zvachene
chaPharamende aribe masimba yakutonga pana zvinanga zvabuda
pakuvhota kana yakuvhota pachinhu hachipi zvachene chinanga
chichivhoterwa;
(c) kana mavhoti yachigwimbu chipi zvachene chaPharamende yadatsazana
pampfungwa yinanga yichivhoterwa, mpfungwa yeneyo yinabva
yatsayiwa kutari.
(2) Watewezeri waMutungamiri waDziko wanabvumirwa kugara nakuranga
mumisangano yaZvigwimbu zviyiri zvaPharamende ese hawabvumirwi kuvhota.
(3) Makorokota aHurumende naWatewezeri waMakorokota aHurumende
wanabvumizwa kugara nakuranga mumisangano yaZvigwimbu zviyiri zvaPharamende
ese waribe kodzero yakuvhota muchigwimbu chawasi nhengo yacho.
(4) Nhengo zaKhomiti yaPharamende inawona nazvamitemo kana zayenawo
makhomiti yamuphatanizwa yaPharamende zinabvumirwa kugara nakuranga
mumisangano yaZvigwimbu zviyiri zvaPharamende nachinangwa chakuthanga
kana kuyita nkurukura pachinembwa chakhomiti yeneyo chinanga chichiringwa
nachigwimbu chaPharamende ese waribe kodzero yakuvhota muchigwimbu chawasi
nhengo yachene.
(5) Kana nhengo yaPharamende, kunza kwaGurukuta raHurumende

73
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

kana Mutewezeri waGurukuta raHurumende adziwisa nazvaBhiri raMutemo


muchigwimbu chaPharamende chaari nhengo yachene, pakara chigwimbu
chenechi chatambira Bhiri raMutemo reneri, nhengo yeneyi, kana kuti payinanga
paribe, yina nhengo yachigwimbu chenecho, yinabvumirwa kugara nakuranga
mumisangano yachina chigwimbu chaPharamende nachinangwa chekuthanga Bhiri
raMutemo weneyu kuna china chigwimbu chenechi, entse haina kodzero yakuvhota
muchigwimbu chenecho.
139 Mitemo inada kuteyezva
(1) Zventse zvinoitwa naBoka raWanaikha Mitemo yadziko naSeneti
zvinatevedza mirawo inadzivikanwa yamitemo inofanirwa kutevezwa, iyo inogadzirwa
naZvigwimbu zvePharamende, zvakabatana kana kuti zvisina, zvichitewera kurudziro
yaKhomiti yamitemo inofanirwa kutevezwa.
(2) Mitemo inofanirwa kutewezwa iyi inopusa kuseenza pa—
(a) kupasisa maBhiri yaMitemo;
(b) kutsara makhomiti nakuyadziwisa kuti anaseenza tini;
(c) kuranga kuti masimba, zvinawoniwa nakukoyeka kwaZvigwimbu
zvaPharamende zvinaseenza nepabodzipo nakutima tani;
(d) kuti nhengo zaPharamende zibvunzise Makurukuta aHurumende
naWatewezeri waMakurukuta aHurumende;
(e) kudziwisa njira yamitemo yinada kuteyezerwa nanhengo zaPharamende;
(f) kudziwisa maseenzerwe yakodzero yaunyinji hwawanhu yakupira njira
yakugurukutaa kuPharamende; pakara
(g) kungoranga mafambisirwe abasa ari munjira yanada kuyitwa naZvigwimbu
zviyiri zvaPharamende.
(3) Zventse zvinateyezwa nazvinayitika muPharamende namakhomiti ayo,
izvo zvidarangwa muMitemo inada kuteyezwa, zvinada kukuchizira kuyitira zvinhu
padecha, kupinda muzviyitiko zvaPharamende kwaunyinji hwawanhu nakwanhengo
zamabato yazvamatongerwe adziko yentse, pakara zvinada kunga zvidatsazanirana
nazvina kutsazanisa.
(4) Khomiti yipi zvayene inawumbwa kana kuti yiri pantsi paMitemo inada
kuteyezwa yinathemra kupangiza mayemerwe yaPharamende kana yachigwimbu
chaPharamende nakuda kwamapato yazvematongerwe adziko arimo neunyinji
hwawamunae nawakadzi wari menemo.

140 Kuranga muParamendi kwaMutungamiri waDziko nakuranga


kwache kuPharamende
(1) Pantsiku yentse zvayene, Mutungamiri waDziko anapusa kurangaa pamberi
paZvigwimbu zvaPharamende, zvidayema zvekha kana kuti zviri pabodzipo.
(2) Mutungamiri waDziko anapusa kutumira mazvi kuZvigwimbu zviyiri
zvaPharamende pakara mazvi ache anada pabodzipo nakutirengwa naMutewezeri
waMutungamiri waDziko kana Gurukuta raHurumende kana winawo munhu ari
kutungamira musangano muchigwimbu chenecho.
(3) Mutungamiri waDziko anapusa kupinda muPharamende kuti apindure
mibvunzo pajauru pachinhu chipi zvachene hazvidayikhwa muMitemo inada kuteyezwa.
(4) Kabodzi kana kupinda pakhore, Mutungamiri waDziko anada kuranga
pamberi pamuphatanizwa waZvigwimbu zviyiri zvaPharamende pajauru pamayemerwe

74
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

yazvinhu mudziko pakara Murangi naMutungamiri waSeneti wanada kuronga kuti


Pharamende yidzatetekere mazvi aMutungamiri waDziko yeneya.

141 Kupa wanhu wadawanda mukana nakuti wawanembo chakuyita


muPharamende
Pharamende inanada—
(a) kuyita kuti unyinji hwawanhu huwewo nachakuyita payinadetsera mitemo
napana zvinawo zvayinoyita kana zvinayitwa namakhomiti ayene;
(b) kuwona kuti wanhu wana chakuyita namaBhiri yaMitemo wapa mpfungwa
zawo nakuda kwamaBhiri yeneya, kunza kwakunga zvenezvi zviribe
kukodzera kana kuti zvinagundika.
(c) kuyita basa rayene nanjira yiri pamhene pakara kuyita misangano yayene,
nayamakhomiti ayene dungwe rawanhu riripo kanabvi zvazvene nhanho
zichipusasa kutorwa—
(i) pakuyita kuti zvinayitwa zvaPharamende zvifambe zvidadeka;
(ii) pakumboyemesa dungwe rawanhu, kukhanhaisira wanhau kupinda
muPharamende kana kurangaa namakhomiti ayene;
(iii) pakusathana dungwe rawanhu, kukhanhanisira wanhau kumisangano
yemakhomiti; pakare
(iv) pakuyita kuti munhu upi zvache asechiwe pakar, pazvidadekera,
kurambiza munhu kupinda muPharamende kana kubudisa munhu
muPharamende;
ese zventse zvenezvi zvichiyitwa nanjira yidatsazanirana, yidadeka pakara yinatambirika
mudziko inayitira zvinhu padecha, yina kutsazanisa pakara inateyeza zvinadiwa
nadungwe rawanhu.

142 Kukosha kwaZvinayitwa zvaPharamende


(1) Chinzvimbo chinanga chiribe munhu chamuSeneti kana muBoka
raWanayikhaa Mitemo yaDziko, kana kumborekesva basa kwanhengo yaPharamende,
hazvigundisi Seneti kana Boka raWanayikha Mitemo yaDziko kuyita basa.
(2) Kunabvi munhu adanga aribe kodzero yakugara nakuvhota muSeneti kana
muBoka raWanayikha Mitemo yaDziko adayita zvenezvi, kana kuti adayita zvibodzizvo
zvinhu zvadanga zvichiyitwa, zvenezvi hazvigundisi zvinanga zvidabvumiranwa.

CHIGWIMBU 8
Kurapha Kwantsiku, Kufudziwa Pabodzipo Namisangano Yapharamende

143 Kurapha kwantsiku pabodzipo nakufudziwa kwaParamendi


(1) Pharamende inatsarwa kuti yiseenze kwamakore mashanu, ayo anabudira
padzuwa rakugadziwa nakuthanga basa kwaMutungamiri waDziko kuchiteyezga
chigwimbu chinyai 94(1)(a) pakara Pharamende yinanga yafudziwa kubudira pakati
pawusiku hwadzuwa riri mutsure makuthanga kwavhoti nkuru zinanga zabvi ziyitwe
zvichiteyera chigwimbu chinyai 144.
(2) Mutungamiri waDziko, nakuda kwakudziwisa dungwe rawanhu, ananada
kufudza Pharamende kana Seneti naBoka rawWanayikha Mitemo yaDziko zvagara
zviribe kuphatana pakara kana zvigwimbu zviyiri kubuda muzvitatu zvanhengo zentse
zachigwimbu china nechina zavhota zichiti Pharamende yifuzve.
(3) Mutungamiri waDziko, nakuda kwakudziwisa dungwe rawanhu, anapusa

75
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

kufudza Pharamende kana Boka raWanayikha Mitemo yaDziko ragunda kupantsisa


Bhiri raMutemo wakupasurwa kwamare yinarangwa nazvayene muchigwimbu 305
paribe kupa chikonzero chinabvisisika.
(4) Mpfungwa yakufudza Pharamende pachiteyezga zviri muchigwimbu chinyai
(3) yinapusa kpabodzipo nakutimesvaa kuti yiwongororwe naDare ramirandu rinawona
nazvaBumbiro raMitemo, kana nhengo hayipi zvayene yaPharamende yanembera kuti
dare reneri riyite zvenezvo.
(5) Kunembera kwadarngana nakuti mpfungwa yakufudza Pharamende
yiwongororwe naDare ramirandu rinawona nazvaBumbiro raMitemo kunanada kuyitwa
mukati mamadzuwa manomwe mutsure makunga mpfungwa yeneyi yadziwisva,
pakara—
(a) Dare ramirandu rinawona nazvaBumbiro raMitemo rinanada kupa
mutongo mukati mamadzuwa khumi namanayi makutambira kuruwira
chenechi; pakara
(b) pantsiku yakpabodzipo nakutimera mutongo waDare ramirandu
rinawona nazvaBumbiro raMitemo, mpfungwa yakufudza Pharamende
yinanamboreka kukosheswa.

144 Vhoti ikuru zinaitwa panafudziwa Pharamende


(1) Kana Pharamende yiribe kumbovhota kuti yifuzge kuchiteyezga chigwimbu
143(2), Mutungamiri waDziko ananada kudziwisa dungwe rawanhu kuti kwadi kuyitwa
mavhoti, woranga madzuwa yavhoti nkuru, izo zinayitwa muntsiku yidayikhwa
muchigwimbu 158.
(2) Kana—
(a) Pharamende yavhotera kuti yifudziwe kuchiteyezwa zviri muchigwimbu
143(2);
(b) Mutungamiri waDziko afudza Pharamende kuchiteyezwa zviri
muchigwimbu 143(3);
(c) Mutungamiri waDziko afudza Pharamende zvichiteyera vhoti yekugomba
chiwimbo naPharamende kuchiteyezwa zviri muchigwimbu 109(4); kana
kuti
(d) Pharamende ikabvi yidafudziwa zvichiteyera vhoti yakugomba chiwimbo
naPharamende kuchiteyezwa zviri muchigwimbu 109(5);
Mutungamiri waDziko ananada kudziwisa dungwe rawanhu kuti kwadi kuyitwa
mavhoti, woranga madzuwa yavhoti nkuru mukati mamadzuwa makumi mafumbabve
mutsure makunga Pharamende yavhotera kufuzga kwayene kana kuti Mutungamiri
waDziko afudza Pharamende.
(3) Madzuwa yavhoti nkuru yinayitwa kuchiteyezga chigwimbu chinyai (1)
kana (2) anananada kuyikhwa naMutungamiri waDziko mutsure makunga aranga
naKhomisheni yinawona nazvamavhoti muZimbabwe.

145 Musangano wakuthanga waPharamende padaitwa vhoti ikuru


(1) Musangano wakuthanga waPharamende mutsure makuyitwa kwavhoti
nkuru unanada kuyitwa pantsiku nadzuwa rinayikhwa naMutungamiri waDziko, ese
dzuwa rachene harithemeri kunga riri kunza kwamadzuwa makumi matatu kubvira
pantsiku yakunga yidavhoterwa kuwa Mutungamiri waDziko athanga basa hazviri
muchigwimbu 94.
(2) Kusvikira Mutungamiri waSeneti kana kuti Murangi atsarwa,
76
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

zvichiyenderana nakuti psvipi zvinada kuyitika, musangano wakuthanga


wachigwimbu chaPharamende unada kutungamirirwa naMunembi waPharamende.

146 Misangano nantsiku zakuphumuza


Chigwimbu china nachina chaPharamende chinawona kuti misangano yachene
yakuthanga yinayitwa rini nakuti yinanga yidaraphaa tani, panaringwaba kuti
musangano wakuthangisisa nantsiku zawo zakuphumuza, ese—
(a) Mutungamiri waDziko anapusa kuthaniza Pharamende pantsiku hayipi
zvayene kuti yiite basa ridakosha;
(b) madzuwa zana namakumi masere hayathemeri kupinda chigwimbu china
nachina chaPharamende chisati chayita musangano.

147 Kureka kukoshesa kwamaBhiri yaMitemo, Zvirangwa, matsamba


yakugwenga naZvinango panafudziwa Pharamende
Panafuzva Pharamende, zventse zvinanga zviribe kupezesvaa pantsiku yeneyo
zvinabva zvandoyema pakara maBhiri yaMitemo, zvinadiwa nawanhu, mantsamba
yakugwenga nazvina zventse hazvidzakosheswi.

CHIGWIMBU 9
Nkani Zidadando-Dando Zina Chakuyita Naparamendi

148 Kufukizwa kwanhengo zaParamendi


(1) Mutungamiri waSeneti, Murangi nanhengo zaPharamende zinaranga
zvazene zinada muPharamende namumakhomiti yentse yaPharamende pakara,
kunabvi wachinada kuteyezera mitemo yamuchigwimbu china nachina, hawasungwiba
kana kuyikhwa mujere kana kuripisva pana hazvipi zvazvene zvawananga waranga,
wayendesa kana kupira kuPharamende kana kukhomiti hayipi zvayene.
(2) Mutemo waPharamende unapusa—
(a) kuyita kuti paite kufukizwa nayena masimba yaPharamende, nhengo zayo
nawaseenzi waPharamende;
(b) kusanangura kuti zvinyi zvingatorwe pakushora Pharamende, uko
kunayitwa nanhengo zaPharamende kana nawenawo wanhu; pakara
(c) kuti paite nakodzero yakupindura, nakuda kwaMurangi kana
Mutungamiri waSeneti, zvichipindirana nakuti mbani ari kutungamira,
yewanhu wananga wakonziwa nazvinanga zvarangwa pajauru pawene
muPharamende;
ese paribe Mutemo unapusa kubvumiza Pharamende kana nhengo zayo nawaseenzi
wayene kuti yipungure munhu ananga ayita murandu, kunza kwafaindi zvichiteyera
kuyita zvinaringirwaba kana kushora Pharamende.

149 Kodzero yapabodzipo nakutindesa tsamba yakugwenga


kuPharamende
(1) Mugari wentse namunhu wentse adi kugara muZimbabwe zviri pamutemo
ana kodzero yakutumira ntsamba yakugwenga kuPharamende kuti yiringiwe nkani
hayipi zvayene yayina ntsimba pajauru payene, kukhanhanisira kuyikha, kudetseresa
kana kufudza mutemo.
(2) Mapirwe yanayitwa tsamba kuPharamende nanjira yinatorwa naPharamende
payinawona tsamba, zvinada kusanangurwa muMitemo inada kuteyezwa.
77
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

150 Panakumbana Pharamende


Pharamende yinapusa kukumbana pambzvimbo dzayisingadziwi kukumbanira
yichizviyitira dungwe rawanhu, kukoyeka kana kuti yichiwona zvidadonha kwayiri.

151 Khomiti yaMitemo inada kuteyezwa


(1) Pharamende inada kutsara khomiti yinabvi Khomiti yaMitemo yinada
kuteyezwa nakuda kwa—
(a) kuwongorora maseenzerwe aPharamende;
(b) kudetsera Mitemo inada kuteyezwa;
(c) kuwongorora nakuwa nachakuyita pankani zentse zina chakuyita
naPharamende; pakara
(d) kuyita zvina zventse zvayinabvi iyite naBumbiro raMitemo rino kana
naMitemo yinada kuteyezwa, kana nawunawo mutemo.
(2) Khomiti yaMitemo inada kuteyezwa inada kunga ina Murangi, Mutungamiri
waSeneti nanhengo zinateyera zaPharamende—
(a) Mutewezeri weMurangi;
(b) Mutewezeri waMutungamiri waSeneti;
(c) Gurukuta raHurumende rinawona nazvamare nayena Makurukuta
mayiri anatsarwa naMutungamiri waDziko;
(d) Mutungamiri waBasa raHurumende muchigwimbu china nachina;
(e) Mutungamiri waBoka Rinapikisa muchigwimbu china nachina;
(f) Murangi mukuru wamabato yazvamatongerwe yaDziko yentse
yadayemererwa muchigwimbu china nachina;
(g) Mutungamiri waDare raMachangamire yaDziko yentse;
(h) Nhengo mbiri zisiri Makurukuta aHurumende kana Watewezeri
waMakurukuta aHurumende, mubodzi wache ari Seneta adatsarwa
kuti apinde mukhomiti naMutungamiri waSeneti namubodzi
ari nhengo yaBoka raWanayikhaa Mitemo yaDziko yidatsariwa
naMurangi; pakara
(i) Nhengo zisere zisiri Makurukuta aHurumende kana Watewezeri
waMakurukuta yaHurumende, wana wache wadatsariwa kuti
wapinde mukhomiti naSeneti nawana wadatsariwa naBoka
raWanayikha Mitemo yaDziko.
(3) Nhengo zaKhomiti yaMitemo zinada kuteyezga zinada kutsariwa
kana kutorwa nakuchimbiza zvichiteyera musangano wakuthanga wachigwimbu
china nachina chaPharamende pakara zinada kutsariwa nanjira inapangiza mabato
yazvematongerwe yadziko yadayemererwa nawuzhinji hwawamuna nawakadzi wari
muZvigwimbu zviyiri zvaPharamende.
(4) Khomiti yaMitemo yinanada kuteyezga yinatsarwa kuti yiseenze
naPharamende yibodzi mupakaa panagumira kuseenza kwaPharamende yeneyo.
(5) Khomiti yaMitemo inada kuteyezwa yinatungamirirwa naMurangi pakara
kana paribe, naMutungamiri waSeneti.
(6) Maseenzerwe yaKhomiti yaMitemo inada kuteyezwa inada kusanangurwa
muMitemo inada kuteyezwa.
(7) Pentse zvapene panasara chinzvimbo chiribe munhu muKhomiti yaMitemo
inada kuteyezwa panada kutsarwa kana kutorwa nhengo nakuchimbiza kuti yitore
chinzvimbo chenechi.

78
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

152 Khomiti yinawona Zvamitemo muParamendi


(1) Nakuchimbiza kunapusika, pakara panathanga misangano yaPharamende,
Khomiti yaMitemo inada kuwumba khomiti inadzirikanwa haKhomiti yinawona
nazvamitemo yaPharamende, iyo yinanga yina nhengo zaPharamende zinasvika
nthatu pakara zisiri Makurukuta yaHurumende kana Watewezeri waMakurukuta
yaHurumende.
(2) Nhengo nyinji zaKhomiti yinawona nazvamitemo yaPharamende zinanada
kunga ziri wanhu wanapusa kuseenza muZimbabwe hamagweta kunza kwakubvi paribe
wanhu wadadando wadawanda wanapusa kuyikhwa muKhomiti yeneyi.
(3) Khomiti yinawona nazvamitemo yaPharamende yinanada kuwongorora—
(a) Bhiri raMutemo rentse kunza kwakubvi riri Bhiri raMutemo waBumbiro
raMitemo, pakara risati ravhoterwa naSeneti kana naBoka raWanayikha
Mitemo yaDziko;
(b) Bhiri raMutemo rentse rinanga radetswa mutsure makuwongororwa
naKhomiti, pakara risati ravhoterwa naSeneti kana naBoka raWanayikha
Mitemo yaDziko;
(c) mutemo wentse unagudiswa muGazeti;
(d) Bhiri raMutemo rentse rinanga rayendesva kuKhomiti naMutewezeri
waMutungamiri waDziko kana Gurukuta raHurumende; kana kuti
(e) Bhiri raMutemo rentse rinanga rayendeswa kuKhomiti nawani zvache
anae masimba yakudetsera mutemo weneyo;
pabodzi nakuti inada kudziwisa Pharamende kana Mutewezeri waMutungamiri waDziko
kana Gurukuta raHurumende kana winawo ana masimba, kuti zvidayikhwa muBhiri
raMutemo, kana winawo mutemo, zvinapokana, kana kuti mutsure makuyikhwa
kwamutemo, zvichadzapokana chere nachipi zvachene chidanembiwa muBumbiro
raMitemo rino.
(4) Mutsure makuwongorora mutemo upi zvawene, kukhanhanisira
wunanga wuchiri kudetserwa, Khomiti yinawona nazvamitemo yaPharamende inada
kudziwisa Pharamende kana Mutewezeri waMutungamiri waDziko kana Gurukuta
raHurumende kana winawo ana masimba, kuti zvidayikhwa mumutemo weneyu, kana
kuti kana mutemo weneyu wudayikhwa, wuchadzawa nasimba rinapinda raMutemo
waPharamende chere kana kuti huyi.
(5) Mutemo waPharamende kana Mitemo yinada kuteyezwa yinapusa kupa
Khomiti yinawona nazvamitemo yaPharamende yena mabasa.

153 Mare zinabhadhariwa Mutungamiri waSeneti, Murangi


waParamendi nanhengo zaParamendi
(1) Mare zinabhadharwa Murangi naMutungamiri waSeneti—
(a) zinada kuyikhwa naMutemo waPharamende pakara inabuda muPfunje
ramukuchanizwa wamare yaHurumende;
(b) hayithemeri kuchesviwa paananga ari pachinzvimbo; pakara
(c) inafanirwa kuramba ichibhadharwa kwaari mutsure makufudzwa
kwaPharamende mupaka achiribe chinzvimbo chache.
(2) Mare zinabhadharwa nhengo zaPharamende zinada kuyikhwa naMutemo
waPharamende.

79
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

154 Munembi waPharamende nawanango waseenzi


(1) Khomiti yinawona nazvaMitemo yinada kuteyeza, zvichiteyera kupiwa
mvumo naBoka raWanayikha Mitemo yaDziko, inada kutsara museenzi anadzirikanwa
naMunenbi waPharamende kuti ayite basa rakuwona maseenzerwe yaPharamende
madzuwa entse, ese achiteyeza Mitemo inada kuteyeza pakara achitungamirwa
naMurangi.
(2) Munembi waPharamende anaseenza kwamakore matanhatu pakara anapusa
kubvi aseenze pakara kwantsiku yidatsazana nayeneyi.
(3) Munembi waPharamende anada kureka chinzvimbo chache—
(a) kana, mutsure makukuchizirwa naKhomiti yaMitemo inada kuteyezwa,
nhengo zinapinda chigwimbu chakati nakati zaBoka raWanayikha Mitemo
yaDziko zabvuma kuti Munembi anada kugudisva;
(b) kana Munembi achibvi areke chimbzvimbo chache nakuda kwakuti adi
nhengo yaPharamende; kana kuti
(c) aseenza haMunembi kwamakore gumi namayiri.
(4) Khomiti yinawona nazvaMitemo inada kuteyezwa inada kuyikhwa wena
waseenzi waPharamende zidawadekera iwo.
(5) Munembi waPharamende nawena waseenzi waPharamende—
(a) wanatsara kuchiteyezga zvidayikhwa, izvo zvinawongororwa naKhomiti
yinawona nazvaMitemo inanada kuteyezwa ntsiku nantsiku; pakara
(b) waseenzi wanaseenza nadungwe rawanhu iwo hawasi waseenzi
waHurumende.

CHITSAWUKO 7
Mavhoti

CHIGWIMBU 1
Urongwa Nazvinateyezerwa Pakuvhota

155 Zvinada kuteyezerwa pakuvhota


(1) Kuvhota, iko kunanada kuyitwaa ntsiku nantsiku, namareferendamu
anayitwa pachiteyezga Bumbiro raMitemo rino panada—
(a) kuwa nakuterama, kudasununguka nakutsazanirana;
(b) kuyitwa munhu achivhota ari pache ekha;
(c) kunga kuri kwawanhu wasamhuka wentse pabodzi nakuchikoshesa
mavhoti yentse zvidatsazana; pakara
(d) kunga kuribe nyonganyonga kana yenawo mayitirwe adanyangara
mumavhoti.
(2) Dziko rinada kutora njira zentse zidakodzera, kukhanhanisira yazvamitemo,
kuyitira kuwona kuti zvinada kuteyezwa pakuvhota zvakatarwa muchigwimbu chidiki
(1) zvadzazikiswa, kunyanya, inada—
(a) kuwona kuti wagari wamudziko wentse wanapusa kuvhota, zvichirewa
kuona kuti wagari wamudziko wanotaurwa nezvavo muMukhwatikizwa
4 wanyoreswa sewavhoti;
(b) kuwona kuti mugari wamudziko wentse anapusa kuvhota mumavhoti

80
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

kana mureferendamu awana mukana wakuvhota pakara hurumende inada


kuwona kuti zidakaremara wentse nawanada kubatsirwa wavhota;
(c) kuwona kuti mabato entse azvamatongerwe adziko nawanada kuvhoterwa
mumavhoti kana mureferendamu wawone zventse zvawanada nakudziwa
kwentse kunayita kuti wapinde mumavhoti napawanapusa;
(d) kuwanisa mabato entse azvamatongerwe adziko nawanada kuvhoterwa
mumavhoti kana mureferendamu mukana wudatsazana wakuseenzesa
zventse zvinathusa mazvi, zvingawa zvahurumende kana kuti zvisiri
zvahurumende; pakara
(e) kuyita kuti kupokana kwentse kudanangana namavhoti adetserwe
nakuchimbiza.

156 Kuyitwa kwakuvhota namareferendamu


Pakuvhota nareferendamu hayapi zvayene, Khomisheni yinawona naezvasarudzo
muZimbabwe yinada kuwona kuti—
(a) njira ipi zvayo inaseenzeswa pakuvhota haishupi, yinapusa kuyita kuti
zvabuda zviwongororwe;
(b) zvinanga zvabuda mumavhoti kana mureferendamu zvinadziwisva
kuwanhu penepo penepo mutsure makunga mavhoti yamara; pakara
(c) njira zidakodzera zatorwa—
(i) kuti pareke kuyita nyonga nyonga yidakhanhana namavhoti kana
yena mayitirwe yadanyangara yadawonana namavhoti; pakara
(ii) pakunatsakoya zvinanga zvaseenzesva pakuvhota.

157 Mutemo waKuvhota


(1) Mutemo waPharamende unada kuyita kuti payitwe mavhoti namareferendamu
adayikhwa muBumbiro raMitemo rino, pakarazve unada kuwona nazvinaeyera—
(a) kugwanda kwamigano yanzvimbo zakuvhotera namawadhi ntsiku
nantsiku pakara zvichiyenderana nachigwimbu 161;
(b) kunembesa wanhu kuti wavhote nakuranga zvinadiwa kuti wanhu
wanembese muchinembwa chamadzina yawavhoti;
(c) zvinada kuteyeza namapato yazvamatongerwe yadziko, wanada
kuvhoterwa, nawenawo wanhu wana chakuyita nasarudzo kana
mareferendamu;
(d) njira yamavhoti yakuti uzhinji wazvinzvimbo zvinada kuvhoterwa
pabodzipo nakutenderana neuzhinji hwawanhu wari munzvimbo
pakuvhotera nhengo zaSeneti hazviri muchigwimbu 120(1)(a) pabodzipo
nakuti zvinzvimbo zwanhengo zaBoka raWanayikhaa Mitemo yaDziko
zvidakoyerwa wakadzi hazviri muchigwimbu 124(1)(b), pakara
zvinayeyezerwa pakutsiwa wananga wabuda pazvimbzvimbo zvenezvi
nakuti psvipi zvinzvimbo zvinada kutsiviwa nawanhu—
(i) wamabato yazvamatongerwe radziko yadatsazana nayaawo wagari
nazvimbzvimbo zvenezvi; pakara
(ii) wadatsazana nayaawo wagari nazvinzvimbo zvenezvi pankani
yakuwa wamuna kana wakadzi.
(e) kuvhotera wayemeri wawanhu wadaremara kuchiteyezwa chigwimbu
120(1)(d);
(f) kuyita mavhoti yamakanzuru yamadunhu makuru, yamathawundi

81
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

nayamamamisha kana munharaunda;


(g) kupokanisva kunayitwaa zvinanga zvabuda musmavhoti.
(2) Njira yamavhoti yakuti uzhinji hwazvinzvimbo zvinavhoterwa pabodzipo
nakutenderana nauzhinji hwawanhu wari mumbzvimbo yidasanangurwa muchigwimbu
chinyai (1)(d) inada kuwona kuti wanhukadzi wayemerwa zvidatsazanirana nawamuna
pamaSeneta yadarangwa nazvayene muchigwimbu 120(1)(a).
(3) Mutemo waMavhoti unada kuyita kuti kuyikhwa kwawachadzapinda
mumavhoti hayapi zvayene wayikhwe mutsure mamadzuwa gumi namanayi kana
kupinda kubuda pananga padziwisva kuti mavhoti yachaitwa. Mavhoti yanada kudzayita
kubuda pamadzuwa makumi matatu zvichiyenda kujauru kubuda padzuwa rakuyikhwa
kwawachadzapinda mukuvhoterwa uku.
(4) Paribe kudetsera kunapusa kuyitwa paMutemo waMavhoti, kana wunawo
mutemo unanga wawumbwa pantsi paMutemo waMavhoti kunza kwakuti Khomisheni
yinawona nazvamavhoti yabvunziwa mpfungwa zayene pakara hazvipi zvazvene
zvinanga zvakuchizirwa naKhomisheni yeneyi zvakosheswa.
(5) Kana zvichinga zvadziwisva kuti kuchayita mavhoti, paribe tsanduko yina
cheakuyita namavhoti ichayitwa paMutemo waMavhoti kana pana unawo mutemo,
yichakosheswa pakuyitwa kwamavhoti yeneya.

CHIGWIMBU 2
Ntsiku Zinayitwa Kuvhota

158 Ngani zinayitwa kuvhota


(1) Vhoti nkuru yinada kuyitwa kuyitira kuti wanhu wavhote kusati kwapinda—
(a) madzuwa makumi matatu ntsiku yamakore mashanu yadayikhwa
muchigwimbu 143 yisati yasvika;
(b) kana Pharamende yabvana kufuzwa kuchiteyezwa chigwimbu 143(2);
pabodzipo nakuti mutsure mamadzuwa makumi mafumbamwe kubuda
pananga pabvumirwa zvenezvi; kana kuti
(c) kana Pharamende yafudzwa kuchiteyedzwa chigwimbu 109(4) kana
(5) zvichiteyera vhoti yakugomba chiwimbo naPharamende, madzuwa
makumi mafumbamwe kubuda pakufuzwa kwaPharamende.
(2) Mavhoti yakumamisha namitanha yanada kuyitwa pabodzipo namavhoti
aMutungamiri waDziko naaPharamende.
(3) Mavhoti yakutsiwa nhengo zaPharamende nanhengo zamumisha namadunhu
zinada kuyitwa mukati mamadzuwa makumi mafumbamwe zvichiteyera kujurika
kwazvinzvimbo kunza kwakubvi zvinzvimbo zvajurika mukati mamwezi mifumbamwe
yidawonana navhoti nkuru, zvichiranga kuti zvinzvimbo zvinanga zviribe wanhu
zvinaramba zvidadando kusvikira vhoti nkuru yayitwa.

159 Kuikha wena pambuto zinanga zisina wanhu


Pentse zvapene panajurika chizvimbo chamuhurumende chidawapo kubudikiza
naBumbiro raMitemo rino pakara chinapiwa munhu kubudikiza navhoti, kunza
kwahofisi yinarangwa nazvayene muchigwimbu 158, wana basa rakuronga nazvavhoti
wanada kuyita kuti vhoti yiitwe mukati mamadzuwa makumi mafumbamwe kuyitira
kuyikha munhu pachinzvimbo chenechi.

CHIGWIMBU 3
82
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

Kuthanya Kwambzvimbo Zakuvhotera

160 Kuwanda kwambuto namawadhi


(1) Nachinangwa chakutsara nhengo zaPharamende, Khomisheni yinawona
nazvamavhoti muZimbabwe yinada kuthadzura Zimbabwe kuti yiite madunhu akuvhota
mazana mayiri nagumi.
(2) Nachinangwa chakutsara nhengo zinayemera makanzuru yakumamisha
nayamunharaunda, Khomisheni yinawona nazvamavhoti muZimbabwe yinada
kuthadzura nzvimbo zamunharaunda kudetsera mawadhi, zvichiyenderana naunyinji
hwanhengo zinada kuvhoterwa kuti ziyemere nzvimbo izi.

161 Kuganhurwa kwambuto zakuvhotera


(1) Kabodzi mumakore khumi, padzuwa kana muntsiku yinayikhwa
naKhomisheni, pakara mutsure makunga pabodzipo nakutirengwa kwawanhu mudziko
kuchabuda kuyitwa, Khomisheni yinawona nazvavhoti muZimbabwe yinada kupasura
madunhu amavhoti.
(2) Kana kupasurwa kwemadunhu yamavhoti kwapeza kuyitwa kuchisara basi
ngani isingasviki mwezi mitanhatu kubuda padzuwa rekuyitwa vhoti nkuru, migano
yinanga yapasurwa yeneyi haiseenzeswi pavhoti izi pakara migano yaidange yiripo
kupasurwa kutsva uku kusati kwayitwa, ndiyo yinaseenzesva.
(3) Napentse panapusika, migano yamadunhu inada kuyitwa nanjira yakuti
pantsiku yakupasurwa, unyinji hwawadanembesa kuvhota huwe hwudatsazana
mudunhu rina narina ramuZimbabwe.
(4) Napentse panapusika, migano yamawadhi yinada kuyitwaa nanjira yakuti
pantsiku yakupasurwa, unyinji hwawadanembesa kuvhota hutsazane naunyinji
hwawadanembesa kuvhota huwe hudatsazana muwadhi yina nayina yamudunhu.
(5) Pakuyikha—
(a) migano yamawadhi, Khomisheni yinawona nazvakuvhota muZimbabwe
yinada kuwona kuti paribe wadhi yinagwandiwa ichiyikhwa munharaunda
biri kana kupinda;
(b) migano yamadunhu yamavhoti, Khomisheni yinawona nazvamavhoti
muZimbabwe yinada kuwona kuti paribe wadhi yinagwandiwa
yichiyikhwa mumadunhu yamavhoti mayiri kana kupinda.
(6) Pakupasura Zimbabwe yichiikhwa mumawadhi namadunhu yamavhoti,
Khomisheni yinawona nazvamavhoti muZimbabwe yinada kuwongorora, munzvimbo
hayipi zvayene—
(a) mayemerwe yanzvimbo yeneyi;
(b) zvinaseenzesva pakufambisa mazvi munzvimbo yeneyi;
(c) kufararira kudayita wanhu wadanyoresa kuvhota munzvimbo yeneyi;
(d) nharaunda ipi zvayo inada kuwongororwa mayererano nawanhu
wadanembesa kuvhota;
(e) kana kuyikha migano kuchiteyera kunango kudamboyitika, kuyikha
migano kwamadunhu amavhoti kuripo pantsiku yeneyi; pakara
(f) uzhinji hwawanhu wari munzvimbo yeneyi;
pabodzi nakuti yiwongororwe zentse izi zinyatse kueenza, Khomisheni yinapusa
kusakoshesa nkani yakuti madunhu yamavhoti namawadhi zvinada kuwa nawuzhinji
hwawanhu wanavhota hudatsazana, asi paribe dunhu ramavhoti kana wadhi

83
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

yamunharaunda yiri kurangwa nazvayene yinada kunga yina wanhu wadanembesa


kuvhota wadawanda kana kushomeka nazvigwimbu zvamakumi mayiri kubuda muzana
kana zvichitsazana nayena madunhu yamavhoti kana kuti mawadhi.
(7) Mutsure makupasura mawadhi namadunhu yamavhoti, Khomisheni inawona
nazvamavhoti muZimbabwe yinada pabodzipo nakutindesa rupoti kuMutungamiri
waDziko yinanga yina—
(a) mawadhi namadunhu yamavhoti yentse namadzina nasananguro yamigano
yazvene;
(b) mepu kana mamepu anapangiza mawadhi namadunhu yamavhoti yeneya;
pakara
(c) kunaewo kudziwa kana zvinawo zvinawonekwa zvidakodzera
naKhomisheni;
(d) pakara Mutungamiri waDziko anada kuyita kuti rupoti uru pabodzipo
nakutindeswe kuPharamende mukati mamadzuwa manomwe.
(8) Mukati mamadzuwa gumi namanayi rupoti rwenerwu rwayendesva
kuPharamende—
(a) Mutungamiri waDziko anapusa kuhwiriza rupoti uru kuKhomisheni
yinawona nazvamavhoti muZimbabwe kuti yiwongorore hachipi
zvachene chinanga chichida kuringwa;
(b) china chazvigwimbu zvaPharamende chinapusa kuranga kuti rupoti uru
ruhwirizge kuKhomisheni yinawona nazvamavhoti muZimbabwe kuti
yiwongorore hachipi zvachene chinanga chichida kuringwa, pakara kana
zvenezvi zvayitika, Mutungamiri waDziko anada kuhwiriza rupoti uru
kuKhomisheni kuti yiwongorore chinhu chenechi.
(9) Kana rupoti rwahwirizga kuKohmisheni yinawona nazvamavhoti
muZimbabwe kuchiteyezwa chigwimbu chinyai (8), Khomisheni yeneyi yinada
kuwongorora pakara hachipi zvachene chinanga chabvi chiwongororwe ese zvinanga
zvadzabvi zviyitwe naKhomisheni ndizvo zvinadzayitwa.
(10) Nakuchimbiza kentse kunapusika pakara mutsure makuteyeza zviri
muzvigwimbu zvinyai (7) ne (9), Khomisheni yinawona nazvamavhoti muZimbabwe
yinada kutumira rupoti rwakupezisira kuMutungamiri waDziko.
(11) Mukati mamadzuwa gumi namanayi kubuda pakutambira rupoti
rwaKhomisheni yinawona nazvamavhoti muZimbabwe, Mutungamiri waDziko
anada kugudisa chidziwviso muGazeti achidziwisa madzina namigano yamawadhi
nayamadunhu yamavhoti pakupasurwa kwazvinanga zvayitwa naKhomisheni.
(12) Kana pana kusapindirana pakati pasanagudzo yamigano yawadhi
kana dunhu ramavhoti haripi zvaroene namepu kana mamepu yanaga yadetserwa
naKhomisheni yinawona nazvamavhoti muZimbabwe, sanagudzo ndiyo yinada
kukosheswa.
CHITSAWUKO 8
Kutonga Namadare Yamirandu

CHIGWIMBU 1
Maseenzerwe Yamadare Yamirandu

84
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

162 Masimba awatongi


Masimba yawatongi yanabuda kuwanhu wamuZimbabwe pakara yanaseenzesva
nakuda kwamadare yamirandu yanati—
(a) Dare ramirandu rinawona nazvaBumbiro raMitemo;
(b) Dare ramirandu rapanchengarenga;
(c) Dare ramirandu rrapajauru;
(d) Dare ramirandu rinawona nazvankani zawaseenzi nawaseenzerwi;
(e) Dare ramirandu rinawona nazvankania nazvautungamiri;
(f) Madare amirandu anaseenza namamejasitiri;
(g) Madare amirandu yanawona nazvamutemo wachiwanhu; pakara
(h) yena madare yamirandu yanayikhwa kana kuti yanoseenza yari pantsi
paMutemo waPaharamende.

163 Hutongi
(1) Hutongi hwamuZimbabwe hunakhanhanisira—
(a) Mukuru wawatongi, Mutewezeri waMukuru wawatongi nawena watongi
waDare ramirandu rinawona nazvaBumbiro raMitemo;
(b) watongi waDare ramirandu apanchengarenga;
(c) Mutongi Mukuru waDare ramirandu rapajauru nawena watongi wadare
reneri;
(d) Mutongi Mukuru waDare ramirandu rinawona nazvankani zawaseenzi
nawaseenzerwi nnawenae watongi wadare reneri;
(e) Mutongi Mukuru waDare ramirandu rinawona nazvankani zautungamiri
nawena watongi wadare reneri; pakara
(f) wananga wachitungamira madare yamirandu anaseenza namamejasitiri;
madare yamirandu yanawona nazvamutemo wachiwanhu nayena madare
yamirandu yanayikhwa kana kuti yanaseenza yari pantsi paMutemo
waPharamende.
(2) Mukuru wawatongi ndiye mutungamiri wamabasa yazvahutongi hwentse
pakara ndiye pakara anawona nazvaDare ramirandu rinawona nazvaBumbiro raMitemo
pabodzipo naDare ramirandu rapanchengarenga.
(3) Mutongi Mukuru waDare ramirandu rapajauru ndiye anawona nazvadare
reneri.
(4) Mutongi Mukuru waDare ramirandu rinawona nazvankani zawaseenzi
nawaseenzerwi ndiye anawona nazvadare reneri.
(5) Mutongi Mukuru waDare ramirandu rinawona nazvankani zahutungamiri
ndiye anawona nazvadare reneri.

164 Kudziyemera kwahwutongi


(1) Madare yamirandu adadziyemera pakara anandoteyeza Bumbiro raMitemo
rino basi namutemo wadziko, pakara anada kuwuseenzesa yaribe kwayadapeyamira,
nakuchimbiza pakara muzvisvinu pakara paribe kutya, dzvene kana kuwenga.
(2) Kudziyemera, kuseenza paribe kwayidapeyamira pakara kuseenza zvisvinu
kwamadare yamirandu ndiyo haro hwakuseenza zvidadeka kwamutemo pakara hutongi

85
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

hunakoshesa kodzero dzawanhu, pakara nakudaro—


(a) Dziko kana maboka nawayemeri wahurumende padanho haripi zvarene,
kana winawo munhu, hazvingagundisi kuseenza kwamadare yamirandu;
(b) Dziko nakuda kwamitemo kana yena madanho, rinada kubatsa
nakukoya madare yamirandu kuti yapuse kudziyemera, kuseenza yaribe
kwayadapeyamira, kuwa nechiremera, mupaka nakuseenza kusvinu
pakara kuwona kuti yanateyeza zvayanada kuteyeza zvidarangwa
muchigwimbu 165.
(3) Mutongo hawupi zvawene unayikwa nadare ramirandu unasunga dziko
nawanhu wentse pakara maboka yahurumende anayenderana nawo pakara, wunada
kukoshesiwa.
(4) Paribe chiri muchigwimbu chino chinada kutorwa hakuti chiri kugundisa
Mutemo waPharamende kupa nhengo yautongi rina basa rekuyita risiri rakupa mitongo,
ndokunga kuyita basa kuchigundika kudziyemera kwanhengo yeneyo pakuyita basa
rayo rakupa mitongo nakuyitwa kwabasa iri kusingagundisiwo kudziyemera kwamabasa
yazvahutongi yentse.

165 Zviteyezwa mumabasa yaZvauhutongi


(1) Pakuseenzesa masimba avo azvahutongi, watongi wanada kutungamirwa
nazvinada kuteyezwa zvinateyera—
(a) kutsazaniswa kunada kuwaniswa kuwanhu wentse, zvisinai nechinzvimbo
chavo muupenyu;
(b) kutsazaniswa hakudi kunongeswa, pakara nakudaro, watongi wanada
kuita basa rawo zvisvinu pakara wachichimbiza;
(c) basa rinayitwa namadare amirandu ridakosha chaizvo pakukoya kodzero
zawanhu nakusununguka kwawene pakara kuteyezerwa kwamutemo.
(2) Watongi, wari una nauna kana kuti pabodzipo, wanada kuremekeza
nekukoshesa chinzvimbo chawo hachiwimbo chadungwe rawanhu mawari, woyedza
kuyingizira kudziyemera kwawene kuti dungwe rawanhu rirambe rina chiwimbo
namaseenzerwe yawatongi.
(3) Pakupa mutongo, mutongi anada kuyita zvenezvi adasununguka pakara
paribe kugundisva kana kupfuyirwa zviribe kodzero, kuti ape mutongo wache.
(4) Watongi hawadi—
(a) kupinda muna zvamatongerwe yadziko hazvipi zvazvene;
(b) kutora chinzvimbo kana kuwa nhengo yabato razvamatongerwe yadziko
haripi zvarene;
(c) kutsvaka mare kana kugudisa mare yichipiwa kubato razvamatongerwe
radziko haripi zvarene; kana
(d) pabodzipo nakutinda kumisangano yazvamatongerwe yadziko.
(5) Watongi hawadi kuruwira kana kutora chipo, zvinawo zvawanapiwa,
chikwereti kana rubatsiro runapusa kugundisa basa rawene rahutongi kana kupa
chinaratidza chinoyita hakuti watongi hawaseenzi zvidadeka.
(6) Watongi wanada kukoshesa basa rawo rautongi kupinda zvina zventse,
pakara hawadi kuyita hachipi zvachene chinagundisa basa rawanaringirwa kuyita.
(7) Watongi wanada kutora madanho adakodzera akukoya nakuyingiza kudziwa

86
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

kwawo kwabasa, maseenzerwe awo nahunhu hwawene, pakara nyanyise, wanada kugara
wachidziwa zvinhu zvitsva zvinanga zvichiyitika kumutemo wadziko nawapantsi
pentse.

166 Dare ramirandu rinawona nazvaBumbiro raMitemo


(1) Dare ramirandu rinawona nazvaBumbiro raMitemo ndidare ridakosha retu
pakara rinawumbwa—
(a) mukuru wawatongi naMutewezeri waMukuru wawatongi; pakara
(b) wena watongi washanu waDare ramirandu rinawona nazvaBumbiro
raMitemo;
(2) Kana panadiwa mutongi anambofanayema hamukuru muDare ramirandu
rinawona nazvaBumbiro raMitemo kwantsiku mpfupi, Mukuru wawatongi anapusa
kutsara mutongi kana kuti agari mutongi kuti aseenze hamutongi wadare reneri
kwantsiku yeneyo.
(3) Nkani zinawunzwa kuDare ramirandu rinawona nazvaBumbiro raMitemo—
(a) ziri mayererano nakugundisva kwakodzero zamunhu nakusununguka
kwache zvidakoshesesa zvidarangwa muChitauko 4 kunofungirwa kuti
kudayitika, kana kuti zidawonana nakutsarwa kwaMutungamiri waDziko
kana Mutewezeri waMutungamiri waDziko, zinada kubvikwa nawatongi
ventse waDare reneri;
(b) zinangae zisiri nkani zarangwa nazvazo mundima (a) zinada kubvika
nawatongi weDare reneri wanasvika watatu kana kupinda;
ese Mutemo waPharamende kana mirawo yaDare reneri rinapusa kuyita kuti nkani
zinanga zichida kuyikhirwa mutongo zisati zapera kutongiwa zibvike namutongi
mubodzi waDare reneri kana kuka.
(4) Mutongi kana agari mutongi anatsarwa kuti aseenze kuchiteyezwa
chigwimbu chinyai (2) anapusa kuramba achiseenza muDare ramirandu rinawona
nazvaBumbiro raMitemo ntsiku yidabvi aseenze yapinda nachinangwa chakupezisa
nkani zidathanga pantsiku yaagari kumbobata chinzvimbo.

167 Masimba yaDare ramirandu chinawona nazvaBumbiro raMitemo


(1) Dare ramirandu rinawona nazvaBumbiro raMitemo—
(a) ndiro dare ramirandu rakupezesera pankani zentse zina chakuyita
naBumbiro raMitemo pakara zvarinaranga pankani izi zvinasunga yena
madare yamirandu yentse;
(b) rinapa kutonga pankani paBumbiro raMitemo basi kana zinawo
zidapeyamira kuBumbiro raMitemo, nyanyise zvinanga zvaunziwa kuDare
reneri pantsi pachigwimbu 131(8)(b) nandima 9(2) muMukhwatikizwa
4; pakara
(c) ndiro rinapa kutonga kwakupezisira nakuda kwakuti nkani yina chakuyita
naBumbiro raMitemo chere kana kuti yinadzapindirana chere namutongo
una chakuyita naBumbiro raMitemo.
(2) Kuchiteyezwa Bumbiro raMitemo rino, Dare ramirandu rinawona
nazvaBumbiro ramitemo basi ndiro rinapusa—
(a) kuranga nazvakuti mutemo hawupi zvawene wuri kudetserwa
unayenderana naBumbiro raMitemo rino chere kana kuti hui, ese
rinandopusa kuyita zvenezvi basi kana mutemo wayendesva kwariri
kuchiteyezwa Bumbiro raMitemo rino;

87
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

(b) kubuda nakupa kutonga kupesana yana chakuyita nakustsarwa


kwaMutungamiriwaDziko;
(c) kubuda nakupa kutonga pakupokana kuna chakuyita nakuti wuna munhu
anakodzera chere kuyita Mutewezeri waMutungamiri waDziko ; kana
kuti
(d) kuwona kuti Pharamende kana Mutungamiri waDziko agunda kudzazikisa
basa rache hakuringirwa kwache muBumbiro raMitemo chere kana kuti
huyi.
(3) Dare ramirandu rinawona nazvaBumbiro raMitemo rinaranga mazvi
yakupezesera mayererano nakuti Mutemo waPharamende kana kuti zvinanga zvayitwa
naMutungamiri zvinayenderana nazviri muBumbiro raMitemo chere kana kuti huyi,
pakara rinada kuranga kuti chentse chinanga chabvi hachiseenzi narina dare, hachiseenzi
zvachadi chere, zvinanga zvarangwa nadare reneri zvisati zvathanga kuseenza.
(4) Mutemo waPharamende unapusa kuyita kuti Dare ramirandu rinawona
nazvaBumbiro raMitemo riseenzese masimba yaro yahutongi, pakara nachinangwa
chenechi, wunapusa kupa Dare reneri simba rakudetsera mitemo yadare.
(5) Mitemo yaDare ramirandu rinawona nazvaBumbiro raMitemo yinada
kubvumiza munhu, kana zvichiyitirwa kuwanisa kutsazana, pakara ana bvumizwa kana
kuti aribe kubvumizwa naDare ramirandu rinawona nazvaBumbiro raMitemo—
(a) kuwunza nkani yina chakuyita naBumbiro raMitemo kuDare ramirandu
rinawona nazvaBumbiro raMitemo;
(b) pabodzipo nakutindesa nkani yache yiri kuringwa narinawo dare kuDare
ramirandu rinawona nazvaBumbiro raMitemo;
(c) pabodzipo nakutima hanyauya wadare ramirandu.

168 Dare ramirandu rapanchengarenga


(1) Dare ramirandu rapanchengarenga ndidare ridakosha retu pakara
rinakhanhanisira—
(a) Mukuru wawatongi naMutewezeri waMukuru wawatongi;
(b) watongi wasiri pantsi pawayiri waDare ramirandu rapanchengarenga;
pakara
(c) wena watongi hawapi zvawene wanaingiza wanaga watsariwa pantsi
pachigwimbu chinyai (2).
(2) Kana pachidiwa kuti una mutongi ayingizwa kuti aseenze kwantsiku mpfupi
muDare ramirandu rapanchengarenga, Mukuru wawatongi anapusa kutsara mutongi
waDare ramirandu rapajauru kana kuti agari mutongi kuti aseenze mutongi waDare
ramirandu rapanchengarenga kwantsiku yeneyo.
(3) Mutongi, kana agari mutongi, anatsarwa kuti aseenze kuchiteyezwa
chigwimbu chinyai (2), anapusa kuramba achiseenza muDare ramirandu rinawona
nazvaBumbiro raMitemo ntsiku yaadabvi aseenzee apinda nachinangwa chakupezesa
ndawa zidathanga pantsiku yaagari pachinzvimbo chamutongi.

169 Masimba aDare ramirandu rapanchengarenga


(1) Dare ramirandu rapanchengarenga ndiro dare rakupedzizesera muZimbabwe,
kunza kwakuti ndawa ziri kutongwa zichida kutongwa naDare ramirandu rinawona
nazvaBumbiro raMitemo.
(2) Zvichiyenderana nachigwimbu chinyai (1), Mutemo waPharamende unapusa

88
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

kuyingizaa masimba yakutonga kuDare ramirandu rapanchengarenga.


(3) Mutemo waPharamende unapusa kuyita kuti Dare ramirandu
rapanchengarenga riseenzese masimba yaro yahutongi, pakara, nachinangwa chenecho,
unapusaa kupa dare reneri simba rakudetsera mitemo yadare.
(4) Mitemo yadare ramirandu inapusa kupa munembi waDare ramirandu
rapanchengarenga mabasa namasimba hayapi zvayene yadare reneri pandawa zina
chakuita nakunyangazirana mundaramo—
(a) kuranga zvinada kuyitwa mundawa zinanga ziribe anapokana, kunza
kwakunga kuyita zvenezvi kuchinyangaza chinzvimbo nakufiyiwa
kwawana;
(b) kutsara zvakuyita pandawa zichiri kuthanga kana zinanga zichida kupiwa
mutongo izo zisati zanyatsopera kutongiwa, kukhanhanisira zventse
zvaridanemberwa kuti rirange mafambirwe yazvene, ese huyi ndawa
zinanyangazisa kusununguka kwamunhu hawupi zvache;
ese mitemo yacho yinada kupa munhu wentse zvache ananga ana chakuyita nazvinanga
zvarangwa namunembi wadare, mukana wakuti ndawa yache yiwongororwe namutongi
waDare ramirandu rapanchengarenga, uyo anapusa kuzvitsigira, kuzvidetsereza,
kumbozviikha pathiwi kana kupa winawo mutongo waanawona udadeka.

170 Dare ramirandu rapajauru


(1) Dare ramirandu rapajauru idare ridakosha retu pakara rinakhanhanisira—
(a) Mukuru wawatongi, mutewezeri waMukuru wawatongi naMutongi
Mukuru waDare ramirandu rapajauru; pabodzi nakuti
(b) wena watongi waDare ramirandu rapajauru wanatsariwa ntsiku nantsiku.

171 Masimba aDare rapajauru


(1) Dare ramirandu rapajauru—
(a) ndiro dare rinatonga ndawa zentse zawanaga wachipokana nazaawo
wanaga wapara murandu mudziko rentse raZimbabwe;
(b) rina simba rakuwongorora maseenzerwe yamadare yanaseenza
namamejasitiri nayenawo madare manyai pakara kuwongorora mitongo
yianaga yapiwa namadare yeneya;
(c) rinapusa kuzeya nkani dzine chekuita neBumbiro ramitemo, kusiya
kwedzinofanirwa kuzeyiwa neDare redzimhosva rinawona nazvaBumbiro
ramitemo; pabodzipo nakuti
(d) rina simba rakusandura mitongo yinenge yaikhwa nayena madare
hazvarinatarisirwa kuyitwa naMutemo waPharamende.
(2) Mutemo waPharamende unapusa kuyita kuti Dare ramirandu rapajauru
riseenzese masimba yaro yahutongi, pakara, nachinangwa chenecho, unapusa kupa
dare iri simba rakudetsera mitemo yadare.
(3) Mutemo waPharamende unapusa kuyita kuti Dare ramirandu rapajauru
rigwandiwe-gwandiwe kuyita zvigwimbu zvidawanda zvinaringisa ndawa
zidakhanhana-khanhana nauseza, ese chigwimbu china nechina chinanga chawumbiwa
hakudaro chinada kuseenzesa masimba anandoseenzeswawo naDare ramirandu
rapajauru pandawa ipi zvayene inanga yawunzwa kuchigwimbu chenechi.
(4) Mitemo yadare ramirandu rinapusa kupa munembi waDare ramirandu
rapanchengarenga masimba pandawa zina chakuyita nakunyangazirana mundaramo—

89
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

(a) yakuranga zvinada kuyitwa mundawa zinanga zisingapokaniwi, kunza


kwakunga kuyita zvenezvi kuchinyangaza chinzvimbo nakufuyiwa
kwawana;
(b) yakutsara zvakuyita pandawa zichiri kuthanga kana zinanga zichida
kupiwa mutongo izo zisati zanyatsa kupera kutongiwa, kukhanhanisira
zventse zvaridanemberwa kuti rirange mafambiro yazvo, ese hui mirandu
yinakhanhanisa kusununguka kwamunhu hawupi zvache;
ese mitemo yachene yinada kupa munhu wentse zvache ananga ana chakuyita
nazvinanga zvarangwa namunembi wadare, mukana wakuti murandu wache
uwongororwe namutongi waDare ramirandu rapajauru, uyo anapusa kuzvitsigira,
kuzvidekesa, kumbozviikha pathiwi kana kupa unawo mutongo waanawona udadeka.

172 Dare ramirandu rinawona nazvawasewenzi nawawanaseenzera


(1) Dare ramirandu rinawona nazvamirandu yawaseenzi nawaseenzerwi ndidare
ridakosha retu pakara rinakhanhanisira—
(a) mutongi mukuru; pabodzi.
(b) wena watongi waDare ramirandu rinawona nazvankani zawaseenzi
nawaseenzerwi wanatsarwa ntsiku nantsiku.
[Kudetswa kwachigwimba 3 Act 10 ya2017]

(2) Dare ramirandu rinawona nazvankani zawaseenzi nawaseenzerwi rina


simba penkani zawaseenzii nawaseenzerwi pakara zamaseenzerwe, hakupiwa masimba
kwarinayitwa naMutemo waPharamende.
(3) Mutemo waPharamende unapusa kuyita kuti Dare ramirandu rinawona
nazvankani zawaseenzi nawaseenzerwi riseenzese masimba yaro yahutongi, pakara,
nachinangwa chenecho, unapusa kupa dare reneri simba rakudetsera mitemo yadare.

173 Dare ramirandu rinawona nazvahutungamiri


(1) Dare ramirandu rinawona nazvankani zahutungamiri ndidare ridakosha
retu pakara rinakhanhanisira—
(a) mutongi mukuru; pabodzi.
(b) wena watongi waDare ramirandu rinawona nazvankani zahutungamiri
wanatsarwa ntsiku nantsiku.
[Kudetswa kwachigwimba 4 Act 10 ya2017]

(2) Dare ramirandu rinawona nazvankani zahutungamiri rina simba pankani


zahutungamiri hakupiwa masimba kwarinayitwa naMutemo waPharamende.
(3) Mutemo waPharamende unapusa kuyita kuti Dare ramirandu rinawona
nazvankani zahutungamiri riseenzese masimba yaro yahutongi, pakara, nachinangwa
chenecho, unapusa kupa dare renei simba rakudetsera mitemo yadare.

174 Ena Madare amirandu


(1) Mutemo waPharamende unapusa kuranga nazvakuwumbwa, wanhu
wanaseenzera pakara hutongi hwa—
(a) madare yamirandu yamamejasitiri kuti yatonge nkani zawanapokana
pandaramo nawanayita mirandu;
(b) madare yamirandu yanawona nazvamitemo yachiwanhu yana basa khuru
senyi, rakuwona nazvamaseenzerwe yamitemo yachiwanhu;
(c) yena madare yamirandu yari pantsi paDare ramirandu rapajauru; pakara
90
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

(d) yenawo madare yamirandu manyai anatonga nakuranga nkani pakara


yanatsazanisa wanhu.
(2) Zvichipindirana nachigwindu 188(4) chaBumbiro raMitemo, mibhadharo,
zina mare zakuseenza kana zvinawo zvingapiwe watongi waDare ramirandu rinawona
nazvawaseenzi nawaseenzerwi pabodzipo naDare rinawona nazvahutunganiri huri
pamipando iyi kana wari kubata pamipando yeneyi padzuwa rakuthanga kuseenzeswa
kwaBumbiro rino haidzacheswi.
[Kuikwa kwachigwimbu 5 chamu10 wa2017]
175 Masimba yamadare yamirandu pankani zidawonana naBumbiro
raMitemo
(1) Kana dare raranga kuti mutemo hawupi zvawene kana kuti zvinanga
zvayitwa hazvipi zvazvene naMutangamiri kana kuti naPharamende hazviyenderani
naBumbiro raMitemo, zvarinanga raranga zvenezvo zviribe simba mupaka zvatsigirwa
naDare ramirandu rinawona nazvaBumbiro raMitemo.
(2) Dare ramirandu rinaranga kuti zvina zvinhu hazvisi pamutemo kuchiteyezwa
chigwimbu chinyai (1) rinapusa kuthoma kupa mutongo, kana kuphudzumura ari
kufungirwa murandu, kana kumboyemesa kutongwa kwamurandu, yeneyi richiyemera
zvinadzarangwa naDare ramirandu rinawona nazvaBumbiro raMitemo pamaseenzerwe
yamutemo kana zvinawo zvinanga zvichida kutongiwa.
(3) Munhu wentse zvache anapusa kugwenga kana kuruwira Dare ramirandu
rinawona nazvaBumbiro raMitemo kuti ritsigire kana kupokana nazvinanga zvichibvi
hazviyenderani naBumbiro raMitemo kuchiteyezwa chigwimbu chinyai (1).
(4) Kana pabuda chinhu china chakuyita naBumbiro raMitemo mudare
ramirandu, ananga achitungamira kutongwa kwankani yachene anapusa iye ekha, kana
kuti aruwirwa naana chakuyita nankani yeneyi, kuti ayendese nkani yeneyi kuDare
redzimhosva rinawona nazvaBumbiro raMitemo, kunza kwakuti achiwona kuti kuruwira
kwayitwa kuchiribe basa kana kuti nachakunzwa.
(5) Mutemo waPharamende kana mitemo yamadare yanada kuti chentse
chinanga chabvi narinawo dare, risiri Dare ramirandu rinawona nazvaBumbiro
raMitemo, hachiyenderani naBumbiro raMitemo, kuchitewezwa chigwimbu chinyai
(1), chiringiswe naDare ramirandu rinawona nazvaBumbiro raMitemo.
(6) Pakutonga nkani yina chakuyita naBumbiro raMitemo yarina simba
rakutonga, dare rinapusa—
(a) kuranga kuti mutemo yentse zvayene kana china chinaitika chinapindirana
rini naBumbiro raMitemo hazviseenzi, zvichipindirana nakuti zvinapokana
zvidatitini naBumbiro raMitemo;
(b) kuikha murango wudatsazanirana, kukhanhanisira murango wakuti ntsiku
yeneyo chinhu chisingapindirani naBumbiro raMitemo chidathanga
kureka kupindirana naro inathangira papi pabodzi nakuti kuikha mutemo
unamboyemesa kuseenza kwechinhu chenechi, pachikosheswa kana
kusakosheswa zvinango zvinhu, kuitira kuti ana ruso rudakwana pamusoro
pachinhu chenechi, kana mutemo weneyu, awane ntsiku yekuudetseresa.

176 Masimba amatare amurandu anati rinawona nazvaBumbiro


ramitemo rapajauru-jauru agara aripo pabodzipo nakuti atsanduki
Madare yanoti Dare ramirandu rinawona nazvaBumbiro raMitemo, Dare
ramirandu rapanchegarenga naDare ramirandu rapajauru, yana masimba agara yaripo
pakara hayapinduki yakukoya nakufambisa basa rawo pakara yakudetsera mutemo
unaseenza mudziko kana wachiwanhu, pachikosheswa nkani yakuti pawe nakutsazanisa

91
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

namitemo yiri muBumbiro raMitemo rino.


CHIGWIMBU 2

Kuvhoterwa Kwawatongi Nakurapha Kwakugara Kwawo Pazvinzvimbo

177 Zvinaringwa pamunhu anapusa kudzayita mutongi waDare


ramirandu rinawona nazvaBumbiro raMitemo
(1) Munhu anapusa kuvhoterwa kuwa mutongi waDare ramirandu rinawona
nazvaBumbiro raMitemo kana ari mugari wamuZimbabwe, ana makore yakubarwa
makumi manayi kana kupinda pakara achinyatsa kubvisisa mitemo yidanangana
naBumbiro raMitemo, pakarazve ana zvinatewera—
(a) ari kana kuti adamboyita mutongi wadare ramirandu rinapusa kutonga
nkani zentse zakupokana kwawanhu nakuparamurwa kwamurandu
mudziko yinaseenzesa mutemo wachiRoma nachiDhachi kana
waChirungu, pabodzipo nakuti Chirungu kuriwo kuranga kunaseenzesva
zviri pamutemo; kana kuti
(b) kwamakore anasvika kana kupinda khumi namayiri yadatewezana kana
kuti yaribe kutewezana, anga achinada kuseenza hagweta—
(i) muZimbabwe; kana kuti
(ii) mudziko rinaseenzesa mutemo wachiRoma nachiDhachi kana
waChirungu, pakara Chirungu uriwo mutauro unaseenzesva zviri
pamutemo;
pabodzi nakuti izvozvi pano achinada kuwa gweta.
(2) Kuti avhoterwe kuita mutongi waDare ramirandu rinawona nazvaBumbiro
raMitemo, munhu anada kunga achinyatsa kupangiza hamunhu musvinu, anapusa
kuseenza hamutongi.

178 Zvinaringwa pamunhu anapusa kudzayita mutongi waDare


ramirandu rapanchengarenga
(1) Munhu anapusa kutsarwa kuyita mutongi waDare ramirandu
rapanchengarenga kana ari mugari wamuZimbabwe, ana makore yakubarwa makumi
manayi kana kupinda, pakare aina zvinateyera—
(a) ari kana kuti adamboyita mutongi wadare ramirandu rinapusa kutonga
mirandu yentse yakupokana kwawanhu nakupamurwa kwamirandu
mudziko rinaseenzesa mutemo wachiRoma nachiDhachi kana
waChirungu, pakara Chirungu kuriko kuranga kuna seenzesva zviri
pamutemo; kana kuti
(b) kwamakore anasvika kana kupinda gumi adateyezana kana yaribe
kuteyezana, anga achinada kuseenza hagweta—
(i) muZimbabwe; kana kuti
(ii) mudziko rinaseenzesa mutemo wachiRoma nachiDhachi kana
waChirungu, pabodzipo nakuti Chirungu kuriko kuranga kuna
seenzesva zviri pamutemo;
pabodzi nakuti izvozvi pano achinada kuwa gweta.
(2) Kuti atsariwe kuwa mutongi waDare ramirandu rapanchengarenga, munhu
anada kunga achinyatsa kuthema hwamunhu musvinu, anapusa kuseenza hamutongi.

92
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

179 Zvinaringwa pamunhu anapusa kudzayita mutongi waDare


ramirandu rapajauru, Dare ramirandu rinawona nazvankani
zawasewenzi nawawanaseenzera naDare ramirandu rinawona
nazvankani zakutungamira
(1) Munhu anapusa kutsariwa kuwa mutongi waDare ramirandu rapajauru,
Dare ramirandu rinawona nazvankani zawaseenzi nawaseenzerwi naDare ramirandu
rinawona nazvenkani zahutungamiri kana ana makore yakubarwa makumi manayi kana
kupinda, pakara ana zvinateyera—
(a) ari kana kuti adamboyita mutongi wadare ramirandu rinapusa kutonga
nkani zentse zakupokana kwawanhu nakuparamura kwamirandu mudziko
yinaseenzesa mutemo wachiRoma nachiDhachi kana waChirungu, pakara
Chirungu kuriko kuranga kunaseenza zviri pamutemo; kana kuti
(b) kwamakore anasvika kana kupinda manomwe adateyezana kana yaribe
kuteyezana, anga achipusa kuseenza ugweta—
(i) muZimbabwe; kana kuti
(ii) mudziko inaseenzesa mutemo wachiRoma nachiDhachi kana
waChirungu, pakara Chirungu kuriko kuranga kunaseenzesva zviri
pamutemo;
(iii) ari mugari wamuZimbabwe ari mudziko inaseenzesa mutemo
wachiRoma nachiDhachi kana waChirungu, pakara Chirungu
kurikowo kuranga kunaseenzesva zviri pamutemo;
pabodzi nakuti ikopano achipusa kuwa gweta.
(2) Kuti atsariwe kuwa mutongi waDare ramirandu rapajauru, Dare ramirandu
rinawona nazvankani zawaseenzi nawaseenzerwi naDare ramirandu rinawona
nazvankani zahutungamiri, munhu anada kunga achinyatsotaridzika semunhu kwaye,
anopusa kuseenza hamutongi.

180 Kugazwa pabasa kwawatongi


(1) Mukuru-mukuru wawatongi, Mutewezeri waMukuru-mukuru wawatongi,
Mutongi Mukuru waDare ramirandu naMutungamiri wa atongi waDare Khuru uye yena
atongi eshe anobekwa naMutungamiri waDziko kweiteedzwa chigwindu chinechi.
(2) Mukuru-mukuru weAtongi, Muteedzeri weMukuru-mukuru weAtongi,
Mutungamiri weAtongi eDare Khuru anobekwa naMutungamiri waDziko sure
kwekuzwa fungwa dzeKhomisheni inoona nazvemWaseenzire ematare endaa.
(3) Kana kubekwa kweMukuru-mukuru weAtongi, Muteedzeri weMukuru-
mukuru weAtongi, Mutungamiri waDare Khuru kusingaenderani nezvinotsigirwa
naKhomisheni inoona nazvemWaseenzire eMatare endaa, zvichipindirana nachitsawuko
(2), Mutungamiri waDziko uchaite kuti Seneti iziiswe nakukasika kungakoneka.
Kuti pasaa nekugunun’una, zvinoemeswa kuti zvinena zvaronzwa naMutungamiri
waDziko azvikoni kuwa neanozophikisa.
(4) Peshe pakasisira kubeke mutongi asiri Mukuru-mukuru weAtongi,
Muteedzeri weMukuru-mukuru weAtongi kana Mutungamiri weAtongi eDare Khuru,
Khomisheni inoona nazvemWaseenzire eMatare endaa inosiso—
(a) kushambadza chikundhla ichi; uye
(b) kukoke Mutungamiri waDziko neruzhinji kuti adudze anthu
eanokarakadza kuti akasisira; uye
(c) kubvunza mibvunzo yakupinde mishando kuauwanhu ananga wadudzwa
awa; uye
93
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

(d) kubhara pantsi mazina eanthu atatu anena anyisa kubve paanthu
anena adudzwa kuti apinde pachihlayo; uye
(e) kutumire mazina aya kuMutungamiri waDziko, uye zvichipindirana
nezvakapuwa muchigwindu (5), Mutungamiri waDziko unosisobeka
munthu umwe kuti apinde pachihlayo cho.
(5) Kana Mutungamiri waDziko aona kuti pamazina eanthu aanena apuwa
zvichipindirana nachitsawuko (4)(e) apana unena akasisira kupinde pachihlayo ichi,
Mutungamiri waDziko unozokumbira kuti Khomisheni inoona nazvemWaseenzire
eMatare endaa iunze yenazve mazina eanhu atatu akasisira, apo Mutungamiri waDziko
unosisobeka umwe wawo pachihlayo ichi.
(6) Mutungamiri waDziko unosisokonzera kuziiswa kweumwe ngaumwe
wabekwa pantsi pechigwindu chinechi chinobudiswa muGazeti.
(7) Mipando yaMutongi mukuru waDare rawaseenzi naWaseenzerwi namutongi
mukuru waDare ramirandu rinawona nazvahutungamiri zvinada kutsiwiwa nauna
Mutongi kana una ungaingozwa kana unabata mupando waMutongi kuti zvitheme,
kudare ridakodzera, pabodzi nakuti wanhu wanapinda pamipando yeneyi wanatsarwa
naMukuru mukuru wawatongi mutsure makubvawo mpfungwa zaKhomisheni inawona
nazva maseenzerwe amadare yamirandu.
[Kuikwa kwachigwimbi 6 muAct 10 ya2017]

181 Kugazwa pabasa kwawanayemera munzvimbo zawatongi


(1) Kana chigaro chaMukuru wawatongi chiribe munhu kana kuti anada kunga
ari pachimbuto ichi asirikupusa kuita basa rache, Mutowezeri waMukuru wawatongi
ndiye anafanobata chimbuto chake, asi kana zvimbuto zvawawiri awa zviribe wanhu
kana kuti wanada kunga wari pazvimbuto izvi wasirikupusa kuita basa rawo, Mutongi
Mukuru waDare razimurandu rinawona nazvaBumbiro raMitemo ndiye anafanobata
chigaro chaMukuru wawatongi.
(2) Kana chigaro cha—
(a) Mutongi Mukuru waDare razimurandu repadzauru;
(b) mutongi mukuru waDare rawaseenzi naWaseenzerwi; pabodzi na
(c) mutongi mukuru waDare ramirandu rinawona nazvankani zahutungamiri;”.
chiribe munhu kana kuti anada kunga ari pachimbuto ichi asingapusi kuita basa rache,
mutongi mukuru panawenste mudare iri ndiye anafanobata chigaro chaMutongi Mukuru.
[Kudetswa kwachigwimbu 7 Act 10 ya2017]

(3) Kana parikudikanwa kuti unango mutongi abatsire kwangani nyayi muDare
razimurandu rapadzauru, Dare razimurandu rinawona nazvankani zawasewenzi
newaseenzirwi kana Dare redzimurandu rinawona nazvankani dzeutungamiri,
Mutungamiri waDziko, achitowezera zvinanga zvataurwa neKhomisheni inawona
nazvautongi, anopusa kusarura ankambori mutongi kuti asenze semutongi wadare iri
kwangani isingatati mwezi gumi namiwiri, pabodzipo nakuti anapusa kunzi asenze
zvakare kwangani ibodziyo.
(4) Munhu anenge asarurwa kuti asenze kuchitowerwa chigwimbu chinyayi (3)
anapusa kuramba achisewenza samutongi ngani yaakabvi aseenze yathatha nandawa
yakupezisa nkani zidawamba pangani yache akhari adabata mupando.

94
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

182 Kugazwa pabasa kwamamejasitiri nazinango nhengo zahutongi


Mutemo waPharamende unada kuita kuti pasarurwe mamejasitiri nawenango
wanaita zveutongi asi wasiri watongi—
(a) mamejasitiri anada kusarurwa neKhomisheni inawona nazvawatongi;
(b) wanoita zvautongi asi wasiri mamejasitiri kana watongi wanada kusarurwa
zvichitowera kurudziro yeKhomisheni inawona nazvawatongi;
(c) kusarurwa kwawanhu awa kunada kuitiwa zviri pamhene pabodzi
nakugomba kutya, tsvete, dzvene, chidziwano kana kusarurana.

183 Watongi hawapusi kuyikhwa kuti waseyenzere mumadare mayiri


kana kuyingiza
Kunza kwakuti pasingaringwi zvarangwa muBumbiro raMitemo rino, munhu
haadi kusarurwa kuti awe mutongi wamadare amirandu mayiri kana kupinda.

184 Kuyikhwa pabasa kwawatongi kunada kupangiza zvidayita wanhu


mudziko
Kusarurwa kwawatongi kunada kupangiza kusiyana-siyana kwawanhu
wamuZimbabwe pabodzipo nahuwandu hwawanhukadzi nawamuna.

185 Kupika kwakuthanga basa


(1) Asati apanda basa rache, Mukuru wawatongi namutewezeri waMukuru
wawatongi anada kuita kupika yabasa pamberi paMutungamiri waDziko kana
winangowo munhu ananga apiwa mvumo naMutungamiri waDziko hakurangwa
kwazvene muMkhwatikizwa 3.
(2) Asati apanda basa, mutongi asiri Mukuru wawatongi kana mutewezeri
waMukuru wawatongi anada kuita mhinko yabasa pamberi paMukuru wawatongi kana
winangowo mutongi mukuru ananga aripo hakurangwa kwazvene muMkhwatikizwa
3.
(3) Mitemo yaPharamende inaita kuti mamejasitiri nawena waseenzi
wazvautongi awo wasiri watongi wasarurwe, inada kugadzira kupika inaitiwa nanhengo
zautongi zenezo.

186 Kurapha kwantsiku yakutonga kwawatongi


(1) Watongi waDare razimurandu rinawona nazvaBumbiro raMitemo
wanaseenza kwamakore asingadzaingizirwi, pabodzipo nakuti asingatati gumi
namashanu asi—
(a) wanada kureka basa kana wasvitsa makore makumi manomwe; pabodzipo
nakuti
(b) mutsure makureka basa nekuda kwakuti ngani zavo zakochera, watongi
awa wanapusa kusarurwa kuti wawe watongi waDare ramirandu
rapadzauru-dzauru kana waDare ramirandu rapadzaura, nekuda kwavo
zvavo, kana wachithema kuita basa iri.
(2) Watongi waDare ramirandu rapadzauru-dzauru pabodzipo nakuti waDare
ramirandu rapadzauru wanasenza kubudira padzuwa rawanogazwa pachigaro
kugdzamara wawa namakore makumi manomwe, apo pawanada kureka basa.
(3) Munhu anapusa kusarurwa kuwa mutongi waDare ramirandu rapadzauru-
dzauru kana weDare ramirandu rapajauru kwakangani kanyayi asi kana munhu asarurwa

95
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

saizvozvo, pabodzipo nakuti asingambofanobata chigaro, anabva angorekera kuwa


mutongi kawa asvitsa makore makumi manomwe kunyangwe ngani yache yakusenza
isati yakochera.
(4) Kanabvi zvazvene mutongi achinga areka basa kana kuti asvitsa makore
makumi manomwe, kana kuti sezvinaringiwa kuMutongi waDare ramirandu rinawona
nazvaBumbiro raMitemo kana mutongi anarangwa nazvache muchigwimbu chinyayi
(3), asvika kumhera kwangani yaanapusa kuseenza, mutongi uyu anapusa kuramba
achiita basa rache nachinangwa chakupezisa nkani zidathanga kuunziwa kudare paakhari
mutongi.
(5) Mutongi anapusa kureka chimbuto chache pangani yentse zvayene nakuda
kwakunemba tsamba yakuziwisa kuMutungamiri waDziko, iyo inaendesiwa kwacheari
neKhomisheni inawona nazveutongi.
(6) Chimbuto chamutongi hachipusii kufuzwa pangani yache anenge ar i pabasa.

187 Kugudiswa kwawatongi pazvinzvimbo zvawo


(1) Mutongi anapusa basi kubudisva pambuto yache nakuda kwa—
(a) kugunda kuita basa rache nakuda kwakurwara kana kurwara mpfungwa;
(b) kugunda kuita basa zvidanyanya; kana
(c) kuita zvisingaringirirwi zvachentse pabasa rache;
pabodzi nakuti mutongi haapusi kugudisva pambuto yache kunza kwakuti agudisva
zvinaendererana nazvarangwa pachigwimbu chino.
(2) Kana Mutungamiri waDziko aona kuti nkani yakuti Mukuru wawatongi
agudiswe pambuto yache inada kuringwa inada, Mutungamiri waDziko anada kuwumba
dare rinawongorora nkani yeneyi.
(3) Kana Khomisheni inawona nazvautongi yakuchizira Mutungamiri
wadziko kuti nkani yakuti Mukuru wawatongi agudiswe pachimbzvimbo chache inada
kuwongororwa, Mutungamiri anada kuumba dare rinawongorora nkani yeneyi.
(4) Dare rinawumbwa pantsi pachigwimbu chino rinada kunga rina nhengo
zinasvika kana kupindaa zitatu zinatsariwa naMutungamiri wadziko pabodzi nakuti
panhengo idzi–
(a) mubodzi wadzo (kana kuinda) anada kunga ari munhu—
(i) akhari Mutongi waDare ramirandu rapachengarengakana waDare
ramirandu rapajauru muZimbabwe; kana kuti
(ii) ari kana kuti akhari mutongi wadare ramirandu rinapusa kutonga
nkani zentse zakupokana kwawanhu nakuparwa kwamirandu
mudziko rinaseenzesa mutemo wachiRoma nachiDhachi kana
waChirungu, pabodzi naChirungu kuriwo kuranga kunaseenzesva
zviri pamutemo;
(b) mubodzi wavo (kana kupinda) anada kusaruzwa kubuda pamazita ewanhu
watatu kana kupinda wawa nemakore manomwe kana kupinda wari
magweta pabodzipo nakuti, wanenge wasaruzwa nesangano rinawumbwa
pantsi peMutemo waPharamende, rinamirira magweta amuZimbabwe.
(5) Sangano rinarangwa nazvaro muchigwimbu chinyai (4)(b) rinada
kubudanamadzina anarangwa nazvavo muchigwimbu chinyai chenechi kana ratumwa
naMutungamiri wadziko kuita zvenezvo.
(6) Mutungamiri wadziko anada kustsara nhengo ibodzi yadare rinawumbwa
pantsi pechigwimbu chino kuti atungamire dare reneri.

96
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

(7) Dare rinawumbwa pantsi pachigwimbu chinyai (2) kana (3) rinofanirwa
kuwongorora nkani yakuti mutongi obvisva pachinzvimbo chake here pabodzipo nakuti,
mutsure mekuita izvozvo, rinofanirwa kuzivisa Mutungamiri wadziko zvarinenge
rawana, rotaura kuti mutongi anada kubvisva here kana kuti kwete.
(8) Mutungamiri waDziko anada kuita zvinenge zvakurudzirwa nedare iri,
kuchitewezwa chigwimbu chinyai (7).
(9) Dare rinawumbwa pantsi pechigwimbu chino ringori nekodzero
namasimba zvidatsazana nazvanhengo zinatsarwa pantsi paMutemo wamakhomisheni
wakuwongorora nkani [Chitsawuko 10:07], kana winawo mutemo unatsiwa weneyu.
(10) Kana nkani yakugudisva kwamutongi pachinzvimbo yaendesva kudare
rinowongorora sezvakatarwa muchigwimbu chino, mutongi weneyo anambomisva
basa mupaka Mutungamiri wadziko, akurudzirwa nadare, amuhwiriza pabasa kana
kuti amugudisa zvachentse.
(11) Mutemo waPharamende unopusa kupa Khomisheni inawona nazvautongi
kana dare rinawumbwa pantsi pechigwimbu chino, masimba ekuti mutongi chero upi
zvake aunze matsamba ekuwongororwa utano neboka rinoumbirwa izvozvo, kuitira
kuona kuti utano hwache hwenyama nehwepfungwa hwakamira sei.

188 Maseenzerwe, mare zawanapiwa nakurapha kwantsiku


yinaseenzwa nawatongi
(1) Watongi wanada kupiwa mubhadharo, zina mare zakuseenza kwawo
nazvinawo pabodzi nakuti izvi zventse zvinaikhwa naKhomisheni inawona
nazvawatongi pabodzi nakuti yapiwa mvumo naMutungamiri wadziko mutsure
makunga abvawo nzero zaGurukuta raHurumende rinawona nazvamutemo pabodzi
nakuti, zvakuchizirwa naGurukuta raHurumende rinawona nazvamare.
(2) Mutemo waPharamende unada kuranga nazvamaseenzerwe namubhadharo
wawanoita zvautongi asi wasiri watongi, pabodzi nakuti unada kuwona kuti
kukwizirizwa, kuchinjwa mbuto yakuseenzera, nakugudisva basa kana zinawo njira
zakupungura zinatorwa kwawari zvinaitika—
(a) zvichitewera mvumo yaKhomisheni inawona nazvautongi; pabodzi
(b) nanjira isina psvete, iri padecha, yidajeka pabodzi nakuti paribe kutya,
chidziwano kana kutsarana.
(3) Mubhadharo, yinawo mare nazvinawo zvinawoniwa nawatongi zvinabuda
muPfunje raMukuchanizva waMare yaHurumende.
(4) Mubhadharo, yinawo mare nazvinawo zvinawoniwa nawatongi hazvidi
kuchesviwa pawananga wachiri pamipando.

CHIGWIMBU 3
Khomisheni Inawona Nazvautongi

189 Kugazwa kwaKhomisheni inawona nazvamabasa yahutongi


nanhengo zakhomisheni yeneyi
(1) Kuna khomisheni inawona nezvautongi inosanganisira—
(a) Mukuru wawatongi;
(b) Mutewezeri weMukuru wawatongi;
(c) mutongi mukuru waDare ramirandu rapamusoro;
(d) mutongi mubodzi anasaruzwa naDare ramirandu rinawona nezvaBumbiro

97
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

raMitemo, Dare ramirandu rapamusoro-soro, Dare ramirandu rapamusoro,


Dare ramirandu rinawona nezvankani dzawaseenzi nawaseenzirwi
pabodzipo nakuti Dare ramirandu rinawona nezvankani zautungamiri;
(e) gweta Khuru raHurumende;
(f) mukuru wamamejasitiri;
(g) sachigaro waKhomisheni inawona nezvawaseenzi waHurumende;
(h) magweta matatu anamiririra wanhu pabodzipo nakuti awa namakore
manomwe kana kupinda ari magweta pabodzipo nakutizve ananga
asaruzwa nasangano rinaumbwa pantsi pamutemo waPharamende,
rinamiririra magweta amuZimbabwe;
(i) mwenefundo kana mufundisi mukuru wazvamutemo anatsarwa
nasangano rinayemera dungwe rawafundisi wamutemo wamayunivhesiti
amuZimbabwe pabodzipo nakuti kana kuribe sangano rakadaro, wanenge
wasaruzwa naMutungamiri waDziko;
(j) munhu mubodzi awa namakore manomwe kana kupinda achiseenza
semunhu anaona nezvakufambiswa kwamare pakambani kana
muHurumende, uyo anasaruzwa nasangano rinaumbwa pantsi pamutemo
waPharamende, rinamiririra wanhuwo; pabodzipo nakuti
(k) munhu mubodzi adi namakore manomwe kana kupinda achiita basa
rakanangana nazvawaseenzi pakhambani kana muHurumende, anatsarwa
naMutungamiri waDziko.
(2) Mukuru wawatongi, kana kuti paananga asipo, mutewezeri waMukuru
wawatongi ndiye anatungamira misangano yentse yaKhomisheni inawona nezvautongi,
pabodzipo nakuti kana wese wasipo pamusangano chero upi zvawo, wananga waripo
wanatsara mubodzi wavo kuti atungamirire musanganoyo.
(3) Nhengo zaKhomisheni inawona nazvautongi zvarangwa nazvadzo
mundima zinati (d), (h), (i), (j) na (k) zachigwimbu chinyai (1) zinatsarwa kuti ziseenze
kwamakore matanhatu basi sezvo paribe una mukana wakuti zitsariwe pakara kuti
ziseenze pakara.

190 Mabasa yaKhomisheni inawona nazvahutongi


(1) Khomisheni inawona nezvautongi inagona kupa Hurumende nzero pamusoro
pachinhu zventse zvina zvakuita nautongi kana kutongwa zviri padecha kwawanhu,
pabodzi nakuti Hurumende inada kukoshesa zvainanga yauziwa.
(2) Khomisheni inawona nezvautongi inapusa kukuchizira nakuita kuti pawe
nakuzviyemera pabodzipo nakuti kutambira kutsanangura maseenzerwe ewutongi
pabodzipo nakutizve, kuti pawe nakutonga kudadeka, kunanyatsoseenza pabodzipo
nakuti kuri pachena muZimbabwe, pabodzipo nakuti ina masimba ose anadikanwa
pakuita kuti zvose izvi zviwepo.
(3) Khomisheni inawona nezvautongi, mutsure makupihwa mvumo naGurukuta
raHurumende rinawona nezvamutemo, inopusa kugadzira mitemo nachinangwa chero
chipi zvacho chiri muchigwimbu chino.
(4) Mutemo waPharamende unapusa kupa Khomisheni inawona nezvautongi
basa rakanangana nakupinza basa, kuranga pabodzipo nakuti kuona muripo
namaseenzerwe awanhu wanoshandira Dare ramirandu rinawona nezvaBumbiro

98
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

raMitemo, Dare ramirandu rapamusoro-soro, Dare ramirandu rapamusoro, Dare


ramirandu rinawona nazvankani zawaseenzi nawaseenzerwi, Dare ramirandu rinawona
nezvankani zautungamiri pabodzi nayenawo matare.

191 Kuseenza zvidatsazanirana pabodzi na-zviri pamhene


kwaKhomisheni inawona nazvahwutongi
Komishen i inawona nezvautongi inada kuita basa rayo nanzira idaenzanirana,
iribe tsvete pabodzipo nakuti iri pamhene.

CHIGWIMBU 4
Zvidasiyana-siyana

192 Mutemo udanada kuseenzeswa


Mutemo unada kuseenzesva namatare amirandu muZimbabwe mutemo
udathanga kuseenza padzuwa ridabvi wadi kuseenza, pachirimgiwa pakara kudetserwa
kwadadzaitwa.

193 Kutonga mirandu yinanga yaitwa kwamadare


Matare amirandu anatewera ndivo chete anapusa kana anatenderiwa kutonga
mhosva dzinanga dzapariwa—
(a) dare ramirandu rinawona nezvaBumbiro raMitemo, Dare ramirandu
rapamusoro-soro, Dare ramirandu rapamusoro pabodzipo nakuti matare
anaseenza namamejasitiri;
(b) dare riaotonga mhosva pantsi pamutemo wakugadzirisa wanhu,
zvichisvika padakodzera kuti munhu arangiwe zvichienderana namurango
waanada kutemerwa.

CHITSAWUKO 9
Zvinada Kutewezwa Pakutungamira Dungwe Rawanhu

194 Zvidanada kukoshesiwa pakutungamira dungwe rawanhu


(1) Kutungamirwa kwadungwe rawanhu pachidanho chentse zvachene
chahurumende, kukhanhanisira mapoka nawayemeri waDziko nahurumende, mapoka
ari pantsi pahurumende nayena mapoka anawona nezvadungwe rawanhu kunada
kutungamirwa kuchikosheswa kodzero zadungwe rawanhu zidaikhwa muBumbiro
raMitemo rino, kukhanhanisira zvinatewera—
(a) maseenzerwe adadeka apachngarenga anada kukuchizirwa pabodzi nakuti
kuitiwa ntsiku zentse;
(b) kuseenzesva kwamare nayina mmpfuma nanjira idanadeka, pantsina
kupfachura pabodzipo nakuti zvinonyatsoburitsa shanduko, kunada
kukuruzirwa;
(c) kutungamirwa kwadungwe rawanhu kunada kuwa nachinangwa
chekuunza budiriro;
(d) zvinada kuwanisva dungwe rawanhu zvinada kuwanisva nanjira
isingarerekeri nhiwi ibodzi, idaenzanirana pabodzipo nakuti
isingazwanyiriri wamwe wanhu;
(e) zvido zvadungwe rawanhu zvinada kugadzirisva nangani yakada
pabodzipo nakuti dungwe rawanhu runada kukuruzirwa kuti ruve
nachekuita pakugadziriwa kwaMitemo inada kutevezerwa;

99
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

(f) kutungamirwa kwadungwe rawanhu kunada kutsanagurwa kuParamemende


pabodzipo nakuti kudungwe rawanhu;
(g) mapoka nawayemeri wahurumende padanho chero ripi zvaro, wanada
kuseenza pamwe chete;
(h) kuitira zvinhu pamhene kunada kukuruzirwa kuburikidza nakuwanisa
dungwe rawanhu mashoko neruso zvinonzvisisika pabodzipo nakuti
muchokwadi nengani yakakozera;
(i) kuseenza zvidadeka nawaseenzi pabodzipo nakuti mweya
wekuwakwidziridza pabasa ravo, kuti wanyatsoseenza napose
pawanopusa, zvinada kukuruzirwa;
(j) kutungamirwa kwadungwe rawanhu kunada kunyatsomiririra wanhu
wakasiyana-siyana wamuZimbabwe;
(k) kupinzva nakudzidzisva basa kwawanhu pabodzipo nakuti kukwidziridziwa
kwavo kunada kuitwa pachiringiwa useza hwavo nenzero zavo, zviribe
psvete, zvina kutsazana pakati pawamuna nawanhukadzi, pabodzi nakuti
kunada kukhanhanisirawo wanhu wadaremara;
pabodzi nakuti Dziko rinada kutora njira, kukhanhanisira zazvamutemo, zakukuchizira
zventse zvenezvi.
(2) Kuisiwa pazvimbzvimbo kwawanhu pachidanho chentse zvachene
chahurumende, kukhanhanisira mapoka nawayemeri wahurumende, mapoka ari pantsi
pahurumende, namamwe mapoka anawona nezvadungwe rawanhu, kunada kuitwa
pachiringiwa useza hwewanhu awa.

195 Mabhizimusi aDziko


(1) Makhambani kana yenawo mabhizimisi aDziko, kana kuti anatungamirwa
naDziko, anada kuteweza zventse zviri muchigwimbu 194(1) asi, pamusoro paizvozvo,
oita basa rawo nenjira inaita kuti arambe achiseenza zvidadeka pabodzipo nakuti,
achiteveza mitemo yekuseenza kwamakhambani.
(2) Makhambani pabodzipo nakuti anango mapoka anarangwa nazvavo
muchigwimbu chinyai (1) anada kuthanga njira yakutenga nayo zvinhu idajeka, iri
pamhene pakara inabvumiza kukwikwidzana.

196 Mabasa yawasewenzi wamumapurazi yahurumende naZvinanada


kuteyezva muhutungamiri
(1) Simba rinapihwa museenzi waHurumende rinaratiza chiwimbo chadungwe
rawanhu maari pabodzipo nakuti rinada kushandisiwa nenjira—
(a) inaenderana nazvinangwa zvaBumbiro raMitemo rino pabodzipo nakuti
zvakatauriwa mareri;
(b) inataridza kukoshesiwa kwawanhu pabodzipo nakuti chido chakuwabatsira
kwete kuwatonga; pabodzipo nakuti
(c) inakwidziridza chiwimbo chewanhu pachimbzvimbo chinashandirwa
namuseenzi uyu.
(2) Waseenzi waHurumende wanada kunyatsozvibata, pawanenge wachiita
zvabasa pabodzi nakuti pawananga wasingaiti zvebasa kuitira kuti parekee kuita
kugwengerana pakati pezvawanaita muupenyu hwawo nezvawanoita pabasa rawo,
pabodzipo nakuti hawadi kuita zvinashoresa zvimbzvimbo zvawo.
(3) Waseenzi wahurumende wanatungamira wena wanada kuita zvinatewera,
izvo zvinaringwa pautungamiri—
(a) kukoshesa mpfungwa zawenae nakusapeyamira thiwi ribodzi pakuwona
zvinhu;

100
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

(b) kuwimbika pakuita zvawanaringirwa kuitira dungwe rawanhu;


(c) kusanangurira dungwe rawanhu zvidawonana namaseenzerwe pabodzi
nakutsara zvekuita; na
(d) kuteweza mitemo nakuzvipira pakuseenza nadungwe rawanhu.

197 Kurapha kwangani yakugara pambzvimbo yakutungamira


mabhizimusi yahurumende
Mutemo waPharamende unada kutara uraphu hwangani yakuwa pazvimbzvimbo
kwawakuru wakuru kana kuti watungamiri wemapoka ari pantsi pahurumende nayena
makhambani aDziko kana anatongiwa naDziko.
198 Mitemo yakuti zviri muchitsawuko 9 zviyitiwe
Mutemo waPharamende unada kuikha matanho akuti zviri muChitsawuko chino
zviitike, kukhanhanisira matanho—
(a) anaita kuti waseenzi waHurumende wataure kuti mpfuma hwavo
nezvawanazvo zvakamira sei;
(b) anadzika zvinada kutewezwa newaseenzi waHurumende pakuseenza
kwavo;
(c) anatsanangura maseenzerwe adanaka emakhambani, ayo anada kuteezera
nemakhambani eDziko kana makhambani anatongiwa neDziko;
(d) anapa kurangwa kunaitwa wanhu wanabora mitemo yidaikhwa
muChitsawuko chino kana zvinawo zvinada kutevezwa kana zvakatarwa
mundima (b).

CHITSAWUKO 10
Waseenzi Wahurumende

199 Waseyenzi wahurumende


(1) Pana boka ribodzi rawaseenzi waHurumende, rinaita basa rakuona
mafambiro adziko yaZimbabwe.
(2) Waseenzi waHurumende wanakhanhanisira wanhu wanoshandira Dziko
kunze kwe—
(a) nhengo zazvigwimbu zvinakoya dziko pabodzipo nakuti zvinawo
zvinagona kuumbwa;
(b) watongi, mamejesatiri nawamwewo wanhu wanotungamira matare
yamirandu anaikhwa naMutemo waPharamende;
(c) nhengo zaMakhomisheni anawumbwa pantsi paBumbiro ramitemo rino;
(d) waseenzi waPharamende; pabodzi nakuti
(e) munhu wentse zvache pambuto kana basa rache zvinabvi, naBumbiro
ramitemo rino kana Mutemo waPharamende, hazvisi chigwimbu
chewaseenzi waHurumende.
(3) Mutemo waPharamende unada kusanangura mayemerwe, utungamiri,
mitemo, unhu nakuti zvichienderana nachigwimbu 203, maseenzerwe yawaseenzi
wahurumende.

200 Maseenzerwe yawaseyenzi waHurumende


(1) Waseenzi waHurumende wanada kuseenza sezvakatariwa muBumbiro
Ramitemo rino pabodzipo nakuti zvinaenderana namitemo yadziko.
(2) Hapana museenzi waHurumende anatarisirwa kuita zvisiri pamutemo.
(3) Hapana museenzi waHurumende anatarisirwa, pakuita basa rache—

101
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

(a) kurerekera thiwi ribodzi;


(b) kukuchizira zvido zvebato rezvamatongerwo edziko chero ripi zvaro;
(c) kunyangaza zvinadiwa zvabato razvamatongerwe adziko chero ripi
zvarene, rinanga richiita zviri pamutemo; kana
(d) kukanganisa kodzero zidakosha nekusununguka kwamunhu chero upi
zvache.
(4) Waseenzi waHurumende hawafaniri kuwa nhengo zinomira-mira kana
kutogora zvimbzvimbo zvabato razvamatongerwe yadziko chentse awachene.
(5) Mutemo waPharamende unada kuita kuti waseenzi waHurumende wasave
nabato razvamatongerwe adziko rawanotsigira.
201 Gurukuta raHurumende rinawona naZvawaseyenzi waHurumende
Mutungamiri wadziko anada kutsara Gurukuta raHurumende rinawona
nezvawaseenzi waHurumende.

202 Mawumbirwe nanhengo zaKhomisheni yinawona naZvawaseenzi


(1) Kune Khomisheni inawona nazvawaseenzi veHurumende
inosanganisira—
(a) sachigaro neMutewezeri wasachigaro; pabodzipo nakuti
(b) dzimwe nhengo dzisiri pantsi pembiri asi dzisingapfuuri shanu;
dzinosaruzwa naMutungamiri wadziko.
(2) Nhengo zaKhomisheni inawona nazvawaseenzi waHurumende zinada
kusarudziwa kuburikidza neruso rwadzo neuseza hwekutungamira nekuwanisa dungwe
rawanhu zvarinada.

203 Mabasa aKhomisheni inawona naZvawaseyenzi waHurumende


(1) Khomisheni inawona nazvawaseenzi waHurumende inoita zvinotevera—
(a) kupinza mabasa waseenzi veHurumende wakakodzera pabodzipo nakuti
wanogona kuseenza muHurumende;
5
(b) zvichienderana nazviri muchigwimbu 65(5), kuikha mitemo idanangana
nemaseenzerwe ewaseenzi waHurumende, kukhanhanisira mare
yawanotambira nezvina zvawanowana nekuripwa;
(c) kuona maseenzerwe anaita masimba akuranga waseenzi waHurumende;
(d) kuwongorora nekugadzirisa zvinyunyuto zvewaseenzi waHurumende zviri
maererano nezvina zviitiko kana kuti zvinhu zvinanga zvisina kuitiwa;
(e) kutora matanho ekunyatsoita kuti maseenzerwe naupenyu hwewaseenzi
10
waHurumende zvinyatsoita zvakanaka;
(f) kuona kuti waseenzi waHurumende wanyatsoita basa ravo nemazvo
pabodzipo nakuti zviribe kurereka kudiwi ribodzi;
(g) kuziwisa Mutungamiri wadziko kana Gurukuta raHurumende nazvankani
ipi zvayo inoenderana nawaseenzi waHurumende;
15
(h) kukuchizira waseenzi veHurumende vose kuti watevedze zvakakosha
zvawanada kuita zviri muBumbiro ramitemo rino.
(i) kuita zvina zvose zvinonzi Khomisheni iite neBumbiro ramitemo rino
kana neMutemo waPharamende.
(2) Khomisheni inawona nazvawaseenzi waHurumende, mutsure makupihwa
mvumo nagurukuta raHurumende rinaoona nazvawaseenzi waHurumende, inopusa

102
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

kuikha mirawo yakananga nechero chipi zvacho chakatarwa muchigwimbu chinyai (1).
(3) Khomisheni inawona nazvawaseenzi waHurumende inada kuita basa rayo
ichitevedza mirawo yentse yakanyorwa, yainopihwa nagurukuta raHurumende rinooona
nazvawaseenzi vehurumende.
(4) Pakutara mare inotambirwa newaseenzi waHurumende pabodzipo nakuti
zvinawo zvawanowana nakuripwa, Khomisheni inawona nazvawaseenzi waHurumende
inada kuita izvi yapihwa mvumo naMutungamiri wadziko, iyewo auzva zvakuita
naGurukuta raHurumende rinawona nazvamare, pabodzipo nakuti mutsure makubvawo
zvinofungiwa nagurukuta raHurumende rinawona nazvawaseenzi waHurumende.

204 Wayemeri waZimbabwe kuna yena madziko


Mutungamiri wadziko anapusa kutsara wamiriri weZimbabwe kune dzimwe dziko
kana kuti kumasangano amadziko apantsi rentse pabodzipo nakuti, anapusa kugudisa
wanhu awa pamupando iyi pangani ipi zvayene.

205 Wanembi wakuru wemabazi ahurumende


(1) Wanembi wakuru weMapazi eHurumende wanosaruzwa naMutungamiri
wadziko mutsure mekunga ataura neKhomisheni inawona nazvawaseenzi
waHurumende.
(2) Ngani inopusa kunga Munembi Mukuru ari pachimbzvimbo ndeyemakore
mashanu, pabodzipo nakuti wanembi awa wanopusa kunzi washande zvakare kwangani
iyoyo kamwe chete chete, ndokunga wachinyatsogona basa ravo, wachiseenza nemazvo
pabodzipo nakuti pachionekwa zvawanoburitsa.

CHITSAWUKO 11
Wanawona Nazvakukoyiwa Kwadziko

CHIGWIMBU 1
Mitemo Yazvidakhanhana-Khanhana

206 Kukoyiwa kwadziko


(1) Zvinangwa zvakuckoyiwa kwadziko raZimbabwe zvinada kutaridza
chido chawanhu waZimbabwe chakugara munazvidatsazanirana, mukusununguka,
mukunyarara namukudanana, paribe kutya pabodzipo nakuti, pachiwa nakukhuphuka.
(2) Kukoyiwa kwadziko yaZimbabwe kunada kuwanisva nenjira inoenderana
naBumbiro raMitemo rino pabodzipo nakuti mutemo wadziko.
(3) Zvikuru sei, zvose zvine chakuita nekuti pawe neKukoyiwa kwadziko
zvinada kuitiwa pachikoshesesiwa—
(a) kodzero zakakoshesesa nakusununguka, pabodzipo nakuti zventse
zvinokurudzira zvido zvawanhu zvidaikhwa muBumbiro ramitemo rino;
pabodzipo nakuti
(b) kuteweziwa kwamitemo yadziko.

207 Wanaringa nazvakukoyiwa kwadziko


(1) Wanawona nezvakukoyiwa kwadziko raZimbabwe wanosanganisira—
(a) mawuto;

103
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

(c) mapurisa;
(d) wanoita utikitivha muchihwande;
(e) Wanawona nazvakukoyiwa nekupungura kwawanaita vemhosva;
pabodzipo nakuti
(f) boka chero ripi zvaro rinawona nazvakukoyiwa kwadziko, rinaumbwa
pantsi peMutemo waPharamende.
(2) Wanawona nazvakukoyiwa kwadziko wanoseenza wachiteweza
zvinadikanwa naBumbiro ramitemo rino, Mutungamiri wadziko pabodzipo nakuti
Dare reMakurukota eHurumende pabodzipo nakuti mabasa awo anoongororwa
nePharamende.
(3) Nhengo zinawona nazvakukoyiwa kwadziko zinada kutaridza kusiyana
kwakaita wanhu wamuZimbawe.

208 Maseenzerwe yawanakoya dziko


(1) Wanoona nezvakukoyiwa kwadziko wanada kuita basa rawo wachiteweza
Bumbiro ramitemo rino pabodzipo nakuti mutemo wadziko.
(2) Wanoona nazvakukoyiwa kwadziko hawafaniri kuita zvinotevera pabasa
ravo—
(a) kuita basa wachitaridza kurerekera divi ribodzi;
(b) kusimudzira zvido zvabato razvamatongerwe edziko chero ripi zvaro;
(c) kukanganisa zvido zvebato rezvamatongerwo edziko chero ripi zvaro,
rinanga richiita zviri pamutemo; kana
(d) kunyangaza kodzero zakakoshesesa nakusununguka kwamunhu wentse
zvachee.
(3) Wanaona nazvaKukoyiwa kwadziko hawafanirwi kuwa nhengo dzinomira-
mira kana kutora zvinzvimbo zvabato kana sangano razvamatongerwe adziko rentse
zvarene.
(4) Nhengo zazvigwimbu zvinawona nazvakukukoyiwa kwadziko hazidi
kuseenzera munzvimbo zinaseenzerwa nadungwe rawanhu kunze kwekuti iri ngani
yematambudziko akaipisisa mudziko.

209 Boka rinaringa nazvakukoyiwa kwadziko


(1) Kuna Boka rinawona nazvakukoyiwa kwadziko rinosanganisira
Mutungamiri wadziko, sachigaro, Watewezeri waMutungamiri wadziko pabodzipo
nakuti Makurukota eHurumende nenhengo zinawona nazvakukoyiwa kwadziko, idzo
dzinapusa kudomiwa muMutemo waPharamende.
(2) Mabasa eBoka rinawona nezvakukoyiwa kwadziko ndeanoti—
(a) kugadzira mukhondo rakukoyiwa kwadziko raZimbabwe;
(b) kuuza pabodzipo nakuti kupanga mazano kuMutungamiri wadziko
maererano nenkani zina chakuita nakukoyiwa kwadziko; pabodzipo nakuti
(c) kuita yena mabasa yentse zvayene anapusa kupiwa naMutemo
waPharamende.

104
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

(3) Watungamiri wezvigwimbu zvinawona nazvakukoyiwa kwadziko wanada


kuudza Boka rinawona nazvakukoyiwa kwadziko nazvamayemerwe akukoyiwa
kwaZimbabwe, pose apo Boka iri rinanga richida kudziwa nazvazvinhu zvenezvi.

210 Njira ziribe kwazidapeyamira zinaseenzesva pakugurukuta


Mutemo waPharamende unada kuita kuti pave nenjira isina kwayakarerekera
5
yakutambira nakuwongorora zvichemo zvedungwe rawanhu maererano nezvakaipa
zvinanga zvaitwa nenhengo dzezvigwimbu zvinawona nazvakukoyiwa kwadziko,
pabodzipo nakuti, kugadzirisa uipi hwose hunowapo nekuda kwezvinanga zvaitiwa
nenhengo idzi.

CHIGWIMBU 2 10

Mawuto
211 Mawuto
(1) Mawuto aZimbabwe anakhanhanisira anoshandisa zvombo ari pantsi
pabodzipo nayanaseenzera ari muchadenga, kana anango mawuto anaumbwa pantsi 15
paMutemo waPharamende..
(2) Mawuto eZimbabwe ndiwo basi mawuto anaseenza zviri pamutemo
muZimbabwe.
(3) Mawuto anada kukoshesa kodzero nemhando dzekusununguka
zidakoshesesa zewanhu wose pabodzipo nakuti kusarerekera divi ribodzi, kuseenza
nedziko yentse, kuwa narudo nadziko, kuseenza basa namazvo pabodzipo nakuti 20
kuzviisa pantsi pehurumende yadziko inosaruzwa kuchitewezwa Bumbiro ramitemo
rino.
(4) Mawuto anada kuzvininipisa pabodzipo nakuti kutewedza mutemo ngani
dzose.
25
(5) Mutemo waPharamende unada kusanangura mayemerwe, maseenzerwe,
utungamiri, mitemo, kuzvibata kudadaka pabodzipo nakutiwo kukwidziridziwa pabasa
kana kudzikisiwa kwanhengo dzemawuto pabodzipo nakuti, zvichienderana nazviri
muchigwimbu 218, maseenzerwe anhengo zaMawuto.

212 Basa raMawuto 30

Basa ramawuto nderekukoya dziko yaZimbabwe, wanhu wayo, kuchengetedzeka


kwayo sedziko nekwezvido zvayo pabodzipo nakuti migano yayo, pamwe chete
nekukoshesa Bumbiro ramitemo rino.
35
213 Kutumiwa nakuendeswa kwamawuto kubasa
(1) Kuchitewedziwa zviri muBumbiro ramitemo rino, Mutungamiri wadziko,
seMukuru mukuru weMawuto ndiye chete ane simba—
(a) rakuudza Mawuto basa rakuita; kana kuti
(b) rakuikha maseenzerwe aMawuto. 40

(2) Zvichitewera mvumo yeMutungamiri wadziko, Mawuto anapusa kupihwa


basa muZimbabwe—
(a) rakuzizirira Zimbabwe;
(b) rakubatsira Mapurisa pakuita kuti dungwe rawanhu rikoye mutemo; kana 45
kuti

105
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

(c) rakubatsira Mapurisa nawenawo wanawona nazvadungwe rawanhu kana


pachibvi paitika madzonzoni kana mijegwa mikuru.
(3) Zvichitewera mvumo yaMutungamiri wadziko, Mawuto anapusa kupiwa
basa kunza kwaZimbabwe—
(a) rakukoya kunyarara kuna yena madziko pantsi paSangano ramubatanizva
wamadziko yapantsi pentse, kana yenawo masangano yapantsi rentse,
kana amudunhu anawonekwa Zimbabwe yiri nhengo yawo;
(b) rakukoya migano yeimwe dziko;
(c) rekuzadzikisa zvinatarisirwa kudziko yaZimbabwe nadzimwe dziko
zapantsi rose; kana kuti
(d) pakuita kuti pawe nekuchengetezeka kwadziko raZimbabwe kana zvido
zvayo.
(4) Zvichitewera chisungo chezvigwimbu zviwiri kubuda muzvitatu zvenhengo
dzose dzePharamende, pamusangano wemubatanizwa weSeneti neBoka raWanaikha
Mitemo yadziko, Pharamende inapusa kutaura kuti kutumiwa kunze kwaZimbabwe
kwemawuto kukanzuriwe.
(5) Kana Pharamende yaranga kuti kutumiwa kunza kwaZimbabwe kwamawuto
kukabvi, Mutungamiri waDziko ada kutora njira zentse zinapusika zakuhwiriza mawuto
mudziko, achikoshesesa kukoyeka kwamawuto nazvombo zvaZimbabwe.

214 Zvinadiwa mukutumwa kunkondo nawawuto. Kuzvidayirira


mukutumwa kunkondo nawawuto
Kana Mawuto akatumiwa basa—
(a) muZimbabwe kuti abatsire pakuchengeteza kwamutemo; kana kuti
(b) (b) kunze kwaZimbabwe;
Mutungamiri waDziko anada kuita kuti Pharamende idziviswe, nakuchimbiza
pabodzipo nakuti ichiudziwa zventse zvidakosha, zvikonzero zvakutuma Mawuto
basa pabodzipo nakuti—
(i) kana atumiwa basa muZimbabwe, mbzvimbo yaari kushandira;
(ii) kana atumiwa basa kunze kwaZimbabwe, dziko yaari kushandira.

215 Gurukuta raHurumende rinawona nezvaMawuto


Mutungamiri waDziko anada kudoma Gurukuta raHurumende rinawona
nezvaMawuto.

216 Kutungamirwa kwaMawuto


(1) Mutemo waPharamende unapusa kuita kuti—
(a) Mawuto atungamiriwe naMutungamiri mumwe basi; kana kuti
(b) chigwimbu china nachina chaMawuto, kana kuti zviviri kana kupinda
zviri pamwe chete, zvitungamirirwe neunawo Mutungamiri.
(2) Mutungamiri waMawuto wese pabodzipo nakuti Mutungamiri wachigwimbu
chaMawuto wese, anodomiwa naMutungamiri wadziko mutsure mekunzva nzero
zaGurukuta raHurumende rinawona nezvaMawuto.
(3) Watungamiri waMawuto naWatungamiri wazvigwimbu zvaMawuto
wanosaruzwa kuti washande kwengani isingathariki makore mashanu pabodzipo nakuti
munhu haadi kuseenza pana chibodzi chazvimbzvimbo zvenezvi kanapinda kawiri.

106
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

(4) Munhu ananga amboseenza haMutungamiri wechigwimbu cheMawuto


anapusa kuseenza zvakare seMutungamiri weMawuto, asi Munhu ananga amboseenza
seMutungamiri weMawuto haapusiba kuseenza zvakare seMutungamiri wechigwimbu
chaMawuto, kana kutungamira china chigwimbu chero chipi zvacho chinawona
nezvakukoyiwa kwadziko.
(5) Mutungamiri waMawuto wese, pabodzipo nakuti Mutungamiri wechigwimbu
chaMawuto wentse anada kuita utungamiri hwache achiteweza mukhondo udanembwa
naGurukuta raHurumende rinawona nezvamawuto, richitewezera zvinanga zvarangwa
naMutungamiri waDziko.
217 Madetserwe anhengo zaKhomisheni inawona nazvaMawuto
(1) Kuna Khomisheni inawona nazvaMawuto, inakhanhanisira sachigaro, uyo
anada kunga ari sachigaro waKhomisheni inawona nazvawaseenzi waHurumende,
pabodzipo nakuti zina nhengo dzisiri pantsi pembiri asi dzisingapfuuri nhanhatu,
dzinodomiwa naMutungamiri waDziko.
(2) Nhengo zaKhomisheni inawona nezvaMawuto zinada kusarudziwa
nekuda kwaruziwo rwadzo kana useza hweutungamiri, kuona nazvawaseenzi kwadzo,
zvakanangana nekurwisana, matsamba adzo abasa kana kuti kungokodzera kuti
dzidomwe kwadzo, pabodzipo nakuti—
(a) chigwimbu chakati nakati chanhengo izi chinada kunga chiri chawanhu
wasiri, pabodzipo nakuti wasina kumboita Mawuto;
(b) mubodzi kana kupinda wazo anada kunga adanga anachimbzvimbo
chikuru chaMawuto kabodzi kana kupinda pabodzipo nakuti kwengani
inasvika makore mashanu.

218 Mabsa aKhomisheni inawona nazvaMawuto


(1) Khomisheni inawona nazvaMawuto inaita zvinatewera—
(a) kudoma wanhu wanaripusisa basa pabodzipo nakuti wanaripusisa kuti
watore mabasa kana zvinzvimbo muChiuto;
(b) kuikha nekugadzira mitemo yamaseenzerwe anhengo dzeMawuto,
kukhanhanisira muhoro, zimwe mare dzawanatambira nazvina
zvawanawana;
(c) kuona kuti mararamiro nautungamiri aMawuto zvidamira sei pabodzipo
nakuti kuita kuti Mawuto arambe achiita basa namazvo pabodzipo nakuti
zvamhando yepajauro;
(d) kuona kuti nhengo zeMawuto dzaita zvinaenderana nachigwimbu 208;
(e) kuita kuti pawe nakudyidzana pabodzipo nakuti kunzvisisana pakati
paMawuto neruzhinji rwewanhu;
(f) kupanga Mutungamiri wadziko pabodzipo nakuti Gurukuta raHurumende
mazano ane chekuita nenkani zentse zvazene zina chakuita naMawuto;
pabodzipo nakuti
(g) kuita rina basa rentse rinapiwa Khomisheni yeneyi naBumbiro ramitemo

107
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

rino kana neMutemo waPharamende.


(2) Khomisheni inawona nezvaMawuto, mutsure mekupihwa mvumo
naGurukuta raHurumende rinawona nezvamawuto, inapusau kuikha mitemo
nachinangwa chakuita zvidaikhwa muchigwimbu chinyai (1).
(3) Pakupima mubhadharo wanhengo zamawuto pabodzipo nakuti zvinawo
zvawanawana nekuripiwa, Khomisheni inawona nezvaMawuto inada kuita izvi yapihwa
mvumo naMutungamiri wadziko, iyewo audziwa zvekuita nagurukuta raHurumende
rinawona nazvamare, pabodzipo nakuti mutsure mekunzvawo zvinafungwa nagurukuta
raHurumende rinawona nazvaMawuto.

CHIGWIMBU 3
Mapurisa

219 Mapurisa namaseenzerwe yawo


(1) Kuna Mapurisa anoita zvinatewera—
(a) kuferefeta, kuwongorora nekudzihirira mhosva;
(b) kuona nezvakuchengetezeka kwadziko yaZimbabwe;
(c) kuchengeteza upenyu nampfuma hwewanhu;
(d) kuita kuti pawe nekutevezwa kwemutemo; pabodzipo nakuti
(e) kutewedza Bumbiro ramitemo rino nekushandisa mutemo paribe kutya
kana psvete.
(2) Mapurisa anada kuita basa rawo achiseenza pamwe chete ne—
(a) chigwimbu chese chinaita zvautikitivha muchiwande, chinaumbwa
nemutemo;
(b) boka chero ripi zvaro rinaumbwa namutemo nachinangwa chekuferefeta,
kuwongorora nekudziwirira zinango mhando zamhosva; pabodzipo nakuti
(c) mapoka emudunhu neepansi rose anaumbwa kuti apedze kuparwa
kwamhosva.
(3) Mapurisa anada kunga asina tiwi raadarerekera, achiseenza nadziko yense
zvayo, ane rudo nedziko, achiseenza basa nemazvo pabodzipo nakuti achizviisa pansi
pahurumende yadziko inasaruzwa kuchitevedziwa Bumbiro raMitemo rino.
(4) Mutemo waPharamende unada kutsanangura mayemerwe, maseenzerwe,
utungamiri, mitemo, kuzvibata zvina unhu pabodzipo nakuti kukwidziridzga kana
kudzikisira pabasa kwamapurisa, zvichienderana nechigwimbu 223, maseenzerwe
aMapurisa.

220 Gurukuta raHurumende rinawona nazvaMapurisa


Mutungamiri waDziko anada kudoma Gurukuta raHurumende rinawona
nazvaMapurisa.

221 Mukuru mukuru wamapurisa


(1) Mapurisa anatungamirwa naMukuru mukuru wamapurisa, uyo anaikhwa
naMutungamiri waDziko, mutsure makubuda mpfungwa zeaGurukuta rinawona
nazvamapurisa.
(2) Mukuru mukuru waMapurisa anaikhwa kubvi aseenze kwamakore mashanu,
ayo anapusa kuingizva kabodzi.

108
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

(3) Munhu ananga adaseenza haMukuru mukuru wamapurisa haapusi kuikhwa


pakara kuti atungamire china chigwimbu chipi zvachene chinawona nazvakukoyiwa
kwadziko.
(4) Mukuru mukuru wamapurisa anada kuita utungamiri hwache achiteweza
mukhondo udanembva naGurukuta raHurumende rinawona nazvaMapurisa,
richitewezera zvinanga zvarangwa naMutungamiri wadziko.

222 Madetserwe anhengo zaKhomisheni inawona nazvaMapurisa


(1) Kune Khomisheni inawona nazvamapurisa inakhanhanisira sachigaro, uyo
anada kunga ari sachigaro weKhomisheni inawona nazvawaseenzi waHurumende,
pabodzipo nakuti dzimwe nhengo dzisiri pantsi pembiri asi dzisingapfuuri nhanhatu,
dzinodomiwa naMutungamiri waDziko.
(2) Nhengo zaKhomisheni inawona nazvaMapurisa zinada kutsariwa nekuda
kwaruziwo rwadzo kana useza pane zvakuchengetedzga kwamutemo, utungamiri
hwadzo, kana matsamba adzo ebasa kana kuti kungokodzera kuti dzidomiwe kwadzo,
pabodzipo nakuti—
(a) chigwimbu chapakati napakati chanhengo izi chida kunga chiri chawanhu
wasiri, pabodzipo nakuti wasina kumbowa, Mapurisa;
(b) mubodzi kana kupinda wanhengo izi anada kunga adakhari ana
chimbzvimbo chikuru muChipurisa kabodzi kana kupinda pabodzipo
nakuti kwangani inasvika makore mashanu.

223 Mabasa aKhomisheni inawona nazvaMapurisa


(1) Khomisheni inawona nazvamapurisa inaita zvinatewera—
(a) kudoma wanhu wakadzidzira basa pabodzipo nakuti wanapusisa kuti
watore mabasa kana zvimbzvimbo muChipurisa;
(b) kuikha nakugadzira mitemo yamaseenzerwe anhengo zamapurisa,
kusangisira muhoro, zinango mare dzawanatambira nazvina
zvawanawana;
(c) kuona kuti mararamiro nautungamiri hwamapurisa zvidamira tani tani
pabodzipo nakuti kuita kuti arambe achiita basa nemazvo pabodzipo
nakuti zvemhando yapamunsoro;
(d) kuona kuti nhengo zamapurisa zaita zvinaenderana nechigwimbu 208;
(e) kuita kuti paite nakubvirana pabodzipo nakuti kunzvisisana pakati
paMapurisa nadungwe rawanhu;
(f) kuziwisa Mutungamiri waDziko pabodzipo nakuti Gurukuta raHurumende
nezvankani yipi zvayeneina chekuita namapurisa; pabodzipo nakuti
(g) kuita rimwe basa rentse rinopihwa Khomisheni iyi naBumbiro raMitemo
rino kana naMutemo waPharamende.
(2) Khomisheni inawona nazvamapurisa, mutsure makupihwa mvumo
naGurukuta raHurumende rinawona nazvamapurisa, inopusa kuikha mitemo
nachinangwa chakuita zvidatara muchigwimbu chinyai (1).
(3) Pakuikhwa mubhadharo wanhengo zamapurisa pabodzipo nakuti zvinango
zvawanowana nakuripwa, Khomisheni inawona nazvamapurisa inada kuita izvi yapiwa
mvumo naMutungamiri wadziko, iyewo auzva zvakuita naGurukuta raHurumende
rinawona nazvamare, pabodzipo nakuti mutsure makubudawo zvinafungiwa naGurukuta
raHurumende rinawona nazvamapurisa.

109
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

CHIGWIMBU 4
Wanaita Utikitivha Hudazera

224 Kudetserwa kwawanayita hutikitivha hudazera


(1) Chigwimbu chaDziko chentse zvachene chawanaita utikitivha muchiwande,
chisiri boka reutikitivha hweMawuto kana Mapurisa, chinada kuumbiwa namutemo
kana kuti zvabuda kuMutungamiri waDziko kana Dare raMakurukota aHurumende.
(2) Chigwimbu chaDziko chentse zvachene chawanoita utikitivha wadazera
chinada kunga chiribe tiwi rachakarerekera, chichiseenza nedziko yense zvayo,
china rudo nadziko, chichiseenza basa namazvo pabodzipo nakuti chichizviisa pansi
pahurumende yadziko inasaruzwa kuchitewedziwa Bumbiro raMitemo rino.

225 Gurukuta raHurumende rinawona naZvawanayita hutukitivha


hudazera
Mutungamiri wadziko anada kudoma Gurukuta raHurumende rinawona
nazvawanoita utikitivha hudazera.

226 Hutungamiri hwawanayita hutikitivha hudazera


(1) Chigwimbu chinaita utikitivha hudazera chinada kutungamirwa naMukuru
mukuru wanaita utikitivha hudazera, uyo anada kudomwa naMutungamiri wadziko
kuti ashande kwemakore mashanu, pabodzipo nakuti anogona kunzi ashande zvakare
kwangani iyi kabodzi chete.
(2) Mukuru mukuru wanoita utikitivha hudazera anada kuita utungamiri hwache
achiteweza zvakanyorwa nagurukuta raHurumende rinawona nazvawanoita utikitivha
hudazera, richitevedzera zvinanga zvataurwa naMutungamiri wadziko.
(3) Munhu ananga adamboseenza haMukuru mukuru wawanoita utikitivha
hudazera haapusi kuikhwa pakara kuti atungamire china chigwimbu zvachene
chinawona nazvakukoyiwa kwadziko.

CHIGWIMBU 5
Wanawona Nazvakukoyiwa Nakupungura Kwawanaiti Wamirandu

227 Wanawona nazvakukoya nakupungura wanayita mirandu


namishando yawo
(1) Kuna wanawona nazvakuchengetwa nakupungura kwawanaita vamhosva
wanada kuita zvinatevera—
(a) kukoya dungwe rawanhu kubuda kuwapari vamhosva, kuburikidza
nakuwaisa muusungwa pabodzipo nakuti kuumba patsva, wananga
wabatwa namhosva nawamwewo wanada kuisva muusungwa zviri
pamutemo, pabodzipo nakutizve nakuzowadzosera zvakare mudziko kuti
wagarisane nawamwe; pabodzipo nakuti
(b) kutungamira mbzvimbo dzinachengeta wapari vamhosva.
(2) Wanawona nakukoyiwa nakupungura kwawanaita mirandu wanada kunga
waribe thiwi rawadapeyamira, wachiseenza nadziko yentse zvayene, wana rudo nadziko,
wachiseenza basa namazvo pabodzipo nakuti wachizviisa pantsi pahurumende yadziko
inosaruzwa kuchitewezwa Bumbiro ramitemo rino.

110
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

(3) Mutemo waPharamende unada kutsanangura mayemerwe, maseenzerwe,


utungamiri, mitemo, kuzvibata zvina chigo pabodzipo nakuti kukwidzirizwa kana
kudzikisirwa pabasa kwawanawona nazvakukoyiwa nakupungura kwawanaita mirandu,
pabodzipo nakuti zvichienderana nechigwimbu 231, maseenzerwe awanawona
nazvakukoyiwa nakupungura kwawanaita mirandu.

228 Gurukuta raHurumende rinawona nazvaWanawona nazvakukoya


nakupungura wanayita mirandu
Mutungamiri wadziko anada kuikha Gurukuta raHurumende rinawona
nazvaWanawona nazvakukoyiwa nakupungura kwawanaitai mirandu.

229 Mukuru mukuru waWanawona nazvakukoya nakupungura


wanayita mirandu
(1) Wanawona nazvakuchengetwa nakupungura kwawaiti vamhosva
wanotungamirwa naMukuru mukuru wavo, uyo anodomwa naMutungamiri wadziko
mutsure makunzva pfungwa dzeGurukuta rinawona nazvaWanawona nazvakuchengetwa
nakupungura kwawaiti vamhosva.
(2) Mukuru mukuru waWanawona nazvakuchengetwa nekupungura kwawaiti
vemhosva anodomwa kunzi ashande kwemakore mashanu, pabodzipo nakuti anogona
kunzi ashande zvakare kwangani iyi kamwe chete.
(3) Munhu ananga amboseenza seMukuru mukuru waWanawona
nazvakuchengetwa nekupungura kwawaiti vemhosva haapusi kuikhwa zvakare
kuti atungamirire china chigwimbu chero chipi zvacho chinawona nazvakukoyiwa
kwadziko.
(4) Mukuru mukuru waWanawona nazvakuchengetwa nekupungura kwawaiti
vemhosva anada kuita utungamiri hwache achiteweza zvidanembiwa nagurukuta
raHurumende rinawona nazvaWanawona nazvakuchengetwa nekupungura kwawaiti
vemhosva, richitevedzera zvinanga zvataurwa naMutungamiri wadziko.

230 Madetserwe anhengo zaKhomisheni yinawona nazvaWanawona


nazvakukoya nakupungura wanayita mirandu
(1) Kune Khomisheni inawona nazvaWanawona nazvakuchengetwa
nekupungura kwawaiti vemhosva inosanganisira sachigaro, uyo anada kunga ari
sachigaro weKhomisheni inawona nazvawaseenzi veHurumende, pabodzipo nakuti
dzimwe nhengo dzisiri pantsi pembiri asi dzisingapfuuri nhanhatu, dzinodomwa
naMutungamiri wadziko.
(2) Nhengo dzaKhomisheni inawona nazvaWanawona nazvakuchengetwa
nekupungura kwawaiti vemhosva zinada kusaruzwa nekuda kweruso rwadzo kana
useza pane zveKukoyiwa kwemutemo, utungamiri hwadzo, kana matsamba adzo ebasa
kana kuti kungokodzera kuti dzidomwe kwadzo, pabodzipo nakuti—
(a) chigwimbu chepakati nepakati chenhengo idzi chinada kunga chiri
chewanhu wasiri, pabodzipo nakuti wasina kumbowa, nhengo
dzeWanawona nazvakuchengetwa nekupungura kwawaiti vemhosva;
(b) mubodzi kana kupinda wedzengo idzi anada kunga akambenge ane
chimbzvimbo chikuru mubasa raWanawona nazvakuchengetwa
nekupungura kwawaiti vemhosva kamwe chete kana kupinda pabodzipo
nakuti kwangani inosvika makore mashanu.

111
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

231 Mabasa aKhomisheni inawona nazvaWanawona nazvakukoya


nakupungura wanayita mirandu
(1) Khomisheni inawona nazvaWanawona nazvakuchengetwa nekupungura
kwawaiti vemhosva inoita zvinotevera—
(a) kudoma wanhu wakadzidzira basa pabodzipo nakuti wanonyatsorigona
kuti watore mabasa kana zvimbzvimbo mubasa reWanawona
nazvakuchengetwa nekupungura kwawaiti vemhosva;
(b) kuikha nekugadzira mitemo yemaseenzerwe enhengo dzeWanawona
nazvakuchengetwa nekupungura kwawaiti vemhosva, kusangisira
muhoro, dzimwe mare dzawanotambira nezvina zvawanowana;
(c) kuona kuti mararamiro neutungamiri hwaWanawona nazvakuchengetwa
nekupungura kwawaiti vemhosva zvakamira sei pabodzipo nakuti kuita
kuti warambe wachiita basa nemazvo pabodzipo nakuti zvemhando
yepamusoro;
(d) kuona kuti nhengo dzeWanawona nazvakuchengetwa nekupungura
kwawaiti vemhosva dzaita zvinoenderana nazviri muchigwimbu 208;
(e) kuita kuti pave nekudyidzana pabodzipo nakuti kunzvisisana pakati
peWanawona nazvakuchengetwa nekupungura kwawaiti vemhosva
nadungwe rawanhu;
(f) kuzivisa Mutungamiri wadziko pabodzipo nakuti Gurukuta raHurumende
nazvankani yipi zvayeneine chekuita neWanawona nazvakuchengetwa
nekupungura kwawaiti vemhosva; pabodzipo nakuti
(g) kuita rina basa rentse rinapiwa Khomisheni iyi naBumbiro ramitemo rino
kana naMutemo waPharamende.
(2) Khomisheni inawona nazvaWanawona nazvakuchengetwa nekupungura
kwawaiti vemhosva, mutsure mekupihwa mvumo nagurukuta raHurumende rinawona
nazvaWanawona nazvakuchengetwa nekupungura kwawaiti vemhosva, inopusa kuikha
mitemo nechinangwa chekuita zvakatarwa muchigwimbu chinyai (1).
(3) Pakutara muhoro wenhengo dzeWanawona nazvakuchengetwa nekupungura
kwawaiti vemhosva pabodzipo nakuti zvinawo zvawanowana nekuripwa, Khomisheni
inawona nazvaWanawona nazvakuchengetwa nekupungura kwawaiti vemhosva
inada kuita izvi yapihwa mvumo naMutungamiri wadziko, iyewo auzwa zvekuita
nagurukuta raHurumende rinawona nazvamare, pabodzipo nakuti mutsure mekunzvawo
zvinofungwa nagurukuta raHurumende rinawona nazvaWanawona nazvakuchengetwa
nekupungura kwawaiti wemhosva.

CHITSAWUKO 12
Makhomisheni Akazviyemera Anatsigira Mukhondo Unateweza Zvido Dungwe
Rawanhu

CHIGWIMBU 1
Zvidakhanhana-Khanhana

232 Makhomisheni adaZviyemera


Aya ndiwo Makhomisheni adazviyemera—
(a) Khomisheni inawona nazvakuvhota muZimbabwe;
(b) Khomisheni inawona nazvakodzero zawanhu muZimbabwe;

112
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

(c) Khomisheni inawona nazvawanhurume newanhukadzi muZimbabwe;


(d) Khomisheni inawona nazvakufambiswa kwemashoko muZimbabwe;
pabodzipo nakuti
(e) Khomisheni inawona nazvarunyararo nekubudanana mudziko.

233 Zvinangwa zvaMakhomisheni adaZviyemera


MaKhomisheni adazviyemera ane zvinangwa zvakasiyana-siyana zvinotevera,
izvo zvinowedzerezwa nezvina zvaanopihwa, zvakanangana neKhomisheni imwe
neimwe—
(a) kukuchizira nekusimbisa kodzero zawanhu nezvido zvedungwe rawanhu;
(b) kukoya kuzvitonga nezvido zvewanhu;
(c) kukuchizira kushandiswa kwyamitemo iri muBumbiro ramitemo;
(d) kukuchizira kuitira zvinhu pachena nekuitwa kwemabasa nemazvo
mumapazi eHurumende;
(e) kukoya kutewezwa kwezvido zvedungwe rawanhu neDziko pabodzipo
nakuti mapoka ose pamwe chete newayemeri veHurumende padanho
chero ripi zvaro, pabodzipo nakutizve nemapoka anoseenza ari pantsi
peHurumende; pabodzipo nakuti
(f) kuona kuti zvakaipa zvinoitirwa wanhu zvagadzirisva.

234 Waseenzi waMakhomisheni adaZviyemera


Zvichipindirana nezvinodiwa pamutemo, makhomisheni adazviyemera ane simba
rakupinza wanhu basa nakuona zviri maererano namaseenzerwe awanada kuita

235 Kusununguka kwaMakhomisheni adaZviyemera


(1) Makhomisheni adazviyemera—
(a) adazviyemera pabodzipo nakuti haatungamirirwi kana kurairwa chero
naani zvake;
(b) anada kuita basa rawo zvinoenderana neBumbiro ramitemo rino;
pabodzipo nakuti
(c) anada kuita basa rawo zvisina kutya, tsvaete kana ruvengo;
kunyangwe zvazvo achifanirwa kupa tsananguro inagutsa yamaseenzerwe awo
kuPharamende.
(2) Dziko namapoka ose nawayemeri vaHurumende padanho chero ripi
zvaro wanada, kuburikidza nyamitemo namamwe matanho, kubatsira makhomisheni
adazviyemera kuti achengetedze kusununguka kwawo, kusarerekera kudivi ribodzi,
kururama, nekuita basa nemazvo.
(3) Hakuna munhu anotarisirwa kunyangaza maseenzerwe emaKhomisheni
adazviyemera.

236 Nhengo zaMakhomisheni adaZviyemera hazithemeri kupinda


muZvamatongerwe yaDziko
(1) Mukuita basa kwadzo, nhengo dzemakhomisheni adazviyemera
hadzifanirwi—
(a) kurerekera thiwi ribodzi;

113
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

(b) kukuchizira zvido zvabato razvamatongerwe adziko chero ripi zvaro;


(c) kunyangaza zvido zvabato razvamatongerwe adziko chero ripi zvaro
rinanga richiita zviri pamutemo; kana
(d) kunyangaza kodzero zidakoshesesa nakusununguka kwamunhu chero upi
zvake
(2) Pawanapinda basa muKhomisheni yadazviyemera, wanhu wananga wari
nhengo zabato kana sangano razvematongerwe adziko wanada kusiya
unhengo hwawo nakuchimbiza, pabodzipo nakuti kunyangwe zvidii,
wanada kusiya unhengo uhwu mukati mamadzuwa makumi matatu
akupinda basa.
(3) Kana nhengo yaKhomisheni yidazviyemera—
(a) ikawe nhengo yabato kana sangano razvamatongerwe adziko; kana kuti
(b) munhu akanga ari nhengo yabato kana sangano razvamatongerwa adziko
pakupinda basa muKhomisheni akaramba ari nhengo yabato kana sangano
reneri kwamadzuwa makumi matatu akunga apihwa basa;
anabva angoreka kuwa nhengo yaKhomisheni yeneyi penepo penepo.

237 Kuikhwa pamabasa nakugudisva kwanhengo zaMakhomisheni


adaZviyemera
(1) Pakutsarwa kwawanhu wanapusa kuikhwa hanhengo zaKhomisheni
yadazviyemera yentse zvayene, Khomiti inawona nazvaMitemo inada kutewezwa
inada kuita izvi—
(a) kushambadzira chimbzvimbo ichi;
(b) kukoka dungwe kuti wape madzina awanhu wanopusa kutora chinzvimbo
chenechi;
(c) kubvunzisia wananga wachida kutora chinzvimbo chenechi dungwe
rawanhu ruchinzva;
(d) kugadzira chinembwa rine uwandu hwemazita awanhu wanodikanwa
kuti wasarudzve pachinzvimbo ichi hwakakodzera; pabodzipo nakuti
(e) kuendesa chinembva chamazita kuMutungamiri wadziko;
(2) Nhengo yaKhomisheni yadazviyemera inapusa kubviswa pamupando
nakuda kwazvikonzero zvenezvi basi—
(a) kugunda kuita basa rakchee nakuda kwakurwara kwamuviri kana
kunyangazika mpfungwa;
(b) kugunda basa zvidanyanya;
(c) kubatwa namirandu yakuita zvisingatarisirwi zachentse pabasa rayene;
(d) kunga asisakodzeri kupiwa mupando muKhomisheni inanga ichirangwa
nazvayene.
(3) Zvinatewezva pakugudiswa kwawatongi pamipando ndizvo zvinotewezvawo
pakugudiswa pamupando kwanhengo yaKhomisheni yidazviyemera.

CHIGWIMBU 2
Khomisheni Inawona Nazvamavhoti

114
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

238 Kugadzwa kwaKhomisheni inaonona nazvasaruzo muZimbabwe


nanhengo zaKominisheni
(1) Kuna Khomisheni ichadziwikanwa ningaKhomisheni inaona nazvasaruzo
Muzimbabwe inanga ina wanhu awa—
(a) Sachigaro anasaruzwa namutungamiri waDziko mutsure mwakubvunza
nzero zaKhomisheni inaona naUtongi naKhomiti nazvamutemo inada
kuteezwa;
(b) Zina nhengo zisere zinasaruswa naMutungamiri waDziko kubuda
pamadzina asiri pantsi pakumi namairi awanhu wadasaruzwa naKhomiti
inaona nazvamutemo inada kuteezwa.
(2) Sachigaro waKhomisheni inaona nazvasaruzo muZimbabwe anada
kungaarimutongi kana kuti adambosewenza ninga mutongi kana kuti adakodzera kuita
mutongi.
(3) Kana kusaruzwa kwasachigaro waKhomisheni inaona nazvasaruzo
zvisibvirani namaonero aKhomisheni inaona nazvautongi Mutungamiri waDziko anada
kutiwaKhomiti inaona nazvaMitemo inada kuteezwa wadziwiswe nakuchimbiza.
(4) Nhengo zaKhomisheni inaona nazvasaruzo muZimbabwe zinada kunga
wari wagari wamuZimbabwe pabodzi nakutozva namakore adawanda pabasa nakupusa
kwawo basa muHurumende kana mumaKambani adazviemera.
(5) Nhengo zaKhomisheni inaona nazvasaruzo muZimbabwe zinapasiwa basa
kwamakore matanhatu wanapusa kuhirinzwa pabasa pabasa kwamakore matanhatu,asi
hakuna munhu anatenderwa kusewenzera Khomisheni kana adaita nhengo kwamakore
khumi namairi adateezana podi asina kuteezana.

239 Mabasa aKhomisheni inaona nazvasaruzo muZimbabwe


Khomisheni inaona nazvamovhoti muZimbabwe inaita mabasa anateera—
(a) kugadzirira, kuitisa nakutungamira kuita kwa—
(i) saruzo zakutsvaka Mutungamiri waDziko nanhengo zaPharamende;
(ii) saruzo zamakanzuru amitanha makuru, makanzuru amathaundi,
namakanzuru amumaruzevha, naamunharaunda;
(iii) saruzo zaDare rawa Nyakwawa ningakunembwa kudaitwa
chigwimbu 285; na
(iv) mareferenda;pabodzi pabodzi nakuona kuti saruzo izi namareferenda
zvaita nakuchimbiza, nakufantsa, zvidaenzana, zviripamhene
kuchiteezwa mutemo.
(b) kutungamira saruzo zaMutungamiri waSeneti nazamurangi nakuona kuti
saruzo izi zaitwa nakuchimbiza wachitewezera zviripamutemo;
(c) kunembesa wanhu wachavhota;
(d) kunemba madzina mumagwaro avhoti kana kujezesa basa rakuunganizwa
kwamadzina;
(e) kuona kuti magwaro amadzina awavhoti akoiwa zvidadeka;
(f) kuranga migano yanharaunda yasaruzo, mawadhi naina miganoinadiwa
pakuitwa kwasaruzo;
(g) kugadzira, kudhinda,kuendesa kumbuto zidasiya-siyana mapepa
akuvhotesa, kutendera mushobo wamabhokisi akuvhotera achasewenzeswa,
kutenga mabhokisi akuvhotera, kugadzira nakufambisa basa pambuto
zakuvhotera;

115
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

(h) kufundisa wanhu nazvakuvhota nakutungamira kuitwa kwabasa reneri;


(i) kunembesa wanaona nazvasaruzo namareferenda;
(j) kuuza wanhu wanasewenza muHurumende kana makhanzuru maitirwe
abasa kuitira kuti saruzo nareferenda zviitwe nakuchimbiza, nanjira kwayo
idapfantsa, idaenderana chimhene;
(k) kutambira nakuona wanarirarira kubuda kuwazhinji nakueenzanisa
marango nanjira inaonekwa naKhomisheni.
240 Wasingatenderwi kupasiwa basa muKhomisheni inaona
nazvasaruzo muZimbabwe
Pantsi pawanhu warangwa muchigwimbu 320(3), wanhu warikuteera hawapasiwi
basa muKhomisheni inaona nazvasaruzo muZimbabwe—
(a) wasewenziwa Hurumende, kusiya watongi public officers, other than
(b) wasewenzi wamakanzuru amitanha mikuru, mathaundi amakanzuru
nanharaunda; na
(c) nhengo nawasewenzi wamumapoka amutemo namapoka anasewenza
pantsi paHurumende.

241 Khomisheni inaona nazvasaruzo muZimbabwe kupasa umboo


hunaenderana nasaruzo namareferenda
Kunza kwaumboo hunapiwa wachiteweza zviri muchigwimbu 323, Khomisheni
inaona nazvasaruzo muZimbabwe inada kuchimbiza pabodzi naGurukota ridathema
kupasa umboo kuPharamende maererano nasaruzo kana referenda ibodzi naibodzi.

CHIGWIMBU 3
Khomisheni Inawona Nazvakodzero Zawanhu Muzimbabwe

242 Kuikwa kwaKhomisheni inaona nazvakodzero zawanhu


muZimbabwe nanhengo zaKhomisheni yenei
(1) KunaKhomisheni ichadziikanwa ninga Khomisheni inaona nazvakodzero
zawanhu muZimbabwe inaumbwa nawanhu awa—
(a) sachigaro anakhetwa naMutungamiri waDziko mutsure makubvunza nzero
zaKhomisheni inaona nazvautongi naKhomisheni inaona nazvaMitemo
inada kuteezwa;
(b) zina nhengozisere zinasaruzwa naMutungamiri waDziko kubuda
pamadzina asiri pantsi pakhumi namairi awanhu wadasaruzwa
naKhomisheni inaona nazvamutemo inada kuteezwa.
(2) Sachigaro waKhomisheni inaona nazvaKodzero zawanhu muZimbabwe
anada kunga arimunhu adina namakore manomwe kana kutarika anakodzero kusewenza
ninga Gweta muZimbabwe.
(3) Kana kukhetwa kwasachigaro waKhomisheniinaona nazvakodzero zawanhu
muZimbabwe zvichigomba kupindirana naKhomisheni yaUtongi, Mutungamiri
waDziko anada kuti Khomiti inaona nazvaMutemo inada kuteezwa nakuchimbiza.
(4) Nhengo zaKhomisheni inaona nazvakodzero zawanhu muZimbabwe zinada
kusaruzirwa kutozva, kudziwa nakubvisisa zvakodzero namakore mazinji akusewenza
munazvakuthandiza kodzero zawanhu.

116
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

243 Mabasa aKhomisheni inaona nazvakodzero zawanhu muZimbabwe


(1) Khomisheni inaona kodzero zawanhu muZimbabwe inaita mabasa
arikutewera—
(a) kukuchizira ruziwo nakuremekeza kodzero yawanhu zvidapfantsa
pamadanho entse aDziko;
(b) kukuchizira kubhasopwa, kuwanduzwa nakuoneswa kodzero zawanhu
nakupfantsa;
(c) kujeza, kuringisisa nakutondomoza kuti kodzero zawanhu naupfantsi
zvirikuteezwa ere;
(d) kutambira nakujezesa manyunyuto anabuda kuwazhinji pabodzi nakutora
nzero zvidakonzera kuti Khomisheni itsazanise manyunyuto aya;
(e) kukoya uzhinji hwawanhu kubuda mukusewenzeserwa nakutungamirwa
zvisizvo naHurumende,maphata aHurumende pabodzi nawanasenza
mumapata aya;
(f) kuringisa maseenzerwe amaphata entse ahurumende kuti
penapanapavhiringwa kodzero zawanhu nakupfants;
(g) kuona mukana wakuenzanisa wadanyangazirwa kodzero naufuru;
(h) kupanga Khomisheni mukuru waMaphurisa kuti agwedebedze
mirandu inachimwisa kodzero naufuru hwawanhu nakudzapasa umboo
hwawanagwedebedza kuKhomisheni;
(i) kupasa Pharamende mazano angatanhuza kukwizira kodzero zawanhu
nakupfantsa;
(j) kusangudza inkani zinachakuita naKodzero zawanhu nakutsazaniswa
pamberi paMutemo;
(k) kuvhakacha nakudingirira—
(i) majeri, mbuto zausungwa, mbuto zinagarwa nawapoteri, nazinango
zidadaro;
(ii) mbuto zinakoiwa matsviru nawachirikuwambwa nausviru;
kuitira kuringa wanagara mumbuto zenezi nakudzapa mazano pantsi pamagariro awo
kuGurukota rinaona nazvamutemo inada kutewezwa mumbuto izi;
(3) Komishina mukuru waMapurisa anada kupurutana zvanabvi aite
naKhomisheni inaringa nazvakodzero zawanhu pantsi pachigwimbu (1)(h).

244 Misumo inatambirwa inaitwa naKhomisheni inaonakodzero


zawanhu muZimbabwe
(1) Khomisheni inaringa nazvakodzero zawanhu inapusa kuda munhu, boka
kana muemeri anasewenzera Hurumende kana rinangowo boka—
(a) kuuza Khomisheni zvawadaita kudzazisa kodzero nakupfantsa kwawanhu;
(b) kupasa Khomisheni masoko kuti wagadzire musumo kuti wadzatumire
kuna ena maKhomisheni akodzero muAfrica naDziko zapantsi rentse;
(2) Maripoti anada kuendeswa zvichienderana nachigwimbu 323, Khomisheni
inaona nazvakodzero nakupfantsa kwawanhu inapasaGurukota kuti riendese maripoti
akodzero zawanhu kuPharamende.

CHIGWIMBU 4
Khomisheni Inawona Nazvawakadzi Nawamuna

117
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

245 Kugadzwa kwaKhomisheni nazawanhu waakadzi nawamuna


muZimbabwe nanhengo zaKhomisheni yeneyi
(1) Kuna Khomisheni ichadziwikanwa ninga Khomisheni inaona nazvawakadzi
nawamuna inaumbwa nawanhu awa—
(a) sachigaro anakhetwa naMutungamiri waDziko mutsure mwakubva nzero
zaKhomiti inaona nazvaMitemo inada kuteezwa;
(b) nhengo zisere pakatipazo pana—
(i) zinomwe zinakhetwa naMutungamiri waDziko kubuda pamadzina
asiri pantsi pakhumi amairi awanhu wadasaruzwa naKhomisheni
inaona nazvaMitemo inada kuteezwa;
(ii) ibodzi basi inakhetwa naDare rawaNyakwawa anaikwa pamupando
naMutungamiri waDziko.
(2) Nhengo zaKhomisheni inaona nazvawakadzi nawamuna muZimbabwe
zinada kusaruzwa nakuda kwakutozva, kudziwa nakubvisisa nyaya zawanhu waakadzi
nawamuna mukurarama, munazvagariro amakhodzo, zvampfuma nazvakutongwa
kwaDziko pabodzi nazvawakadzi nawamuna wanada kuemerwa zvidaenzana
naKhomisheni yeneyi.

246 Mabasa aKhomisheni inaona nazvawakazi nawamuna


maZimbabwe
Khomisheni inaona nazvawakadzi nawamuna muZimbabwe inamabasa
anatewera—
(a) kujeza nyaya zinachakuita nakutsazaniswa kwawakadzi nawamuna ninga
kubuda kudaita izvo muBumbiro raMutemo kudzaziswe;
(b) kujezesa kucharikwa kwakodzero zawakadzi nawamuna zvinapusakunga
zvichiitika;
(c) kutambira nakujezesa kugunun’na kwawazhinji pabodzi nakuuza
Khomisheni zvinadiwa pakutsazanisa kugunun’una uku;
(d) kutsvaka tsvaka nyaya zina chakuita nazvakurarama kwawakadzi
nawamuna kudadeka,nakupasa mazano akuronza mitemo namaitiro anaita
kuti paite rusaruro panyaya zawakadzi nawamuna;
(e) kupasa mazano kumabazi aHurumende naena adazviemera kuti parongwe
kutsazaniswa kwawakadzi nawamuna;
(f) kukwizira zvirongwa zvakusimuzira wangawadasarira kuti paronzwe
zvawamuna nazvawakadzi;
(g) kukwichizira kusungwa nakutongwa kwawanacharika kodzero
zinachakuita nawakadzi nawamuna;
(h) kuringa kuti panacharikwa kodzero zawakadzi nawamuna zaronzwa
zvidatema;
(i) kuita zventse zvinaringisirwa pakusimuzira wakadzi nawamuna.

118
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

247 Marupoti anaitwa nazvaKhomisheni inaona zvawakadzi nawamuna


muZimbabwe
Kunza kwarupoti inada kuendeswa zvichitezwa zvirimuchigwimbu 323,
Khomisheni inaona nazvawakazi nawamuna muZimbabwe inapusa kupasa Gurukuta
rinada kuti riendese kuPharamende painkani zanyaya yawakazi nawamuna, zainaona
kuti zinada kuziwiswa kuPharamende.
CHIGWIMBU 5
Khomisheni Inaona Nazvakufambiswa Kwamasoko Muzimbabwe

248 Kugadzwa kwaKhomisheni inaringa zvakufambiswa kwamasoko


muZimbabwe nanhengo zaKhomisheni yeneyi
(1) Kuna Khomisheni inadziwikana kubvi inaringa nazvakufambiswa
kwamasoko muZimbabwe inaumbwa nawanhu awa—
(a) sachigaro anakhetwa naMutungamiri waDziko mutsure mwakubvunza
nzero zaKhomiti inajeza nazvaMitemo inada kuteezwa;
(b) zina nhengo zisere zinakhetwa naMutungamiri wadziko kubuda
mumadzina asiri pantsi pakhumi namairi awanhu wadasaruzwa
naKhomisheni inaringa nazvaMutemo inada kuteezwa;
(2) Nhengo zaKhomisheni inaona nazvakufambiswa kwamasoko muZimbabwe
zinada kusaruzwa nakuda kwakutozva kwazo, kupusa kwazo kutungamira, kubvisisa
nyaya zakodzero zawanhu nakusenza kudadeka,kunasiririka munkani zakufambiswa
kwamasoko.

249 Mabasa aKhomisheni inaringa nazvakufambiswa kwamasoko


(1) Khomisheni inaringa inaringa nazvakufambiswa kwamasoko muZimbabwe
inamabasa anatewera—
(a) kuremekeza,kukunizira nakuwanduza kupfantsa kwamapepa ankani
nazina njira zakufambiswa masoko;
(b) kukwichizira nakusimbisa masewenzero adadeka nahunhu hunasiririka
mumapepa ankani nazina njira zakufambisa masoko.
(c) kujezesa kuuruswa kwankani kuzinhepfenyuro kunada kutanhuza wazhinji
makamaka kuringa kuti kusiyana kwamaore awanhu wari muDziko
kukosheswe;
(d) kuumba nakukwichira kuumbwa kwaMitemoinada kuteezwa nawanhu
wanasewenza muzinhepfenyuro nakunaena mabasa akufambiswa
kwamasoko;
(e) kutambira nakujeza wanagunun’una kubuda kuwazhinji kuti kana patatwa
mutemo nawana sewenzera mapepa nhua warangwe zvinada;
(f) kuona kuti wanhu wamuZimbabwe wabve masoko adaenzanirana,kubuda
kumbuto zidasiyana siyana;
(g) kukwizira nakusewenzesa mitauro yentse idatambirwa kuti ndiyo
inasewenzeswa muZimbabwe;
(h) kukwichizira kusewenzeswa kwamichini yamanjimanji mumabasa
akufambisa masoko;
(i) kukwizira kukwikwizana nakubudisa nzero zidasiyana-siyana mubasa
azvakufambiswa kwamasoko;
119
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

(j) kuita tsvakuruzo munkani zinachakuita nakupfantsa kwazvakufambiswa


kwamasoko.
(2) Mutemo waPharamende unapusa kupa simba kuKhomisheni inaona
nazvakufambiswa kwamasoko muZimbabwe—
(a) kujezesa nakubvisisa zvina chakuita—
(i) masewenzero kana maemero azvinhu kana api zvawo
nganyangazazvakufambiswakwamasoko;
(ii) namasewenzero amapepa ankani wanadhinda nawanafambisa
masoko;
(b) kutora madanho kana kukhunizira kuenzanisa wanathatha mitemo kuna
wanasenza mumapepa ankaani;
(3) Mutemo wapharamende unapusa kuti paite Mutemo unada kuteezwa
mumabasa azvamapepa ankani nazina njira zakufambiswa kwamasoko.

250 Maripoti aKhomisheni inaona nazvakufambiswa kwamasoko


Kunza kwaripoti yainada kuendesa kuchiteezerwa zvirimuchigwimbu 323,
Khomisheni inaona nazvakufambisa kwamasoko muZimbabwe inapusa kupasa
Gurukota ridada maripoti kuPharamende, inkani zinachaita nazvakufambiswa
kwamasoko zainaona kuti zidziwiswe kuPharamende.

CHIGWIMBU 6
Khomisheni Inaona Nazvamutonhoro Nazvakubvana Mudzikona

251 Kugadzwa kwaKhomisheni inaringa zvamutonhoro nakubvana


muZimbabwe nanhengo zaKhomisheni yeneyi
(1) Kwangani inasvika makore khumi mutsure maintsiku yakutoma kusewenza
kwaBumbiro raMutemo rino kunadzanga kuna Khomisheni inaona nazvamutonhoro
nakubvana kwawanhu muZimbabwe inaumbwa nawanhu awa—
(a) sachigaro anagadzwa naMutungamiri waDziko mutsure mwakubvunza
nzero Khomisheni inaona nazvakutongwa kwamirandu naKhomisheni
inaona nazvaMitemo inada kuteezwa;
(b) zina nhengo zisere zinagadzwa naMutungamiri waDziko kubuda
mumadzina asiri pantsi pakhumi namairi awanhu wadasaruswa
naKhomisheni inaona nazvaMutemo inada kuteezwa.
(2) Sachigaro waKhomisheni inaringa nazvamutonhoro nakubvana kwawanhu
muZimbabwe anada kungandimunhu asewenza kwamakore manomwepodi kutarika
adasisira kusewenza ningaGweta muZimbabwe.
(3) Kanakugadzwa kwasachigaro waKhomisheni inaringa nazvamutonhoro
nakubvana muZimbabwe kuchipokana naKhomisheni inaringa nazvaUtongi,
Mutungamiri waDziko anada kuuza waKomtii yaMutemo kuti iteeze nekuchimbiza.
(4) Nhengo zaKhomisheni inaringa nazvamutonhoro nakubvana muZimbabwe
zinada kukheterwa kutozva, nzero nakubvisisa pabodzi nakunga adina ngani idarapa
achisenza zvakutsazanisa kuzizira nakugadzirisa kupokana, kubvirana mutsure
mwakunerana podi zvakuunza mutonhoro.

120
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

252 Mabasa aKhomisheni inaringa nazvaMutonhoro naKubvana


Khomisheni inaringa nazvaMutonhoro naKubvana muZimbabwe inaita mabasa
aya—
(a) kuringa kutsazaniswa,kurekererana nakubvana mutsure mwakupokana
kana kuvhiringana;
(b) kuwamba nakuparura zvirongwa zvinakhunizira kurekererana,kubatana
nakugara pabodzi muZimbabwe nakupeza matangwe mumutonhoro;
(c) kuunza kubvana muDziko nakubvi wanhu warange chakadi chidaitika
kare nakugadzirisa zvidanyangazika nakupasa mutsezaniso;
(d) kuranga zvinada kuteezwa namasangano,mapoka muDziko yentse kuitira
kuti paite kubhuirana pakati pazvamatongerwe adziko, zinharaunda,
masangano naena mapoka kuitira kuvhara kudzamuka kwamatangwe
kuna ramukucha;
(e) kutoma zvirongwa zvinaita kuti wanhu wadabonera nakukonzeswa
pabodzi nazvina zvidanyangara watandizwe nakudzatizve wagazikane;
(f) kutambira nakujeza wanagunun’una kubuda kuwazhinji nakudzatizve
Khomisheni itsazanise wadatsvoma nanjira idadeka;
(g) kuumba njira zakuchimbiza kuona pentse panganyandurana wanhu,
nakuika matanho akuthima kunyandurana kweneku;
(h) kuita china chinhu chentse chinazizira kupokana nakukwichizira
Mutonhoro;
(i) kutonhoza nakutsazanisa warikupokana munharaunda, mumasangano,
mapoka nawanhuwo zvawo;
(j) kupasa mazano namitemo inaita kuti kuthanhuzwa pabodzi nakunembwa
pantsi kwazvidaitika kupasiwe wanhu wadanyangazwa namaziwo,
matenda nazvinavhiringa mutonhoro.

253 Marupoti aKhomisheni inaringa nazvaMutonhoro naKubvana


Kunza kwamarupoti anada kuendeswa kuchiteezwa zvirimuchigwimbu 323,
Khomisheni inaona nazvamutonhoro nakubvana muZimbabwe inapusa kuona Gurukuta
ridada kuti ripe maripoti kuPharamende munkani zinachakuita nazvamutonhoro
nakubvana muDziko, zayo inaona kuti zinada kudziwiswa kuPharamende.

CHITSAWUKO 13
Mapoka Anarambiza Uwori Nakupara Mirandu

CHIGWIMBU 1
Khomisheni Inawona Nazvauwori muZimbabwe

254 Kugadzwa kwaKhomisheni inaona nazvaUwori muZimbabwe


(1) KunaKhomisheni ichadziwikanwa ninga Khomisheni inawona zvauwori
muZimbabwe inaumbwa nawanhu awa—
(a) sachigaro anagadzwa naMutungamiri waDziko mutsure mwakubvunza
nzero zaKhomiti inaona nazvaMitemo inada kuteezwa;
(b) zina nhengo zisere zvinakhetwa naMutungamiri waDziko kubuda
pamadzina asiri pantsi pakhumi namairi awanhu wasaruzwa naKhomisheni
inaona nazvaMitemo inada kuteezwa;

121
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

(2) Nhengo zaKhomisheni inaona nazvakurambizwa kwauwori muZimbabwe


zinada kusaruzwa nakuda kwakuti zidatozva, kudziwa nangani idarapa mubasa
rakutungamira kutonga kana kutsvaka tsvaka kuparwa kwamirandu kana kuti nakuthema
kwache pabasa reneri—
(a) nhengo ibodzi kana kutharika kunga arimunhu arimunhu adinamakore
manomwe podi kutharika anada kusewenza ninga Gweta muZimbabwe;
(b) nhengo ibodzi kana kutharika anada kuita munhu adakodzera kusewenza
ninga munhu adafundira nazvakujezwa kwamare zvachadi chadi
muZimbabwe ngaite makore manomwe kana kutharika aripabasa rakujeza
mare;
(c) nhengo ibodzi kana kutharika ngaite munhu anamakore khumi kana
kutarika achiita basa rakutsvaka tsvaka kuparwa kwamirandu.

255 Mabasa aKhomisheni inawona nazvakurambizwa kwaUwori


muZimbabwe
(1) Khomisheni inawona nazvakurambizwa kwaUwori muZimbabwe inaita
mabasa aya—
(a) kuferefeta nakubudisa pamhene zvinachakuita nauwori mumabasa
ahurumende namakhambani adazviemera;
(b) kuzinga uwori,kuba,kusasenzeswa zvidadeka kwamare, kugomba
kusewenza kudadeka kwasimba naunhu usina kudeka mumabasa
aHurumende namakhambani adazviemera.
(c) kukunizira kutozva kusenzeswa kwamari kudadeka nakuita zvinhu
pamhene mumabasa aHurumende namakhambani adazviemera;
(d) kutambira nakujezesa wanarirarira kubuda kuwazhinji nakutsazanisa
kurirarira kweneku;
(e) kuuza Komishena mukuru waMapurisa kuti aferefete parikunyerezerwa
kuti pangabuda uwori nakudziwisazve Khomisheni zvinanga zvabuda
muferefeta;
(f) kuendesa nyaya kuBoka rinawona nazvakuferefetwa nakutongwa
kwamirandu;
(g) kutsvaka kuthanhuzwa kubuda kuMapurisa aZimbabwe namanango
Mapoka anaferefeta nyaya muDziko;
(h) kupasa mazano kuHurumende nawena wanhu zvinasisira kuitwa
pakukomhekeza kutozva,kupanganidza maseenzerwe nakurambiza
nasenzero adanyangara muHurumende namumakhambani adazviemera.
(2) Mukuru waMapurisa anaringisirwa kubvi aite zvananga abviaite
naKhomisheni inawona zvakurambizwa kwauroyi muZimbabwe ningazviripantsi
pachigwimbu(1)(e).
(3) Tikaringa nabasa raMitemo, Hurumende inada kuringa Khomisheni
inaona nazvakurambizwa kwauwori muZimbabwe inasimba rakuti munhu asungwe
nakutongwa kanaachinga afungirwa zvinaumboo kuti adaita uwori, ari kusenzesa simba
zvidanyangara, kana kuita zvinawo zvidanyangara zvinaenderana nazvina ringirirwa
naKhomisheni yeneyi.

122
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

256 Kushanda kwazinango zvimuchitsauko 12 pabasa raKhomisheni


rinawona zvauwori muZimbabwe
Zvigwimbu 324, 235, 236, na 237 zvinasenza kuKhomisheni inaona
nazvakurambizwa kwauwori muZimbabwe nanhengo zayo zvichiita ninga idazviemera,
idagadzwa nachitsauko 12.

257 Misumo yakhomisheni inaona nazvakurambizwa kwauwori


muZimbabwe
Kunza kwaMaripoti yainabvi iyendese kuchiteezwa zvirimuchigwimbu 323,
Khomisheni inawona nazva kurambirwa kwauwori muZimbabwe inapusa kupasa
Gurukuta ridada kuti ripe maripoti kuPharamende, maererano nanyaya zinachakuita
namaseenzerwe adanyangara mumabasa aHurumende namakhambani adzviyemera
nyaya zainafunga kuti ziendeswe kuPharamende.
CHIGWIMBU 2
Chigwimbu Chinawona Nazvakutongwa Kwamirandu

258 Chigwimbu chinawona nazvakutongwa kwamirandu


Kuna chigwimbu chinawona nazvakutongwa kwamirandu icho chinawona
nazvakufambiswa nakuitwa kwabasa razvakutonga mirandu chidaemera Hurumende
pabodzi nakuita basa rentse rinachakuita nakutonga mirandu.

259 Mukuru wachigwimbu chinawona nazvakutongwa kwamirandu


(1) Kuna mukuru anatungamira chigwimbu chinawona nazvakutongwa
kwamirandu.
(2) Hofisi yachigwimbu chinawona nazvakutongwa kwamirandu ndihofisi
yaHurumende asi haisi chigwimbu chawasenzi waHurumende.
(3) Mukuru waKhomisheni inawona nazvakutongwa kwamirandu anagadzwa
naMutumiri waDziko mutsure mwakubvunza nzero zaKhomisheni inawona
nazvaUtongi kuchiteezwa zvinada pakukhetwa kwamutongi.
(4) Mukuru wachigwimbu chinawona nazvakutongwa kwamirandu anada
kunga arimunhu adasisira kuita mutongi waDare rapanchengarenga.
(5) Mukuru wachigwimbu chinawona zvakutongwa kwamirandu anagara
pamupando kwamakore matanhatu apa anapusa kudzahwirizira kusewenza makore
eneyo kana achinga apeza makore akutoma.
(6) Asati atoma basa iri mukuru wachigwimbu chakutongwa kwamirandu
anada kupa mhiko yabasa pamberi paMutungamiri waDziko ningakubuda kudaita izvo
muMkhwatikizwa 3.
(7) Mitemo inateezwa pakuchosa mutongi pamupando ndiyozve inateezwa
pakuchosa mukuru anaona nazvakutongwa kwamirandu pabasa.
(8) Maseenzerwe amukuru wachigwimbu chinaona zvakutongwa kwamirandu,
namare inatambira iye zvinada kurangwa muMutemo waPharamende, asi mare
yaanatambira haifaniri kudzika pangani yache achiripamupando.
(9) Mare inatambirwa namukuru wachigwimbu chinawona nazvakutongwa
kwamirandu inabuda kuhomwe yamuunganizwa yamare yaHurumende.
(10) Mutemo waPharamende unafnira kuita kuti kuumbwe boka rawachapinza

123
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

mabasa wasewenzi wachathanhuza mukuru wachigwimbu chinawona kutongwa


kwamirandu mubasa rache anada kudziwiswa—
(a) zvinadiwa pakudzati munhu aite basa reneri;
(b) masewenzero, unhu nakurangwa kwawanhu wenewa;
(c) mukuita basa rawo wanhu awa wanada kupfanza wasingapendamiri
thiwi ribodzi wachiteeza Mutemo wawananga wabvi waite namukuru
wachigwimbu chakutongwa kwamirandu;
(d) maemero namafambisirwe abasa achigwimbu chinawona kutongwa
kwamirandu;
(e) kusewenza kudadeka nakupusa basa kwachigwimbu chakutongwa
kwamirandu.
(11) Mukuru waKhomisheni inawona nazvakutongwa kwamirandu anapusa
kuuza mukuru waMapurisa kuti aferefete nakudzamudziwisa zventse, mukuru
waMapurisa anada kuteeza zvacheauzwa namukuru waKhomisheni inawona kutongwa
kwamirandu.

260 Kupfanza kwamukuru anaringa nazvakutongwa kwamirandu


(1) Zvichienderana nazviri muBumbiro raMutemo uno, mukuru wachigwimbu
chinawonakutongwa kwamirandu—
(a) adazviemera,hatungamirirwi kana kuuzwa naupi zvache;
(b) anada kuita basa rache asina kupendamira thiwi ribodzi, pasina kutya,
tsvete kana kuzonda.
(2) Mukuru wachigwimbu chinawona kutongwa kwamirandu anada kuumba
nakubudisa pamhene mitemo idasiyana-siyana yaanasenzesa pakutonga nakudinga
mirandu.

261 Maseenzerwe awasenzi wachigwimbu chinawona kutongwa


kwamirandu
(1) Mukuru wachigwimbu chinawona kutongwa kwamirandu nawasenzi
waboka iri wanada kusewenza nanjira inaenderana naBumbiro raMitemo ino;
(2) Hapana musewenzi wachigwimbu chinawona nazvakutongwa kwamirandu
anatenderwa pakuita kwache basa—
(a) kupendamira thiwi ribodzi;
(b) kupembeza zvido zvabato ramatongerwe aDziko podi ripi zvaro;
(c) kucharika zvido zvamatongerwe aDziko podi ripi zvaro rinanga richiita
zviri pamutemo;
(d) kucharika kodzero zidakosha nakupfanza kwamunhu podi upi zvache;
(3) Wasenzi wachigwimbu chinaona kutongwa kwamirandu,hawatenderwi
kuita nhengo podi kuita mubati wamupando mubato kana sangano ripi zvaro
razvamatongerwe aDziko.
(4) Mutemo waPharamande unapusa kutara zvinango zvinaita kuti wasenzi
wachigwimbu chinawona nazvakutongwa kwamirandu wasapendamire thiwi ribodzi
munazvamatongerwe aDziko.

124
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

262 Mukuru wachigwimbu chinawona kutongwa kwamirandu anada


kusuma masoko kuPharamende kabodzi pagore
Kuthuthukiza naGurukuta rinada, mukuru wachigwimbu chinawona kutongwa
kwamirandu kusuma masoko anhoroondo kuPharamende pagore ribodzi naribodzi
achiranga mabasa ahofisi yache, musumo uyu unadakuendeswa mukati mamwezi
mitanhatu kubuda pakutanga kwagore rinatewera riri kusumwa nhoroondo.

263 Enango masimba akutonga mirandu


Mutemo waPharamende unapusa kupasa masimba akutonga mirandu kuna wena
wanhu wasiri muchigwimbu chinawona nazvakutonga mirandu asi masimba aya
haadi kukoneresa kana kupokana namasimba achigwimbu chinawona nazvakutongwa
kwamirandu adapanganidzwa muchigwimbu chino.

CHITSAWUKO 14
Hurumende Yamumadunhu Namumathaundi

Mharurwa

Kanabvi hazvene zvichidiwa kuti pawe:


(a) kukoiwa kwakubatana kwawanhu wentse muZimbabwe nakuzizira
kusabatana kwamusobo wentse nakumwazana;
(b) kupfanza kwawagari wentse nanharaunda zentse zamuZimbabwe kupinda
muzviito zvaHurumende nanjira idakoshera zvido zvawazhinji;
(c) kugoerwa kudaenzana kwazviwanikwa zvamudziko nakupinda kwawagari
wazinharaunda mukusaruza zvakakosha zvinaenderana nambuto
zawo; panada kuita muparazirwa wamabasa namasimba kuhurumende
zamumadunhu muZimbabwe.

CHIGWIMBU 1
Kuwamba

264 Kuparazirwa kwamasimba namabasa ahurumende


(1) Pentse pazvinaonekwa zvidakodzera masimba namabasa ahurumende
anada kupasiwa kumakhanzuru amadunhu namumathaundi anapusa kuita mabasa aya
namadu.
(2) Zvinangwa zvakupasiwa masimba namabasa ahurumende kumakhanzuru
amadunhu namumathaundi ndizvo izvi—
(a) kupasa masimba akutonga kunharaunda kuwanhu nakuthimizira
mikana yakuti wawone zvawanaitawo mukusenzeswa masimba
aHurumende pazvinhu zvina chakuita naupenyu hwawo;
(b) kukuchizira hurumende yaZimbabwe inateweza zvido zvawadawanda
inasewenza zvinagora, inaitira zvinhu pamhene, inapanganiza
maseenzerwe ayo nachisungo chibodzi;
(c) kukoiwa nakupembeza mutendere, kubatana mudziko nakuita
chibodzi muZimbabwe;
(d) kukoshesha kodzero yawagari wamunharaunda pakuzvibatira zvinhu
zvawo pachawo, nakukwichizira kupfunyuruka kwawo;
(e) kuti paite kugoerana kudaenzana kwazviwanikwa zvamunharaunda
nazvamudziko yentse;
125
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

(f) kuparazira masimba mare nazvina zviwanikwa kubuda mumanza


aHurumende nachinangwa chakuumba hwaro hwamare hudabata
mukhanzuru ibodzi naibodzi yathaundi podi mumaruwa.

265 Zvidakosha mukutongwa kwamitanha namakhanzuru


(1) Makhanzuru amumitanha makuru, makunzuru amumathaundi namakhanzuru
amumaruwa namunharaunda anada kusewenza mumbuto zawo;
(a) aone kuti basa ririkufamba zvadi nakuthuthukiza nakuitwa namadu
kuitirwa pamhene kupanganiza masewenzero nakuita chisungo chibodzi;
(b) aite basi basa raadabvi aite naBumbiro raMutemo waPharamende;
(c) aite basa rawo nanjira inaita kuti asatate migano yambuto zawo, zvamare
namaitiro amabasa achinyangaza maseenzerwe aena mapazi aHarumende;
(d) asenze pabodzi makamaka anjira izi—
(i) kudziwisana nakubvunzana mazano panyaya zingabate wentse;
(ii) kubvana nakusenza pabodzi mumabasa mwawo;
(e) kukoya mutendere,kubatana nahubodzi muZimbabwe;
(f) kukoya kurarama kwawazhinji wanhu kudadeka;
(g) aringe kuti kuna kuemererwa kudaenzana kwawanhu wari mumbuto
zawo;
(2) Nhengo zentse zamakhanzuru zinada kukhetwa nawanhu wadanembesa
kuti wavhote mumbuto zinaemerwa namakhanzuru aya;
(3) Mutemo waHurumende unada kupasiwa njira namaitiro adakodzera
akufambiswa kwamabasa nakubvirana pakati paHurumende yadziko namakhanzuru
amitanha makuru, amumathaundi namumaruwa.

266 Maseenzerwe awasenzi aHurumende zamitanha makuru


namakhanzuru
(1) Wasewenzi wamakhanzuru amitanha makuru, amumathaundi namumaruwa,
anada kusewenza zvichienderana nazvirimuBumburo raMutemo.
(2) Hapana musewenzi wamakhanzuru adunhu rikuru, thaundi podi akumaruwa
anatenderwa kuita izvi pabasa rache—
(a) kupendamira thiwi ribodzi;
(b) kukwichizira bato razvamatongerwe adziko podi ripi zvaro;
(c) kucharika zvido zvabato razvamatongerwe adziko podi ripi zvaro;
(d) kunyangaza kodzero zidakosha namutendere wamunhu podi upi zvache;

(3) Wasenzi wamakhanzuru amitanha namathaundi namakhanzuru madoko


hawatenderwi kuita nhengo podi kuita wabati wamupando mubato razvamatongerwe
adziko podi ripi zvaro.

(4) Mutemo waPharamende unada kuita kuti paite Mitemo inaita kuti wasewenzi
wamakhanzuru amitanha makuru, mathaundi namumaruwawareke kutora mapato
azvamatongerwe adziko kana kupendamira kweneko.

CHIGWIMBU 2
Mitanha Makuru Namakhanzuru Amitanha Makuru Namaguta

126
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

267 Mitanha makuru namitanha madoko


(1) Dziko yaZimbabwe idaganurwa mumitanha makuru anati—
(a) Thaundi raBuluwayo Bulawayo;
(b) Thaundi raHarare;
(c) Dunhu raManicaland;
(d) Dunhu raMashonaland Central;
(e) Dunhu raMashonaiand East;
(f) Dunhu raMashonaland West
(g) Dunhu raMasvingo;
(h) Dunhu raMatabeleland North;
(i) Dunhu raMatabeleland South; na
(j) Dunhu raMidlands;
Migano yamdunhu aya idanembwa muchisungo chaMutemo waPharamende.

(2) Mutemo waPharamende—


(a) unada kuti mitanha makuru agwandwe gwandwe kuikwa mumadunhu
madoko;
(b) inapusa kuita kuti migano wamitanha makuru namitanha madoko
isandurwe.

268 Makhanzuru amitanha mikuru


(1) Dunhu rikuru ribodzi naribodzi rinakhanzuru, kusiya kwamitanha
amumathaundi. Kanzuru yadunhu rikuru ribodzi naribodzi rinaumbwa nawanhu awa—
(a) sachigaro wakhanzuru adaketwa zvichienderana nazviri muchigwimbu
272;
(b) maSeneta adakhetwa mudunhu renero;
(c) WaNyakwawa wairi zinawa nhengo zaSeneti adakhetwa kubuda mudunhu
renero kututukiza nachigwimbu 120(1)(b);
(d) Mutungamiri waDare rawaNyakwawa namutewezeri waDare
rawaNyakwawa, podi mbuto zinatonga iwo mudunhu renero;
(e) nhengo zentse zaDare zinaika mitemo waDziko zinaemera mbuto ziri
mudunhu renero;
(f) nhengo zachikadzi zaDare rawanaika mitemo yaDziko zidasaruswa
kututukiza nachigwimbu 124(1)(b) kubuda muDunhu renero;
(g) mameya nawana sachigaro podi dzina rawangadaidzwe naro;wamakaunzuru
amumathaundi namaruwa arimudunhu renero;
(h) wanhu khumi wadasaruzwa nanjira inaita kuti paemererwe zvidaenzana
ninga kurangwa kudaitwa izvo muchigwimbu (3).
(2) Munhu adakodzera kusaruzwa kupinda mukhanzuru yaDunhu ninga
kurangwa kudaitwa izvo nachigwimbu chidoko (1)(f) kana achisisira kukhetwa ninga
nhengo yaDare rawanaikha Mitemo yaDziko.

(3) Saruzo zamakhanzuru amitanha mikuru anada kuitwa nakututukiza


naMutemo wasaruzo,uyo unada kuita kuti makhanzuru arangwa nazvawo muchigwimbu
chidoko (1)(f) asaruzwe kuchiteezwa zvinaita kuti paite kuemerwa kudaenzana
127
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

kwamapato azvamatongerwe aDziko—


(a) zvichibuda pamavhoti adawonekwa pakuvhoterwa kwawanhu
wakhaemera mapato azvamatongerwe adziko mudunhu rene pasaruzo
zidaitwa pakutsvaka waemereri muDare rawanaikha Mitemo yaDziko;
(b) zvinaita kuti waemereri wachimuna nawakazi wananga wakwikwizana
musaruzo wanembwe madzina achitsvatsvana, gwaro ribodzi naribodzi
ramadzina richitoma nadzina ramukadzi.

(4) Mupando wanhengo yakhanzuru wadunhu rikuru rarongwa—


(a) ndima (b), (c), (e) podi (g) yachigwimbu chidoko (1) chinabvi chasowa
munhu podi mubati wacho areka mupando muPharamende;
(b) ndima (d) yachigwimbu chidoko (1) chinabvi chagomba munhu kana
mubati wacho achisiri maya kana sachigaro wakhanzuru mudunhu renero;
(c) ndima (f) yachigwimbu chidoko (1) chinabvi chasowa munhu natangwe
razvarongwa muchigwimbu 129, zvichibvi munhu uyu akhawa nhengo
yaPharamende.

269 Makanzuru amumathaundi


(1) Thaundi rina narina rinakanzuru yathaundi inaumbwa nawanhu awa—
(a) tichiringisa thaundi raBulawayo, meya wathaundi raBulawayo ndiye
Sachigaro wakhanzuru yathaundi raBulawayo;
(b) tichiringisa thaundi raHarare—
(i) meya wathaundi raHarare ndiye sachigaro wakhanzuru rathaundi
raHarare;
(ii) meya podi sachigaro wathaundi rinateera thaundi rikuru pakukura
mudunhu mwenemo anaita muteezeri wasachigaro wakhanzuru
muthaundi raHarare;
(c) nhengo zentse zadare zinaika Mitemo yaDziko zinaemera mbuto ziri
pantsi pathaundi renero;
(d) wakazi nanhengo zaDare rinaika Mitemo yadziko wadasaruzwa kubuda
mudunhu rathaundi nakututukiza nazviri muchigwimbu 124(1)(b);
(e) maSeneta adasaruzwa kubuda mudunhu rathaundi iri;
(f) mameya nawateezeri wamameya, wasachigaro nawateezeri wasachigaro
naena madzina angadaidzwa naiwo mumakhanzuru entse arimudunhu
rathaundi reneri.
(2) Mupando wanhengo yakhanzuru warangwa nazvawo—
(a) ndima (a) kana (b) zachigwimbu chidoko (1) chinabvi chagomba munhu
kana mubati wacho achisiri maya muteezeri wameya kana sachigaro
zvichienderana namupando urikurangwa pangani yeneyo;
(b) ndima (c), (d) kana (e) zachigwimbu chidoko (1) chikabvi chagomba
munhu kana wabati wacho areka mupando wache muPharamende;
(c) ndima (f) yachigwimbu chidoko (1) chinabvi chasowa munhu kana mubati
wacho achisiri meya, mutewezeri wameya, sachigaro kanamutewezeri
wasachigaro kututukiza nachigaro chirikurangwa ngani yeneyo,
makhanzuru arimudunhu arimudunhu mwathaundi renero.

128
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

270 Mabasa amakhanzuru amitanha mikuru namathaundi


(1) Kanzuru yadunhu ridakura kana rathaundi rina basa rakusimuzira magariro
awanhu wayo munazvampfuma hwadunhu rawo zvichibataniza—
(a) kuronga nakuita mabasa anasimuzira kupfunyuruka kwampfuma nakugara
kudadeka kwawanhu mudunhu mwawo;
(b) kuronga nakudzazikisa mabasa aurongwa hwaHurumende yawo;
(c) kuronga nakuita zvinadiwa pakukoya nakuwanduza nakusenzesa zvina
nzero zviwanikwa zvamudunhu rawo;
(d) kupembeza zvakuvhakachirana kwadunhu renero pabodzi nakuronza
zvinaita kuti basa zvidadeka;
(e) kujeza masenzeserwo azviwanikwa mudunhu rawo;
(f) kuita rinango basa rinakumbanizira zvamutemo rinanga rapasiwa iye
kututukiza naMutemo waPharamende;
(2) Mutemo waPharamende unada kutungamirira zvakugadzwa, zvakurongwa
kwawasewenzi wamakhanzuru amathaundi namaseenzerwe awo;

(3) Nhengo zakhanzuru yadunhu rikuru kanazathaundi zvinada kupanganidza


maseenzerwe azo, ninga boka kana mubodzi namubodzi kuwagari wadunhu razo
nakuHurumende.

271 Makhomiti amakanzuru amitanha mikuru


Kuti basa rawo rifambe zvadi, makhanzuru amitanha makuru namathaundi anapusa
kuumba makhomiti asi Khomiti ibodzi naibodzi inada kutungamirirwa nanhengo
yarangwa muchigwimbu 268 (1) (1) kana 269 (1) (f) zvichienderana nakuti zvirikudiwa
mpsvipi.

272 Wanasamipando wamakhanzuru amitanha makuru


namumathaundi
(1) Pabanja rakutoma mutsure mwasaruzo ikuru yadziko,khanzuru yadunhu
inada kukheta sachigaro kubuda pamadzina awanhu wairi wadasisira ananga apasiwa
na—
(a) bato razvamatongerwe adziko rina mipando idawanda kutarika manango
matare anaikha Mitemo yaDziko mudunhu renero;
(b) kana pasina bato razvamatongerwe adziko ridatodzana narapanganidzwa
mundima (a)bato ridaona mavhoti adawanda kutarika ena mudunhu renero
musaruzo zakutsvaka nhengo zaDare rinaikha Mitemo yaDziko;.
(2) Munhu adasisira kusaruzwa ningasachigaro wakhanzuru wadunhu kana
adasisira ninga nhengo yaSeneti.
(3) Hofisi yasachigaro yakhanzuru yadunhu ndihofisi yaHurumende,asi haisi
chigwimbu chawasenzi waHurumende;
(4) Asati atoma basa sachigaro wakhanzuru wadunhu rikuru anada kuita
mhiko zakuwimbika pabasa iri pamberi pamunembi wakhanzuru yadunhu rikuru
ningakunembwa kudaitwa muMkhwatikizwa3.
(5) Sachigaro wakhanzuru wadunhu rikuru anapusa kubudikiza nakudziwisa
nazvakusiya basa kwache kukhanzuru yadunhu rikuru achizvirangira ega pachache;

129
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

(6) Sachigaro wakhanzuru wadunhu rikuru anada kusiya basa—


(a) intsiku inasangana khanzuru yadunhu rikuru kakutoma mutsure
mwasanankuro ikuru;
(b) (b) kana abvi haachapusi kuramba arinhengo yakhanzuru yadunhu
rikuru;
(c) kana paitwa chisungo nazvigwimbu zviwiri kubuda muzvitatu zvanhengo
zentse zakhanzuru yadunhu rikuru chakuti abude pamupando;
(d) kana abudiswa pachigaro naDare rawatongi rinarangwa muchigwimbu
chidoko(7);
(7) Mutemo waPharamende unada kuranga nazvakuumbwa kwaDare rawatongi
ridazviemera kuti rite basa rakubudisa wanasamipando wamakhanzuru amitanha
pabasa,asi kubudiswa kwabasa uku kunada kuitika kwaizvi basi—
(a) kukonerwa kuita basa rache nakuda kwakurwara kwamuwiri kana
kupenga;
(b) mabasa asachigaro wamakhanzuru amitanha makuru namathaundi;
(c) maseenzerwe namare zinatambiriswa nhengo zamakhanzuru amitanha
makuru namathaundi
(d) mapindire abasa, maseenzerwe namabudisirwe awashandi wamakhanzuru
amitanha makuru namataundi;
(e) kuthatha mutemo achida achikudziwa naina yamumakhanzuru.

(8) Sachigaro wakhanzuru wadunhu rikuru hareki basa kunza kwakunga aita
zvapanganidzwa mundima doko ino.

273 Zvidakhanhana-khanhanazvinachakuita namakhanzuru amitanha


makuru nemakanzuru amaguta
(1) Mutemo waPharamende unada nachisungo chinabvirana nachitsauko
chino kuti pagadziriswe nakuuzwa maseenzerwe anoita makhanzuru amitanha makuru
namumathaundi, makamaka- zvinachakuita na—
(a) zvinada kuteezerwa namakhanzuru amitanha mikuru namathaundi;
(b) mabasa asachigaro wamakhanzuru amitanha mikuru namathaundi;
(c) mabasa asachigaro wamakhanzuru amitanha mikuru namathaundi;
(d) maseenzerwe namare zinatambiriswa nhengo zamakhanzuru amitanha
makuru namathaundi
(e) mapindire abasa, maseenzerwe namabudisirwe awashandi wamakhanzuru
amitanha makuru namataundi;
(2) Mutemo wasaruzo unada kudziwiswa nanjira inayenderana nachitsauko
chino, kuti mabasa amupando zvanhengo - zamakhanzuru amitanha makuru adarangwa
mundima 268 (i) (f) pabodzi namahofisi asachigaro wakhanzuru zamitanha makuru
anada kutorwa—
(a) Nawanhu vabato ramatongerwe adziko ribodzi namunhu anga ari
pamupando kana pabasa renero;
(b) Kunza kwamupando waanasachigaro, nemunhu adaenzana naanga ari
pamupando uyu, zvichienderana kuti akawa munhu wamwamuna kana
munhu wamukazi.

130
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

CHIGWIMBU 3

Hurumende Zamitanha

274 Makhanzuru amumathaundi


(1) Mathaundi entse anamakhanzuru anabasa rakuemera wagari wamumathaundi
entse muZimbabwe pabodzi nakutungamira urongwa hwabasa namagariro awanhu.
(2) Mabasa amumathaundi anatungamirwa namakhanzuru adasaruswa nawanhu
wadanembesa kuti wavhote mumbuto zenezo, makhanzuru aya anatungamirwa nameya
adasaruzwa, kana sachigaro, podi rina dzina ringapasiwe munhu weneyi.
(3) uKunapusa kunga kuna mushobo udasiyana-siyana mumathaundi
akaasiyana, nambuto ziwiri podi zinatarika ziwiri ziri mumathaundi adasiyana, zinapuza
kuenda pantsi pautungamiri hwamakhanzuru ibodzi basi.
(4) Makheterwo awanhu warangwa muchigwimbu chidiki (2) adapanganidzwa
muMutemo waMavhoti.
(5) Mutemo waPharamende unapusa kupamasimba makuru kuna meya kana
sachigaro wachanzuru yathaundi, asi meya kana sachigaro ananga apasiwa masimba
anada kunga asaruzwa nawanhu wadanembesa kuti wavhote mumbuto inakhanzuru
yeneyo.

275 Makanzuru akumaruwa


(1) Kuna makhanzuru akumaruwa adagadzwa zvichibvirana nechigwimbu chino.
(2) Mutemo waPharamende unada kuita kuti—
(a) Paite makhanzuru akumaruwa;
(b) Pasaruswe, nawanhu vadenembesa kuvhota mumaruwa eneyo,
makhanzuru kuti atungamire kuitwa kwamabasa makhanzuru ninga
kunembwa kudaitwa izvo mundima (a);
(c) Pasaruzwe wanasamipando, kana ena madzinawanga daidzwe nawo,
kuti watungamire kuitwa kwamabasa mukakhanzuru ninga- kunembwa
kwazvidaitwa mundima (b);
(d) Kudziwiswe zvinadikanwa kuti munhu akodzere mumakhanzuru,
zvidarangwa mundima (b);
(3) Kunapusa kuita mushobo wamakhanzuru udasiyana-siyana mumaruwa
adasiyana, mbuto ziwiri podi zinatharika ziwiri mumaruwa adasiyana zinapusa kupinda
pantsi pautungamiri hwakanzuru ibodzi basi.

276 Mabasa amakhanzuru akumaruwa


(1) Kuchiteezwa Bumbiro raMitemo ino pabodzi naMutemo waPharamende
podi upi upi zvawo, khanzuru inamvumo yakkutonga ichisewenzesa mazano ayo,
inkani zina chakuita nawanhu wari mumbuto yawadabvi itungamire, inamasimba entse
anadiwa pakuita izvi.
(2) Mutemo waPharamende unapusa kupasa makhanzuru mabasa
(a) Samba rakugadzira mitemo, zvinatenderwa nazvisingatendetwi zvinaita
kuti kutungamirwa kwambuto zamumaruwa zifambe zvadi zvadi.
(b) Samba rakuripisa mare zakufambiswa kwamabasa namitero, kutsvaka njira

131
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

zakuunganiza nazo mare zinaita kuti mabasa nazvinangwa zvamakanzuru


zvidzazikiswe.

277 Mavhoti awanapinda mumakhanzuru


(1) Mavhoti amakhanzuru zinada kuitwa
(a) idaringisa mavhoti amameya namakhanzuru pabodzi navhoti nkuru
zanhengo zaPharamende nazaMutungamiri wadziko.
(b) Tichiringisa enango mavhoti asiri mavhoti makuru, anaitwa nachinangwa
chakuhwiriza wanhu wadanga wari pamupando, nakuchimbiza
kunapusika, zvichiteera kuonekwa kwamipando.
(2) Mavhoti amameya nasachigaro wamakhanzuru amaruwa, wasiri mameya
kana wanasamipando wanapasiwa masimba asingapokanwi muchigwimbu 274
(5), anada kuitwa pamusanango wakutoma wamakhanzuru zvichitewera kuitwa
kwakhanzuru nkuru.
(3) Kunza kwazvidanembwa muchigwimbu (2) kana Mutemo waPharamende,
mameya, wana sachigaro namakanzuru amumaruwa wanatoma basa pantsiku
yachinomwe mutsure mwakudziwiswa zvidabuda musarunzo nkuru mudavhoterwa
makhanzuru aya.

278 Uraphu hwangani inaringisirwa nhengo zamakhanzuru wari


pamupando
(1) Phata wameya, sachigaro podi khanzura chinabvi chasowa munhu kana
zviri muchigwimbu 129 zvaitika, ninga kuti akhari nhengo yadare yaPharamende,
zventse zvinarangwa zvamurangi kana mutungamiri waseneti muchigwimbu 129 (1)
(k) zvinasenza daro asi podimanji zvidaringana naGurukota rinawona nazvahurumende
zamitanha.
(2) Mutemo waPharamende unada kuziwisa maumbirwe adare rawatongi
ridazviemera rinaita basa rakubudisa pamupando mameya, wanasamipando
namakhanzuru, asi zvinezvi zvinaitwa basi nakuda kusa izvi—
(a) kukonerwa kuita basa rache natungwe rakurwara kwamuwiri kana usviru;
(b) kuchimwa basa maningi;
(c) kuita zvisingaringisirwi pabasa;
(d) kubatwa namirandu inapangizira unhawatawa, uwori, kana kusenzeza
samba rahofisi yache svisirizvo;
(e) kuthatha mutemo achida, achidziwa kubatanizira mitemo yamakhanzuru;
(3) Meya, sachigaro kana khanzura wakhanzuru yakumaruwa hareko mupando
wache kunza kwakunga ateeza zvidapanganidzwa muchigwimbu chino.

279 Zvinatewezwa pamaseenzerwe amaknanzuru


Mutemo waPharamende unada kudziwisa zvinada kutewezwa pakusenza
kwamakhanzuru.

CHITSAWUKO 15

Wanyakwawa

132
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

280 Utungamiri hwawanyakwawa


(1) Utungamiri, chiremerera namabasa awanyakwawa pantsi pamutemo, tsika
namararamiro athu zvinakosheswa.
(2) Mutungamiro adagadzwa nanjira yachiwanhu aripo kuita mabasa
azvatsika, magariro naunhu zvinaitwa nanyakwawa, sadunhu kana sabhuku zvichida
nazvinateezwa mudunhu rache.

281 Zvinhu zvidakosha zvinada kuteezwa nawanyakwawa


(1) Wanyakwawa wanada—
(a) kuita basa nanjira inaenderana naBumbiro ramitemo ino pabodzi namitemo
yaZimbabwe;
(b) kukoshesa tsika zina chakuita nautungamiri hwawanyakwawa nakuita
basa rawo nachinangwa chakuzazikisa zvinadiwa naBumbiro ramitemo
ino pautungamiri hwatsika namagariro achiwanhu;
(c) kubata nakutonga wanhu wentse wavo mumitanha yawanotonga,
zvidaenzanirana nakuringana;
(2) Wanyakwawa hawafaniri—
(a) kuita nhengo zabato podi ripi zvaro razvamatongerwe adziko kana kupinda
muzviitiko zvinapangizira zvamatongerwe adziko;
(b) kuita zvinhu nanjira inapangizira thiwi ribodzi;
(c) kupembeza zvido zvabato razvamatongerwe adziko podi ripi zvaro;
(d) kunyanga kudzero nakupfantsa kwamunhu podi upi zvache.

282 Mabasa awanyakwawa


(1) Wanyakwawa wanada kuita mabasa aya munharaunda ziripantsi pawo—
(a) Kukoiwa nakukoshesa tsika, unhu namagariro adadeka anharaunda zawo,
makamaka kupembesa kukara kudadeka mumhuri.
(b) Kutora mutambo akukoya tsika, magariro, nhoroondo nanhaka
yazviwanikwa zviri mumitanha, nambuto zinayera;
(c) Kuita kuti paite kupfunyuruka;
(d) Zvichienderana naMutemo waPharamende kugara wa chijeza mataka
adziko inatonga iwo nakukoya nharaunda;
(e) Kupeza kuzabvirana kungaita pakati pawanhu wavo munharaunda zawo,
wachiteweza mitemo yachiwanhu;
(f) Kuita podi ripi basa rinanga apusiwa kututukiza namutemo waPharamende.
(2) Kunza kwakunga zvarangwa muMutemo waPharamende, wanyakwawa
wana simba kubva entse ambuto zawanatonga pabodzi nawanhu wari munharaunda
zenezo.
(3) Pawanaita basa rawo, wanyakwawa hawatungamirwi kana kuuzwa zvakuita
namunango munhu podi upi zvache, kunza kwakunga kuchitewezwa zvidanembwa
mumutemo waPharamende.
(4) Mutemo waPharamende unada kudziwisa zvinadiwa nazvisingadiwi
pamaseenzerwe awanyakwawa.

133
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

283 Kugadzwa nakubudiswa pamupando kwawanyakwawa


Mutemo waPharamende unada kudziwisa zvinatewera, zvichitewezana natsika,
magariro, unhu nazvinaitwa munharaunda – yazvinganga zvaitwa –
(a) Kugadzwa, kumiswa basa, kutsisisa pabodzi nakubudiswa kwawanyakwawa
(b) Kutoma nakumusiriswa kwanyakwawa.
(c) Kutsazanisa kupokana kuna chakuita nakugadzwa, kumiswa, kutsiwiwa,
pabodzi nakubudiswa kwawanyakwawa;
asi
(i) kugadzwa, kubviswa nakumiswa basa kwawanyakwawa kunada
kuitwa naMutungamiro wadziko mutsure makunga zvatsigirwa
nadare rawanyakwawa radunhu rikura, richisewenza kuburikiza
nadare rawaNyakwawa radziko pabodzi naGurukota nharinga
nazvawaNyakwawa, zvichiitwa nanjira yatsika zinatewezwa
munharaunda mwenemo;
(ii) kusabvirana pakugadzwa, kumizwa basa nakubudiswa
kwawanyakwawa kunafinira kugadziriswa namutungamiri wadziko,
mutsure makunga zvatsigirwa naDare rawaNyakwawa redunhu
wachisenza naGurukota rinawona nazvawaNyakwawa,
(iii) mutemo unada kupa madanho akuita kuti nyaya zentse izi zitongwe
zvidaenzanirana, pagombe kupinzwa nyaya zamatongerwe adziko;
(iv) mutemo unada kupa matanho akuchengeteza chiremeta chamateve
anyakwawa pabodzi nakumpfanza kwamatare awanyakwawa
kubuda mukunyangazwa nazvinachakuita namatongarwe adziko.

284 Mare zinitambiriswa wanyakwawa nazvina zvawanaona


(1) Mutemo waPharamende unada kudziwisa mare zvinangawo zvinatambiriswa
wanyakwawa, zventse izvi zinataurwa nakupasiwa mvumo naMutungamiri wadziko
mutsure makunga zvatsigirwa naGurukota razvamare wachizeya naGurukota rinawona
nazvawanyakwawa.
(2) Mare inotambiriswa Nyakwawa inapangarwi kubuda kuhomwe
yamuunganiswa wamare yahurumende.
(3) haifaniro kudzikiswa pangani yananga ari pamupanda waunyakwawa kana
kuti anada kubata mupando uyu.

285 Dare rawaNyakwawa nedziko namatere awanyakwawa wamitanha


(1) Kuna dare rawanyakwawa radziko yentse rinaumbwa nakuburikidza
namutemo waPharamende, kuti riemere wanyak,wawa wentse muZimbabwe.
(2) Mutemo waPharamende unada kuita kuti dunhu rikuru kunza kwamathaundi
riire dare rawanyakwawa rinaumbwa nawanyakwawa amudunhu renero.
(3) Napentse zvapo, wanyakwawa wari mudunhu rina narina wanada kuemerwa
mudare rawaNyakwawo wadziko.
(4) Mavhoti amutungamiri, mutevedzeri wamutungamiriri nanhengo zadare
rawanyakwawa zvinada kuitwa nakomizheni inaona nazvamavhoti muZimbabwe.
(5) Dare rawaNyak,wawa ribodzi naribodzi rinada kusaruswa, pachiteezerwa
zviri mumutemo wamavhoti, wanyakwawaa anaemera dunhu rikuru muSeneti ninga
kurangwa kudaitwa izvo muchigwimbu 120(1)(b).

134
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

(6) Mutungamiri namurewezere wamutungamiri wadare rawanyakwawa


radziko wanasaruzwa kuti wagare pamupando kwamakore mashanu anapusazve
kubvi ahirizwe pabasa kwamakore mabodziwo, asi munhu ananga arimutewezeri
wamutungamiri kwamakore khumi anapusa kusaruzwa kuti aite mutungamiriti.
(7) Mutemo waPharamende unada kuranga zviri maererano zvinateera—
(a) Kusaruzwa kwawanyakwawa wanapinda mudare rawanyakwawa wadziko,
kukodzera podi kusakodzera kwanyakwawa kupinda mumavhoti.
(b) Mhiko yakutoma basa inaitwa nanhengo zadare rawanyakwawa radziko
nazamatare anyakwawa amitanha;
(c) Uraphu hwangani inatenderwa kuti nhengo zadare ranyakwawa ranyik,a
zirambe ziri pamupando;
(d) Pheyi, phanjeni nazvinango zvinapasiwa mutungamiri, muteezeri
wamutungamiri pabodzi nanhengo zadare ranyakwawa radziko.
(e) Zvinada kureezwa pamisangano yadare ranyakwawa radziko
napamisangano yamatare adziko napamisangano amatare anyakwawa
amitanha;
(f)Kuumbwa kwahofisi inasenza nadare ranyakwawa adziko namahofisi
anasenza namatare anyakwawa amitanha mukuita mabasa awo.
286 Mabasa adare awanyakwawa adziko namatare awanyakwawa ama-
tunhu
(1) Dare rawanyakwawa wadziko nadare rawanyakwawa radunhu ribodzi
naribodzi rinasenza mabasa aya—
(a) Kukoya, kukuchizira tsika, magariro nazvachinyakare;
(b) Kutungamira nzero zawanyakwawa nakuringa kuti makodzo nakukosha
kwazvachinyakare zakoiwa;
(c) Kukoya, nakupembeza kumberi zvido zvawanyakwawa;
(d) Kuringa nzero nazvinagunun’unwa zvinapirwa kwariri namasadunhu,
masabhuku, nawena watungamiri wanasenza nawanyakwawa;
(e) Kupanganidza nakusimbisa unhu hudadeka muwanyakwawa, pabodzi
nakuwanduza ruziwo rwawo rwakutungamira;
(f) Kutanhuza pakutsazanisa kupokana pakati pawanyakwawa, kana kuna
chakuita namasanhunhu, masabhuku nawena watungamiri wanasenze
nawanyakwawa;
(g) Kuita podi rina basa rinapasiwa ririnabvi riitwe namutemo waPharamende;
(2) Mutemo waPharamende unada kuringa kuti—
(a) Dare rawanyakwawa radziko, namatare awanyakwawa amitanha
arikukwanisa kuita mabasa awo zvidapfuntsa namazvo;
(b) Wanhu wanasenzera dare rawanyakwawa radziko namatare awanyakwawa
amitanha waita basa rawo zvadi zvadi, zvisina kuthada thiwi ribodzi.

287 Khomiti inawona nazvakuwimbika naunhu


Mutemo waPharamende unada kuti paumbee, paite nhengo nazvinada kutevezerwa
nakhomiti yawanyakwawa inaona nazvakuvimbika naunhu kuti iite zvinatevera—
(a) Kugadzira nakusimbisa kuwimbika naunhu mumaseenzerwe anyakwawa;
(b) Kutsazanisa kupokana pangaite pakati pawanyakwawa;

135
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

(c) Kuringa mirandu, zvinavirwarirwa nazvina zvingapomerwe wanyakwawa.

CHITSAWUKO 16

Minda Yakurima

288 Kupanganizwa kwachitsawuko 16


Muchitsawuko—
“minda yakurima” idapanganidzwa muchigwimbu 72.

289 Zvidakosha zvinada kuteezwa maringe naminda yakurima


Natangwe rakugadzirisa kusaenzanirana kwauridzi hwamataka kudaunzwa
nautongi hwawazungu, nakudaa kuunza urongwa utsva hwakugarisa wanhu patsva
nakugoerwa kudaenzana kwazviwanik,wa zvadziko kuwanhu wentse wamuZimbabwe,
mitemo inachakuita naminda yakurima inada kutewezwa—
(a) mataka nchiwanikwa chinaenda chichipera ndinhaka yawanhu wentse
wadziko yaZimbabwe;
(b) Kuchiteyezwa zviri muchigwimbu 72, mugari wentse wamuZimbabwe
anakodzera yakugara, kuwana, kugara, kusenzese, kusandura uridzi,
yakuinka mare, kurojesa kana kugurisa munda wakurima zvisananyi
narudzi rwache kana khanda reche.
(c) Kupasiwa nakugowerwa kwaminda yakurima kunada kuitwa
zvidaenzanirana pabodzi nakukosheswa kuenzaniswa kwawanhu
wachimuna nawachikazi nakusiyana-siyana kwazinokosheswa nawagari
wadunhu.
(d) Urapu hanguwa hunapusa kuseenzeswa munda namunhu unada
kukwichizira kuthimizirwa kwagoho nakuikwa hwamare nanguva
muminda yakurima nazvizvarwa zvaZimbabwe.
(e) Kusenzeswa kwaminda yakurima kunada kuthimizira uwandu
hwazvakudhla, utano hwakudeka nazvakudhla zvinawaka muwiri pabodzi
nakuonesa mabasa, asiwa kuchikoiwa nharaunda nazviwanikwa kuitira
wachararama muna ramukucha uno.
(f) Hapana munhu achagombeswa kodzero yache yakusenzesa munda kana
lyakugara pamunda wakarima zvisina chikonzero.

290 Kuenderera kumberi kwakodzero zaHurumende paminda yakurima


(1) minda yakurima yentse—
(a) idanyorwa muNhamatiswa 7 yabumbiro ramitemo ridanga ririplo kare
(b) idapanganidzwa ninga kubuda kudita izvo muchigwimbu 16B (2)(a (ii)
podi chaBumbiro ramitemo ridanga rikharipo kare intsiku yakutanga
kusenzeswa kwabumbiro ramutemo rino risati rasvika.
(2) Kupikisana podi kupi zvako kungaita pakati pachinhu podi chipi zvacho
chiri mu—
(a) Chiziwiso chidanyorwa munhamatiswa 7 yabumbiro ramitemo ridanga
riripo kare.
(b) Chiziwiso chinga chakuita naminda yakurima chidarungwa nazvacho
muChigwimbu 16(2)(a)(ii) kana (iii) chabumbiro ramutemo waka,re

136
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

nagwaro rauridzi nachipi zvacho chidanyangazika chingadaro chiri


muchiziviso chenechi, hazvidzangyangazi kusenza kwaChigwimbu
chidoko (i) kana kugombera nyika uridzi hwaminda yakurima inanga
ichirangwa nazvayo ninga kuboda kudaita izvo muchigwimbu chidoko
ichi.

291 Kuenderara kumberi kwakodzero zawananga wari paminda yakuri-


ma zvichienderana nazviri
Zvichienderana nazviri mubumbiro ramutemo ino, munhu podi upi zvache
intsiku yakutoma kusenza kabumbiro ramitemo ino risati rasvika, adanga achisenzesa
kana kugara, podi kuti anga ana mvumo yakusenzesa podi kugara pamunda pamunda
wakurima posi upi zvawo kuburikidza nachibvumirano nahurumende, anavamba
anakodzero yakusenzesa kana kugara pamunda penepo, pandani yeneyo podi kuti
mutsure mwaintsiku idatara iri kutangwa, zvichipindirana nazvidanembeswa podi
chinawo chitenderano.

292 Kukoyeke hwawanhu wagara wari paminda yakurima


Hurumende inada kutora matanho adakodzera, padodzi haasvamutemo kuti ipasa
kukoya kwauridzi kumumhu wentse ananga ari mutidzi kana mugari wapamunda
wakurima zviri pamutemo.

293 Kogowerwa kwaminda yakurima nahurumende


(1) Hurumende inapusa kugowa munda podi upi zvawo wakurima uri mumaza
ayo kuna munango munhu kuti aite muridzi kana munhu akharojesa podi monango
wainapa inamvumo yakurima kana kusenzesa. Asikugoerwa kwauridzi podi ripi zvarwo
kunada kuitwa kuchiteezerwa zvidakosha zvinada kutevezwa zviri muchigwimbu
289.
(2) Hurumende haipusi kugoera minda muwiri podi kutharik,a kumunhu
mubodzi basi nawana weche kana wanhu waanabhasopa.
(3) Mutemo waPharamende unada kutaura zvinada k,uteezwa pakugoerwa
nakupasiwa minda yak,urima naHurumende, namutemo podi upi zvawo udadaro unoda
kufamirana nazvidakosha zvinada kutevezwa zviri muchigwimbu 289.

294 Kugowerwa kwaminda yakurima nawaridzi wayo kana kuti


wanagara payiri
Zvichiteezana nazvinangowo zvingakodzero yakusandura uridzi, yakuubatisa
pachikwereti, pinyoro, podi kupara munango kodzero yache pamunda wakurima.

295 Muripo unaenderana nakutorwa kwaminda yakurima idanga


inawaridzi
(1) Chizvarwa chentse chaZimbabwe chinamunda wakurima udatotwa
naHurumende nguwa irikurangwa nazvayo isati yasvika, chinada kuripwa naHurumende
pamunda uyu, pachiripwazve zviwakwa nabudiriro idaitwa pamunda uyu usati watorwa.
(2) Munhu podi upi zvache anamunda wakurima iudatotwa naHurumende
intsiku yakutoma kusenza kwabumbiro ramitemo rino risati rasvika, pankgani yeneyo
kodzero zache kumunda uyu zidana zidawimbiswa kana kuchengetezwa nachitendero
chidaitwa naHurumende yaZimbabwe naHurumende yaina dziko, anoda kuripwa
naHurumende ichiripira munhu uyu pabodzi nazviwakwa nabudiriro yadaita pamunda
wenei podi upi zvawo,, zviteezana nachibvumirano chenecho.

137
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

(3) Munhu podi upi zvache kusiya k,wamunhu arangwa nazvache muchigwimbu
chidoko (1) kana (2) anamunda wakurima udatorwa nahurumende intsiku irikurangwa
nazvayo isati yasvika, anada kupagarwi nahurumende, muriopo unaenderana
nazviwakwa nabudiriro idaitwa pamunda uyu basi yaucharorwa.
(4) Muripo unoripwa pantsi pazvindima zvidoko (1), (2) na (3) unafanirwa
kujezewa nakuripwa zvinaenderana namutemo wapharamende.

296 Kudzikwa kwaKhomisheni inaona nazvaminda muZimbabwe


nanhengo zakomisheni iyi
(1) Kuna Khomisheni ichadziwikanwa inawona nazvaminda inaumbwa
nawanhu wanatevera
(a) Sachigaro namutevezero wasachigaro;
(b) Wena wanhu wanabuda pawawiri kusvika pawanomwe; wanakhetwa
namutungamiri wadziko.
(2) Nhengo zaKhomisheni inaona nazvaminda zinada—
(a) Kusaruzwa nakuda kwakuwimbika nakudziwa basa pabodzi nakudziwa
nakubvisisa zvidakosho makusenzeswa nakubhasopwa kwamataka;
(b) Kupingizira kusiyana kudaita wanhu wamuZimbabwe, maninginingi
zvido zvamitanha adasiyana-siyana pabodzi nakuenzaniswa kwawakadzi
nawamuna.
(3) Chigwimbu 237 chinasenza pakubudiswa pamupando kwanhengo
zaKhomisheni inaona nazvaminda muZimbabwe ichidziwikanwa nakuzviemera yoga
ninga zvina muChitsauko 12.

297 Mabasa aKhomisheni inaona nazvaminda


(1) Khomisheni inaona nazvaminda muZimbabwe inamabasa anatewera—
(a) Kujeza kuti panakupanganiza masenzero, kutsazanisa nakuitirana zvinhu
pamhene mukusenzeswa kwaminda yakurima iri mumanza aHurumende.
(b) Kujeza masenzeserwe aminda yakurima nguwa nanguwa;
(c) Kupasa mazano kuHurumende maererano na—
(i) Kutorwa kwaminda isiri yaHurumende kuti isenzeswe muurongwa
hwaHurumende;
(ii) Kuoneswa mikana idatsazana pakuona kana kugara paminda
yakurima, makamaka izvi—
A. Kubudiza mushobo wentse unarusaruro makamaka rusaruro
runaitika pakati wanhu wachimuna nawakazi;
B. Kusimbisa kwamutemo podi upi svawo unaranga uwandu
hwaminda yakurima wamunhu wachimuna nawakazi;
(iii) Masenzeserwe namakuriro aminda yakurima
(iv) Kureruswa kwazvinodiwa pakuwana pakuona nakusandura kodzero
zaminda;
(v) Njira zinachakuita nauraphu hwauridzi paminda
(vi) Kuripwa zvidaenzanirana kwaminda yakurima nazviwakwa, budiriro
inanga yaitwa paminda isati yatorwa naHurumende
(vii) Kugoerwa nakupasiwa kuna una kwakodzero zaminda yakurima;
(2) Mutsure makupasiwa mvumo naGurukota rinaona nazvaminda, Khomisheni
inaona nazvaminda muZimbabwe inapusa kuikha mitemo idayenderana nasvina

138
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

zvinangwa zvapanganidzwa muchigwimbu chidoko (1) podi chipi zvacho


(3) Khomisheni inaona nazvaminda muZimbabwe inada kuita basa rayo
icheweza mitemo idanyorwa pantsi podi ipi zvayo yainakwanisa kupasiwa naGurukoto
rinavinga nazvaminda.
(4) Mukuita basa rayo, Khomisheni inaona nazvaminda muZimbabwe inada
kutungamirwa nazvakakosha zvidapanganidzwa muchigwimbu 289.
(5) Kuburikidza namitemo namanango matanho, dziko namapoka ayo yentse,
nawamiriri wahurumende padanho podi ripi zvaro, zvinada kuthanhuza Khomisheni
inaona nazvaminda muita basa rayo kubhasopa mutendere, kugombe kutora thiwi
ribodzi chiremerera nakusenza zvidizvadi kwaKhomisheni iyi.
(6) Kuburikiza namitemo namunango matanho adakhodzera, Hurumende inada
kuikha mitemo idakodzera yakuona kuti—
(a) Khomisheni inaona nazvaminda muZimbabwe inapusa kuita basa rayo
zvadidi pabodzi nakupfantsa
(b) Wanha wanasenzera Khomisheni inaona nazvaminda muZimbabwe waita
basa rawo nanjira idadeka, idayenzanirana nakugomba kurereka khundu
ribodzi.

CHITSAWUKO 17

Zvina Chakuita Nazvamare

CHIGWIMBU 1

Kuseenzeswa Kwamare

298 Zvinada kuteezwa pakusenzeswa kwamare yahurumende


(1) Zvinateezwa izvi ndizwo zvinada kuteezwa pana zventse zvina chakuita
namare yahurumende muZimbabwe—
(a) panada kunga padajeka nakupanganidza panyaya zentse zinachakuita
namare yehurumende;
(b) kusenza kwamare yahurumende kunada kuthanhuza budiriro yadziko,
makamaka—
(i) Mutoro wakubatirwa mari yamitero unada kugoveranwa
zvidaenzana;
(ii) Mare inanga yaunganizwa nadziko inada kugowerwa dzidaenzana
pakati pahurumende yadziko nahurumende yamathunhu pabodzi
naena mapazi ahurumende.
(iii) Mare inada kusenzeswa muzvinhu zvina chakuita nabudiriro yadziko
yaZimbabwe napakusenzeswa kwamare panada kuonekwa hapana
kuyehwiwa, wanhu nambuto zidasaririra;
(c) Mitoro nazvinaonekwa kubuda mumaseenzerwe amare nazvina
zviwanikwa, zvinada kugowetwa zvidaenzana pakati pawanhu waripo
nyamuntsi nawachauya mukucha.
(d) Mare yahurumende inada zvidajeka, zvina ungwaru, ichabhasopwa zvadi;
(e) Kusenzeswa kwamare kunada kuitwa nahanya nakupasa nhoroondo
yamashandisirwe amare kunada kujeka.

139
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

(f) Kukwereta mare kwahurumende nakunyorerana pantsi kuna chakuita


nachikwereti chadziko kunada kuitwa nanjira idajeka nakuthanhuza dziko
yaZimbabwe’
(2) Hakuna mitero icharipiswa wanhu kunza kwakunga zvatenderwa nabumbiro
ramitemo ino podi mutemo waPharamende.

299 Basa raPharamende pakuringa nazvamare inaunganiswa


naHurumende nakusenzeswa kwayo
(1) Pharamende inada kuongorora nakuringa masenzeserwe amare
naHurumende, maKhomisheni entse namapoka nawayemereri wahurumende pamapato
entse, kukumbaaniza mapoka anaringa nazvamitemo, mbuto zvinasenza ziri pantsi
pamasimba ahurumende, makhanzuru amitanha makuru amathaundi namakhanzuru
akumaruwa, kuitira kuringa kuti—
(a) Mare yentse inaunganizwa paite nhoroondo idajeka;
(b) Mare yentse idasenzeswa ionekwe kuti idasenzeswa nanjira kwayo;
(c) Zvinada kucherechezwa nakuita pamare yentse idagowerwa;
(2) Mutemo waPharamende unada kuranga njira zinasenzwa naPharamende
pakuongorora nakuringa masenzeserwe amare arangwa muchigwimbu chidoko.

300 Panagumira mare inakweretwa nadziko, chikwerete chahurumende


nawimbiso yakudzapagari magawa
(1) Mutemo waPharamende unada kuranga panagumira—
(a) Mare kana zvina zvinakweretwa nadziko
(b) Magawa aHurumende
(c) Magawa nazvina zvinawimbiswa nadziko kuti ichapagari kana kuti
ichadzahwiriza;
paanagumira mare kana zvinatotwa
(2) Mutemo waPharamende unada kuranga zvinatenderwa nazvinaringisirwa
pakuwimbisa hurumende kupagari magawa.
(3) Mukati mwantsiku makumi matatu mutsure makunga hurumende yaita
chigwirizano chakufiyari mare kana chakuwimbisa kudzapagari gurukota rinawona
nazvamare rinada kuita kuti zvidatenderanwa zvibude muGazette.
(4) Gurukota rinawona nazvamare rinada—
(a) Kairi kana kutarika pagore, maseenzerwe azvinhu izvi—
(i) magawa adatorwa nahurumende.
(ii) magawa adawimbiswa kudzapagarwi naHurumende’
(b) Panguwa ibodzi yeneyo inganga ichidziwiswa nazvamare inafungidzirwa
kuti ichasenzeswa kudare rawanagadza mitemo yadziko ninga kuranga kudaitwa izvo
muchigwimbu 305, kusuma muPharamende masoko adakwana maererano mamagawa
adziko yaZimbabwe.

301 Kugowerwa kwamare pakati pahurumende yamitanha mikuru


namitanha midoko
(1) Mutemo waPharamende unada kudziwisa zviri maererano unada kudziwisa
zviri maererano na—
(a) (a) Kugowerwa kudaenzana kwamare zakusenzesa pakati pamakhanzuru

140
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

amitanha mikuru namathaundi namakhanzuru amatunhu makuru


nakumakhanzuru, pabodzi anzvinaringirwa kwazvinhu izi;
(b) Podi zvipi zvazvo zvinagowerwa kumatunhu makuruna kumakhanzuru
pabodzi nazvinaringisirwa pakugowerwa kwazvinhu zvenezvi.
(2) Mutemo udarangwa nazvawo muchigwimbu (1) unada kuringa—
(a) Zvido zvadziko
(b) Urongwa hungaita maererano namagawa adziko nazvina zvinoda kuitwa
nadziko;
(c) Zvinadikanwa nazvinatanhuza hurumende yadziko, asi zvichosaruswa
nanjira idadeka
(d) Chida chakuti paite zvinabetsira wanhu susanganisira zvikoro nazvipatara,
madzi, misequ, mbuto zakuchedzera pabodzo namagetsi kumbuto
zidasarira
(e) Kuonekwa kwamare nakuitwa kudadeka kwamabasa amakanzuru
akumaruwa.
(f) Zvabudiriro nazvina zvinadiwa namakhanzuru amitanha makuru
namathaundi namakhanzuru akumaruwa,
(g) Kuchesvera muna zvaupfhumi kunaonekwa pakati pamitanha makuru
namukati mwamitanha aya.
(3) Mare isiri pantso pazvigwimbu zvishanu kubuda muzana inanga
yaunganizwa nadziko mugore mugore razvakusenzeswa kwamare podi ripi zvaro,
inada ugowerwa kumitanha makuru namakhanzuru akumaruwa ninga mugowe wawo
mugore renero.

CHIGWIMBU 2

Homwe Yamuunganidzwa Wamare Yahurumende

302 Homwe yamuunganidzwa wamare yaHurumende


Pana homwe yamuunganizwa wamare yahurumende inada kuikwa mare
zentse zinapagariswi wanhu zamitero nazinanga zafiyarwi, kukumbaniza zina mare
zinaonekwa nahurumende zichibuda kudasiyana-siyana – kunza kwakunga mutemo
wepharamende—
(a) Uchida kana kuti chitendera kuti mare yeneyo inganga ichoikwa munaina
homwe idaumbea idanangana nachina chinhu.
(b) Uchitendera bazi ridatambira mare iyo kuti ibhasope, kana kukoya china
chigwimbu.
303 Kutorwa kwamare kubuda muhomwe yamuunganizwa wamare
yahurumende
(1) Hakuna mare ichatorwa kubuda muhomwe yamuunganiswa wamare
yahurumende, kunza kwakuti irikuenda kiya pagari zvinhu zvinanga zvatendetwa
naBumbiro ramutemo waPharamende.
(2) Mare inanga yatorwa kududa muhomwe yamuunganiswa wamare
yahurumende inada basi kuendewa kumunhu anada kugaparwi.
(3) Mutemo wapharamende unada kuranga njira zinada kusenzeswa—
(a) pakutorwa kwamare kubuda muhomwe yamuunganiswa wamare

141
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

yahurumende kana unainangowo homwe yahurumende.


(b) Pakukoiwa nakusenzeswa kwamare inanga ziri muhomwe yamuunganiswa
wamare yahurumende podi munainawo homwe yahurumende..

304 Muripo inabudiswa muhomwe yamuunganizwa wamare


yahurumende
(1) Miripo yentse inapagariswi pamagawa ahurumende inada kutorwa
muhomwe yamuunganiswa wamare yahurumende.
(2) Mare zentse zinanga zasensa pakuunganizwa kwamare nakuti homwe
yamuunganizwa yamare yahurmende isezenze zvidadeka zinada kubuda muhomwe
iyi.
(3) Tidaringisana nachigwimbu chidoko (1) –
“miripo idapagarwi inabataniza mare inabare”, mare inabatwa ninga
muripo pamare inganga yafigarwi, mare inaikwa pakundu kuti
idzatanhuze kupagari naina mare ingangotsvakwa pachisenzeswa homwe
yamuunganiswa wamare yahurumende ninga chiwimbisa chakuti mare
yeneye ichadzahwirinzwa pabodzi nakuripwa nakudzikinurwa kwamare
zida fuyarwi.
CHIGWIMBU 3

Mvumo Yakusenzeswa Kwamareyahomwe Yamuunganizwa Yamare Yahurumende

305 Kugowerwa kwamare kabuda muhomwe yamuunganiswa wamare


yahurumende
(1) Gore ribodzi naribodzi gurukota rinaona nazvemare rinada kuranga
kudare rinagadza mitemo yadziko gwaro ranhoroondo yamare inafungizirwa kuti
ichaunganizwa pabodzi naichasenzeswa nahurumende mumwaka wazvamare inateera.
(2) Mare inafungizirwa kuti ichaunganizwa pabodzi naino afungizirwa kuti
ichasenzeswa inada kusumwa kudare rawanagadza mitemo yadziko ninga kurangwa
kwazvidaitwa muchigwimbu chidoko (1) pantsiku inakumbana nhengo zadare urimwaka
wazvamare usati watanga kana kuti intsiku makumi matatu asati atarika kutoma
patomera mwaka wazvamare inafungirwa kuti ichaunganiza idziwise kudare renero
pangani yeneyi, zvinanga zvawakudzatorwa kudare rawanagadza mitemo uadziko
mukati mwaintsiku makumi matuatu kubuda pakukumbana kwadare iri kakutanga
kubuda paro ridapuntswa.
(3) Chigwimbu chibodzi nachibodzi pana zvidatarwa panyantsi chinada
kudziwisa mare yachiinafungirwa kuti chichaiwona pabodzi nazvachinafungirwa kuti
chichasenzesa pa—
(a) Khomisheni ibodzi naibodzi idaumbwa nakuburikidza nabumbiro
ramitemo ino-
(b) Hofisi yamukuru anaringa zvakufambiswa kwamare yahurumende.
(c) Chigwimbu chinawona nazvakutongwa kwamirandu
(d) Dare rawanyakwawa
(e) Boka podi ripizvaro ridaumba kubudikiza namutemo wapharamende.
(4) Kana dare rawana gadza mutemo yadziko rikatenderana namare inafungirwa
kuti ichaunganizwa pabodzi nainafungirwa kuti ichasenzeswa mumwaka wazvamare
tisingaringisi mare inabuda kubuda muhomwe yamuunganizwa wamare yahurumende

142
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

pantsi pabumbiro ramitemo ino podi kuti pantsi pamitemo waPharamende, gurukota
inawona nazvamare rinada kuita kuti bhiri ramitemo wakugowerwa kwamare riparurwe
mudare rawanogadza mitemo yadziko nabhiri ramutemo rinada—
(a) Kuti paite mare ichatorwa muhomwe yamuunganizwa wamare
yahurumende kuti isenzeswe kubhadharwa zvinada mare zvinganga
zvidatenderanwa.
(b) Kuti mare inagaiwa kuvhinhu zvinanga zvichadatarwa pana zvinafungirwa
kuti zvochada mare kuchitewezwa zvikammu zvidasiyana zvinada mare
zvinanga zvatenderwa.
(5) Kana mare inanga yagoverwa kuti isenzeswe pana zvidataurwa mumutemo
wazvakugoiwa kwamare ichicheswera kana kuti mare ichidirwa zvinhu zvidanga zvisina
kugoyerwa mare, Gurukota rinawona nazvamare richiringa kuti pasumwe kudare
rawanagadza mitemo yadziko, ina nhoroondo yazvamare inafundirwa kuti ichadiwa
kana dare rawanagadza mitemo yadziko ratambira nhoroondo iyi, Gurukota rinawona
nazvamare rinada kuita kuti bhiri ramutemo wakugowerwa kwamare riparurwe
mudare rawanagadza mitemo yadziko kuitira kuti mare inadikanwa kubuda kuhomwe
yamuunganizwa wamare yahurumende ibudiswe.

306 Mvumo yakusenzeswa kwamare inanga isati yagoiwa


(1) Mutemo wapharamende unapusa kutendeza mutungamiri wadziko
kuti apemvumo yakuti kutorwe mare kubuda muhomwe yamuunganizwa
wamareyahurumende yakusenzesa kupagari zvinoda mare zvidanga zvisina
kudzivikanwa kana kuti zvinada mare idawanda kupinda idanga yagoiwa pantsi
pamutemo podi upi zvawo;
(a) Mutemo haufaniri kutendera kutorwa kwamare inathanika chigwimbu
chibodzi nahafu kubuda muzana chamare yentse idagoiwa pakugoerwa
kwakupaisira kuitwe mutemo wakugoiwa kwamare.
(b) Mare podi ipi zvayo inatorwa pantsi pamutemo wakugoiwa kwamare
inafania kukuchanizwa pabodzi namare inadzathimizira kuitwe mutemo
wakugoiwa kwamare
(2) Kana mutemo wakugowerwa kwamare mumwaka wamare usati
wawakusenza pakutanga kwazvamwaka wamare gore renero. Mutemo wapharamende
unapusa kupa mutungamiri wadziko mvumo yakuti mare ikwanise kutorwa kubuda
muhomwe yamuunganizwa wamare yahurumende, kuti paite mare yakusenzesa
mumabasa ahurumende mumwezi minayi yakutoma yamwaka yazvamare.
(a) Mutemo haufaniri kutendera kutorwa kwamare inatharika chigwimbu
chibodzi kubuda muzvitatu chamare yakhafungirwa kuti icchasewenza
mumwaka wazvamare watharika.
(b) Mare podi ipi zvayo icharotwa pantsi pamutemo uyu inada kukuchanizwa
mutemo wazvakugoerwa kwamare wamwaka wazvamare wagore riro
kurangwa nazvaro, asi inada kupasanurwa ichikoiwa muzvigwimbu
zvidasiyana zvakusenzeswa kwamare.
(3) Kana pharamende ikapuntswa pasato padina mare idakwana inadikanwa
pakuita mabasa ahurumende – mutemo wapharamende unatendeza mutungamiri
wadziko kupa mvumo yakuti mare itorwe kubuda muhomwe yamuunganizwa wamare
yahurumende kuitira kuti zvinanda mare zviitwe kusvika kwapera mwezi mitatu
mutsure makunga dare rawanagadza mitemo yadziko ratoma kuita misangano zviteera
kupuntswa kwaro, asi mare ipi zvaya inanga yatorwa pachisenzeswas mutemo uyu
inoda kuikwa mutemo wakugoerwa kwamare asi idapasanurwa ichikhwa muzvigwimbu

143
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

zvidasiyana zvakusenzeswa kwamare.

307 Kusenzeswa kwamare zvisina mvumo


(1) Kana zvikaoneka kuti kudasenzeswa mare idawanda kupinda idagoiwa
pantsi pachigwimbu chino, kana kuto zvikaonekwa kuti pana mare idasenzeswa
pazvinhu zvidanga zvisina kugoiwa mare pantsi pachigwimbu chino, gurukota
rinorina nazvamare rinoda kuanga bhiri ramutemo kudare rawanagadza mitemo
yadziko wachikumbira mvumo yakupindirira kumberi ichisenzese mare idanga isina
kutendezwa.
(2) Bhiri ramutemo rarangwa muchigwimbu chidoko (1) rinada kusumwa kudare
rawanagadza mitemo yadziko nakuchimbiza, podi zvikaita tino, mukati mwantsiku
makumi matanhatu kududa panani inganga yazviwikanwa kuti padaswnzeswa mare
idanga isina kutenderwa.
CHIGWIMBU 4

Kukoiwa Kwamare Nampfuma Yahurumende

308 Mabasa awakoyi wamare nampfuma yahurumende

(1) Muchigwimbu chino—


“Mare yahurumende” inakuchanizira mare podi ipi zvayo yahurumende kana
kutiichakoiwa nahurumende podi mapoka nawayemeri wahurumende,
pabodzi namakansuru amathaundi namumaruwa namumitanha mikuru
mapoka anaringa nazvamitemo, namakhambani anasenza ari pantsi
pahurumende.
(2) Ndibasa ramunhu wentse kuringa nazvakusenzeswa kwamare yahurumende
kukoya mare iyi nakuringa kuti yasenzeswa pazvinhu zvidatenderwa zviri pamutemo
basi, nakuwanda kudatenderwa izvo.
(3) Ndibasa ramunhu wentse kuringa nazvakukoiwa nakusenzeswa
kwaumpfuma yahurumende, kukoya mpfuma iyi nakuringa kuti haina kurasika,
kuparazwa, kunyengeza podi kusenzeswa zvisizvo podi pasipo.
(4) Mutemo wapharamende unada kuita kuti kacharikwa kwazvirimuzvigwimbu
zvidoko (2) na(3) kuchimbize kuonekwa kuto kurangwa kwawanhu wananga wacharika
zviri zvikamu izvi kuchimbiza kuti zvinanga zvanyangazwa kana kucharikwa
zvihirinzwe.

CHIGWIMBU 5

Mujezi Mukuru Wazvamare Mudziko

309 Mujezi mukuru wazvamare namabasa ache


(1) Panada kuita mujezesi mukuru wazvamare uyo inaiva rahurumende asiri
musensi hwahurumende.
(2) Mabasa amujezi mukuru azvamare anati;
(a) Kujeza magwaro azvamare, magwaro anapangizira masenzeserze adaitwa
mare masenzerwe amare mumapazi entse ahurumende mumapokda
nawaemeri wahurmende, makanzuru amumathaundi namumitanha
makuru namakhanzuru amumaruwa;

144
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

(b) Kana achinga akumbirwa nahurumende, kujeza magwaro azvaksenzeswa


kwamare muboka podi ripi zvaro rahurumende, mapoka anaringa
nazvamutemo, namakambani anasenza pantsi pahurumende.
(c) Kuranga kuti patorwa matanhu akutsazanisa zvisina kuema zvadi
mukusenzeswa nakukoiwa kwamare yahrumende,
(d) Kuita podi rina basa rarngapasiwe kana kurairwa kuti aite namutemo
wapharamende;
(3) Wasenzi wahurumendewanada kuita zvawananga wauzwa najujezesi
mukuru wazvamare ninga kupiwa kwazvidaitwa muchigwimbu chidoko (2) (c ).

310 Kukhetwa kwamujezi mukuru wazvamare


(1) Mujezi mukuru wazvamare anaikwa pamupand namutungamiri wadziko
apasiwa mvumo napharamende.
(2) Mujezi mukuru wazvamare anada ari mugari wemuZimbabwe anakwetwa
kuchijezwa kuwimika kwach nakukodzera kusenza arimunembi wamagwaro azvamare
kwamakore anasvika, kana kutharika khumo.
(3) Uraphu hunatenderwa kuti munhu agare pamupando chamujezi mukuru
wazvamare makore asingatariko matanhatu. Munhu uyu haadzadiwibazva pabasa reneri.
(4) Asati atoma basa mujezi mukuru wazvamare anada kuita mhiko yakuwimbika
nakuzvipira kubasa iri pambero wamutangamiri wadziko ninga kunembea kudaitwa
izvo muMkhwatikizwa 3.

311 Kupfantsa kwamujezi mukuru wazvemare


Pakusenza basa rache, mujezi mukuru wazvamare hadi kuuzwa zvakuita
mumunango munhu kunza kwakuteeza zviri pamutemo.

312 Mare inabhadharwa mujezi mukuru wazvamare


(1) Mutemo wapharamende unada kudziwisa mare nazvina zvinapasiwa mujezi
mukuru wazvamare izo zvinatarwa pabodzi nakutenderwa namutungamiri wadziko
zvitewera kupiwa mazano nagurukota rinawona nazvamare.
(2) Mare inatambirwa namujezi mukuru wazvamare inada kubuda muhomwe
yamuunganizwa wamare yahurumende, haidza da kudzikiswa paananga achidi
pamupando uyu.

313 Kubudiswa pamupando kwamujezi mukuru wazvamare


(1) Mujezi mukuru wazvamare anapusa kubudiswa pamupando natangwe
razvikonzero izvi basi—
(a) Kuchimwa kuita basa rache natangwe rakurwara kwausviru kana
namawire;
(b) Kuchimwa kuita basa maningi kwene;
(c) Kupangizira hunhu hunashoreka naningi.
(2) Kana gurukota rinaona nazvamare richitenderana nakhomiti yapharamende
inawonaa nazvamare yahurumende, rikadziwisa mutungamiri wadziko kuti nyaya
yakubudiswa inada kurikngisisa nyaya iyi.
(3) Dare rinanga raumbwa ringakupiwa kudaita izvo muchigwimbu chidoko
(2) rinada kunga rinawanhu wanasvika kana kutharika watatu wanakhetwa

145
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

naMutungamiri wadziko, wanada kunga wadaema ninga izvi—


(a) Mubodzi wawo anafani kunga adambosenza muhutongi;
(b) Mubodzi wawo anada kusaruzwa kubuda pawanhu watatu wananga
wadasaruzwa nabazi podi sungano rinanga ridawambwa kuburikiza
namutemo kuti riemererwe, wajezi wazvamare zaHurumende
muZimbabwe.
(4) Bazi podi sangano rarongwa muchigwimbu chidoko (3) rinada kusaruza
wanhu warongwa muchigwimbu chidoko ichi kana wachinga wabvi waite izvi
naMutungamiri wadziko.
(5) Dare rinoumbwa kuchiteezewa zviro muchigwimbu chidoko (2) rinada
kujesa nyaya yakubudiswa pamupando kwamujezi mukutu wazvamare kana radaro
rinada kudziwisa zvinanga zvabuda mukujezwa kweneku kuMutungmiri wadziko,
rinabva rapa nzero zaro maererana nakuti mujezi mukuru wazvamare abudiswe
pamupanda kana kuti nee, kana dare iri rikati mujezi mukuru wazvamare anada
kubudiswa, Mutungamiri wadziko pabodzi nazvaanaranga zvinadhindwa nachidhindo
chadziko, anabudiswa mujezi mukuru wazvamare pamupando.
(6) Dare rinagazwa pantsi pachigwimbu chidoko (2) rinakodzero
namasimba anaenderana nanhengo zamaKhomisheni anagazwa pantsi paMitemo
wazvamakhomisheni anaringa nazvakujezesa [Chitsauko 10:07], podi unangowo
mutemo podi upi zvawene unatsizira mutemo weneyi.

314 Wasenzi wari pantsi pamujezi mukuru wezvemare


Mutemo wepharamende unada kudziwisa nazvakugadzwa kwaboka rawanapinzwa
wanhu wanabatsira mujezi mukuru wazvamare basa kuti wamutanhuze mubasa rache,
mutemo uyu unada kudziwiswa maererano na—
(a) Zvinadiwa pakuti wanhu awa wabvi wadakodzera kuita basa iri
(b) Maseenzerwe awanoita,, zvawarinitwa kuita nazvinaitwa kakuranga
nakuwapoza,
(c) Kusenza zvida fantsa zisina kuteera thiwi ribodzi, kuwimbika kwawanhu
wenewa
(d) marongerwe namaseenzerwe adadeka yahofisi yaMujezi Mukuru
wazvamare.

CHIGWIMBU 6

Zidakhanhana-Khanhana

315 Kugurwa kwazvinhu nazvina zvinatenderwa zvinaitwa nahuru-


mende
(1) Mutemo waPharamende unada kuranga zvinada kuteezwa pahutongwa
kwazvinhu nazvakusenzesanahurumende namapoka nawamiririri padanho podi ripi
zvaro, kuitira kuti kutengewa kwazvinhu nazvidasenzeswa kuitwe nanjira iri pamhene,
idatsazana, iripachadi isingadzviswi.
(2) Mutemo waPharamende unada kuita kuti kubhuirana, kusenza kudadeka
kwazvigwirizano zvinaitwa nahurumende zvinatewera—
(a) Zvigwirizano zvakusenze pabodzi nawena;
(b) Zvigwirizano zvakuwaka nakusenzesa kwazviwakwa nazvakusenzesa;
146
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

(c) Zvigwirizano zvachera zvicherwa nazvinangowo zigwirizana.


Kuita kuti paitirw zvinhu pachena, nachadi pasingadziviswi nakuparaza mare.

316 Kutungamirirwa kwamaboka anaringa nazvamitemo


Mutemo waPharamende unada kuita paite kusenza kudadeka amapoka anaringa
nazvamitemo anada kuita kuti watungamiri wamapoka aya watungamire kwanguwa
idatarwa kutowachichirinzwa pamipandi, zviitwe nakuda kwakudziwa kwawo basa.

317 Bhengi khuru radziko


(1) Kuna bhanga khuru iro richadziwikanwa ninga Bhanga rikuru radziko,
rinachinangwa cha—
(a) Kupfunzisa maseenzerwe amare;
(b) Kukoya mare yaZimbabwe richikoshesa kuwanduzwa kwampfuma nanjira
idaenzana nakupinda kumberi kwanguwa idarapa
(c) Kuumba nakufunda murairo wazvamasenzeserwe amare
(2) Mutemo waPharamende unapusa kutara maemero namarongerwe abhanga
rikuru radziko pabodzi nakuraira manango mabasa anada kuitwa.

CHITSAWUKO 18

Mitemo Idakhanhana-Khanhana Naina Idaingizwa

CHIGWIMBU 1

Mitemo Idakhanhana-Khanhana Maerano Namakhomisheni

318 Kusenzeswa kwazviri muChigwimbu 1


Chigwimbu chino chinabata maKhomisheni adawumbwa pantsi pabumbiro
ramitemo uno, pabodzi nanhengo zakhomizheni ibodzi naibodzi yamushobo uyu.

319 MaKhomisheni anada kuita masangano


MaKhomisheni masangano adaumbwa namutemo, anabasa risingaperi anapusa
kumangari kana kumangarirwi mirandu kumatare amirandu.

320 Nhengo zamaKhomisheni namaseenzerwe azo


(1) Kunza kwakunga zvidanembwa mubumbiro ramutemo uno, nhengo ibodzi
naibodzi yaKhomisheni ichapasiwa basa kwanguwa inasvika makore mashanu panguwa
ibodzi, nakukwanisazve kuthinizirwa manango makore mashanu basi
(2) Nhengo zvaKhomisheni kunza kwamaKhomisheni aya—
(a) MaKhomisheni adazviemera;
(b) Khomisheni inawona nazautongi;
(c) Khomisheni inawona nazvakuzinga uwori;
(d) Khomisheni inawona nazvaminda;
Zvinasenza kwanguwa inadiwa namutungamiri wadziko.

147
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

(3) Nanjira inaenderana nabumbiro ramitemo uno nhengo zapharamende,


nhengo zamakhanzuru amitanha makuru kana kuti wasenzi wamumapazi ari pantsi
pahurumende hawatendetwi kuita nhengo zamaKhomisheni.
(4) KaKhomisheni nasachigaro namutewezeri wasachigaro, wanhu awa wanada
kuti muna aite mukadzi namwamuna.
(5) Dzisati zatoma basa nhengo zaKhomisheni zinada kuita mhiko yakuwimbika
nayabasa pamberi pamutungamiri wadziko, podi munango munhu atendezwa kuita izvi
namutungamiri wadziko, ninga kunembwa kudaitwa izvo muMkhwatikizwa 3.
(6) Nhengo zaKhomisheni zvinada kutambiriswa mare nakuona zvinangowo
zvinachakuita nabasa ninga kunembwa kwazvidaitwa mutemo waPharamende, mare
zinatambirwa iwo hazifaniri kudzikiswa, pangani yewananga wari pamupando.
(7) Mare inatambiriswa nhengo zaKhomisheni pabodzi nazvina zvinaona iwo
inabuda kuhomwe yamuunganidzwa yamare yahurumende.

321 Mabasa amaKhomisheni nazvaanada kuita


(1) Mutemo waparamende unapusa kupa manango mabasa kuKhomisheni,
podi kudziwisa zvinapusa kuitwa nazvisingaitwi naKhomisheni, ndiko ninga kupfuntsa
nakuita basa namazvo kuKhomisheni iyi kusinganyangazwi.
(2) Mutemo wapharamende waranga nazvawo muchigwimbu chidoko (1)
unapusa kutendera Khomisheni kuti ipe basa raya kuna wena wanhu asi Khomisheni,
asi Khomisheni yeneyi haitenderwi kuti painapa basa rayo kuna wena wanhu iwape
masimba akupinza basa kana kupa mazano kuhofisi podi ipi zvayo kuburikiza nabumbiro
wamutemo uno.
(3) Nanjira inaenderana nabumbiro ramitemo ino, chinasungwa naKhomisheni
chinada kutenderwa nanhengo zizhinji ziri pamusangano wakuita chisungo cheneche.
(4) Mutemo wapharamende unapusa kuranga zvinada kuitwa kakomisheno,
kana pasina zvapasiwa namutemo, Khomisheni inapusa kuzvigadzirira zvinada
kutewezwa asi zvichikurudzirwa kuita zvinhu pamhene mumaseenzerwe aKhomisheni
iyi.

322 Kuwonerwa mare kwamaKhomisheni


Pharamende inada kuona kuti mare zidakwana zagoiwa kumaKhomisheni kuti
apuse kuita basa rawo namadu.7

323 MaKhomisheni anada kuzivisa maseenzerwe awo kuParamende


kabodzi pagore
(1) Khomisheni ibodzi naibodzi inada kusuma kuPharamende kuburikiza
nagurukota rinasenza riripantsi pawo, gwaro rinapanganidza zvidadzara maseenzerwe
namabasa avo aridaita pagore. Gwaro iri rinada kusumwa mwezi wakurume wagore
rinatewera gore riri kurongwa nazvaro usati wapera.
(2) Mutemo waPharamende unapusa kuti Khomisheni ipewo manago
magwaro anapanganidza zvidadzara maseenzerwe ayadaita pagore ridapanganidzwa
muchigwimbu chidoko (1) podi kuranga njira zakuti magwaro eneya anopirwa tini.

CHIGWIMBU 2

148
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

Zvidakhanhana-Khanhana

324 Kusenza namoyo wentse pana zvinaringisirwa nabumbiro


ramutemo zventse zvinada
Kuitwa zvidaringisana nabumbiro ramitemo zvinada kuitwa namoyo wentse
pabodzi nakukasika.

325 Kuoneswa mare kwamapoka namasangano adapiwa pasi


pabumbiro ramitemo
(1) Hurumende inada kuringa kuti mare zidakwana zaita—
(a) KumaKhomisheni naamanango masangano adaumbwa pantsi pabumbiro
ramitemo rino, kuti apuse kuita basa rawo namadu,
(b) Kupharamende, kuti iyo namakhomiti ayo ikwanise kuita misangano
panguva zentse zidakodzera
(c) Kumapazi namapoka entse adziko nahurumende kuti akwanise kuita basa
rawo aripantsi pabumbiro ramitemo ino.
(2) MaKhomisheni naena masangano adaumbwa kuburikidza nabumbiro
ramitemo rino anada kupasiwa mukana udaenzana kuti adziwise kukhomiti
yaPharamende nazvamare zaachagoyerwa mumwaka wazvamare mubodzi namubodzi.

326 Mitemo inaringiswa mumadziko apantsi pentse


(1) Mitemo yazvinaringisirwa pantsi rentse inatambirwawo ninga mitemo
yaZimbabwe, kunza kwakunga isinanga enderani nazviri muBumbiro ramutemo kana
kuti namutemo waPharamende.
(2) Kana mutemo uchipanganizwa, dare ramindu ribodzi naribodzi rinada
kutambira mupanganidzirwe amutemo podi upi zvawo, unaenderana namitemo
inaringisirwa mudziko zentse nanjira inafambiirana namitemo yaZimbabwe richisiyana
zvainaranga namutemo uyu.

327 Zvigwirizano nazina nyika


(1) Muchigwimbu chino—
“Sangana ranantsi rentse” zvinaranga sangano rinanhengo zviwiri kana kutarika
radziko zinamutendere kana kuti rinawaemeriri wadziko ziwiri kana
kupinda zidasungunguka.
(2) Chigwirizano chapantsi rentse chapindirana kana kuti chaitwa namutungamiri
wadziko podi pantsi pamasimba amutungamiri wadziko.
(a) Hachina simba rakubata Zimbabwe kunza kwakunga chatenderwa
naPharamende
(b) Hachitambirwi ninga mutemo waZimbabwe, kunza kwakunga chaikwa
mumutemo kuburikiza namutemo waPharamende.
(3) Chigwirizano chisiti chigwirizano chapasi rentse asi chiri—
(a) Chidatenderanwa kana kuti chidatwa namutngamiri wadziko kana kuti
pachiisenzeswa mvumo yamutungamiri wadziko nesangano ribodzi basi
podi kuwanda akunza kwadziko:-
(b) Chido kuti paite mare zinazabudiswa naZimbabwe hachibati kana kusunga
Zimbabwe kudzamara chatendwa naPharamende.

149
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

(4) Mutemo waPharamende unapusa kuti zvigwimbu zvidoko (2) na(3)—


(a) Hazvisenzi pachigwirizano chadziko zapantsi rentse podi chipi zvacho
(b) Zvinasenza mutsure mwakunga zvambogadziriswa kuti zvitenderane
nachigwirizano chapantsi rentse chagare chiripo kana chinakwana
munango zvigwirizano.
(5) Kuburikiza nachigwirizano chayo, Phaamende inapusa kuti chigwirizano
chadziko zapantsi rentse podi chipi zvacho hachina basa nakupasiwa mvumo ninga
zviri muchigwimbu chidoko (2) asi chisungo chidadaro hachisensi kuzvigwirizana
zvina chakuita na—
(a) Kutorwa kana kugowerwa kwamare inabuda kuhomwe yamuunganizwa
wamare yahurumende,
(b) Kudekeswa kwamitemo waZimbabwe podi upi zvawo.
(6) Kana mutemo chipanganidzwa, dare ramirandu ribodzi naribodzi rinada
kupanganiza mitemo nanjira inapindirana nachigwirizano chadziko zapantsi rentse podi
chipo zvacho chinabata Zimbabwe, richireka manango mapanganidziro anapokana
nachigwirizano chenechi.

328 Kuthemeswa kwaBumbiro ramitemo


(1) “Bhiri rabumbiro raMitemo” Zvinoronga Bhiri raMutemo ridanga
ratemeswa Bumbiro raMitemo ino;
“Mitemo wanguwa idatarwa” zvinaranga mutemo waBumbiro raMitemo ino
unapa uraphu hwanguwa inatenderwa kuti munhu angaaripamupando
mumabasa aHurumende.
(2) Mutemo waPharamende unatemesa Bumbiro raMitemo ino inada kuita izvi
nanjira yachimhene.
(3) Bhiri raBumbiro raMitemo harikwanisi kusumwa kudare raSenei kuna dare
rawanagadza mitemo yadziko ninga zviri muchigwimbu 131 kunza kwakunga murangi
waPharamende apa chiziviso chaintsiku zinazvika kuna kutharika makumi mapfemba
mu Gazette achidziwisa zvinangwa zvaBhiri reneri.
(4) Mutsure mwakunga Murangi waPharamende achipeza mukudziwisa
nazvaBhiri raBumbiro ramitemo ninga kubuda kudaita izvo muchigwimbu chidoko (3).
Pharamende inada kukoka uzhinji waZimbabwe kuti wapase nzero zawo maererano
nazviri muBhiri iri pamisangano yawazhinji wanhu nakuburikiza nonzero zidaitwa
zvakunembwa, inada kukoka misangano nakugadzira mbuto zinaita kuti wanhu wape
nzero zawo.
(5) Bhiri raBumbiro raMitemo rinada kuphasiswa parinawerengwa pakupeisira
nadare rawanagadza mitemo yadziko namaSeneti kuburikidza nazvigwimbu zviwiri
kubuda muzvitatu zvanhengo zadare ribodzi naribodzi zichitenda kuti uphase.
(6) Kana Bhiri raBumbiro ramitemo richida kutemesa chinhu podi chipo zvacho
chiri muchotsauko 4 kana muchitsauko 16—
(a) Mukati mamwezi mitatu mutsure makunga raphasiswa nadare
rawwanagadza mitemo yadziko wemuSeneti ningakuringirwaw
kwazinaitwa muchigwimbu chidiki (5), rinada kuitirwa referenda yadziko
yentse,
(b) Kana rikatambirwa nawazhinji rwavavhoti mureferenda, Murangi
waDare rawanagadza Mitemo yadziko anada kuti Bhiri iri riendeswa

150
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

kuMutungamiri wadziko nakuchimbisa, anada kuritenda kuti wadi


mutemo wadziko.
(7) Tisingaringisi zvina zvidapanganidzwa muchigwimbu chino, kudekeswa
kwamutemo wangani idatarwa, hunaita kuti uraphu hwanguwa kunatenderwa kuti
munhu anga ari pamupando mumamabasa aHurumende huthimizirwe, hakubati munhu
anga aripamupando podi una mupando udatodzana nauyu, kudekeswa kwamitemo uyu
kusati kwaitwa.
(8) Zvigwimbu zvidoko (6) na(7) hazvifaniri kudekeswa zventse muBhiri
reBumbiro ramitemo ribodzi basi nakudekeswa kwazvigwimbu izvi zventse hakufaniri
kuendeswa kureferenda ibodzi.
(9) Chikamu chino chinapusa kutemesa pachiteezwa zvidapanganizwa
muzvigwimbu zvidoko (3), (4), (5) na (6) ninga zvinabvi chigwimbu chino chiri
muchitsauko 4.
(10) Kana Bhiri rabumbiro ramitemo rikaendeswa kumutungamiri wadziko
kuti aritambire nakurisaina, rinada kunga rinazvinateera—
(a) Gwaro rinabuda kuMurangi waPharamende rinapangiza kuti padavhoterwa
kakupaisira richatsigirwa nauwandu zvazvigwimbu zvirikubuda muzvitatu
zvanhengo zaSeneti.
(b) Chinembwa chinabuda kuMutungamiri waSeneti rinapangizakuti
pakuvhoterwa kwarene kakupezesera ridatsigirwa nazvikamu zviyri
kubuda muzvitatu zanhengo zaSeneti.

329 Kutoma kusenzaa kwaBumbiro ramitemo rino namitemo


ichasenzeswa pakuchinja yakubuda kwaBumbiro ramitemo rakare
nazvinakoiwa
Mkhwatikizwa 6 inasenza panatomawo kusenza Bumbiro ramitemo ino, pananga
paparazwa Bumbiro ramitemo yakare pawa kuuya kutsanduka kwagadzwa naBumbiro
raMitemo ino.

CHIGWIMBU 3

Thumbudziro

330 Kusenzeswa kwazviri muChigwimbu 3


Chigwimbu chino chinasenza mukuthumbudzarwa kwaBumbiro raMitemo ino
kunza kunza kwakunga zviripo zvinaena mabvisisiro.

331 Zvidasiyana-siyana zvinada kuteezwa pakuthumbudzurwa


kwaBumbiro raMitemo
Chigwimbu 46, pabodzi nazvingada kutsandurwa, chinasenzeswa
mukupanganidzwa kwaBumbiro raMitemo uno kusiya kwazviri muchigwimbu 4.

332 Panganizo
Mubumbiro raMitemo uno
“Mutemo waPharamende” unaranga—
(a) Mutemo podi upi zvawo udapasiswa naPharamende ukatambirwa

151
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

nakusainwa naMutungamiri wadziko kuti uite mutemo wadziko.


(b) Mutemo udanga uchisenza muZimbabwe ninga mutemo waPharamende
intsiku yakatoma kuzenzeswa Bumbiro rino risati rasvika, pabodzipo—
(i) Muna Mutemo podi upi zvawo uri mugwaro ramutemo udahirinzirwa
mugore ra1996 pantsi pamasimba amutemo wakugadzirwa
nakuhwirinzirwa kwamutemot [Chitsauko 1:03]
(ii) Muna mutemo podi upizvawo ungadaro udasiirirwa mugwaro
ramutemo udahirinzirwa rarangira nazvaro mundima idoko (i) asi
mutemo uyu ukaramba uchisenza podi udasiirirwa kudaro;
(iii) Mutemo podi upi zvawo udagadzwa naPharamende yaZimabwe
mutsure magwaro ramutemo ridahirinzirwa rarangwa nazvaro
mundima idoko (i) asi intsiku yacho yakutoitome kusensa isati
yasvika;
“Unhu pakuitwa kwamabasa autungamiri zvinabatanizira podi zvidafungwa
kana zvidaitwa podi namunhu adanga achiita basa rina chakuita
naHurumende, kukowerwa podi kuramba kwamunhu weneya kuti asvike
pakufunga kwekeko podi kuita zvidadaro.
“Kudekesa” zvibatanizira kugadzirisa, kutsandura kuthimizira, kuthima podi
kuita kuti zvibvirane kana kufambirana nazviripo.
“Mavhoti idoko” zvinaranga mavhoti yakutsgaka angapinde pananga paita
mukana wanuka mubasa raPharamende kana makhanzuru;
“Nyakwawa” zvinaranga Nyakwawa arangwa nazveche muchitsauko 15;
“Basa raHurumende” ridapanganizwa muchigwimbu 199
“Khomisheni” zvinaranga Khomisheni idaumbwa pantsi paBumbiro raMitemo
rino.
“Khomiti inaona nazvamutemo inada kutewezwa” zvichiranga khomiti ina
dzina renero idaumbwa pantsi pachigwimbu 151;
“Minda yakumaruwa” zvinaganga mbuto idapaurwa pantsi pamutemo
waPharamende futi idapapiwa wanhu najira yamutemo watsika zathu
zvichitungamirirwa naNyakawa.
“Bhiri raBumbiro raMitemo” zvinaranga bhiri ramutemo uchiri kugadzirwa
zvakuti ukadzawa mutiemo, unatsandura zvidanyorwa muBumbiro
raMutemo uno;
“Dare ramirandu” rinaona nazvaBumbiro ramutemo” zvinaranga dare ramirandu
rinaona nazvabumbiro ramitemo ridaumba kubudikiza naChigwimbu 162
(a)
“ Nyaya ina chakuita naBumbiro raMitemo” zvinaranga nyaya inachakuita
namabvisisiro, kuchengetezwa kana kusenzeswa kwaBumbiro raMitemo
ino;
“Mutemo watsika” zvinaronga mutemo unaenderana natsika namagariro aboka
kana ndaraunda yamuZimbabwe podi ipi zvayo;
“Mutemo wahunhu hunaringirwa” zvinaranga mutemo udanembwa pantsi
iro maererano nazvawanhu hunaringisirwa kunhengo zachikwata
zidafundiswa nazvawanhu uhu, pabodzi nawanasenza basa iri zvisira
svaintsika zentse, pawo wananga wachiita basa podi pawanakomerwa
kuita basa ninga kundiswa kudaita iwo.
“Chigwimbu chidafundira zvakukoya dziko’ zvinaranga—

152
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

(a) Mauto amumadzi, apantsi naamunjuru


(b) Mapurisa
(c) Magadhijeri
(d) Rina boka ripi ridaumba nachinangwa—
Chakuita basa rahurumende kuburikiza naMitemo waPharamende,
zvikadziwiswa namutemo uyu kuti ichi chigwimbu chidafundira
zvakukoiwa kwadziko.
“Instiku yacho” zvinaranga intsiku inatoma kusenza Bumbiro raMitemo ino
ninga kupanganidzwa kuti mundima (3) (2) yanhamatiswa 6;
“Mutemo uri maererano namavhoti zvinaranga mutemo waPharamende
unatungamirira kuitwa kwamavhoti pantsi paBumbiro raMitemo uno;
“Mwaka wazvamare” zvinoranga ngani yamwezi kumi namiiri inapera intsiku
ya 31 Zvita.
“Basa” zinabataniza samba pamberi pachinhu chinaitwa pabasa renero;
“Gazette” zvinaranga gwaro rina masoko ahurumende kubataniza zvinango
zvingadzaburiswa zvichitimizira masoko adatoma kubuda.
“Mavhoti ikuru” zvinaranga mavhoti ikuru yadziko yentse pachisaruswa—
(a) Mutungamiri wadziko, watewezeri waMutungamiri wadziko
nanhengo zaPharamende;
(b) Nhengo zamapoka anatungamirira makhanzuru akumaruwa;
“Hurumende” zvinaranga yaZimbabwe;
“Wanasenza wari pantsi paHurumende” zvinaronga sungano kana kambani
zvinasenza nakuita mabasa awo wahirairwa zvakuita naHurumende podi
namunhu adaemera Hurumende kuburikiza nakuona mugowe wampfuma
udakura musangano podi kambani kana zvinangowo zvidadero.
“Dare” zvinaranga Seneti kana rawanagadza mitemo yaDziko, kunza kwakunga
adapasiwa inanango panganidzo;
“Khomisheni idazviemera” zvinaranga Khomisheni idarangwa muchigwimbu
232;
“Mutongi” zvinaranga mutongi wadare ramirandu ramitemo, Dare ramirandu
rapanchengerenga, Dare ramirandu rapajaura, Dare ramirandu
rinawona nazvawasenzi nawasenzerwi kana Dare ramirandu rinawona
nazvautungamiri;
“Khomisheni inaona nazvautongi” zvinaranga Khomisheni ina dzina iri
idaumbwa nakuburikiza naChigwimbu 189;
“Mutemo” zvinaranga—
(a) Zventse zvidabvi zviitwe pantsi paBumbiro raMitemo uno kana kuti
pantsi pamutemo waPharamende
(b) Zventse zvidadziwiswa mumutemo udanembwa;
(c) Mutemo wentse usina kunembwa asi chisenza muZimabbwe, zventse
namutemo watsika namagariro;
“Zvinatenderwa” ninga zvingatenderwi”, “zviripamutemo” ninga zvisiri
pamutemo” zvinada kududzirwa nazvazvinaronga;
“Gweta” zvinaranga munhu anatenderwa kusenza basarazvamitemo

153
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

muZimbabwe;
“Kanzuru yakumaruwa” zvinaranga kanzuru idarangwa. Idarangwa nazvayo
muchigwimbu 3 Chachitsauko 14;
“Nhengo”, zvinaenderana—
(a) Khomisheni kana rina boka ridaumbwa naBumbiro raMitemo ino,
zvinabataniza sachigaro namutewezeri wasachigaro;
(b) Naboka razvamitemo, kanzuru yadunhu rikuru kana yataundi kana
khanzuru yakumitanha nakumaruwa, zvinaranga munhu adagadzwa
kana adakhetwa kana kusaruzwa kuti apinde mukanzuru, muboka
rawatungamiri kana rinango Boka—
(i) Rinawona zvamitemo, kanzuru yadunhu rikuru kana yaguta
podi kanzuru yakumaruwa.
(ii) Rinabasa rakutungamira basa raboka razvamitemo, Khanzuru
yadunhu rikuru podi yathaundi kana kanzuru yakumaruwa;
“Nhengo yaPharamende” zvinaranga Seneta kana nhengo yaDare rawanagadza
Mitemo yadziko;
“Khanzuru yathaundi” zvinaranga kanzuru idaumbwa kuburikiza nachigwimbu
269 ichiumbirwa thaundi.
“Dunhu rathaundi” zvinaranga thaundi raBulawayo kana thaundi raHarare;
Zvichienderana nakuti nfiripi riri kutangwa.
“Gurukota” rinabatanizira munhu ari kuita basa Gurukota, hazvinanyi nadzina
raanga daidzwe naro.
“Mutemo wadziko” zvina ranga mutemo waPharamende kana mutemo
udanembwa, udaikkwa pantsi pamutemo waPharamende;
“Mhiko” inabanizira kutenda;
“Mirandu” zvinaranga mirandu podi ngwegwe inasungisa;
“Ngani yampfumvu idanyangarisa” zvinaranga ngani yakuti kudziwiswe kuti
yadi ngani yanyatwa mudziko pantsi pachigwimbu 113;
“Munhu” zvinoranga munhu adazviemera – podi boka rawanhu waungana
nakuda kwamutemo podi zvisinai namutemo;
“Mutungamiri wadziko” zvinaronga mutungamiri wadziko yaZimbabwe;
“Mutungamiri waSeneti” zvinaronga mutungamiri waSeneti adasaruzwa
kuchiteerwa zviri muchigwimbu 122.
“Khanzuru yadunhu ridakura” zvinaranga khanzuru idaumbirirwa chinhu rikuru
risiri thaundi kuburikiza nachigwimbu 268;
“Basa raHurumende” zvinanga basa raHurumende rinatambirisirwa mare;
“Museenzi waHurumende” zvinaranga munhu ari kuia basa podi kuti
adafanakubata mupando mubasa raHurumende;
“mabasa akmakoiwa kwanyka” zvinaranga basa rakukoya dziko ridarangwa
muchigwimbu 207
“Nyakwawa Seneta” zvinaranga Nyakwawa adasaruzwa kuti aite nhengo
yaSeneti kuchiezerwa zviri muchigwimbu 120 (1) (b) kana (c )
“Kusangana” zvinaranga ngani yakuti zaSeneti nazaDare rawanagadza mitemo
yadzikom zinanga zichiita misangano pasina kupuma kubatanizira ngani
yekuti dare raSeneti naDare rawanogadza mitemo yadziko ananga

154
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

achisenza mumakhomiti,
“Intsiku yakusangana” zvinaranga intsiku podi ipi zvayo yapakuti pasondo
ridapanganidzwa mumiemoinateezwa mudare rawanagadza mitemo
yadziko kana Seneti kuti ndiintsiku yakusangana hazvinai nakuti dare
renero harisangani intsiku yeneyo.
“Murangi” zvinaranga murangi waDare rawanagadzamutemo yaDziko
adasaruzwa kuchiteezwa zviri muchigwimbu 126;
“Mitemo inatewezwa” inaenderana napodi ipi zvayo inada kuitwa na—
(a) Seneti zvinaranga kuti mitemo inatewezwa naSeneti;
(b) Dare rawanagadza mitemo yadziko, zinaranga kuti mitemo
inatewezwa naDare rawanagadza mitemo yadziko
(c) Seneti naDare rawanogadza mitemo yadziko zvidabatana,
zvinaranga mitemo inatewezwa namapoka aya adabatana; idaumbwa
kuchiteezwa zviri muchigwimbu 139;
“Boka razvamitemo” zvinaranga—
(a) Khomisheni idaumbwa pantsi paBumbiro ramitemo
(b) Boka ramitemo ridaumbwa pantsi pamutemo waPharamende
nachinangwa chidapanganidzwa mumutemo weneyo, rina nhengo
zaro zizhinji zidapiwa basa namutungamiri wadziko
Mutewezero wamutungamiri wadziko, gurukota, mutewezeri waGurukoka,
rina boka razvamitemo podi nakomkisheni idaumbwa pantsi paBumbiro
raMitemo ino;
“Zvinasenzerwa pamutemio” zvinaranga podi chipi chinasimba ramutemo,
chinaumbwa namutungamiriri wadziko, mutewedzeri wamutungamiri
wadziko, gurukota podi munango munhu kana boka ridaumbwa pantsi
paBumbiro raMitemo podi pantsi paMutemo waPharamende;
“Mutero” unabataniza mare zinapagaroswo nguwa nanguwa, mare zinapagarwi
zidanangana nachirongwa podi mare zinaringisirwa kupagarwi;
“Nyakwawa” zvinoranga munhu adakhetwa kuchiteezwa zviri muchigwimbu
283;
“Zimbabwe” zvinaranga dziko raZimbabwe;
“Khomisheni inawona nazvamavhoti muZimbabwe” zvinaranga Khomisheni
inadzina renero idaumbwa kuchiteezwa zviri muChigwimbu 242.

333 Zvidanangana nazvitsauko zvigwimbu nazvina zvidadaro


Kusenzeswa kwaBumbiro ramutemo rino kusingarongezo ku—
(a) Chitsauko, chigwimbu podi Mkhwatikizwa kuchatorwa ninga kuti kuri
kuri kunanga nazvaChitsauko kana Mkhwatikizwa yaBumbiro raMitemo
ino;
(b) Chigwimbu chidoko chinada kubvisisa ninga chinarerwa chigwimbu
chidoko, chachigwimbu chiri kurangwa nazvacho;
(c) Ndima inada kuwerengwa ninga ndima yaMkhwatikizwa, Chigwimbu,
Chigwimbu Chidoka kana kupanganidzwa kwazvidaitwa.
(d) Chindima chidoko chinada kubvisiswa ninga zviro muChigwimbu chidoko
chandima kana chindima chidoko chiri kurangwa nazvacho.

155
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

334 Mazwi ari muushoma anabatanizira ari muuzhinji naari muzhinji


anabatanizirawo ari muushoma
MuBumbiro raMitemo rino, mazwi ari muushoma anabatanizira ari muuzhinji,
naari muuzhinji anabatanizawo ari muushoma.

335 Mathebu namisoro yazvitsawuko nazvigwimbu


Mathebu azviri mukati namisoro yazvitsawuko, zvigwimbu nazvinango
zvidanembwa muBumbiro ramutemo rino hazvisi chigwimbu chaBumbiro ramitemo,
asi zvidandoikhwa basi kutanhuza kuti zvinhu zviri muBumbiro zvikwanise kuoneka
nyore.

336 Zvidanangana nantsiku


(1) Mubumbiro raMitemo pentse padarangwa nazvanguwa pachisenzeswa
intsiku—
(a) Kutoma pantsiku yeneyo kana kuti kubudapaintsiku idarang w a, intsiku
yacho yeneyo haiwerengwi panguwa inanga ichirangwa nazvayo;
(b) Panapera dzuwa kana kuti kusvika intsiku idatarwa, dzuwa podi intsiku
yacho ineda kuwerengwa pangani irikurangwa nazvayo.
(2) Zvichienderana nazviro muBumbiro remitemo rino, pentse pakuti nguwa
inada kuitwa chinhu ninga kunembwa kudaitwa muBumbiro ramitemo uno unanga
iri intsiku yamugobera, sondo podi intsika yazororo radziko yentse, ngani yachanga
chichida kuitwa inatikuthizirwa, futo chinhu chenecho chinadzaitwa intsika inoteera
isiro mugobera, sondo kana zororo radziko yentse.
(3) Panarangwa nazvamwezi muBumbiro ramitemo rino zvkinganga zvichirewa
mwezi wapakarenda, nguwa yamwezi ichatoma kuwerengwa intsiku irikurangwa
nazvayo kusvika paintsiku idafanana narenero ramwezi panaperera nguwa iti kurangwa
nazvayo.
(4) Kuranga muBumbiro raMitemo rino pasina kujekesa kuti nguva iri kurangwa
ndigore kunada kubvisiswa nakuti ndinguwa idarapa mwezi khumo namiwiri.

337 Zvidanangana nawabati wamipando


Pentse panarangwa nazvamubati wamipando muBumbiro raMitemo rino
kuburikidza nadzina rinaranga hofisi yamunhu weneyo, zvibatanizira munhu podi upi
zvache anatenderwa namutemo kuti ayemere hana kuti aie mabasa ahofisi yeneyo.

338 Zvidanangana napharamende


Mubumbiro raMitemo rino, panadiwa kuti gwaro ranhoroondo yazvidaitika
riendeswe kuPharamende, gwaro iri rinada kupihwa hana kusumwa kuSeneti nakudare
rawanagadza mitemo yadziko.

339 Mazano nakubvunza mazano


(1) Pentse panadiwa naBumbiro raMitemo rino kuti munhu kana boka ritore
matanho kuburikidza namazano amunango munhu, munhu weneyo kana boka renero
rinada—
(a) Kudziwisa una munhu uyu, kuburikiza natsamba zvache anaringisirwa
kuita, nakupasa munhu ruziwo rudakwana kuitira kuti munhu uyu abvisise
maemero nazvinadzaitika nakuda natangwe rachiitika nakuda natanwe
rachiitiko ichi;

156
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

(b) Kuwonesa munango munhu mukana udakwana wakuti atanhuze


namazano;
Podi munhu kana boka zvinaringisirwa kuteezwa mazano ananga apasiwa namuna
munhu;
(2) Pentse panadiwa naBumbiro raMitemo rino kuti munhu podi boka ribvunze
mazano kubuda kuna una munhu, kana kutora matanho mutsure mwakubvunza mazana
kuna munanga munhu weneyi bodi boka renero rinada—
(a) Kudziwisa una munhu, kuburikidza natsamba, zvinaringisirwa kuita,
nakudzapa munhu weneyu ruziwo rudakwana, kuitira kuti munhu weneyu
abvisise maemero nazvinadziitika nakuda kwachiitiko chenechi;
(b) Kuonesa munango munhu mukana udakwana wakuti abatsire mazano
pana zvaanada kuita;
(c) Kunyatsakufungisa nazana podi zvinafungwa namanango munhu kuti
ndizo zvinada kuitwa panyaya yeneyi;
Asi munhu podi boka harimanikidzwi kutewezera zvinafungwa namunango munhu
uyu kubcci ndizvo zvinada kuitwa.

340 Kuikhwa kwawanhu pamipando


(1) Kunza kwazidadziwiswa muBumbiro rino, samba rakuika pamupando
pantsi paBumbumbiro raMitemo rinabatanizawo samba ridatodzana na—
(a) rakuhirinza munhu pamupando mnubodzi basi;
(b) rakupasa munhu mupando wapajauru podi kumuchosa kunaina hofisi
ichipinda muhofisi yeneyo;
(c) rakuti munhu afanakubata mupando
(d) rakupa munhu mupando unanga uchina munhu munango ayema basa
adaemera kudzereka basa refu.
(e) Rakudzika podi kusiyana zvinarikngisirwa pakusenza kwamunhu weneyo
pabasa renero kubataniza mare inatambiriswa munhu uyu, ngani yananga
ari pabasa nazvina zidadeka zvinapasiwa munhu pache anareka basa.
(f) Pachitewezwa Bumbiro raMitemo ino, kumiswa podi kusingwa munhu
uyu basa,
(2) Kana wanhu wairi podi kana kutarika wari pamupando mubodzi nakuda
kwakuti munango ananga apasiwa mupando uyu panguwa iyi muridzi wamupando
aripahupuma achiemeraa pakudzereka mupando, munhu adapeisira kupiwa mupando
anada kutorwa nakuti ndiye ega muridzi wamupando weneyi.
(3) Zvichienderana nazviri muBumbiro raMitemo rino, mutemo waPharamende
unapusa kuti panongezwe mutewezeri kana watewezeri wamunhu podi upi zvache ana
mupando uri pantsi paBumbiro raMitemo ino, mutemo uyu unapusa kudziwisa mabasa
amutewezeri kana watewezeri awa nazvanada kupagarwi.
(4) Kana pakanongezwa mutewezeri kumunhu ari pamupando kuborikidza
naBumbiro ramitemo ino, mutewezeri uyu anapusa kuita basa podi ripi zvaro
rinaringirwa pamupando uyo pentse pananga muridzi wamupando adikukonerwa kuita
basa natangwe podi ripi zvaro.
(5) Zvichienderana naMutemo podi upi zvawo uri muBumbiro rino unapusa
kupungura nguwa kana mikana inakwanisa kuti munhu aya ari pamupando, munhu
ananga areka mupando udagadzwa naBumbiro raMitemo rino anapusa kuhirinzwa
pabasaa kana adakonzera pamupando uyu.

157
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

341 Kureka mabasa


(1) Munhu podi upi zvache adanongezwa kana kusaruzwa kuikwa pamupando
chidagadzwa pantsi paBumbiro raMitemo rino, anakwanisa kureka mupando uyu
kuburikiza nadziwiso idanemberwa kumunhu adamukheta kana kumusaruza asi kana
wari wanhu awa—
(a) Mutungamiri wadziko, dziwiso inada kunemberwa kuMuringi;
(b) Mutungamiri waSeneti kana mutewezeri wache, dziwiso inada
kunemberwa kuMunembi waPharamende kana kudziwiswa kuSeneti.
(c) Murangi kana mutewezeri waMurangi waDare rawanagadza mitemo
yadziko, dziwiso inada kunembwa kuMunembi waPharamende kana
kudziwiswa kudare rawanagadza mitemo yadziko;
(d) Seneti, dziwiso inada kunemberwa kuMutungamiri waSeneti;
(e) Nhengo yaDare rawanagadza mitemo yadziko, dziwiso inada kunemberwa
kuMurangi;
(f) Nhengo yakhanzuru yanhu rikuri, dziviso inada kunemberwa kuna
sachigaro wakhanzuru.
(g) Nhego yakhanzuru yathaundi, dziviso inada kunemberwa kuna meya
wathaundi;
(h) Nhengo yakhanzuru yakumaruwa, dziviso inada kunemberwa
kumutungamiri wakhanzuru wakhanzuru iyi;
(2) Kureka basa kwamumhu achibuda pamupando udagadzwa naBumbiro
ramitemo rino kutongana pantsiku kana guwa iri padziwiso yakureka basa, kana kuti
pasina intsiku podi nguwa idaikwa, panatambirwa dziwiso iyi namunhu anemberwa
kana kuti namunango munhu adatenderwa naanga anemberwa kuti aitambire.

342 Kuitwa kwamabasa nazvina zvidadaro


(1) Simba, mvumo kana kodzero zvipiwa naBumbiro ramitemo rino zvinapusika
kuitwa, nabasa naBumbiro raMitemo rino rinada kuitwa pazvinanga zvidakodzera kuti
zviitwe.
(2) Mapoka entse akaumbwa naBumbiro raMutemo rino anamasimba entse
adakodzera akuti adzazise zvinangwa zvawo nakuiita mabasa awo.
(3) Pananga padapiwa samba, mvumo kana kodzero naBumbiro raMitemo
rino, nanango masimba kana podi zina kodzero podi zipi zvazo zidakodzera kana
zinathanhuza basa iti zinatorwa ninga zapasiwawo.

343 Kana munhu achibvi haasi pamupando mumabasa ahurumende


Tichiringisina nazvaBumbiro raMitemo ino, wanhu hawabvi waripamupando
yaHurumende natangwe rakuti wanaona mare yapenjeni, wanatambira chidimbu
chamare zawanatambira, wanatambira mare yakureka basa podiwo inango mare
inachakuita nabasa ridambosenza iwo muhurum.

344 Uwandu hwanhengo hunadikanwa kuti musangano uitwe naku-


sawa pamusangano wamapoka adaumbwa paBumbiro raMitemo
(1) Boka ridaumbwa naBumbiro raMitemo rino kana kuti riri pantsi paBumbiro
raMitemo rino ripapusa kusenza podi pasina zina nhengo zaro, ndokunga nhengo
raboka iri zinapa mvumo kana kuti zinaita kuti zvinafanira kuitwa zviitike zina uwandu
hunadikanwa.
(2) Kunza kwakunga Bumbiro raMitemo podi mitemo unadziwisa maitirwo

158
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

abasa muboka renero, uwandu hwachikamu chiri pakai napakati hwanhengo zentse
zaboka podi ripi zvato ridaumbwa pantsi paBumbiro raMitemo, podi kuti naBkumbiro
raMitemo rino ndiko uwandu hunadikanwa kuti basa riitwe.
(3) MuBumbiro raMutemo rino, pentse panarangwa nazvamavhoti anati—
(a) Uwandu hwaVhikamu chiri pakati napakati hwanhengo zaboka rina
nhengo zisingakwanisi kupautwa kuikwa muzvipoka zviiri zvidaenzana.
(b) Uwandu hazvikamu zviiri kubuda muzvitatu zvanhengo zaboka rina
nhengo zisingakwanisi kupaurwa kuikwa muzvipoka zvitatu zvidaenzana;
(c) Uwandu hazvikamu zvitatu kubuda muzvinayi zvanhengo zaboka
rina nhengo zisingakwanisi kupaurwa kuikwa muzvipoka zvinayo
zvidaenzana;
Zvinafanira kutorwa ninga kuti uwandu hwamavhoti haafaniri kuita kushoma,
kutharika nhamba idadzraa inatewera chikamu chapakati napakati, zvikamu zviiri
kubuda muzvitatu podi zvikamu zvitatu kubuda muzvinayi zvichienderana nauwandu
hwanhengo zeboka iri hudaema tini.
(4) Pentse panarangwa nazvanhengo zentse zaPharamende pananga pachirangwa
zvauwandu hwawanhu wentse wanhengo zaPharamende pangani yeneyo.

345 Kupokana kwamagwaro adasiyana aBumbiro raMitemo


Kana pakaita kupokana pakati pazvidasiyana siyana zvidanyorwa nazvaBumbiro
raMitemo rino, Bumbiro raMitemo ridanembwa naChizungu richisenzeswa.

346 Kupokana kwazvinembwa zvidasiyana zvaBumbiro raMitemo


Pananga paita kupokana pakati pezvidasiyana-siyana zvidanembiwa nazvaBumbiro
ramitemo rino, zvidanembiwa nachiRungu ndizvo zvichaseenzeswa.

MKHWATIKIZWA 1 (Chigwimbu 4)

Mureza Wadziko, Nyimbo Yadziko, Mucherechezo Wadziko Namudhindo Wadziko

CHIGWIMBU 1

Mureza Wadziko

CHIGWIMBU 2

Nyimbo Yadziko (Chibarwe)

1. Simuzani mureza wathu waZimbabwe


Idabarwa namuriro wachimurenga;
Namaropa mazhinji amagamba
Tiyiziwirire zvikerema zventse
Ngarikomborerwe dziko raZimbabwe.

159
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

2. Ringani dziko ridatsimizwa


Namabango, naturudzi zvidadekesa.
Madzi ngaagwe, minda ipase poso
Waseenzi wadekedzerwe, dungwe rigorwe
Ngarikomborerwe dziko raZimbabwe

3. Murungu komborerani dziko raZimbabwe


Dziko rawakuru wathu wakare tentse;
Kubuda kuna Zambezi mupaka kuna Limpopo.
Nawatungamiri waite ndaramo,
Ngarikomborerwe dziko raZimbabwe.

CHIGWIMBU 2

Nyimbo Yadziko (Nyimbo)

160
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

161
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

CHIGWIMBU 3

Mucherechezo Wadziko

CHIGWIMBU 4

Mudhindo Wadziko

MKHWATIKIZWA 2 (Chigwimbu 87)

Kuchesva Kwakodzero Pangani Yamijegwa Yidanyangarisa Mudziko

Kuduzira Mkhwatikizwa 1

1. MuMkhwatikizwa ino—
“musungwa adakoyiwa” zvinaranga munhu aadaikhwa mukusungwa pantsi
pemutemo unaseenzeswa pangani yamijegwa yidanyangarisa mudziko
unabvumiza kusungwa kwawanhu nechinangwa chekudzivirira
kuenderera mberi kwemujegwa;
“mutemo wakudetsera mujegwa yidanyangarisa” zvinaranga mutemo
udanembwa unabvumiza kutorwa kwematanho ekugadzirisa zvinhu
pangani yamijegwa yidanyangarisa mudziko;
“kodzero kana kusununguka kwawanhu kudakoshesesa” zvinaranga kodzero
162
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

kana kusununguka zvakatsanangurwa muChigwimbu 2 chaChitsawuko


4;
“Dare rakuwongorora” zvinaranga dare ridarangwa nazvaro mundima 3(1).

Pangasvikwa mukuchesva kwakodzero kana kusununguka kudakoshesesa


kwawanhu

2. (1) Mutemo wakudetsera mijegwa yidanyangarisa unapusa kutapuza kodzero


zawanhu muchigwimbu 87.
(2) Kana kukadziwiswa kuti paita mujegwa yidanyangarisa mudziko
kuchitewezva zviri muchigwimbu 113 zvidanangana nambzvimbo ibodzi yadziko
raZimbabwe, mutemo wakudetsera mujegwa yidanyangarisa haungachesvi kodzero
zawanhu nakusununguka kwawanhu kuchishandiswa zviri muMkhwatikizwa ino
mudzimwe mbzvimbo dzeZimbabwe dzisina mujegwa.

Dare rawanawongorora nazvawasungwa

3. (1) Mutemo wakudetsera mujegwa yidanyangarisa unobvumira kuisva


muusungwa kwawanhu nechinangwa chekudzivisa mujegwa unada kuita kuti kudzikwe
dare rawanawongorora mhosva yawasungwa.
(2) Dare rawanawongorora nazvawasungwa rinada kuikhwa naMutungamiri
wadziko achipihwa mazano neKhomisheni inawona nazvaUtongi pabodzipo nakuti
abvunza veKhomiti inawona nazvaMitemo inada kutewezwa.
(3) Dare rawanawongorora nazvawasungwa rinada kuumbwa newanhu awa—
(a) sachigaro, uyo anada kunga ari mutongi kana kuti akambowa mutongi;
pabodzipo nakuti
(b) pane dzimwe nhengo mbiri, imwe yadzo—
(i) ari kana kuti akambowa mutongi kana kuti akakodzera kuikhwa
semutongi;
(ii) akange ari mejasitiri muZimbabwe kwemakore anosvika kana
kupinda manomwe; kana kuti
(iii) ari munhu awa nemakore manomwe kana kupinda akakodzera
kuseenza segweta muZimbabwe.

Kodzero zidakoshesesa yawasungwa

4. (1) Wasungwa wentse


(a) wanada kudziwiswa nekukasika kunogoneka, pabodzipo nakuti chero
zvaita sei mukati memazuwa manomwe, zvikonzero zvekusungwa kwavo;
(b) wanada kubvumizwa nekukasika—
(i) wachizvibhadharira, kutsara nekubvunza mazano kugweta
rawanozvitsarira pachavo pabodzipo nakuti pakawanzika; kana kuti
(ii) kana wachida, kubvunza mazano kugweta rawananga watsvagirwa
neHurumende pabodzipo nakuti richibhadharwa neHurumende;
pabodzipo nakuti wanada kudziwiswa nekukasika kunogoneka maererano nekodzero
dzavo dziri mundima ino; pabodzipo nakuti
(c) wanada kubatwa zvakanaka pabodzipo nakuti zvine ruremekedzo

163
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

rwechiremerera chemunhu.
(2) Panodiwa kuti musungwa apiwe ruso kuburikidza nazviri mundima ino—
(a) ruso urwu runada kupihwa mumutauro unonzvisisva nemusungwa;
pabodzipo nakuti
(b) kana musungwa asingapusi kuyerenga kana kunemba, chinembva chipi
avachene china ruso urwu chinada kusanangurwa nanjira inaita kuti
abvisise.

Kuwongororwa kwemhosva yawasungwa

5. (1) Murandu wamusungwa mumwe nemumwe inada kuendeswa kudare


rawanawongorora murandu yawasungwa mukati memazuwa gumi mutsure
mekusungwa kwake kekuthanga pabodzipo nakuti dare iri rinada kudziwiswa zita
remusungwa, mbzvimbo yaakachengeterwa nezvikonzero zvekusungwa kwake.
(2) Murandu wamusungwa mumwe nemumwe inada kudzorerwa kudare
rawanawongorora murandu yawasungwa mutsure memazuwa makumi matatu oga
oga kubuda pazuwa rakapedzisira kuwongororwa murandu yake. Murandu inapusa
kudzorerwa kudare iri mutsure memazuwa mashoma kupinda makumi matatu kana
zvirizvo zvanzi zviitwe nedare iri.
(3) Dare rawanawongorora murandu yawasungwa rinada kutarisisa murandu
dzese dzarinanga rapihwa nekukasika.
(4) Pakutongwa kwamurandu kwentse kunaitwa nadare rawanawongorora
murandu yawasungwa, wasungwa wana nkani ziri kuwongororwa wanada kubvumirwa
kuwa pakutongwa uku kuti wataure nkani zawo pachezvawoo kana kuti, kana wachida—
(a) kuburikiza namagweta awananga wapiwa naHurumende pabodzipo nakuti
achibhadharwa naHurumende; kana kuti
(b) wachizvibhadharira, kuburikidza nagweta rawananga wazvitsarira
pachavo.
(5) Sezviri kurangwa mundima nyai (1) maererano nengani yemamazuwa
gumi iyo inosanganisira ngani pfupi dziri pantsi pemazuwa gumi zausungwa asi
dzikaverengwa pamwe chete dzichisvika pamazuwa gumi, asi kana musungwa
akasunungurwa mukati memazuwa gumi mutsure mekunga asungwa kakuthanga
pabodzipo nakuti akazoiswa muhusungwazve mukati memazuwa gumi abva
mukuphutumurwa.

Mpfungwa zadare rawanawongorora mirandu yawasungwa

6. Mutsure mekuwongorora murandu wamusungwa, dare rawanawongorora


murandu yawasungwa rinapusa kunemba pfungwa dzaro kubazi raHurumende rinanga
rakati munhu asungwe richizivisa kuti musungwa uyu oramba ari muusungwa here
kana kuti kwete. Bazi raHurumende iri rinada kuita zvinanga zvanzi zviitwe nedare
rawanawongorora murandu yawasungwa.

Wasungwa wananga wasunungurwa hawadi kusungirwa murandu ibodzi zvakare

7. (1) Musungwa ananga asunungurwa kuburikidza neripoti inanga yaitwa


nedare rawanawongorora murandu yawasungwa ichitaridza kuti hapana chikonzero
chakasimba chekuti munhu ave muusungwa, haadi kuzosungwa zvakare nemurandu

164
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

inoratidza kufanana kwakanyanya neyaakambosungirwa pekuthanga.


(2) Takanangana nandima ino, munhu anabvi asungirwa murandu yakafanana
neyekuthanga kunza kwakutoma dare rawanawongorora murandu yawasungwa rapa
ripoti yakuti, semaonero aro, pane zvikonzero zvitsva pabodzipo nakuti zvine musoro
zvinoita kuti munhu asungwe futi.

Kudziwirira musungwa kuti asakwiza murandu kumatare

8. Mkhwatikizwa ino haidi kubvisisa sekuti iri kudziwisa kodzero wamusungwa


yekuenda kudare ramirandu achipikisa kuwa pamutemo hwakusungwa kwache,
hazvinanyi nakuti nkani yache iri pamberi padare riwanawongorora murandu
yawasungwa kana kuti nkabe

MKHWATIKIZWA 3

(Zvigwimbu 94, 104, 114, 122, 123, 126, 127, 128, 185, 259, 272, 310 ne320)

Kupika Nekubvumiza

Zvinada kucherechezwa:
1. Munhu anada kuita kupika ipi zvayo zvayenepane zinatevera anogona, ndokunga
achida, kungobvumira panzvimbo yekushandisa mashoko adapihwa pano.
2. Kana munhu ari kuita kupika yipi zvayenepane zinatevera, kana kuti ari
kubvumiza mashoko anotevera, adasiyanisa mashoko akupika kana ekubvumiza nanjira
yakuti hazvina chazvinakanganisa zvidanyanya, kusiyanisa kweneko hakunyanganizi
kukosha kwakupika kana kwakubvumiza uku.

Kupika Kana Kubvumiza Kwakuwimbika

Ine,.............................................. ndinapika [kana kubvuma namutima wentse]


kuti ndichatendeka nakuzvipira kuZimbabwe nakuteweza mitemo yaZimbabwe.
Saka ndibatsireni Mwari. [Apa panosiiwa pakubvumiza]
Kupika yeneyi kana kubvumiza kweneku kunaitwa pamberi pamunhu adabvi ndiye
anaiitisa pamutemo wakakodzera.
Kupika Kana Kubvumiza Kwabasa

IIne,.............................................. ndinapika [kana kubvuma namutima wentse]


kuti ndichaseenzera Zimbabwe zvidadeka namuchadi muhofisi ya.............................

Saka ndibatsireni Mwari. [Apa panasiiwa pakubvumiza]
Kupika yeneyi kana kubvumiza kweneku kunaitwa pamberi pamunhu adabvi ndiye
anaiitisa pamutemo udakodzera.

Kupika Kana Kubvumiza Kwamutungamiri Wadziko Newatewezeri Vemutungamiri

Ine,.................................................... ndinapika [kana kubvuma namutima


wentse] kuti saMutungamiri wadziko [kana kuti mutewezeri waMutungamiri wadziko]
raZimbabwe, ndichatendeka kuZimbabwe pabodzipo nakuti ndichateerera, kukoshesa
nakukoya Bumbiro ramitemo nayina mitemo yaZimbabwe, pabodzipo nakuti—

165
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

• ndichakuchizira zventse zvinaita kuti Zimbabwe ikhuphuke, nakugudisa


zventse zvinganyangaze Zimbabwe;
• ndichakoya nakukuchizira kodzero zawanhu waZimbabwe;
• ndichaita basa rangu nantsimba zangu zentse nakudziwa kwangu nakupusa
kwangu kwentse ndiri pakuwimbika kwahana yangu; pabodzipo nakuti
• ndichazvipira kuti zvinhu zvidekere Zimbabwe newanhu wayo.
Saka ndibatsireni Mwari. [Apa panosiiwa pakubvumiza]
Kupika uku kana kubvumiza uku kunaitwa pamberi paMukuru wawatongi kana kuti
kana paribe, pamberi pamutongi anamutewezera ananga aripo.

Kupika Kana Kubvumiza Kwegurukuta Rahurumende

Ine,.................................................... ndinapika [kana kubvuma namutima wentse]


kuti ndichatendeka kuZimbabwe nemuhofisi yamutewezeri waGurukuta raHurumende,
ndichakoshesa Bumbiro ramitemo nayina mitemo yentse raZimbabwe; pabodzipo nakuti
ndichabatsira Mutungamiri waZimbabwe namazano ndidasununguka pabodzipo nakuti
nemafungiro angu adadeka petse pandinabvi ndiite izvi, kuitira kuti basa raHurumende
raZimbabwe rifambe zvidadeka, kuti handizotauri zviri pachena kana nechibhende,
zvidazera zventse zvinanga zvakurukurwa muDare raMakurukota aHurumende
kana zvina zvidazera zvinanga zvazivisva kwandiri pandinanga ndichiita basa rangu
saMutewezeri waGurukuta raHurumende; pabodzipo nakuti kuti pakuita zvinhu zventse,
ndichaita basa rangu nakuvimbika pabodzipo nakuti napentse pandinapusa.
Saka ndibatsireni Mwari. [Apa panosiiwa pakubvumiza].

Kupika Kana Kubvumiza Kwemutewezeri Wegurukuta Rahurumende

Ine,.................................................... ndinapika [kana kubvuma namutima wentse]


kuti ndichatendeka kuZimbabwe namuhofisi yaMutewezerii weGurukuta raHurumende,
ndichakoshesa Bumbiro ramitemo nayina mitemo yentse raZimbabwe; pabodzipo
nakuti kuti ndichabatsira Mutungamiri waZimbabwe nemazano ndidasununguka
pabodzipo nakuti nemafungiro angu adadeka pese pandinabvi ndiite izvi, kuitira kuti
basa raHurumende raZimbabwe rifambe zvidadeka, kuti handizotauri zviri pachena
kana nechibhende, zvidazera zventse zvinanga zvakurukurwa muDare raMakurukota
aHurumende kana zvina zvidazera zvinanga zvazivisva kwandiri pandinanga
ndichiita basa rangu seMutewezeri weGurukuta raHurumende; pabodzipo nakuti kuti
pakuita zvinhu zventse, ndichaita basa rangu nekuvimbika pabodzipo nakuti nepose
pandinapusa.
Saka ndibatsireni Mwari. [Apa panosiiwa pakubvumiza]
Kupika uku kana kubvumiza kweneku kunaitwa pamberi paMutungamiri wadziko
kana kuti, kana asipo, pamberi pamukuru wawatongi kana kuti kana paribe, pamberi
pamutongi anomutevedzera ananga aripo.

Kupika Kana Kubvumiza Kwanhengo Yapharamende

Ine,.................................................... ndinapika [kana kubvuma namutima wentse]


kuti ndichatendeka kuZimbabwe, kuti ndichakoshesa Bumbiro ramitemo nayina
mitemoyentse raZimbabwe, pabodzipo nakuti kuti ndichaita basa rangu saSeneta
kana senhengo yaboka raWanaikha Mitemo yadziko (zvichienderana nezvinanga
zvakakodzera) nakuvimbika pabodzipo nakuti nepese pandinapusa.
Saka ndibatsireni Mwari. [Apa panosiiwa pakubvumiza]

166
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

Kupika uku kana kubvumiza uku kunaitwa pamberi peMunembi waPharamende.

Kupika Kana Kubvumiza Kwemutongi

Ine,..................................................... ndinapika [kana kubvuma namutima wentse]


kuti ndichatendeka kuZimbabwe pabodzipo nakuti kuti muhofisi ye.............................
Ndichakoshesa nakukoya Bumbiro ramitemo nayina mitemo yentse raZimbabwe,
pabodzipo nakuti ndichatonga murandu dzese zvakarurama kuwanhu wentse pantsina
kutya, kufarira kana kuvenga pabodzipo nakuti zvinoenderana nazviri muBumbiro
ramitemo nemutemo.
Saka ndibatsireni Mwari. [Apa panosiiwa pakubvumiza]
Kana munhu ananga achiita kupika uku kana kubvumiza uku ari mutongi, kupika uku
kana kubvumiza uku kunada kuitwa pamberi paMukuru wewatongi kana kuti pamberi
pamutongi anamutevezera ananga aripo. Pamwe pese, kupika uku kana kubvumiza
uku kunaitwa pamberi pamunhu adabvi ndiye anoitisa kupika hakupiwa kwazvidaitwa
pantsi pamutemo udakodzera.

Kupika Kana Kubvumiza Kwanhengo Yekanzuru Yedunhu Guru Kana


Yekanzuru Yeguta

Ine,.................................................... ndinapika [kana kubvuma namutima wentse]


kuti ndichatendeka kuZimbabwe pabodzipo nakuti, muhofisi yenhengo yekanzuru
yedunhu guru [kana yeguta] re...................................................., [taurai zita redunhu]
ndichakoshesa Bumbiro ramitemo nayina mitemoyentse raZimbabwe; kuti ndichapa
mazano kuna Sachigaro [kana Meya] wa.................................................... [taurai
zita redunhu] ndidasununguka pabodzipo nakuti nemafungiro angu adadeka pese
pandinabvi ndiite izvi, kuitira kuti basa radunhu rifambe zvidadeka; kuti handizotauri
zviri pachena kana nechibhende, zvidazera chero zvipi zvazvo zvinanga zvakurukurwa
mukanzuru yedunhu guru [kana yeguta] kana zvina zvidazera chero zvipi zvazvo
zvinanga zvaziviswa kwandiri pandinanga ndichiita basa rangu senhengo yekanzuru
iyoyo; pabodzipo nakuti kuti pakuita zvinhu zventse, ndichaita basa rangu nakuvimbika
pabodzipo nakuti nepose pandinapusa.
Saka ndibatsireni Mwari. [Apa panosiiwa pakubvumiza]
Kupika uku kana kubvumiza uku kunaitwa pamberi pamunhu adabvi ndiye anoitisa
kupika hakupiwa kwazvidaitwa pantsi pemutemo wakakodzera.

MKHWATIKIZWA 4 (zvigwimbu 92, 121, 124 ne158)

Zvinadiwa Kuti Munhu Awe Adakodzera Kuvhota

Zvinadiwa kuti munhu anembese kuvhota

1. (1) Zvichienderana nazviri mundima nyai (2) namundima 2, munhu anakodzera


kunembesa kuvhota mugwaro rawavhoti redunhu kana—
(a) ana makore akubarwa gumi namasere kana kupinda; pabodzipo nakuti
(b) ari mugari wamuZimbabwe.
(2) Mutemo wazvakuvhota unapusa kutara zvina zvinodiwa zvina chakuita
nepanogara munhu kuti paite chakadi chakuti wananyoresa kuvhota wanembeswa
mugwaro rawavhoti ridanyanyokodzera, asi zvina zviwedzerwa zvinadiwa izvi

167
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

zvinada kunga zvichibvanana nazviri muBumbiro ramitemo rino, zvikuru sei nazviri
muchigwimbu 67.
Zvinagundisa munhu kunembesa kuvhota

2. Munhu anorambizwa kunembesa samuvhoti—


(a) kana adachengetezwa nachikonzero chakuti murwere wapfungwa pantsi
paMutemo waPharamende una chakuita naurwere hwapfungwa;
(b) kana adabvi nedare ramirandu haagoni kuzviitira zvinhu zvache pachake,
ndokunga kutonga kwdare uku kuchiri kukosheswa; kana kuti
(c) kana adambobatwa namurandu pantsi pemutemo wazvakuvhota pabodzipo
nakuti adabvi naDare ramirandu rapajauru haabvumizwi kunembesa
muvhoti kana kuti adabvi haabvumizwi kuvhota, kwangani yaadabvi
haabvumizwi, asi ngani yacho haidi kupinda makore mashanu.

MKHWATIKIZWA 5 (Zvigwimbu 130 ne131)

Zvinotevezwa Pakuitwa Kwamabhiri Yamitemo Nezvina Zvinhu Mupharamende

KURONGWA KWANDIMA

CHIGWIMBU 1

Kudziwiswa Kwamabhiri Yamitemo, Zvakukurukura Nazvakuruwira

Ndima

1. Tsananguro yeMkhwatikizwa 5.
2. Dare rinowamba Mabhiri yamitemo.
3. Nhengo zinapusa kuparura Mabhiri yamitemo nazvakukurukura.
4. Pharamende haiiti nkani zina chakuita nazvaMabhiri yamitemo yazvamare kana
kuthanga nkani zinada kukurukurwa kana zvikumbiro pamusoro pezvamare
kunze kwekunga abvi iite izvi naMutewezeri waMutungamiri wadziko, Gu-
rukuta raHurumende kana Mutewezeri weGurukuta raHurumende.

CHIGWIMBU 2

Zvinada Kutewezwa Maererano Namabhiri Yamitemo

5. Kufambiswa kwamabhiri yamitemo kubuda kune rimwe dare achienda kuna


rina.
6. Kusawirirana pakati pematare.
7. Mabhiri yamitemo yazvamare.

CHIGWIMBU 3

Maripoti Akhomiti Inawona Nazvamitemo Yapharamende

8. Maripoti aKhomiti inawona nazvamitemo yapharamende maererano


nazvaMabhiri amitemo.
9. Maripoti eKhomiti inawona nazvamitemo yapharamende maererano nenkani

168
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

zazvamitemo.

CHIGWIMBU 1

Kudziviswa Kwamabhiri Yamitemo, Zvakukurukura Nazvakuruwira

Tsananguzo yaMkhwatikizwa 5

1. MuMkhwatikizwa ino—
“Bhiri raMutemo wazvamare” zvinaranga Bhiri raMutemo rinabvumiza—
(a) kudzikwa, kuwedzerwa kana kuderezwa kwemutero kuti zvidekere Dziko;
(b) kugoverwa kwamare, kana kuikha, kuingiza kana kuderedza mare
yipi zvayeneinada kubhadharwa naHomwe raMukuchanizwa wamare
yaHurumende kana imwewo homwe yakachengetwa kana kuti iri
mumaoko eHurumende;
(c) kuingiza kana kuhwiriza chikwereti chamare yadziko kana chadi
kudikanwa;
(d) kuregerera pakukundikana kwekuunganidza mare dzemutero wadziko;
kana kuti
(e) kubvumiza kuseenzeswa kwamare naHurumende zvanga zviribe
kurongwa.

Dare rinathanga Mabhiri ramitemo

2.(1) Bhiri raMutemo rentse zvarene rinapusa kuthangwa mudare raBoka


raWanaikha Mitemo yadziko.
(2) Bhiri raMutemo rentse zvaro, kunze kwaBhiri raMutemo wazvamare, rinapusa
kuthangwa mudare raSeneti.

Nhengo zinapusa kuparura Mabhiri yamitemo nazvakukurukura

3. Zvichienderana nazviri muBumbiro ramitemo rino namitemo inada kutewezwa


muPharamende—
(a) Seneta, podi upi zvache, anapusa kuthanga Bhiri raMutemo muSeneti
kana kutura nkani zakukurukura kana kuunza kuruwira kuSeneti;
(b) Nhengo yentse zvayene yaBoka raWanaikha Mitemo yadziko inapusa
kuthanga Bhiri raMutemo muBoka raWanaikha Mitemo yadziko kana
kutura nkani zinada kukurukurwa kana kuunza kuruwira kuDare;
(c) Mutewezeri waMutungamiri wadziko, Gurukuta raHurumende kana
Mutewezeri weGurukuta raHurumende chero upi zvake anogona kuthanga
Bhiri raMutemo chero ripi zvaro kana kutura nkani zinada kukurukurwa
kana kuunza kuruwira muSeneti kana muBoka raWanaikha Mitemo
yadziko.
(d) nhengo ipi zvayo inanga yawamba Bhiri raMutemo mudare raPharamende
inapusa kuti kana Bhiri raMutemo rainanga yawamba rapasiswa muDare
rainanga iri nhengo, inapusa kundowamba Bhiri raMutemo iri kune rimwe
Dare.

Pharamende haioni nazvankani zina chakuita nazvaMabhiri yamitemo yazvamare


kana kuthanga nkani zinada kukurukurwa kana zvikumbiro pamusoro pezvemare
169
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

kunze kwekunga yanzi iite izvi neMutewezeri waMutungamiri wadziko, Gurukuta


raHurumende kana Mutewezeri weGurukuta raHurumende.
4. (1) Kunza kwakunga Mutewezeri waMutungamiri wadziko, Gurukuta
raHurumende kana Mutewezeri waGurukuta raHurumende ati zviitwe, hapana Dare
pamatare maviri ePharamende rinapusa—
(a) Kupindirira mberi neBhiri raMutemo chero ripi zvaro, kukhanhanisira
kunadzurudza Bhiri raMutemo rinofungidzirwa naMutungamiri weSeneti
kana Murangi, zvichienderana nakuti idare ripi, kuti Bhiri raMutemo iri
riri maererano nazvamare;
(b) Kupindirira mberi nekukurukura nkani dzinanga dzaunzva kuzokurukurwa
nazvazo muPharamende, kukhanhanisira nkani zinada kunadzuruzwa,
dzinofungidzirwa naMutungamiri waSeneti kana Murangi, zvichienderana
nekuti idare ripi, kuti inkani zinada kunga zina chakuita nezvinotevera—
(i) kudzikwa, kuwedzerwa kana kuderezwa kwemutero kuti zvidekere
Dziko;
(ii) kugoverwa kwamare, kana kuikha, kuingiza kana kuderedza mare
ipi zvayo kubhadharwa neHomwe raMukuchanizwa wamare
yaHurumende kana imwewo homwe yakachengetwa kana kuti iri
mumaoko eHurumende;
(iii) kuingiza kana kuhwiriza chikwereti chemare yadziko kana chave
kudikanwa;
(iv) kusiya kukundikana kuunganidza mare zamutero wadziko
kuchienderera mberi; kana kuti
(v) kurega kuseenzeswa kwamare naHurumende zvisina mvumo
kuchienderera mberi.
kana
(c) kutambira kuruwira chero chipi zvacho chingabvi, sakuona
kwaMutungamiri waSeneti kana Murangi, zvichienderana nakuti
idare ripi, chanokumbira kuti kuitwe chinhu chero chipi zvacho
chidapanganidzwa mundima nyai (b).
(2) Ndima nyai (1) haiseenzi paBhiri raMutemo rathangwa, kana zvinada
kukurukurwa muPharamende kana nadzurudzo kana kuruwira chinanga chasvaitsva
naMutewezeri waMutungamiri wadziko, Gurukuta raHurumende kana Mutewezeri
waGurukuta raHurumende.

CHIGWIMBU 2

Zvinada Kutewezwa Maererano Namabhiri Yamitemo


Kufambiswa kwaMabhiri yamitemo kubuda kune rina dare achienda kune rina
5. (1) Bhiri raMutemo rakatangira kuna rina ramatare ePharamende pabodzipo
nakuti rapantsiswa kuDare renero rinada kupfuuzwa kuenda kuna rimwe Dare
nakukasika, pabodzipo nakuti zuwa rinanga raendeswa Bhiri iri kune rimwe Dare
rinada kunyorwa mubhuku reDare rarabva.
(2) Bhiri raMutemo rinanga raunziwa kune rimwe Dare raPharamende rinada
kuthangwa muDare iri nekukasika, pabodzipo nakuti Dare iroro rinapusa kuramba
Bhiri iri kana kuripantsisa risina kunadzuruzwa kana kuti ranadzuruzwa.
(3) Bhiri raMutemo rinanga raendeswa kuna rina Dare raPharamende
sekutsanagurwa kwazvakaitwa mundima ino, rikapantsisva asi rine zvanadzuruzwa
pariri, rinada kudzorerwa kuDare kwarakatangira nenadzurudzo dzinanga dzakatsigirwa

170
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

naMunembi waPharamende, pabodzipo nakuti Dare rinanga rahwirizwa Bhiri raMutemo


iri rinapusa kuriramba kana kuripasisa kana kunadzurudza podi chipi zvacho chinanga
chiri pakudetserwa kunanga kwaitwa.
(4) Mutsure makunga Bhiri raMutemo rahwirizwa kuDare kwarakathangira nanjira
inaenderana nazviri mundima nyai (3), nadzurudzo ipi zvayo inanga yaitwa pariri
narina Dare ikarambwa kana kudetserezwa nawakuDare kwarakathangira, rina Dare
iri rinapusa kubvisa kudetsera kana kubvumiza kuti Bhiri iri ridetserwe, kuburikidza
nekutumira mazwi anatumirwa kudare kwakathangira Bhiri.

Kusawirirana pakati pematare

6. (1) Zvichienderana nazviri mundima ino, kana—


(a) Seneti naBoka raWanaikha Mitemo muDziko zvikange zvisina kuwirirana
panadzurudzo inanga yaitwa paBhiri raMutemo rinanga ridathangwa
muBoka raWanaikha Mitemo muDziko mukati mamazuwa makumi
mapfemba kubuda padaparurwa Bhiri iri muSeneti;
(b) Seneti naBoka raWanaikha Mitemo muDziko zvikanga zvisina kuwirirana
panadzurudzo inanga yaitwa paBhiri raMutemo rinanga ridathangwa
muSeneti mukati mwamazuwa makumi mapfemba kubuda pakadzorerwa
Bhiri kuSeneti; kana kuti
(c) Bhiri raMutemo rakatangira kuBoka raWanaikha Mitemo muDziko
rikarambwa kana kuti rikasapantsisva naSeneti mukati mwamazuwa
makumi mapfemba kubuda pakawambva Bhiri raMutemo iri muSeneti
Bhiri raMutemo iri rinapusa kuendeswa kuMutungamiri wadziko kuti aritambire
sezvarainge riri parakapantsisva naBoka raWanaikha Mitemo muDziko, kunze
kwetunhu tunyai tunanga tuchida kuzogadzirisva nekufamba kwangani kana kuti
nadzurudzo ipi zvayo yawiriranwa naSeneti naBoka raWanaikha Mitemo muDziko.
(2) Kana, pamaonerwe aMurangi, Bhiri raMutemo rinanga—
(a) rathangira muBoka raWanaikha Mitemo muDziko; pabodzipo nakuti
(b) ridathangwa muBoka raWanaikha Mitemo muDziko mukati memazuwa
makumi mapfumbamwe zvichitewera kuthangwa kwarinanga ridamboitwa
muSeneti umo marinanga ridabuda;
rina nkani dzakafanana nazinanga ziri muBhiri raMutemo rakumashure, kunza kwatunhu
tunyai tunanga tuchida kudzagadziriswa nakufamba kwangani, zvinaranga kuti ndima
nyai (1) inaseenzeswa paBhiri raMutemo uyu zvichiita sekuti ngani yemazuwa makumi
mapfemba yakataurwa mundima nyai (a) na(c) zandima nyai iyoyo zaitaura ngani
yakusangana kwamatare kwamazuwa masere.
(3) Bhiri raMutemo rarangwa nazvaro mundima nyai (1) kana (2) haripusi
kuendeswa kuMutungamiri wadziko kuti aritambire kuita mutemo kunza kwakuti,
mutsure mangani yemazuwa makumi mapfumbamwe kana mazuwa masere akataurwa
nazvawo mundima nyai yakakodzera, Boka raWanaikha Mitemo muDziko rabvumirana
kuti Bhiri raMutemo iri rinada kuendeswa kuMutungamiri wadziko kuti aritambire
kuita mutemo.
(4) Bhiri raMutemo rinanga raendeswa kuMutungamiri wadziko kuti aritambire
kuita mutemo kuchitewezwa zviri mundima ino, rinada kuendeswa pabodzipo nachitupa
chinabuda kuMurangi chinapangiza kuti Bhiri iri ndiro rina chakuita nandima ino
pabodzipo nakuti kuti Zvinadiwa mundima iyi zvazadzikisva.
(5) Bhiri raMutemo rinaendeswa kuMutungamiri wadziko kuchitewezwa zviri

171
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

mundima ino rinotorwa sekuti rakapantsisva nePharamende riri zvariri parinaendeswa


kuMutungamiri wadziko.
(6) Takanangana nandima ino—
(a) Bhiri raMutemo rinathangira muBoka raWanaikha Mitemo muDziko
rinotorwa sekuti ridathangwa muSeneti pazuwa rakusangana kweSeneti
kekuthanga zvichitewera kuendeswa kweBhiri iri kuSeneti, sekunyorwa
kwazvakaitwa mugwaro raBoka raWanaikha Mitemo muDziko
kuchitewezwa zviri mundima 5(1);
(b) Bhiri raMutemo rinathangira muSeneti rinotorwa sekuti rakadzorerwa
kuSeneti pazuwa rekusangana kwaSeneti kakuthanga zvichitewera zuwa
rakadzorerwa Bhiri iri kuSeneti kekuthanga kuchitewezwa zviri mundima
5(3).
(7) Ndima yeneyi haiseenziswi kuMabhiri yamitemo azvaBumbiro ramitemo
kana kuti azvamare.
Mabhiri yamitemo yazvamare

7. (1) Seneti haina simba rakudetsereza Bhiri raMutemo wazvamare asi inapusa
kukuchizira kuti Boka raWanaikha Mitemo muDziko riite nadzurudzo kuBhiri iri.
(2) Munembi waPharamende anada kutsinhira nadzurudzo dzose dzinoitwa
dzinanga dzakurudzirwa neSeneti kuti dziitwe paBhiri raMutemo wazvamare pabodzipo
nakuti anada kuendesa nadzurudzo yakatsinhirwa kuBoka raWanaikha Mitemo
muDziko.
(3) Boka raWanaikha Mitemo muDziko rinada kuwongorora nadzurudzo dzose
dzinanga dzaendesva kwariri pantsi pezviri mundima ino pabodzipo nakuti rinapusa
kuisa nadzurudzo idzi muBhiri raMutemo wazvamare rinanga richitaurwa nazvaro.
(4) Kana Seneti ikasapantsisa Bhiri raMutemo wazvamare mukati memazuwa
masere ekusangana anoverengwa kubuda pazuwa rakaparurwa Bhiri raMutemo
muSeneti, Boka raWanaikha Mitemo muDziko rinapusa kubvumizana kuti Bhiri
raMutemo iri rinada kuendeswa kuMutungamiri wadziko, pabodzipo nakuti Bhiri
raMutemo iri rinapusa kuzoendesva kuMutungamiri wadziko riri sezvarakange rakaita
parakapantsisva neBoka raWanaikha Mitemo muDziko.
(5) Bhiri raMutemo wazvamare rinanga raendeswa kuMutungamiri wadziko
kuchitewezwa chibvumirano chiri mundima nyai (4)—
(a) rinatorwa sekuti rapantsisva naPharamende riri sezvarakange riri
parakapantsisva neBoka raWanaikha Mitemo muDziko; pabodzipo nakuti
(b) parinaendeswa kuMutungamiri wadziko kuti aikhe siginecha yache, rinada
kuendeswa pabodzi nachitupa chinabuda kuMutariri chichinongeza kuti
Bhiri raMutemo iri rakapasiswa kuchitewezwa zviri mundima ino.

CHIGWIMBU 3

Maripoti Akhomiti Inawona Nazvamitemo Yapharamende

Maripoti aKhomiti inawona nazvamitemo yapharamende maererano nazvaMabhiri


yamitemo

8. (1) Zvichienderana nazviri mundima ino, hapana Dare rinapusa kupedza


hurukuro yaBhiri raMutemo kunza kwakunga ripoti yaKhomiti inawona nazvamitemo
172
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

yapharamende yaturwa kuDare.


(2) Ndima nyai (1) haikheenzi pa—
(a) Bhiri raMutemo wazvaBumbiro ramitemo; kana kuti
(b) Bhiri raMutemo chero upi zvawene unanga waturirwa ripoti neKhomiti
inawona nazvamitemo yapharamende, kunze kwekunga Bhiri raMutemo
iri rakazonadzuruzwa kubuda pakaturwa ripoti iyi.
(3) Kana Khomiti inawona nazvamitemo yapharamende ichinga isina kutura
ripoti yeBhiri raMutemo mukati mangani yakatarwa muMitemo inada kutewezwa kana
mukati mangani yipi zvayeneinanga yawedzerwa kuchitewezwa zviri muMitemo inada
kutewezwa, zvinada kutorwa sekuti Khomiti iyi iri kuti hapana chiri muBhiri raMutemo
iri chekuti kana rikadzikwa semutemo, chingakanganisa Bumbiro ramitemo rino,
pabodzipo nakuti Dare rinanga richiongorora Bhiri raMutemo iri rinapusa Kupindirira
mberi sazvinabvi Khomiti inawona nazvamitemo yapharamende yakatotura ripoti yayo.
(4) Zvichienderana nazviri mundima nyai (5) ne(6), kana Khomiti inawona
nazvamitemo yapharamende yapa rupoti yakuti pana zviri muBhiri raMutemo zvekuti
kana rikadzikwa semutemo zvinanga zvichipikisana nazviri muBumbiro ramitemo rino,
Dare rakakodzera rinada kuwongorora rupoti iyi pabodzipo nakuti kana Dare
(5) Kana Dare rachigwimbu chaPharamende richiongorora ripoti yaKhomiti
inawona nazvamitemo yapharamende yataurwa nazvayo mundima nyai (4) maererano
neBhiri raMutemo ridathangwa naMutewezeri waMutungamiri wadziko, Gurukuta
raHurumende kana mutevedezri waGurukuta raHurumende, munhu akawamba Bhiri
raMutemo iri anada kupihwa mukana wakakwana wekupa pfungwa zache maererano
narupoti iyi.
(6) Kana Dare rechigwimbu chePharamende rikabvumirana, kuchitewezwa
zviri mundima nyai (4), kuti pane chiri muBhiri raMutemo chekuti kana rikazaikhwa
semutemo chinopikisana neBumbiro ramitemo rino, Mutewezeri waMutungamiri
wadziko kana Gurukuta raHurumende wanogona kunyorera kuDare ramirandu
rinawona nazvaBumbiro ramitemo mukati mwamazuwa gumi namana zvichitewera
kupantsiswa kwechibvumirano chekuti kana Bhiri raMutemo iri rikadzikwa semutemo,
rinanga richizowirirana nazviri muBumbiro ramitemo rino, pabodzipo nakuti kana
Dare ramirandu rinawona nazvaBumbiro ramitemo rikatsinhira zvinanga zvataurwa
izvi, Dare rakakodzera rinapusa Kupindirira mberi nakuwongorora nakupasisa Bhiri
iri.
Marupoti aKhomiti inawona nazvamitemo yapharamende maererano nankani
zazvamitemo

9. (1) Seneti kana Boka raWanaikha Mitemo muDziko zvisati zvaongorora


rupoti yaKhomiti inawona nazvamitemo yapharamende yakuti pana zviri mumutemo
zvinopikisana naBumbiro ramitemo rino kana kuti naMutemo wakuumbwa kwaBumbiro
ramitemo rino , Khomiti iyi inapusa kusakoshesa rupoti iyi kana ichinga yagutsikana kuti
zvanga zviri muBhiri raMutemo zvinopikisina naBumbiro ramitemo rino zvabvisiwa
kana kuti zvanadzuruzwa nanjira inopeza kupikisana.
(2) Kana, mutsure mwakuwongorora rupoti yaKhomiti inawona nazvamitemo
yapharamende maererano nazviri mumutemo zvinopikisana neBumbiro ramitemo
rino, Seneti kana Boka raWanaikha Mitemo muDziko zvikabvumirana kuti pane
zvinopikisana neBumbiro ramitemo rino, Munembi waPharamende anada kuzivisa
nazvachibvumirano ichi kuna wakadzika mutemo uyu, pabodzipo nakuti wanhu awa
wanada kuti, mukati mwamazuwa makumi maviri narimwe mutsure makudziwiswa—
(a) wanembere kuDare ramirandu rinawona nazvaBumbiro ramitemo kuti

173
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

zvibvi mutemo uyu unapindirana naBumbiro ramitemo rino; kana kuti


(b) wachiparaza mutemo uyu.
(3) Kana Wanawona nazvakudzikwa kwemutemo wanyorera kuDare ramirandu
rinawona nazvaBumbiro ramitemo kuti pashandiswe zviri mundima nyai (2)(a), mutemo
uyu unombosendekwa padivi kuchimirirwa pfungwa dzeDare iri.
(4) Kana, mutsure makuwongorora ripoti yaKhomiti inawona nazvamitemo
yapharamende yakuti zviri mumutemo zvinapikisana naMutemo waPharamende,
Seneti kana kuti Boka raWanaikha Mitemo muDziko zvabvumirana kuti mutemo uyu
unopikisana neMutemo waPharamende—
(a) mutemo uyu unabva warassa; pabodzipo nakuti
(b) Munembi waPharamende anada kuburitsa chiziviso muGazeti
nakukasika, achizivisa dungwe rawanhu nazvachibvumirano chakaitwa
nazvachinarewa.

MKHWATIKIZWA 6 (Zvigwimbu 329 na332)

Kuthanga Kuseenza Kwabumbiro Ramitemo Rino, Mitemo Ichatewezwa Pakubuda


Munazvekara Nakupinda Muzvipsva Nazvinakoyiwa

KURONGWA KWENDIMA

CHIGWIMBU 1

Mharurwa
Ndima
1. Kuthanga kuseenza kwaBumbiro ramitemo rino.
2. Kugidiswawa kwaBumbiro ramitemo rekare.

CHIGWIMBU 2

Kuthanga Kuseenza Kwabumbiro Ramitemo Rino Nakudiswa Kwabumbiro


Ramitemo Rakara

3. Kuthanga kuseenza kwaBumbiro ramitemo rino.


4. Kutsayiwa kwaBumbiro ramitemo rekare.

CHIGWIMBU 3

Mavhoti Yakuthanga

5. Kukoyiwa kwamiganoyamitanha makuru namigano inaseenzeswa pasarudzo


zvagara zviripo.
6. Kunyoreswa kwewavhoti.
7. Kupikiswa kwasarudzo zaMutungamiri wadziko zakuthanga.
8. Mutemo wazvakuvhota.

CHIGWIMBU 4

Zvinakoyiwa Namitemo Ichadzaseenzeswa Pakubuda Muna Zvakara Nakupinda


Muzvipsva

174
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

9. Kupinda kwaHurumende ipsva.


10. Kupindirira kumberi kwamitemo yagara iripo.
11. Mabvirwe yamitemo yagara iripo.
12. Mitemo yaZvinada kutewezwa muPharamende.
13. Waseenzi wagara wari pabasa.
14. Mutemo unogadzirirwa mavhoti nauraphu hwangani yakuti Mutungamiri
wadziko wakuthanga ange ari pabasa pabodzi nakuikhwa kwaWatewezeri
waMutungamiri wadziko.
15. Kupindirira mberi kwamanango mabasa autungamiri.
16. Mukoyi wadungwe rawanhu.
17. Kugudiswa kwamare iri muPfunje raMukuchanizwa wamare yaHurumende
yekare.
18. Matare yamirandu nazvinada kutewezwa mukutongwa kwamirandu.
19. Mitemo ina chakuita naMukuru waChigwimbu chinawona nazvakutongwa
kwamirandu.
20. Kodzero zina chakuita namaphenjeni.

CHIGWIMBU 1

Mharurwa

Tsananguzo yaMkhwatikozo 6

1. MuMkhwatikizwa ino, kunze kwekunga zvisingapindirani nazviri kurangwa


nezvazvo—
“dzuwa riri kurangwa nazvaro” zvinaranga dzuwa rinathanga kuseenza Bumbiro
ramitemo rino ningakupanganidzwa kwazvdaitwa mundima 3(2);
“mutemo wagara uripo” zvinaranga mutemo udanembwa wakange uchiseenza
muZimbabwe pangani iri patsure padzuwa rakuthanga kuseenza
kwaBumbiro ramitemo rino, zvisinei nakuti Mutemo waPharamende
kana kuti unawo mutemo;
“mutemo uripo” zvinaranga mutemo wagara uripo kana unawo mutemo, zvisinei
nemayemerwe awo, udanga uri muZimbabwe pangani iri patsure padzuwa
rakuthanga kuseenza kwaBumbiro ramitemo rino;
“mavhoti yakuthanga” zvinaranga—
(a) mavhoti yakuthanga yakutsara Mutungamiri wadziko pantsi
peBumbiro ramitemo rino;
(b) sarudzo nkuru zakuthanga zakutsara nhengo zaPharamende
kuchitewezwa pantsi peBumbiro ramitemo rino; pabodzipo nakuti
(c) mavhoti yakuthanga yakutsara nhengo zamapoka anatungamira
makanzuru emitanha mikuru nayamaguta namakanzuru yakumaruwa
nanharaunda;
dzinoitwa mutsure madzuwa ridadziwiswa;
“Bumbiro ramitemo rakara” zvinaranga Bumbiro ramitemo raZimbabwe
rakathanga kuseenza musi wa18 Kubvumbi, 1980 rikadzadetserwa
nakufamba kwangani;

175
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

“dzuwa rakugudiswa” zvinaranga dzuwa rakuikhwa kwaBumbiro ramitemo


rino kana mutemo waudaikhwa nawo muGazeti kuchitewezwa zviri
muchigwimbu 51 (5) chaBumbiro ramitemo rakara.
Zvinaranga Mkhwatikizwa ino
2. Mkhwatikizwa ino ina simba, kanabvi pana zvinapokana nazvipi zvazvene,
pamusoro payina mitemo yentse yaBumbiro ramitemo rino.

CHIGWIMBU 2

Kuthanga Kuseenza Kwabumbiro Ramitemo Rino Nakutsaiwa Kwabumbiro


Ramitemo Rakara

Kuthanga kuseenza kwaBumbiro ramitemo rino

3. (1) Mkhwatikizwa ino, pabodzipo na—


(a) Chitsawuko 3, chiri maererano naugari;
(b) Chitsawuko 4, chaKudziwiswa kwakodzero;
(c) Chitsawuko 5, chiri maererano nazvamavhoti nekuthanga basa
kwaMutungamiri wadziko;
(d) Chitsawuko 6, chiri maererano nemavhoti yenhengo zaDare raPharamende
pabodzipo nekudaizwa kweParamande mutsure memavhoti huru
dzedziko pabodzipo nakuti kutambirwa kwyamitemo yapharamende
naMutungamiri wadziko;
(e) Chitsawuko 7, chiri maererano nemavhoti; kunza kwaChigwimbu 158,
160 ne161
(f) Chitsawuko 8, chiri maererano nemaseenzerwe nemasimba eDare
reBumbiro ramitemo
(g) Chitsawuko 9, chiri maererano nezvinatewezwa pakutungamira dungwe
rawanhu neutungamiri;
(h) chigwimbu 208, chiri maererano nemaseenzerwe ewari mumabasa
eKukoyiwa kwadziko;
(i) Chitsawuko 12, maererano nepane chekuita nazvaKhomisheni
inawona nazvamavhoti muZimbabwe; pabodzipo nakuti
(j) Chitsawuko14, chiri maererano nahurumende zamitanha mikuru
namakanzuru;
zvinathanga kuseenza padzuwa rakubuda kwaBumbiro ramitemo rino muGazeti.
(2) Kunze kwezvina zvinanga zvakazivisva muMkhwatikizwa ino, zvina
zventse zviri muBumbiro ramitemo rino zvinotanga kuseenza pazuwa rinathanga basa
Mutungamiri wadziko ananga asaruzwa mumavhoti yekuthanga.

(3) Pakati padzuwa rakubuda muGazeti nezuwa rinathanga kuseenza Bumbiro


ramitemo rino, mitemo iri muBumbiro ramitemo rino yidatsanangurwa mundima nyai
(a) kusvika (i) zandima nyai (1) ina ntsimba kupinda mitemo yidatsazana yamuBumbiro
ramitemo rakara.

Kutsayiwa kwaBumbiro ramitemo rakara

4. Kuchitewezwa zviri muMkhwatikizwa ino, Bumbiro ramitemo rakara rinareka


176
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

kuseenza kubuda dzuwa rakuthanga kuseenza kwaBumbiro ramitemo rino.

CHIGWIMBU 3

Mavhoti Yakuthanga

Kukoyiwa kwamigano yamitanha mikuru namigano yamavhoti yagara iripo


5. Migano yamitanha makuru, yamitanha dzenhengo zaPharamende nayamawadhi
inoramba iri zvayanga yiri dzuwa rakudziwiswa kwaBumbiro ramitemo rino muGazeti
risati rasvika kana tidaringana namavhoti yakuthanga.

Kunembeswa kwawavhoti

6. (1) Munhu chero upi zvake akange akanyoresva semuvhoti mugwaro rawavhoti
zuwa rekudziwiswa kwaBumbiro ramitemo rino muGazeti risati rasvika ane kodzero
yekuramba ari mugwaro rawavhoti kuitira kuti agone kuvhota mumavhoti yakuthanga.
(2) Tidaringana namavhoti yakuthanga, Mutungamiri wewanoita basa
rekunembesa wavhoti, achitungamirwa neKhomisheni inawona nazvamavhoti
muZimbabwe, ndiye achanyoresa wavhoti pabodzipo nekugadzira magwaro ewavhoti.
(3) Wana basa rakunembesa wavhoti pantsi paMutemo waMavhoti wanada
kuita chirongwa chekunembesa wavhoti zvakasimba pabodzipo nekuwongorora gwaro
rawavhoti kwamazuwa anasvika kana kupinda makumi matanhatu kubuda zuwa
rakudziwiswa kwaBumbiro ramitemo rino muGazeti.

Kupikiswa kwamavhoti aMutungamiri wadziko akuthanga

7. Kupikiswa kwezvinanga zvabuda pamavhoti aMutungamiri wadziko akuthanga


chero kupi zvakwene kunada kubvika pabodzipo nakuti kutongwa pachiseenzeswa
chigwimbu 93 chaBumbiro ramitemo rino.

Mutemo wazvakuvhota
8. Mavhoti yakuthanga anada kuitwa kuchitewezwa Mutemo wazvakuvhota
unoenderana nazviri muBumbiro ramitemo rino.

CHIGWIMBU 4

Zvinakoyiwa Namitemo Ichadzaseenzeswa Pakubuda Muna Zvakara Nakupinda


Muzvipsva

Kupinda kwaHurumende ipsva

9. Hurumende inawumbwa kuchitewezwa zviri muBumbiro ramitemo rino ndiyo


ichatsiwa Hurumende raZimbabwe yakange iripo pane zvose.

Kupindirira mberi kwamitemo yagara iripo

10. Kuchitewezwa zviri muMkhwatikizwa ino, mitemo yentse yagara iripo


inoramba ichiseenza asi inada kubvisiswa nanjira inaenderana nazviri muBumbiro
ramitemo rino.

Manzvisisirwo yamitemo yagara iripo

177
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

11. (1) Kunza kwakubvi zvichipikisana nezvinanga zvichiitika, kutaura chero


kupi zvako kwemutemo wagara uripo kune chekuita ne—
(a) Mutungamiri wadziko kunada kubvisiswa sekunorewa Mutungamiri
wadziko anoseenza zvinoenderana nazviri muBumbiro ramitemo rino;
(b) Pharamende inada kubvisiswa sekuri kurangwa—
(i) Seneti, kana zviri kurangwa nezvazvo zviri maererano nebasa
rinoitwa neSeneti yega pantsi peBumbiro ramitemo rino;
(ii) Boka raWanaikha Mitemo yadziko, kana zviri kurangwa nazvazvo
zviri maererano narina basa chero ripi zvarene kunza kwararangwa
nazvarene mundima nyai (i) kana kuikhwa kwamutemo;
(c) Dare raBoka raWanaikha Mitemo yadziko rinada kubvisiswa sekuti kuri
kurangwa Boka raWanaikha Mitemo yadziko reNational Assembly;
(d) waseenzi veHurumende zvinada kubvisiswa sekuti kuri kurangwa
waseenzi waHurumende;
(e) Khomisheni inawona nazvawaseenzi veHurumende inada kubvisiswa
sekuti kuri kurangwa Khomisheni inawona nazvawaseenzi vehurumende;
(f) Wari mumabasa ezvemajeri wanada kubvisiswa sekuti kuri kurangwa
Wanawona nazvamajeri nekudetsereswa kwawaiti wamirandu;
(g) Khomisheni inawona nazvamajeri inada kubvisiswa sekuti kuri kurangwa
Khomisheni inawona nazvakudetsereswa kwawaiti wamirandu;
(h) Mukuru mukuru wezvemajeri anada kubvisiswa sekuti kuri kurangwa
Mukuru mukuru anoona nazvakudetsereswa kwawaiti wamirandu;
(i) Mukuru mukuru anoona nazvakuseenzeswa zvidadeka kwamare
yeHurumende nekuwongororwa kwayo anada kubvisiswa sekuti kuri
kurangwa mukuru mukuru anoongorora nazvakuseenzeswa kwamare
yeHurumende;
(j) Pankani zina chakuita nakuitwa kwamirandu, Gweta Khuru raHurumende
rinada kubvisiswa sekuti kuri kurangwa Mukuru mukuru anawona
nazvakutongwa kwimirandu.
(2) Pananga papa Bumbiro ramitemo rino masimba akuikha mutemo pankani
yipi zvayene kumunhu kana boka rawanhu, pabodzipo nakuti nkani iyi yidarangwa
nazvayo mumutemo wagara uripo udaikhwa nauna munhu kana boka rawanhu, mutemo
wagara uripo uyu unaseenza sekunga wakagadzirwa namunhu kana boka rawanhu rina
ntsimba zakuuikha pantsi peBumbiro ramitemo rino.

Mitemo inada kutewezwa


12. Mitemo inotewezwa naPharamende yidanga ichiseenza dzuwa ridathanga
kuseenza kwaBumbiro ramitemo rino risati rasvika icharamba ichiseenza samitemo
inatewezwa naSeneti naBoka raWanaikha Mitemo yadziko kusvika yatsiwiwa kana
kunadzuruzwa zvichienderana naBumbiro ramitemo rino.

Waseenzi wagara wari pabasa

13. Munhu upi zvache adanga ari pachimbzvimbo kana kuti adanga adabata
chimbzvimbo muHurumende pantsi paBumbiro ramitemo rakara, dzuwa rakuthanga
kuseenza kwaBumbiro ramitemo rino risati rasvika, anaramba ari kana kuti adabata
chimbzvimbo chenecho kana china chidatsazana nachenecho pantsi peBumbiro

178
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

ramitemo rino, paribe chinapinduka pamaseenzerwe ache kusvikira ngani yakuti areke
basa sezvakanga zviri muchibvumirano chakara kana kuti kusvika areka basa kana kuti
akareka basa zvichitewera kukwana kwemakore akubarwa akuti munhu anada kusiya
basa kana kuti achinge agudiswa pabasa kuchitewezwa zviri muBumbiro ramitemo
rino kana zvaitarisirwa pamaseenzerwe ache akara.

Mutemo unadetserwa mavhoti nauraphu hwangani yakuti Mutungamiri wadziko


wakuthanga anga ari pabasa pabodzipo nakuikhwa kwawatewezeri
vwaMutungamiri wadziko

14. (1) Zvribe nakubvi muchigwimbu 92, pamavhoti yakuthanga namavhoti


aMutungamiri wadziko api zvayene anaitwa mukati mamakore khumi mutsure
mamavhoti ayekuthanga, wanhu wachanga wachikwikwiza mumavhoti akuwa
Mutungamiri wadziko hawatsari wanhu wachawa watewezeri waMutungamiri wadziko
hakutsanangurwa kwazvakaitwa muchigwimbu ichi.
(2) Paribe kupeza ngani, munhu ananga atsariwa kuit Mutungamiri wadziko
mumavhoti yapi zvayene yadarangwa nazvayo mundima nyai (1) anada kutsara
watewezeri wake wasingadariki waviri avo wanoseenza kwangani yaanada iye.
(3) Kana—
(a) mumwe Mutewezeri waMutungamiri wadziko akaikhwa kuchitewezwa
zviri mundima nyai (2), munhu weneyoe ndiye Mutewezeri waMutungamiri
wadziko wakuthanga kana kuchiringwa zviri muBumbiro ramitemo rino.
(b) watewezeri waMutungamiri wadziko wawiri wakaikhwa kuchitewezwa
zviri mundima nyai (2), Mutungamiri wadziko anapusa kutsara mumwe
wavo kuti afanobata chimbzvimbo cheMutungamiri wadziko kana iye asiri
mudziko kana kuti kana asiri kupusa kuita basa rake nekuda kweurwere
kana chinawo chikonzero.
(4) Zvisinei nazviri muchigwimbu 101 asi kuchikosheswa zviri mundima
nyai (5) ne(6), kana munhu ananga atsarwa kuwa Mutungamiri wadziko mumavhoti
yipi zvayeneyidarangwa nezvayo mundima nyai (1) akashaya, akasiya basa kana kuti
akabvisva pachimbzvimbo—
(a) Mutewezeri waMutungamiri wadziko kana kuti kana pane Watewezeri
waMutungamiri wadziko waviri, Mutewezeri waMutungamiri wadziko
akapedzisira kusaruzwa kuti afanobata chimbzvimbo sezvakatsanangurwa
mundima nyai (3)(b) ndiye achafanobata chigaro kusvaikira Mutungamiri
wadziko mupsva atanga basa sekupihwa kwazvakaitwa mundima nyai
(5); pabodzipo nakuti
(b) chinzvimbo chaMutungamiri wadziko chinanga chiribe munhu chinada
kupindwa namunhu anatsarwa nabato razvamatongerwe adziko ridanga
richiyemerwa naMutungamiri wadziko adanga atsarwa.
(5) Bato razvamatongerwe adziko rinobvumizwa kutsara munhu kuchitewezwa
zviri mundima nyai (4)(b) rinada kuzivisa Murangi zita remunhu warinanga ratsara
mukati mamadzuwa makumi mapfumbamwe mutsure makunga chimbzvimbo
chaMutungamiri wadziko chasara chiribe munhu, pabodzipo nakuti kana izvi zvaitika
munhu atsarwa uyu anathanga basa raMutungamiri wadziko mutsure makuita kupika
kwaMutungamiri wadziko kuchitewezwa zviri muchigwimbu 94, pabodzipo nakuti
ananga atsarwa uyu anada kuita kupika uku iyi mukati memaawa makumi mana
nemasere zvichitewera kudziwiswa kwaMurangi nazvadzina rache.

179
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013

(7) Kana Mutungamiri wadziko atsarwa mumavhoti dzinotaurwa nezvadzo


mundima nyai (1) akashaya, akasiya basa kana kuti akabvisva pachimbzvimbo asi iye
anga asina bato razvamatongerwe adziko raanomirira, Mutewezeri waMutungamiri
wadziko, kana kuti kana pane watewezeri waMutungamiri wadziko waviri, Mutewezeri
waMutungamiri wadziko adapezesera kutsarwa kuti abate mupando kuchitewezwa
zviri mundima nyai (3)(b) ndiye anadzaita Mutungamiri wadziko.

Kupindirira mberi kwayena mabasa autungamiri


15. Zvisinanyi namutemo upi zvawene wamuBumbiro ramitemo rakara,
zvimbzvimbo zvinatewera zvidanga zviripo padzuwa rakuthanga kuseenza kwaBumbiro
ramitemo kuchitewezwa Mkhwatikizwa 8 yaBumbiro ramitemo rakara, zvinati cha—
(a) Mutungamiri wadziko naMutewezeri waMutungamiri wadziko;
(b) Mutungamiri waHurumende naMutewezeri waMutungamiri
waHurumende; pabodzipo nakuti
(c) Gurukuta raHurumende naMutewezeri waGurukuta raHurumende;
zvicharamba zviripo kusvikira dzuwa rakuti Mutungamiri wadziko wakuthanga
athanga basa pantsi paBumbiro ramitemo rino, pabodzipo nakuti wanhu waiseenza
wari pazvimbzvimbo izvi wacharamba waripo zvidakodzera.

Mukoyi wadungwe rawanhu


16. (1) Mutemo waMukoyi wadungwe rawanhu [Chitsawuko 10:18] unafuzwa.
(2) Nkani yipi zvayene yidanga ichiwongororwa naMukoyi wadungwe rawanhu
dzuwa rakuthanga kuseenza kwaBumbiro ramitemo rino risati rasvika inada kuendeswa
kuKhomisheni inawona nazvakodzero zawanhu muZimbabwe kuti ipeiswe.

Kugudiswa kwamare iri muPfunje raMukuchanizwa wamare yaHurumende yekare


17. Mare yainge iri muPfunje raMukuchanizwa wamare yaHurumende
yidawumbwa naBumbiro raMitemo rakara, dzuwa rakuthanga kuseenza kwaBumbiro
ramitemo rino risati rasvika, ichawa mare yaPfunje raMukuchanizwa wamare
yaHurumende yakawumbwa naBumbiro ramitemo rino.

Matare yamirandu nezvinada kutewezwa mukutongwa kwamirandu


18. (1) Mundima ino—
“nkani ine chekuita naBumbiro ramitemo iribe kupera kutongwa” zvinaranga—
(a) kupikisa, kunembera kana kuranga kuna chakuita nakuborwa
kwakodzero kunafungizirwa kuti kwakaitwa muBumbiro ramitemo
rakara; kana kuti
(b) mirandu yipi zvayene ina chakuita naBumbiro ramitemo,
sazvakasanangurwa muchigwimbu 332 chaBumbiro ramitemo rino;
pabodzipo nakuti yanga ichiri kutongwa muDare ramirandu rapachengarenga ridaikhwa
naBumbiro ramitemo rakara padzuwa riri patsure pakuthanga kuseenza kwaBumbiro
ramitemo rino.
(2) Zviribe nakuti zviri muchigwimbu 166, kwamakore manomwe mutsure
mekuthanga kuseenza kwaBumbiro ramitemo rino, Dare ramirandu rinawona
nazvaBumbiro ramitemo richanga rina wanhu awa—
(a) Mutongi Mukuru naMutewezeri waMutongi Mukuru; pabodzipo nakuti

180
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1

(b) wamwe watongi waDare ramirandu rapachengarenga wanomwe


awo wanada kuseenza pabodzipo wachitonga murandu una chakuita
naBumbiro ramitemo yipi zvayene.
(3) Kana pakaita chimbzvimbo chiribe munhu muDare ramirandu rinawona
nazvaBumbiro ramitemo mumakore manomwe akuthanga kuseenza kwaBumbiro
ramitemo rino, chimbzvimbo chenechi chinada kutorwa nauna mutongi kana una
mutongi anawedzerwa kudare reneri kana kuti namutongi anabata chimbzvimbo
anabuda kuDare ramirandu rapanchengarenga, zvichienderana namayemerwe azvinhu.
Kana pakaita chimbzvimbo muhofisi yaMutewezeri waMukuru mukuru
wawatongi pangani yeneyo, chimbzvimbo chenechi chinada kutsiwiwa zvichipindirana
nachigwindu 180(2) ne (3).
[Muthimizirwa wachigwimbu 8 muAct 10 ya2017]

(4) Kusvikira paikhwa mutemo wudasiyana kuburikidza naMutemo


waPharamende—
(a) mitemo inapusa kudzikwa muDare ramirandu rapanchengarenga
(Chitsawuko 7:13 chaMutemo waDare ramirandu rarapanchengarenga)
kuti itungamire mashandirwo abasa muDare ramirandu rinawona
nazvaBumbiro ramitemo.
(b) mitemo yaDare ramirandu rapanchengarenga inoseenza, ina pinduka
dzakakodzera chero dzipi zvadzo, muDare rinawona nazvaBumbiro
ramitemo maererano nenkani yipi zvayene isina kurangwa nazvayo
mumitemo yakatsanangurwa mundima nyai (a);
ese mitemo yakadai yipi zvayeneine chakuita namaseenzerwe aDare ramirandu rinawona
nazvaBumbiro ramitemo inada kuenderana nazviri muchigwimbu 85 neChitsawuko 8.
(5) Matare anati Dare ramirandu rapanchengarenga raZimbabwe, Dare
ramirandu rapajauru raZimbabwe, Dare ramirandu razvawaseenzi nawaseenzirwi
naDare ramirandu razveutungamiri, hakuwumbwa kwaakange akaitwa zuwa rekuthanga
kuseenza kwaBumbiro ramitemo rino risati rasvika, achaumbwa adzirikanwe hakuti
Dare ramirandu rapanchengarenga, Dare ramirandu rapajauru, Dare ramirandu
razvawaseenzi nawaseenzirwi pabodzipo nakuti Dare ramirandu razvautungamiri pantsi
paBumbiro ramitemo rino, pabodzipo nakuti mitongo yidapiwa nematare aya dzuwa
rakuthanga kuseenza kwaBumbiro ramitemo rino risati rasvika icharamba ichikosheswa.
(6) Munhu wentse adanga, dzuwa rakuthanga kuseenza kwaBumbiro ramitemo
rino risati rasvika, ari mutongi waDare ramirandu razvawaseenzi nawaseenzirwi
kana kuti waDare ramirandu razvautungamiri, achawa mutongi waDare ramirandu
razvawaseenzi nawaseenzirwi kana kuti waDare ramirandu razvautungamiri,
zvichienderana nekuti zvakamira sei, pabodzipo nakuti ana maseenzerwe namibhadharo
yidatsazana nayawatongi weDare ramirandu rapajauru pangani iyoyo, uraphu hwengani
yaachawa pachimbzvimbo kuita Mutungamiri waDare ramirandu razvawaseenzi
nawaseenzirwi kana kuti waDare ramirandu razvakutungamira achibvi ari kuseenza
kuita mutongi waDare ramirandu rapajauru.
(7) Matare amamejasitiri, matare amachangamire nayena matare adawumbwa
naMutemo waPharamende dzuwa rakuthanga kuseenza kwaBumbiro ramitemo rino
risati rasvika acharamba achiseenza padzuwa iri pabodzipo nakuti kana dzuwa iri
rapinda sezvinonzi akaumbwa naMutemo udarangwa nazvawo muchigwimbu 174,
pabodzipo nakuti mitongo yipi zvayene yidapiwa namatare aya dzuwa rakuthanga
kuseenza kwaBumbiro ramitemo rino risati rasvika icharamba ichikosheswa.
(8) Nkani ina chakuita naBumbiro ramitemo inanga isina kupera kutongwa ipi

181

You might also like