Barwe Integrated Final
Barwe Integrated Final
ZIMBABWE
MUTEMO
Kufudza nakuikha Bumbiro raMitemo yaZimbabwe.
1 Musoro Mufupi
5
Mutemo wuno unarangiwa uchibvi Mutemo wakudetsera (Namba 20) wabumbiro
raMitemo yaZimbabwe 2013.
2 Tumbudziro
MuMutemo wuno—
Zvinaranga Bumbiro raMitemo raZimbabwe ridathanga kuseenza kubuda musi
wa18 Kubvumbi 1980, hakudetserwa kwaudaitwa patsure;
10
“Bumbiro raMutemo mutsva” Zvinaranga kuti Bumbiro raMitemo raZimbabwe
rinaikhwa padecha muHurongiwa.
2
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
HURONGWA (CHIGWIMBI 2)
HURONGWA HWAZVIGWIMBU
Mharurwa.
CHITSAWUKO 1
Cherekeza 1
Chigwimbu
1. Dziko raZimbabwe.
2. Kukosha kwaBumbiro ramitemo.
3. Hwaro hudakosha hunada kucherekezva nakuteyezva.
4. Mureza waDziko, Nyimbo yaDziko, Chidhindo chaDziko naMucherekezo
waDziko.
5. Marongerwe azvinateyezva zvahurumende.
6. Kuranga kwawanhu.
7. Kudziwisa wanhu nazvaBumbiro raMitemo.
CHITSAWUKO 2
Zvinangwa Zvadziko
8. Zvinangwa Zvinakwewera mapoka entse nawanayemeri waDziko
naNkurumende.
9. Hutungamiri hudadeka.
10. Kuphatana kwawanhu muDziko, kukharika nakukhara mutendere.
11. Kukuza kuti wakoshese kodzero namushobo wakusununguka wudakosha.
12. Zvidanada kuteyezva Zvakuyita nazina Dziko.
13. Kukhupuka kwaDziko.
14. Kupa wanhu masimba nakuwanda mabasa.
15. Kuwoneka kwaphoso rakudh’iya rinakhutiwa nawanhu.
16. Tsika namakhariro.
17. Kutsazanisa kwawamuna nawakadzi.
18. Kpabodzipo nakutimerwa kwambzvimbo kudatsazana.
19. Mbuni.
20. Wachidiki.
21. Waseye.
22. Zvirema.
23. Wadanena nkondo yakusunungura Dziko.
24. Hukama hwawaseyenzi nawanaseyenzerwa.
25. Kukoyiwa kwamhuri.
26. Kuroorana.
27. Fundo.
28. Pakukhara.
29. Hutano nakurapiwa.
30. Kuthanhuzva kwawanagomba.
31. Kubatsirana munkani zamitemo.
32. Mbuto zvakudzvira nakuchedza.
33. Kukoya ruso runabuda kuwakuru wakare.
34. Kuseyenzeswa kwamitemo inateyezva naDziko zapantsi pentse.
3
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
CHITSAWUKO 3
Kukhara
Chigwimbu
35. Kukhara kwamuZimbabwe.
36. Kukhara nakuda kwakubarirwa mudziko.
37. Kukhara nakuda kwakukhara kwawadakubara kana wakuru wako wakara. 5
38. Kukhara nakuda kwakunembesa.
39. Kugudisva kwakukhara kwako.
40. Kuramba uri mukhari uribe kuroorwa kana kuti marambana.
41. Mukumbi unawona naZvakuKhara naZvakupinda nakubuda muDziko.
42. Masimba yaPharemende nakuda kwaZvaukhari. 10
43. Kuramba wuri mukhari nakuhwirizirwa ukhari hwakharipo.
CHITSAWUKO 4
Kudziwisva Kwakodzero
15
CHIGWIMBU 1
CHIGWIMBU 2
Kodzero Zawanhu Namhando Zakusununguka Zidakoshesesa
48. Kodzero yakurarama. 25
49. Kodzero yamunhu yakuwa adasununguka.
50. Kodzero yawanhu wananga wadasungiwa nawadakoyiwa mukusungiwa.
51. Kodzero yamunhu yakuita chiremera.
52. Kodzero yamunhu yakukoyeka.
53. Kusununguka kwakureka kukonziwa nakubatiwa Zvauyanga Zvinagudisa
unhu. 30
54. Kusununguka kwakuti ureke kubatiwa hanhapwa.
55. Kusununguka kwakuti ureke kumanikizva kuseyenza.
56. Kutsazana nakureka kutsarana.
57. Kodzero yakugomba kudziwa zvahupenyu hwamunhu.
58. Kusununguka kwakukumbana nawena waunada. 35
59. Kusununguka kwakuti unapangizira uchipangiza kukonziwa.
60. Kusununguka kwakuti ufunge zvaunada.
61. Kusununguka kwakuti urange Zvaunada nakusununguka kwakugudisva
kwamazvi.
62. Kupiwa kwamazvi.
40
63. Kuranga nantsika namakharirwe.
64. Kusununguka kwakuti useenze basa raunada.
65. Kodzero zawaseenzi nawaseenzerwi.
66. Kusununguka kwakufamba nakukhara paunada.
67. Kodzero munkani zamatongerwe yadziko.
68. Kodzero yakupiwa kutsazana munkani zina chakuita nahutungamiri. 45
69. Kodzero yakutongiwa zvidatsazana.
4
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
Chigwimbu
70. Kodzero zawanhu wari kubvi wanamirandu.
71. Kodzero kummpfuma.
72. Kodzero yakuita munda wakurima.
73. Kodzero muna Zvidakupotereza.
74. Kusununguka Zvakusagudisva pambuto paribe Zvawayita.
75. Kodzero yakufunda.
76. Kodzero yautano nakurapiwa.
77. Kodzero yazvakudh’iya namadzi.
78. Kodzero muna zvakuroorana.
CHIGWIMBU 3
Tsananguzo Yazina Kodzero
79. Kuseenzesva kwaCHIGWIMBU 3.
80. Kodzero zawakadzi.
81. Kodzero zawapwere.
82. Kodzero zawaseye.
83. Kodzero zazvirema.
84. Kodzero zawadanera nkondo.
CHIGWIMBU 4
Kukosheswa Kwakodzero
85. Kukosheswa kwakodzero nanjira zakusununguka zidakoshesesa.
CHIGWIMBU 5
Kugombeka Kwakodzero Zawanhu Nanjira Zakusunguka Zidakoshesesa
86. Kugombesa kwakodzero nakusununguka kwawanhu.
87. Kugombesa kwakodzero nakusununguka pantsiku zakukonzeka muDziko.
CHITSAWUKO 5
Watungamiri
CHIGWIMBU 1
Masimba Awatungamiri
88. Matsimba awatungamiri.
CHIGWIMBU 2
Mutungamiri Wadziko Nawatewezeri Wamutungamiri Wadziko
89. Mutungamiri wadziko.
90. Basa raMutungamiri wadziko.
91. Zvinaringwa kuti munhu atsariwe kuti ayite Mutungamiri wadziko kana
Mutewezeri waMutungamiri wadziko.
92. Kuvhoterwa kwaMutungamiri wadziko naWatewezeri waMutungamiri
waDziko.
93. Kupikisva kwakuvhoterwa kwaMutungamiri waDziko.
94. Kuthanga basa kwaMutungamiri waDziko naWatewezeri waMutungamiri
waDziko.
5
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
Chigwimbu
95. Kurapha kwantsiku yakukhara pachimbzvimbo kwaMutungamiri waDziko
naWateyezeri waMutungamiri waDziko.
96. Kureka basa kwaMutungamiri waDziko kana Mutewezeri waMutungamiri
waDziko.
97. Kugudisva pachimbzvimbo kwaMutungamiri waDziko kana Mutewezeri
waMutungamiri waDziko.
98. Kureka kutongiwa kwaMutungamiri waDziko.
99. Mabasa aWatewezeri waMutungamiri waDziko.
100. Anamboyita basa raMutungamiri waDziro.
101. Kupinda pachimbzvimbo chaMutungamiri waDziko kana Mutewezeri
waMutungamiri waDziko kana afa, kureka basa kana kugunda basa.
102. Mare yinatambiriwa naMutungamiri waDziko neWatewezeri waDziko.
103. Mutungamiri waDziko, Wateyezeri waMutungamiri waDziko nawakhari
pakutabata basa iri hawapusi kudzayita yenango mabasa.
CHIGWIMBU 3
Makorokota Ahurumende, Wateyezeri Wamakorokota Ahurumende Nadare
ramakorokota Ahurumende
CHIGWIMBU 4
Mabasa Yahutungamiri Adakosha
110. Mabasa adakosha yakutungamira kwaMutungamiri waDziko naDare raMa-
korokota aHurumende.
111. Nkondo nakukharika.
112. Simba rausisi.
113. Ntsiku zamijegwa yidanyangarisa mudziko.
114. Gweta rikuru raHurumende.
CHIGWIMBU 5
Gweta Khuru Rahurumemde
115. Kubudisva basa kwaGweta rikuru.
116. Wanayikha Mitemo.
6
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
CHITSAWUKO 6
Wanayikha Mitemo
CHIGWIMBU 1
Masimba Akuyikha Mitemo
Chigwimbu
117. Mayemerwe namaseenzerwe yasimba rakuyikha mitemo.
118. Pharamende.
119. Mabasa yaPharamende.
CHIGWIMBU 2
Pharamende
120. Nhengo zaSeneti.
121. Zvinadiwa kumunhu kuti adzavhoterwe kuita Seneta naZvinagundisa kuti
munhu avhoterwe kuita Seneta.
122. Mutungamiri waSeneti.
CHIGWIMBU 3
Seneti
123. Muteyezeri waMutungamiri waSeneti.
CHIGWIMBU 4
Boka Rawanayikha Mitemo Yadziko
124. Wanapinda muBoka raWanayikha Mitemo yaDziko.
125. Zvinadiwa naZvinagundisa munhu kuti avhoterwe kuti ayite waBoka
raWanayikha Mitemo yaDziko.
126. Murangi waBoka raWanayikha Mitemo yaDziko.
127. Muteyezeri waMurangi waBoka raWanayikha Mitemo yaDziko.
CHIGWIMBU 5
Ngani Inagarwa Pamupando Nanhengo Zapharamende
128. Mhikho yanhengo yaPharamende.
129. Ngani inagarwa pamupando nanhengo zaPharamende.
CHIGWIMBU 6
Masimba Yakuyikha Mitemo Nazvinango
130. Masimba nakuseyenza kwaSeneti naBoka rawanayikha Mitemo yaDziko.
131. Mitemo yaPharamende nakuyikhwa kwayene.
132. Kuthanga kuseyenza kwaMitemo yaPharamende.
133. Kunembesva kwaMitemo yaPharamende.
134. Yinango Mitemo minyai.
CHIGWIMBU 7
ZVINADA KUTEYEZVA MUPHARAMENDE
135. Mutungamiri waPharamende.
136. Watungamiri wamisangano yaPharamende.
7
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
Chigwimbu
137. Kuwanda kwanhengo zaPharamende zinapusa kuyita musangano.
138. Kuvhota nakodzero yakutetekwa muPharamende.
139. Mitemo inada kuteyezva.
140. Kuranga muPharamende kwaMutungamiri waDziko nakuranga kwache
kuPharamende.
141. Kupa wanhu wadawanda mukana nakuti wawonewo zvakuyita muPharamende.
142. Kukosha kwazvinayitwa zvaPharamende.
CHIGWIMBU 8
Kurapha Kwangani, Kufudziwa Pabodzipo Namisangano Yapharamende
143. Kurapha kwangani pabodzipo nakufudziwa kwaPharamende.
144. Mavhoti makuru anayitwa panafudziwa Pharamende.
145. Musangano wakuthanga waPharamende pakaitwa vhoti nkuru.
146. Misangano nantsiku zakuphumuza.
147. Kureka kukoshesa kwamaBhiri yaMitemo, zvinarangwa, matsamba
yakugwenga nazvinango panafudziwa Pharamende.
CHIGWIMBU 9
Nkani Zidadando-dando Zina Chakuyita Napharamende
148. Kufukizva kwanhengo zaPharamende.
149. Kodzero yapabodzipo nakuendesa tsamba yakugwenga kuPharamende.
150. Panakumbana Pharamende.
151. Khomiti yaMitemo yinada kuteyezva.
152. Khomiti yinawona zvamitemo muPharamende.
153. Mare yinatambirisiwa Mutungamiri waSeneti, Murangi waPharamende
nanhengo zaPharamende.
154. Munembi waPharamende nawenango waseyenzi.
CHITSAWUKO 7
CHIGWIMBU 1
Hurongwa Nazvinateyezerwa Pakuvhota
155. Zvinada kuteyezerwa pamavhoti.
156. Kuitwa kwamavhoti namareferendamu.
157. Mutemo wakuVhota.
CHIGWIMBU 2
Ngani Zinayitwa Mavhoti
158. Ngani zinayitwa kuvhota.
159. Kuyikha wena pambzvimbo zinanga ziribe wanhu.
CHIGWIMBU 3
Kuganhura Mitanha Yakuvhotera
160. Uzhinji hwamitanha namawadhi.
161. Kuganhuraa mitanha yakuvhotera.
8
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
CHITSAWUKO 8
Kutonga Namatare Amirandu
CHIGWIMBU 1
Maseenzerwe Amatare Yamirandu
162. Masimba awatongi.
163. Hutongi.
164. Kudziyemera kwahwutongi.
165. Zviteyezva mamabasa yaZvauhwutongi.
166. Dare ramirandu rinawona zvaBumbiro raMitemo.
167. Masimba aDare ramirandu rinawona nazvaBumbiro raMitemo.
168. Dare ramirandu rapanchengarenga.
169. Masimba aDare ramirandu rapanchengarenga.
170. Dare ramirandu rapajauru.
171. Masimba aDare rapajauru.
172. Dare ramirandu rinawona naZvawaseyenzi nawawanaseyenzera.
173. Dare ramirandu rinawona naZvahutungamiri.
174. Yena Matare amirandu.
175. Masimba aMatare amirandu aBumbiro raMitemo.
176. Masimba yamadare yamirandu yinati rinawona nazvaBumbiro raMitemo,
rapachengarenga narapajauru yanakhara yaripo pabodzi na-hayapinduki.
CHIGWIMBU 2
Kuvhoterwa Kwawatongi Nakurapha Kwakukhara Kwawo Pazvimbzvimbo
CHIGWIMBU 3
Khomisheni Inawona Nazvahwutongi
189. Kugazwa kwaKhomisheni inawona nazvamabasa yahutongi nanhengo
zakhomisheni yeneyi.
190. Mabasa yaKhomisheni inawona nazvahutongi.
191. Kuseenza vidatsazanirana pabodzi na-zviri pamhene kwaKhomisheni inawona
nazvahwutongi.
9
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
CHIGWIMBU 4
Zvidakhanana
192. Mutemo unada kuseenzeswa.
193. Kutonga mirandu yinanga yaitwa kwamadare.
CHITSAWUKO 9
Zvidanada Kuteyezva Pakutungamira Dungwe Rawanhu
194. Zvidanada kukoshesiwa pakutungamira dungwe rawanhu.
195. Mabhizimusi yaDziko.
196. Mabasa yawasewenzi wamumapurazi yahurumende naZvinanada kuteyezva
muhutungamiri.
197. Kurapha kwantsiku yakukhara pambzvimbo yakutungamira mabhizimusi
yahurumende.
198. Mitemo yakuti zviri muchitsawuko 9 zviyitike.
CHITSAWUKO 10
Waseenzi Wahurumende
199. Waseyenzi wahurumende.
200. Maseyenzerwe yawaseyenzi waHurumende.
201. Gurukuta raHurumende rinawona naZvawaseyenzi waHurumende.
202. Mawumbirwe nanhengo zaKhomisheni yinawona naZvawaseyenzi.
203. Mabasa aKhomisheni inawona naZvawaseyenzi waHurumende.
204. Wayemeri waZimbabwe kuna yena madziko.
205. Wanembi wakuru wamabazi aHurumende.
CHITSAWUKO 11
Wanawona Nazvakukoyiwa Kwadziko
CHIGWIMBU 1
Mitemo Yazvidakhanhana
CHIGWIMBU 2
Mawuto
211. Mawuto
212. Mabasa yamawuto.
213. Kutumiwa nakuendeswa kwamawuto kubasa.
214. Zvinadiwa mukutumwa kunkondo nawawuto.Kuzvidayirira mukutumwa
kunkondo nawawuto.
215. Gurukuta raHurumende rinawona nazvaMawuto.
216. Kutumgamirwa kwaMawuto.
217. Madetserwe anhengo zaKhomisheni inawona naZvaMawuto.
218. Mabasa aKhomisheni inawona nazvaMawuto.
10
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
CHIGWIMBU 3
Mapurisa
219. Mapurisa namaseenzerwe yawo.
220. Gurukuta raHurumende rinawona nazvaMapurisa.
221. Mukuru mukuru waMapurisa.
222. Madetserwe anhengo zaKhomisheni inawona nazvaMapurisa.
223. Mabasa aKhomisheni inawona nazvaMapurisa.
CHIGWIMBU 4
Wanayita Hutikitivha Hudazera
224. Kudetserwa kwaCHIGWIMBU chawanayita hutikitivha hudazera.
225. Gurukuta raHurumende rinawona naZvawanayita hutukitivha hudazera.
226. Hutungamiri hwawanayita hutikitivha hudazera.
CHIGWIMBU 5
Wanawona Nazvakukoya Nakupungura Wanayita Mirandu
227. Wanawona nazvakukoya nakupungura wanayita mirandu namishando yawo.
228. Gurukuta raHurumende rinawona nazvaWanawona nazvakukoya nakupungura
wanayita mirandu.
229. Mukuru mukuru waWanawona nazvakukoya nakupungura wanayita mirandu.
230. Madetserwe yanhengo zaKhomisheni yinawona nazvaWanawona nazvakukoya
nakupungura wanayita mirandu.
231. Mabasa aKhomisheni inawona nazvaWanawona nazvakukoya nakupungura
wanayita mirandu.
CHITSAWUKO 12
Makhomisheni Adazviyemera Anaingiza Njira Yinateyeza Zvinadiwa Nadungwe
Rawanhu
CHIGWIMBU 1
Zvidakhanhana
232. Makhomisheni adaZviyemera.
233. Zvinangwa ZvaMakhomisheni adaZviyemera.
234. Waseyenzi waMakhomisheni adaZviyemera.
235. Kusununguka kwaMakhomisheni adaZviyemera.
236. N hengo zaM akhomis heni adaZviyemera hazithemeri kupinda
muZvamatongerwe yaDziko.
237. Kuikhwa pamabasa nakugudiswa kwanhengo zaMakhomisheni adaZviyemera.
CHIGWIMBU 2
Khomisheni Inawona Nazvakutsara muZimbabwe
11
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
CHIGWIMBU 3
Khomisheni Inawona Nazvakodzero Zawanhu muZimbabwe
242. Kuikhwa kwaKhomisheni inawona nazvakodzero zawanhu muZimbabwe.
243. Mishando yaKhomisheni inawona nazvakodzero zawanhu muZimbabwe.
244. Marupoti anatambirwa nakuitwa neKhomisheni inawona nazvakodzero
zawanhu muZimbabwe.
CHIGWIMBU 4
Khomisheni Inawona Nazvawakazi Nawamuna muZimbabwe
245. Kuikhwa kwaKhomisheni inawona nazva wakazi nawamuna nanhengo zaK-
homisheni iyi.
246. Usenzi waKhomisheni yinawona nazvawakazi nawamuna muZimbabwe.
247. Marepoti anayitwa naKhomisheni inawona nazvawakazi nawamuna muZim-
babwe.
CHIGWIMBU 5
Khomisheni Inawona Nazvakufambiswa Kwamazvi muZimbabwe
248. Kuikhwa kwaKhomisheni inawona nazvakufambiswa kwamazvi muZimbabwe
nanhengo zaKhomisheni iyi.
249. Usenzi h waKhomisheni inawona nazvakufambiswa kwamazvi muZimbabwe.
250. Marupoti yaKhomisheni inawona nazvakufambiswa kwamazvi muZimbabwe.
CHIGWIMBU 6
Khomisheni Inawona Nazvarunyararo Nakuhlizana Mudziko
251. Kuikhwa kwaKhomisheni inawona naZvarunyararo nakudhy’izana
muZimbabwe nanhengo zaKhomisheni iyi.
252. Mabasa aKhomisheni inawona naZvarunyararo nakudhy’izana muZimbabwe.
253. Marupoti yaKhomisheni inawona naZvarunyararo nakufambizana
muZimbabwe.
CHITSAWUKO 13
Zvikwata Zvinagudisa Huwori Nakuyitwa Kwamirandu
CHIGWIMBU 1
Khomisheni Inawona Nazvakupeza uwori Nakuyitwa Kwamirandu
254. Kuikhwa kwaKhomisheni inawona nazvakupeza uwori muZimbabwe nanhengo
zakhomisheni iyi.
255. Usenzi hwaKhomisheni inawona nazvakupeza uwori muZimbabwe.
256. Kuseenza kwazvina zviri muCHITSAWUKO 12 pamabasa waKhomisheni
inawona nazvakupeza uwori muZimbabwe.
257. Marupoti aKhomisheni inawona nazvakupeza uwori muZimbabwe.
CHIGWIMBU 2
Boka Rinawona Nazvakutonga Kwamirandu
258. Kuyikwa kwaBoka rinawona nazvakutongwa kwamirandu.
259. Mukuru waBoka rinawona nazvakutongwa kwamirandu nawena waseenzi
waboka iri.
260. Kusununguka kwaMukuru waBoka rinawona nazvakutongwa kwamirandu.
12
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
Chigwimbu
261. Maseenzero awaseenzi waBoka rinawona nazvakutongwa kwamirandu.
262. Mukuru waBoka rinawona nazvakutongwa kwamirandu anada kuranga mazvi
yache kuPharemende kabodzi pakhore.
263. Yena masimba akutonga mirandu.
CHITSAWUKO 14
Hurumende Zambuto Namaguta
CHIGWIMBU 1
Mharurwa
264. Kuparazira kwamasimba namabasa aHurumende.
265. Zvidakosha mukutongiwa kwambzvimbo nakhanzuru.
266. Maseenzerwe yawaseyenzi waHurumende zamitanha namakhanzuru.
CHIGWIMBU 2
Madunhu Makuru Namakhanzuru Amadunhu Makuru Nemaguta
267. Madunhu makuru namanyai aZimbabwe.
268. Makhanzuru yamadunhu makuru.
269. Makhanzuru yamaguta.
270. Usenzi hwamakhanzuru yamadunhu makuru nayamaguta.
271. Makhomiti amakhanzuru amadunhu makuru nayamaguta.
272. Wakuru wakuru wamakhanzuru amadunhu makuru naamaguta.
273. Zvidakhanhana zvinachakuyita namakhanzuru amadunhu makuru namakhan-
zuru amaguta.
CHIGWIMBU 3
Hurumende Zamadunhu
274. Makhanzuru amumadhorobha.
275. Makhanzuru amumuyi.
276. Mabasa amakhanzuru amumuyi.
277. Mavhoti awanaikhwa mumakhanzuru yamumuyi.
278. Uraphu hwantsiku yakukhara pabasa kwanhengo zamakhanzuru.
279. Zvinateyezwa pamaseyenzerwe amakhanzuru.
CHITSAWUKO 15
Machangamire
13
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
CHITSAWUKO 16
Minda Yakurima
Chigwimbu
288. Sananguro yaChitsawuko 16.
289. Zvidakosha zvinada kuteyezva nazvaminda yakurima.
290. Kupindirira kudakodzera zaDziko paminda yakurima.
291. Kupindirira kwakodzero zawananga wari paminda yakurima.
292. Kukoyeka kwakuyita mwene wamunda wakurima wawanhu wadakhara penepo.
293. Kugowerwa kwaminda yakurima naHurumende.
294. Kugowerwa kwamindayakurima pabodzipo nawene wayo kana kuti wanakhara
payiri.
295. Muripo udanada kutorwa kwaminda yakurima yakhana wene wayo.
CHITSAWUKO 17
Zvamare
CHIGWIMBU 1
Kuseyenzesva Mwamare
298. Zvinada kuteyezva pakuseenzesva kwamare yaHurumende.
299. Mabasa aPharamende pakuwona nazvamare zvinakosheswa naDziko nama-
seenzerwe ayo.
300. Panagondonda mare ingakweretesiwa naDziko, chikwereti chaHurumende
nakuwimbisa kudzahwiriza chikwereti.
301. Kugowerwa kwamare pakati paHurumende zamitanha mikuru namitanha
manyai.
CHIGWIMBU 2
Budu Ramukuchanizva Wamare Yahurumemnde
302. Budu ramukuchanizva wamare yaHurumende.
303. Kutoriwa kwamare kubuda mubudu ramukuchanizva wamare yaHurumende.
304. Kuripa kunayitwa kuBudu ramukuchanizva waMare yaHurumende.
CHIGWIMBU 3
Kubvumizva Kuseyenzesa Mare Yamubudu Ramukuchanizva Wamare
Yahurumende
305. Kukoyiwa kwamare yamuBudu raMukuchanizva waMare yaHurumende.
306. Kubvumizva kuseenzesa mare yinanga yisati yakowiwa.
307. Kuseyenzesva kwamare zviribe kubvumizva.
CHIGWIMBU 4
Kukoyiwa Kwamare Naufumi Hwahurumende
308. Mabasa awakoyi wamare naufumi hwaHurumende.
14
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
CHIGWIMBU 5
Muzezenuri Mukuru Wazvamare Mudziko
Chigwimbu
309. Muzezenuri mukuru waZvamare namishando yake.
310. Kutsariwa kwaMuzezenuri Mukuru wazvamare.
311. Kusununguka kwaMuzezenuri Mukuru wazvamare.
312. Mare yinatambirwa naMuzezenuri Mukuru waZvamare.
313. Kugudisva pamushando kwaMuzezenuri Mukuru wazvamare.
314. Waseenzi wari pantsi aMuzezenuri Mukuru wazvamare.
CHIGWIMBU 6
Zvidakhanhana
315. Kuguriwa kwazvinhu nazvinawo zvidabvumirwa zvinayitwa nahurumende.
316. Kukwewerwa kwamadungwe yanawona nazvamitemo.
317. Bhengi khuru radziko.
CHITSAWUKO 18
Mitemo Yidakhanhana Nayina Yidayingizva
CHIGWIMBU 1
Mitemo Yidakhanhana Zvichiyenderana Namakhomisheni
318. Kuseenzesva kwaCHIGWIMBU 1.
319. Makhomisheni anada kuitwa kuti yazviyemere.
320. Nhengo zamakhomisheni namaseenzerwe yazvene.
321. Mabasa amakhomisheni nazvaanada kuyita.
322. Kupasiwa mare kwamaKhomosheni.
323. Makhomisheni anada kudziwisa maseenzerwe yawo kuPharamende kabodzi
pakhore.
CHIGWIMBU 2
Zvidakhanhana
324. Kuseyenza namwoyo wentse pazvaBumbiro raMitemo.
325. Kupasiwa mare kwamadungwe namasangano adapasiwa pantsi pabumbiro
raMitemo.
326. Mitemo inawoniwa muDziko rapantsi rentse.
327. Zvitenderano nayena madziko.
328. Kudetserwa kwaBumbiro raMitemo.
329. Kuthanga kuseenza kwaBumbiro raMitemo rino namitemo yichasenzesva
pazvidapinduka kubuda kuBumbiro raMitemo yakhara nazvinakhoyiwa.
CHIGWIMBU 3
Sananguro
330. Kuseenzeswa kwaCHIGWIMBU 3
331. Zvidasangana-sangana zvinada kuteyezva pakubvisiswa kwaBumbiro raM-
itemo.
332. Sananguro.
333. Zvidatsazana nazvitsawuko, zvigwimbu nazvina zvidadaro.
334. Mazwi arimuushoma anakumbanizira ari muuzhinji anakumbanizira ari
muushoma.
15
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
Chigwimbu
335. Mathebu namisoro yazvitsawuko nazvigwimbu.
336. Zvidawonana nantsiku.
337. Zvidawonana nawari pazvimbzvimbo.
338. Zvidawonana naPharamende.
339. Nzero nakubvunza nzero.
340. Kuikhiwa kwamunhu pambzvimbo.
341. Kureka basa.
342. Kuyitwa kwamabasa nazvinango zvidadaro
343. Panabvi munhu haasi pabasa muhurumende.
344. Kuwanda kwanhengo zinadiwa kuti musangano uyitiwe nakureka kuwa
pamusangano wamapoka adayitwa pantsi paBumbiro raMitemo.
345. Kupokana kwazvinembva zvidasiyana zvaBumbiro raMitemo.
MKHWATIKIZWA 1: Mureza waDziko, nyimbo yaDziko, Mucherechezva
waDziko naChidhindo chaDziko.
MKHWATIKIIZVA 2: Kupunguzva kwakodzero pangani yamadzudzo yadan-
yangarisa.
MKHWATIKIZWA 3: Kupika nakubvumiza.
MKHWATIKIZWA 4: Zvinadiwa kuti munhu apuse kuvhota.
MKHWATIKIZWA 5: Zvinateyezva pakudetsera mabhiri yaMitemo naZvi-
nango Zvinhu muParamendi.
MKHWATIKIZWA 6: Kuthanga kuseyenza kwaBumbiro raMitemo rino
namitemo ichaseyenzeswa pakupinduka kubuda kuBumbiro raMitemmo
inakoyiwa.
16
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
MHARURWA
_________
Ifepano wanhu wamuZimbabwe,
Tidabatana mukusiyana kwathu, tidabatanizva nachisuwo chathu chakuwa
nakusununguka, kutsazana, kuchaketezva pakhara naugamba hudapangizva pakupokana
nakubzvinyiriri hwawachena, hutsarakhanda namhando zentse zaubzvinyiriri,
Tichipembezesa wamuna nawakadzi wana ushingi wadazvipira kushayikira
munkondoyaChimurenga nankondo zentse zakusunungura Dziko,
Tichikodza madziteteguru yathu nawanhu wariko nyamuntsi wuno wadaseyenza
zvamasimba kuti Dziko rathu yikhuphuke,
Tichikoshesa kuti tinada kuteyeza zvido zvazhinji hwawanhu, ukweweri hudadeka,
hunayitira zvinhu padecha pabodzi na-hunasanangura maseenzero nathemero
yakuteyeza mitemo yaDziko,
Tichitsimbizira kuZvipira kwathu kukoshesa nakukoya kodzero zawanhu
namhando zakusununguka,
Tichibvisisa zviwanikwa zvathu zvidadzara naufumi,
Tichipemberera kudeka kwatsika namagarirwe athu,
Tidazvipira kupeza ngwete nazvinakanganisa kukhuphuka kwathu,
Tinakoshesa kusununguka, kutsazana, kunyarara, kubvuma kusiyana
kwamawonero namayitirwe, kukhuphuka pabodzi na-kuda Dziko yathumukupsvaka
zvinhu zvipsva tidawonana naramangwana ridatsazana,
Tichibvisisa kukoshesa kwaMwariwantsimba zentse, uyo naramangwana rathu
mumanja yake,
Tinapindirana nazviri muBumbiro raMitemo rino kuzvipira kuwumba Dziko
yidabatana, yina kutsazana pabodzi na-yidakhuphuka, yinakoshesa kuyitira zvinhu
padecha, kutsazana, kusununguka, kutsazanirana, kuwa muchadi nakhodzo rakuseyenza
nantsimba,
Pabodzi na-, tichiruwira kukwewerwa nakutsigiriwa naMwari wantsimba zentse,
tinawumba Bumbiro raMitemo rino pabodzi na-tinazvipira kurikoshesa hamutemo
wudakoshesesa waDziko rathu ratinada maningi.
17
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
CHITSAWUKO 1
Zvakurema Zvinada Kucherekezwa
1 Dziko raZimbabwe
Zimbabwe ndidziko rina matayi adawanda yari pantsi pahurumende ibodzi,
yinateyeza zvinadiwa nadungwe rawanhu pabodzi na-rinadzitonga.
6 Kuranga
(1) Kuranga kunati Chewa, ChiBarwe, English, Kalanga, Koisan, Nambya,
Ndau, Ndebele, Shangani, Shona, Sign Language, Sotho, Tonga, Tswana, Venda
naXhosa, ndiko kunadziwiwa zvapamutemo muZimbabwe.
(2) Mutemo waPharamende unapusa kuranga kuna kuranga kunadzihwa
zvapamutemo pabodzi na-wunapusa kuranga mitauro yichasenzesva pakuumba
zvinembvaa zvidakosha zvahurumende.
(3) Dziko namapoka entse nawayemeri wahurumende chero panyi zvapo
zvinada—
(a) kuwona kuti kuranga kwentse kunadzihwa zviri pamutemo yabatiwa
zvidatsazana, pakare;
(b) kukoshesa kuranga kungada kuseyenzesva nawanhu wanagudiswa
namadanho yanatoriwa nahurumende kana kuti nanjira zakupa masoko.
(4) Dziko rinanada kukuruzira nakusimuzira kuseyenzeswa kwakuranga
kwentse kwamuZimbabwe, kukumbaniza kuranga kwamasaini, pakare inada kuyita
zvinadiwa kuti kuranga kuingizirwe.
20
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
CHITSAWUKO 2
Zvinangwa Zvadziko
8 Zvinangwa zvinatungamira maboka entse nawayemeri wentse
waDziko naHurumende
(1) Zvinangwa zvidanembiwa muChitsawuko chino ndizvo zvinatungamira
Dziko namaboka entse nawayemeri wahurumende padanho wonabvi ripi zvaro
pakuwumba nakuthanga mitemo nakusarura zvinada kuitwa pakuwumba nakukuruzira
kuwapo kwadziko ina mupangizo, idasununguka pakare inateweza zvinadiwa
nauzhinji hwawanhu, munakhariwa nawanhu wadakhuphuka, wachifantsa, pabodzi
na-wachigutsikana.
(2) Zvinangwa zviri muChitsawuko chino zvinada kukoshesiwa pabodzipo
nakutidza kubvisisa zvinada kuitwa naDziko pantsi paBumbiro raMitemo rino kana
kuti pantsi pauna mutemo wungabvi wupi zvawo.
9 Utungamiri hudadeka
(1) Dziko rinada kuwumba nakuikha mitemo yinaita kuti wanhu wasewenze
nantsimba, waite useza, watsanangure masewenzerwe yawo, waitire zvinhu padecha,
wawe wadawimbika pachawo pabodzipo nakuti wawe wadawimbika munkani zamare
pamadanho entse aHurumende pabodzipo nakuti mumabazi entse ahurumende,
pabodzipo nakuti padanyanya ha—
(a) wanhu wanaikhwa pambuto zawutungamiri mumabazi namaboka
ahurumende wananada kutsariwa marenge nakupusa basa kwawo;
(b) panada kutoriwa njira zakuburitsa padecha, kugudisa nakupeza mhando
zentse zauwori pabodzipo nakuti kusewenzesa masimba zvisizvo,
nawanhu wari panzvimbo zamatongerwe adziko nazvamuhurumende.
(2) Dziko rinada kuwona kuti maboka entsse nawayemeri wahurumende
pamadanho entse, kunyanya maKhomisheni nayena maboka anadiwa pantsi paBumbiro
raMitemo rino, apiwa zvakusewenzesa zvidakwana kuyitira kuti apuse kuyita mabasa
awo zvidadeka, zvidatsazana, nakuwimbika pabodzi na- nakuchimbiza
21
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
13 Kukhupuka kwadziko
(1) Dziko nemapoka entse nawayemereri wahurumende padanho podi ripi
zvaro zvinafanirwa kuunza budiriro yakaenzana pabodzi nakuti nakukasika, kutora
madanho a—
(a) kukuruzira kuzvithangira zvinhu nakupusa kuzviraramira;
(b) kukuruzira kukhuphuka muna zvakurima, zvakugurisirana, zvakugadzirwa
kwazvinhu, zvaunyamusa hwamichina nezvasainzi;
(c) kukuruzira kukhuphuka kwamakhambani yazvigadzirwa nayakugurisirana
nachinangwa chakuwanisa masimba kuwakhari wamuZimbabwe; pabodzi
na—
(d) kuunza kukhuphuka kudatsazana mumbuto zidasiyana-siyana
zaZimbabwe, kunyanya kutsazana kudakakwana pakukhuphuka
kwambuto zakumaruwa nazakumadhorobha.
(2) Matanho yarangiwa nazvawo muCHIGWIMBU chino yadanada kuyita kuti
wanhu wawe nachakuyita pakuwumba nakuthanga zvirongwa zvakukhuphuka zvina
chakuyita nawo.
(3) Matanho arangiwa nazvawo muCHIGWIMBU chino anada kukoiwa
nakuingiza kodzero yawanhu, kunyanya wanhukazi, yakuwaniswa mikana idatsazana
mubudiriro.
(4) Dziko rinada kuwona kuti wanhu wanakhara munharaunda zidasiyana-
siyana wabatsirwa naufumi hurimo mumbuto zavo.
22
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
16 Tsika namagarirwe
(1) Dziko namaboka entse nawayemeri wahurumende padanho zvinada
kukuruzira nakukoya tsika namakharirwe yanaunza makhodzo, kurarama kudadeka
nakutsazana kwawanhu wamuZimbabwe.
(2) Dziko namaboka yentse nawayemeri wahurumende padanho nawakhari
wamuZimbabwe wentse zvinada pabodzipo nakutidza kukoya nhaka yaZimbabwe.
(3) Dziko namaboka yentse nawayemeri wahurumende padanho haripi zvaro
zvinada kutora njira zakuwona kuti makhodzo yantsika nemararamirwe yachikara
zvakodziwa.
23
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
yakhateyezva kara.
18 Pabodzipo nakutimerwa kwanzvimbo kudatsazana
(1)Dziko rinada kukuruzira pabodzipo nakutimerwa kudatsazanirana
kwamadunhu entse yaZimbabwe mumasangano namabazi yentse ahurumende
pamadanho entse.
(2) Dziko namaboka entse nawayemeri wahurumende papi zvapo zvinada kutora
madanho adadeka yakuona kuti nharaunda zentse zina mikana yidatsazana yakuwana
ufuru hwakukuza budiriro yazo.
19 Wapwere
(1) Dziko rinada kuikha mitemo nakutora madanho yakuwona kuti pankani
zina chakuita nawapwere, zventse zvaitwa nanjira yidadekera mbuni izi.
(2) Dziko rinada kuikha mitemo nakutora madanho yadadeka, zvichiyenderana
namare nazvina zvakuseenzesa zvinanga zviripo, yakuona kuti wapwere—
(a) wakoiwa mumhuri kana kuti nawabereki kana kuti panzvimbo yidadeka
zvichitewera kugudiswa mumhuri kwawo;
(b) wana pakukhara nezvakuhla zvinawaka muwiri, wanapusa kurapiwa
nakuwana kubatsirwa pakukhara kwawo;
(c) wakoyiwa kuti wareke kubatiwa zvauyanga, kugomba anawakoya kana
mukushupiwa papi zvapene; pabodzi na—
(d) wana mukana wakuwana fundo yidadeka nakufundira mabasa.
(3) Dziko rinada kutora matanho yazvamitemo nayenawo adadeka—
(a) pakukoya wapwere kubuda mukuseenzewa unhapwa; pabodzi na
(b) pakuona kuti wapwere hazimanikizvi kana kubvumiziwa kuita basa—
(i) riribe pabodzipo nakutinderana nazera rawo; kana kuti
(ii) rinaikha mumadzonzoni makharirwe adadeka, fundo, hutano
hwamuyiri kana hwapfungwa kana kuti kuingiza kwamweya, ntsika,
mafungirwe namakharirwe yapwere.
20 Wachidoko
(1) Dziko namaboka entse nawayemeri wahurumende padanho rentse zvaro
zvinada kutora matanho yadadeka, kukhanhanisira zvirongwa zvakumusa maboka
idanga idadzvinyirirwa kara, kuitira kuwona kuti wachidiki, kuranga wanhu wana
makore yakubarwa yari pakati pakhumi namashanu nemakumi matatu namashanu—
(a) wana mukana wakuwana fundo idakodzera pabodzi na-wakufundira
mabasa;
(b) wana mikana yakufambirana nawena napabodzipo nakutimerwa
nakupinda muna zvamatongerwo yadziko, zvakurarama, zvaufumi
nazvinawo zvaupenyu;
(c) wapiwaa mikana yakuwana mabasa nazina njira zakusimbarazwa muna
zvaufumi;
(d) wana mikana yakuchedza namikana yakuenda kunbzvimbo zakuchedzera;
pabodzi na
(e) wakoiwa kubuda kuntsika namakharirwe yadanyangara, kubatiwa zviribe
kutsazana nemhando zentse zakushupiwa.
(2) Mutemo waPharamende unapusa kuyita kuti kuve nachirongwa kana
24
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
21 Waseye
(1) Dziko namaboka entse nawayemeri wahurumende padanho rentse zvaro
zvinada kutora matanho adadeka, kukumbanizira madanho yazvamitemo, kuwanisa
makhodzo, kutsigirwa nakufuyiwa kwawaseye nakuita kuti wapuse kupinda muzviitiko
zvaupenyu hwamunharaunda zawo.
(2) Dziko namaboka entse nawayemeri wahurumende padanho haripi zvaro
zvinada pabodzipo nakutidza, zvichipindirana namare nazvina zvakuseenzesa zvinanga
zviripo—
(a) kukuruzira wanhu waseya kupinda zvidakwana muzvinayitika
zvidasiyana-siyana zvaupenyu;
(b) kupasa waseye zvakuseenzesa, zvakuhla nakufuyiwa mukurarama
kwawaseye wananga wachida kuthanhuwa;
(c) kuthanga zvirongwa zvinapa wanhu waseye mukana wakuyita zvinhu
zvina kuphusa zvinaenderana nazvawanapusa kuyita, zvinawadekedza
nazvo kuyita nezvawanada; pabodzi
(d) nakuthanga nakukuruzira masangano yanawona nazvakurarama
kwawanhu nachinangwa chakuingiza upenyu hwawaseye.
22 Zvirema
(1) Dziko namaboka yentse nawayemeri wahurumende padanho ripi zvaro
zvinada kukoshesa kodzero zawanhu wadaremara pamiyiri kana mpfungwa, nyanyi
sei kodzero zawo zakubatiwa zvina makhodzo nakukodziwa.
(2) Dziko namaboka yentse nawayemeri wahurumende padanho ripi zvaro
zvinada pabodzipo nakutidza, zvichipindirana namare nazvina zvakuseenzesa zvinange
zviripo, kubatsa wanhu wadaremara miyiri kana mpfungwa kuti wapuse kuzvibatsa
nakuti madzonzoni yavo yachesviwe.
(3) Dziko namaboka yentsse nawayemeri wahurumende padanho chero ripi
zvaro zvinada—
(a) kuthanga zvirongwa zvidanangana nakurarama kwawanhu wadaremara
miyiri kana mpfungwa, kunyanya zvirongwa zvamabasa zvinayenderana
nazvawanapusa kuyita nazvawanapindirana nazvo iwo, kana kuti
zvinapindirana nawanawayemera zviri pamutemo;
(b) kuwongorora zvinanatsa kudikanwa nawanhu wana mhando zentse
zaurema hachinango chinhu chazvinakosheswa zvidanyanya muzvirongwa
zvakukhuphuka;
(c) kukuruzira kuseenzesva nakudetserwa kwanjira zakutumira mashoko
zinayenderana nawanhu wadaremara miyiri kana mpfungwa; pabodzi na
(d) kuthanga nakukuruzira masangano yanawona nazvakurarama kwawanhu
nachinangwa chakukuza hupenyu hwawanhu wana mhando zentse
zaurema.
(4) Dziko rinada kutora matanho adadeka pakuwona kuti nyumba nazvinango
zviwakwa zvinaseenzesva nadungwe rawanhu zvinapusa kuseenzeswambo nawanhu
25
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
wadaremara.
23 Wadanera nkondo
(1) Dziko namaboka entse nawayemeri wahurumende padanho ripi zvaro
zvinanada kupa ruremekedza, kukudza nakutenda kuwadakana nkondo yakusunungura
dziko, kuranga kuti—
(a) awo wadakana munkondo yakusunungura dziko;
(b) awo wadabatsa wawakana munkondo yakusunungura; pabodzi na
(c) awo wadasungwa nazvikonzero zvidanangana nazvakutonga dziko
pangani yankondo yakusunungura dziko.
(2) Dziko rinada kutora madanho, kukumbaniza yazvamutemo, kuyitira kupa
wadakana nkondo yakusunungura dziko masimba muna zvaufuru namukurarama
kwawo.
25 Kukoyiwa kwamhuri
Dziko namaboka entse nawayemeri wahurumende padanho ripi zvaro zvinada
kukukoya nekunkonkomeza chinhu chinabvi mhuri, kunyanya, zvinada pabodzipo
nakutidza, zvichipindirana namare nazvina zvakuseenzesa zvinanga zviripo, kutora
madanho ya—
(a) kupa kubatsira kuna wanamhai, wanabambo nawenawo wamumhuri
wanafuya wana wanyai; pabodzi na
(b) kupingiza kupoka munyumba.
26 Kuroorana
Dziko rinada kutora madanho yadadeka kuyitira kuwona kuti—
(a) paribe kuroorana kunaitwa paribe kufantsa nakupindirana kusvinu
kwawanada kuroorana;
(b) wana wanyai hawarooziwi;
(c) pana kutsazana kwakodzero namabasa pakati pamwamuna namukadzi
26
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
27 Fundo
(1) Dziko rinada kutora matanho yentse yanapusika kukuruzira—
(a) fundo yidakoshesesa yinapiwa padecha nawana wanyai; pakara
(b) fundo yapadzauru kukhanisira yakumakorechi namayunivhesiti.
(2) Dziko rinada kutora madanho yakuona kuti watsikana wapiwa mikana
yidatsazana nayawaphare yakuwana fundo pamadanho entse.
28 Pakugara
Dziko namaboka entse nawayemeri wahurumende padanho ripi zvaro zvinada
kutora madanho adadeka yazvamitemo nayenango madanho, zvichipindirana namare
nazvina zvakusseenzesa zvinanga zviripo, yakuona kuti munhu wentse ana mukana
wakuwana pekukhara padadeka
29 Hutano nakurapiwa
(1) Dziko rinada kutora madanho entse yanapusika yakuona kuti mudziko
rentse raZimbabwe mawanisva kubatsirwa kwazvahutano nakurapiwa zvidakoshesesa,
zvidadeka pakara kuchidonha kuwoneka.
(2) Dziko rinada kutora madanho yadadeka, yadatsazana nakukhusa yakuona
kuti paribe munhu ananga akonzeka kana kukonziwa zviribe kufungirwa, anagomberwa
kubatsirwa pakurapiwa pachipatara hachipi zvacho.
(3) Dziko rinada kutora matanho entse, zvichipindirana namare nazvina
zvakuseenzesa zvinanga zviripo, yanakumbaniza kufundisva nazvirongwa zvakudziwisa
unyinji hwawanhu, yakupingiza kumwararika kwandwere.
30 Kuthanhuzva kwawanagomba
Dziko rinada kutora madanho entse yanapusika, zvichipindirana namare
nazvinango zvakuseenzesa zvinanga zviripo, yakuwanisa kukoyiwa kwazvakurarama
nakubatsira wanhu wanagomba.
27
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
CHITSAWUKO 3
Kugara
35 Kugara kwamuZimbabwe
(1) Wanhu wanabvi wagari wamuZimbabwe nakuti wadabarirwamo, nakuti
wabereki wawo kana wakuru wawo wakara wanakhara muZimbabwe kana kuti
nakunembesa.
(2) Wagari wamuZimbabwe wentse wana kodzero yidatsazana yakuwaniswa
kodzero nazvinabatsira, zvinawaniswa kuwakhari wamudziko pakara wanatarisirwa
kuyita mabasa nazvina zvinatarisirwa kuyitwa nawakhari wamudziko.
(3) Wagari wamuZimbabwe wentse wana kodzero yakuwaniswa kodzero
nazvinobatsira zviri panyantsi, kuingiza pazvinango zvawakhara wanazvo pamutemo—
(a) kukoyiwa nadziko pentse pawananga wari;
(b) kuyita maposipoti nayena maphepa yakufambisa; pakara
(c) kuyita maphepa yakubarwa nazvitupa zvinapiwa naDziko.
(4) Wagari wamuZimbabwe wanatarisirwa kuyita zviri panyantsi, maringe
nazvina hazvipi zvazvo zvawanabvi wayite pantsi pamutemo—
(a) kuwimbika kudziko raZimbabwe;
(b) kukoshesa Bumbiro raMitemo rino nakuremekeza zvidakoshesiwa mareri
pakara masangano yanaumbwa zvichibuda namitemo yiri pantsi paro;
(c) kuremekeza mureza wadziko nanyimbo yadziko; pakara
(d) nepentse pawanapusa, kukoya Zimbabwe nakudzitonga kwayo.
28
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
(3) Mwana achiri munyai anawoniwa ari muZimbabwe, ana makore, kana kuti
anayita haana makore yakubarwa yari pantsi pakhumi namashanu, pakara achirekerwa
kudziwiwa dziko rache kana wadamubara, achabvi mukhari wamuZimbabwe nakuda
kubarirwa kwache muZimbabwe.
29
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
30
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
CHIGWIMBU 1
Kuseyenzesva Nakubvisisva Kwachitsawuko 4
45 Kuseyenzeswa kwaChitsawuko 4
(1) Chitsawuko chino chinofanirwa kutevezwa neDziko neutungamiri hwayo
hwose, masangano ezvyamitemo neeutongi, newamiririri vehurumende padanho chero
ripi zvaro.
(2) Chitsawuko chino chinanada kuteyezwa nawanhuwo zvavo newanaona
nazvamitemo zvichipindirana nakuti zviri muchitsawuko zvinapindirana nawo tani,
kuchikosheswa mayemero yakodzero nakusununguka zvinanga zvichirangwa nazvazvo
nazvinanga zvichithera kuyitwa pantsi pachitsawuko chino.
(3) Wanaona nazvamitemo pakara wanhuwo zvavo wana kodzero
namhando zakusununguka zvidapiwa pantsi paChitsawuko chino zvichiranga kuti
wanada kuwanisva kodzero namhando zakusununguka izi nanjira yidakodzera kuti
wazviwaniswe.
46 Kubvisiswa kwaChitsawuko 4
(1) Pakubvisisa Chitsawuko chino, dare ramhosva kana sangano—
(a) rinada kudzazisaa kodzero namhando zakusununguka ziri muChitsawuko
chino;
(b) rinada kukuruzira zvinakoshesiwa mudziko rinateyeza zvido zvauzhinji
hwawanhu rinakoshesa kuyitira zvinhu padecha, mutsazaniso, rinakoshesa
chiremera chamunhu, kutsazana nakusununguka, pakara kunyanya,
rinakoshesa mitemo nentsika zidadeka zviri muchigwimbu 3;
(c) rinada kukoshesa mitemo yamadziko yapantsi pentse nazvibvumirano
zventse zvidanemberanwa naZimbabwe nayena msdziko;
(d) rinada kukoshesa mitemo yentse yaBumbiro raMitemo yino, kunyanya
mitemo nazvinangwa zviri muChitsawuko 2; pakara
(e) rinapusa kuwongorora mitemo yamadziko yena yadakodzera;
pajauru pakuwongorora zvina zventse zvinanada kucherekezwa pakubvisisa Bumbiro
raMitemo.
(2) Pakubvisisa mutemo napakuwumba mitemo yinaseenzesva pakurarama
kwawanhu kwamadzuwa yentse, dare ramirandu, sangano kana boka rinada kukuruzira
nakutungamirirwa nempfungwa nazvinangwa zviri muChitsawuko chino.
31
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
48 Kodzero yakurarama
(1) Munhu wentse ana kodzero yekurarama.
(2) Mutemo unapusa kubvumiza kuti mutongo wakuuraya upantsiwe basi kuna
munhu ananga auraya unango munhu zvina usinye, pabodzipo nakuti—
(a) mutemo weneyu unanada kubvumiza dare ramirandu kuwa namasimba
yakupusa kupa kana kureka kupa mutongo wakuuraya;
(b) mutongo weneyu unapusa kupiwa basi hamutongo wakupeisira mudare
ramirandu rina masimba yakuyita izvi;
(c) mutongo weneyu haupusi kupiwa kumunhu—
(i) adanga ana makore yakubarwa yari pantsi pamakumi mayiri
naribodzi pantsiku yaadaparamura murandu; kana kuti
(ii) ana makore yakubarwa anapinda makumi manomwe;
(d) mutongo weneyu haupusi kupiwa kumukadzi; pakara
(e) munhu ananga apiwa mutongo weneyu anapusa kuwa nakodzero
yakuruwira kurekererwa kana kukuchesverwa mutongo kuMutungamiri
waDziko.
(3) Mutemo waPharamende unanada kukoya upenyu hwawana wasati
wabarwa, pakara Mutemo weneyu unathemerwa kubvumiza kuti nhenga igudiswe basi
kuchitewezva zvidanembiwa namutemo weneyo.
32
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
33
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
34
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
35
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
36
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
62 Kupiwa kwamazwi
(1) Mugari wentse wamuZimbabwe kana kuti munhu adabvumizva kugara
muZimbabwe zvachentse, kukhanhanisira wanawona nazvamitemo namasangano
yanawona nazvakufambiswa kwamazvi muZimbabwe zvina kodzero yakuwanisva
mazvi hayapi zvawo adakoyiwa naDziko namaboka entse nawayemeri wahurumende
padanho haripi zvaro, kana yachidiwa kukoya kodzero kana zvinadiwa pakutsananguza
maseenzerwe kuwanyinji.
(2) Munhu wentse, kukhanhanisira masangano yanawona nazvakufambiswa
kwemazvi zvina kodzero yakuwonesva mazvi hayapi zvawo yadakoyiwa namunhu
haupi zvache, kukhanhanisira Dziko, kana yachidiwa kuyitira kuwonesa kana kukoya
37
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
kodzero.
(3) Munhu wentse ana kodzero yakudetsera mazvi arangiwa zvidanyangara,
kana kugudisa mazvi yakupwata kana yananga yanyangaziwa yana chakuyita namunhu
weneyo ananga adakoyiwa naDziko kana maboka entse nawayemeri wahurumende
padanho haripi zvaro.
(4) Kunada kuikhwa mutemo udanangana nakudzazikisa kodzero iyi, ese
uchipusa kuchepesa mukana wakuwonesva kwamazvi nakuda kwakuti pawe nakukoya,
kukoyeka kwadungwei rawanhu kana kukoya kwamazvi kunaringiwa pakuyitwa
kwayena mabasa, pananga pana kuchesviwa kwamukana wakuwonesva kwamazvi
uku kudatsazanirana, kudakodzera, kuchidiwa pabodzipo nakudakodzera mudziko
rinateyeza zvinadiwa zvaunyinji hwawanhu, rinayitira zvinhu padecha, rina kutsazanisa,
rinakoshesa chiremera chamunhu, kutsazana nakusununguka
38
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
39
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
40
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
(d) na (e);
(g) kuwapo paananga achitongiwa;
(h) kupa kana kuramba humbowo;
(i) kuramba adawatama kana kurekera kupa humbowo kana kuramba
kushipitidziwa kupa humbowo hwakuzvipa murandu;
(j) kuyita kuti zviri kuyitika mukutongiwa kwache zviphimbidzurwe
mukuranga kwaanabvisisa;
(k) kuwonekwa aribe murandu wakuyita kana kureka kuyita chinango chinhu
chigari murandu pantsiku iyoyo;
(l) kuwonekwa ana murandu yakuyita kana kureka kuyita chinango chinhu
chiri muranduba;
(m) kureka kutongwa namurandu uri mayererano nachinhu chidaitwa kana
kuti chiribe kuyitwa, chaadarekererwa kare kana kuti paadawoniwa aribe
murandu kana kuti paadawoniwa ana murandu;
(n) kupiwa mutongo udaderezwa pakati payinanga yidayikhwa, kana mutongo
wamurandu uyu unanga waikhwa wasandurwa pakati pantsiku yakuitwa
murandu nayakupiwa mutongo.
(2) Panadiwa kuti munhu apiwe ruso pantsi pachigwimbu chino—
(a) kudziwa uku kunada kupiwa mukuranga kunabvisisva namunhu uyu;
nakuti
(b) kana munhu uyu asikapusi pabodzipo nakutirenga nakunemba, phepa
haripi zvaro rinanga rina kudziwa uku rinada kusanangurwa nanjira yakuti
munhu uyu aribvisisise.
(3) Mukutongiwa kwamirandu kwentse zvako, humbowo hunanga hwawoniwa
nanjira inabora mutemo wuri muChitsawuko chino upi zvawo, unathema kugudiswa
kana kukoshesiwa kwehumbowo uhu kuchiyita kuti kutongiwa kureke kuyita
kudatsazanirana kana kuti kuchigundisa kuwonisva kwakutsazana kana zvinadiwa
zvauzhinji hwawanhu.
(4) Munhu wentse ananga atongerwa murandu ana kodzero, mutsure
makubhadhara nhendamurandu udakozera wudaikwa zviri pamutemo, yakupangizga
phepa kana chinawo chinapangiza zvidayitika pakutongiwa uku, mukati mantsiku
yidakodzera zvichiteyera kupiwa kwamutongo.
(5) Munhu wentse ananga atongiwa akabatwa ana murandu ana kodzero,
zvichipindirana nazvaanarambizwa kuyita zvinanga zvidaikwa namutemo, ya—
(a) kuyita kuti mutongo uwongororiwe nadare ramirandu rapajauru; kana
kuti
(b) kupikisa mutongo kudare rapajauru.
71 Kodzero kupfuma
(1) Muchigwimbu chino—
“mare yaphenjeni” zvinaranga phenjeni, mare inabhadhariwa munhu pakhore,
mare inapiwa munhu paanasiya basa kana inango mare inabhadhariwa—
(a) kumunhu haupi zvache kubuda muPfunje yaMukuchanizwa waMare
yaHurumende;
(b) zvichipindirana nakurapha kwantsiku yakunga munhu aseenzera
una munhu kana kambani;
41
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
42
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
43
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
44
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
75 Kodzero yakufunda
(1) Mugari wentse wamuZimbabwe pabodzipo ana bvumizwa kugara
muZimbabwe zvachentse ana kodzero—
(a) yakuwonesva fundo yidakoshesesa inabhadharirwa naDziko,
kukhanhanisira fundo yidakoshesesa yawanhu wakuru; na
(b) yakuwonesva fundo yapachengarenga inawoniwa nakuda kwanjira
zidakodzera zazvamitemo nazinawo zinatorwa naDziko.
(2) Munhu wentse ana kodzero yakuwaka nakufambisa, achiseenzesa mare
yache, zvikoro zvidazviyemera zvinawonesa fundo yidakodzera, kana achireka
zvakutsara kwentse zvako kunarambizva naBumbiro raMitemo rino.
(3) Mutemo unapusa kuwapo uyo unaona kuti zvikoro zvarangwa nazvazvo
muchigwimbu chinyai (2) zvanembesva zviri pamutemo nakuvharwa kwazvikoro
zventse zvazvo zvinanga zviribe zventse zvinadiwa pakunembesva uku.
(4) Dziko rinada kutora njira zamitemo nazinawo zidakodzera, zvichipindirana
namare nazvina zvakuseenzesa zvinanga zviripo, kudzazikisa kuwapo kwakodzero ziri
muchigwimbu chinyai (1).
45
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
CHIGWIMBU 3
Tsananguzo Yazina Kodzero
80 Kodzero zawakadzi
(1) Mukadzi wentse ana chiremera chidatsazana nachamwamuna pabodzipo
nakuti izvi zvinakhanhanisira mikana yidatsazana muna zvamatongerwe yadziko,
zveaufumi nazvakurarama.
(2) Wakadzi wana kodzero zidatsazana nazawamuna zvinapindirana nakukoyiwa
kwawana, ese Mutemo waPharamende unapusa kuseenzesva pakudzazikisva
kwakodzero izi.
(3) Mitemo, ntsika, magarirwe namararamirwe entse anagwanda kodzero
zawakadzi zidapiwa pantsi paBumbiro raMitemo rino hazvikoshesiwi pakugwanda
kwazvinanga zvichiyita kodzero izi.
81 Kodzero zawapwere
(1) Wapwere wentse, kuranga kuti mwana wamuphare namwana wamutsikana
wentse ana makore akubarwa ari pantsi pakhumi namasere, wana kodzero—
(a) yakubatwa zvidatsazana pamutemo, kukhanhanisira kodzero yakubviwa;
(b) yakupiwa dzina nadzina ramhuri;
(c) kana mwana—
46
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
82 Kodzero zawaseye
Wanhu wana makore yakubarwa anapinda makumi manomwe wana kodzero—
(a) yakukoyiwa nakupiwa kubatsirwa kudakodzera kubuda kumhuri zawo
nakuDziko;
(b) yakupiwa kubatsirwa muna zvautano nakurapiwa kubuda kuDziko; pakara
(c) yakupiwa kubatsirwa namare nakuda kwahurongwa hwakubatsirwa
kwawanagomba nahurumende;
nakuti Dziko rinada kutora njira zazvamutemo nazinawo, zvichipindirana namare
nazvina zvakuseenzesa zvinanga zviripo, kudzazikisa kuwapo kwakodzero yeneyi.
83 Kodzero zaZvirema
Dziko rinanada kutora njira zidakodzera, zvichipindirana namare nazvina
zvakuseenzesa zvinanga zviripo, kuwona kuti wanhu wadaremara wapusa kuyita
zventse zvawanapusa kuyita namiyiri nampfungwa zavo, kukhananisira njira—
(a) yakuyita kuti wapuse kuzviseenzera;
(b) yakuyita kuti wapuse kurarama namhuri zawo nakupinda muzviyitiko
zvakurarama, nazvakubzva zvakuzvichedzesa;
(c) yakuwakoya kubuda mukuseenzesva ntsizvoba nakushipitidzga kwanjira
zentse;
(d) yakuwapa mikana yekurapiwa miyiri, mpfungwa namiyir yinanga
47
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
CHIGWIMBU 4
Kukosheswa Kwakodzero Nanjira Zakusununguka Zidakoshesesa
48
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
CHIGWIMBU 5
Kugombeka Kwakodzero Zawanhu Nanjira Zakusununguka Zidzakoshesesa
49
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
CHITSAWUKO 5
Watungamiri
CHIGWIMBU 1
Masimba Awatungamiri
88 Masimba awatungamiri
(1) Masimba awatungamiri anabuda kuwanhu waZimbabwe pakara yananada
kuseenzesva nanjira yinapindirana naBumbiro raMitemo rino.
(2) Masimba ahutungamiri hwadziko raZimbabwe ari muMutungamiri
waDziko, uyo anayaseenzesa zvichipindirana naBumbiro raMitemo rino, nakuda
kwadare raMagurukuta aHurumende.
CHIGWIMBU 2
Mutungamiri Wadziko Nawatewezeri Wamungamiri Wadziko
50
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
89 Mutungamiri wadziko
Mutungamiri waDziko ndiye mutungamiri waHurumende ari pakara mukuru
waMawuto adziko.
51
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
53
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
54
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
CHIGWIMBU 3
Makorokota Yahurumende, Watewezeri Wamakorokota Yahurumende Nadare
Ramakorokota Yahurumende
56
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
CHIGWIMBU 4
Mabasa Yahutungamiri Adakosha
59
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
61
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
CHIGWIMBU 5
Gweta Khuru Rahurumemde
CHITSAWUKO 6
Wanaikha Mitemo
CHIGWIMBU 1
Masimba Yakuikha Mitemo
62
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
CHIGWIMBU 2
Pharamende
118 Pharamende
Pharamende inawumbiwa naSeneti pabodzipo naBoka raWanaikha Mitemo
yaDziko.
CHIGWIMBU 3
Seneti
63
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
65
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
66
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
raWanayikha Mitemo yaDziko chasara chiribe munhu, boka iri rinada kuchimbiza
kutsara munhu kuti ayende pachinzvimbo chenechi.
(3) Munhu anapusa kupinda muvhoti yekuyita Murangi kana achitori kana
kuti adamboyita nhengo yaBoka raWanayikha Mitemo yaDziko kana kuti achipusa
kutsariwa kuti ayite nhengo yaBoka reneri.
(4) Mavhoti aMurangi anada kuyitiswa naMunembi waPharamende
achitungamirirwa naKhomisheni yinawona nazvamavhoti muZimbabwe, pachiyitwa
mavhoti yadazereka pakara pachiteyezwa Mitemo Yinoteyezwa, pakara zvinanga
zvagudisva mumavhoti zvinadaa kudziwiswa kuwanhu penepo penepo.
(5) Asati athanga basa rache, Murangi ananada kuyita kupika zakuti achateyezera
mitemo nakuti achayita basa rache zvidadeka pamberi paMukuru wawatongi kana kuti
wina mutongi mukuru ananga aripo, pachiteyezwa zvidarangwa muMkhwatikizga 3.
(6) Nhengo yaBoka raWanayikha Mitemo yaDziko inatsarwa kuyita Murangi
inabva yareka chinzvimbo chayene muBoka reneri pakara chinzvimbo chenechi chinada
kuikhwa yinango nhengo pachiteyezwa Mutemo waMavhoti.
(7) Murangi anapusa kureka chinzvimbo chache nakuda kwakudziwisa
Boka raWanayikha Mitemo yaDziko namuromo wache kana kuti, kana Boka iri
risiri kukumbana, anada kunemba ntsamba yakudziwisa kuMurangii waPharamende,
kana Murangi waPharamende paribe anayendesa ntsamba yeneyi kuMunembi
waPharamende.
(8) Murangi anada kureka chinzvimbo chache—
(a) dzuwa rinakumbana Boka raWanayikha Mitemo yaDziko kakuthanga
mutsure mavhoti nkuru;
(b) paanabvuma kutora rina basa muhurumende kana kuseenzera wina
munhuwo zvache;
(c) paanayita nhengo yaPharamende kana Mutungamiri waSeneti;
(d) paanayita Mutewezeri waMutungamiri, Gurukuta raHurumende, kana
Mutewezeri waGurukuta raHurumende;
(e) kana padayitika chiyitiko chinaita kuti athemere kureka chimbzvimbo
chache, kana adanga agari nhengo yaBoka raWanaikha Mitemo yaDziko;
pakara
(f) kana nzero zakuti abude pachinzvimbo chache yatambirwa nazvigwimbu
zviyiri kubuda muzvitatu zvanhengo zentse zaBoka raWanayikha Mitemo
yaDziko.
67
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
penepo penepo.
(4) Asati athanga basa rake, Mutewezeri weMurangi waBoka raWanayikha
Mitemo yaDziko anada kuyita kupika yakuti achateyezera mitemo nakuti achayita
basa rache zvidadeka pamberi paMukuru wawatongi kana una mutongi mukuru ananga
aripo, pachiteyezwa zvidarangwa muMukwatikizwa 3.
(5) Mutewezeri weMurangi waBoka raWanayikha Mitemo yaDziko anapusa
kureka chinzvimbo chache nakuda kwakudziwisa Boka raWanayikha Mitemo yaDziko
namuromo wache kana kuti, kana Boka iri risiri kukumbana, anada kunemba ntsamba
yakudziwisa kuMunembi waPharamende.
(6) Mutewezeri waMurangi waBoka raWanayikha Mitemo yaDziko anada
kureka chinzvimbo chache—
(a) paanandoorekera kuyita nhengo yaBoka raWanayikha Mitemo yaDziko
reneri;
(b) paanandoyita Mutungamiri waSeneti;
(c) paanandoyita Mutewezeri waMutungamiri, Gurukuta raHurumende kana
Mutewezeri waGurukuta raHurumende;
(d) kana nzero zakuti abude pachinzvimbo chache yatambirwa nazvigwimbu
zviyiri kubuda muzvitatu zvanhengo zentse zaBoka raWanayikha Mitemo
yaDziko.
CHIGWIMBU 5
Kurapha Kwantsiku Yakugara Pachimbzvimbo Kwanhengo Zapharamende
69
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
CHIGWIMBU 6
Masimba Yakuyikha Mitemo Nayazvinango
71
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
CHIGWIMBU 7
Zvinanada Kuteyezwa Mupharamende
72
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
73
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
74
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
CHIGWIMBU 8
Kurapha Kwantsiku, Kufudziwa Pabodzipo Namisangano Yapharamende
75
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
CHIGWIMBU 9
Nkani Zidadando-Dando Zina Chakuyita Naparamendi
78
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
79
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
CHITSAWUKO 7
Mavhoti
CHIGWIMBU 1
Urongwa Nazvinateyezerwa Pakuvhota
80
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
81
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
CHIGWIMBU 2
Ntsiku Zinayitwa Kuvhota
CHIGWIMBU 3
82
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
83
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
CHIGWIMBU 1
Maseenzerwe Yamadare Yamirandu
84
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
163 Hutongi
(1) Hutongi hwamuZimbabwe hunakhanhanisira—
(a) Mukuru wawatongi, Mutewezeri waMukuru wawatongi nawena watongi
waDare ramirandu rinawona nazvaBumbiro raMitemo;
(b) watongi waDare ramirandu apanchengarenga;
(c) Mutongi Mukuru waDare ramirandu rapajauru nawena watongi wadare
reneri;
(d) Mutongi Mukuru waDare ramirandu rinawona nazvankani zawaseenzi
nawaseenzerwi nnawenae watongi wadare reneri;
(e) Mutongi Mukuru waDare ramirandu rinawona nazvankani zautungamiri
nawena watongi wadare reneri; pakara
(f) wananga wachitungamira madare yamirandu anaseenza namamejasitiri;
madare yamirandu yanawona nazvamutemo wachiwanhu nayena madare
yamirandu yanayikhwa kana kuti yanaseenza yari pantsi paMutemo
waPharamende.
(2) Mukuru wawatongi ndiye mutungamiri wamabasa yazvahutongi hwentse
pakara ndiye pakara anawona nazvaDare ramirandu rinawona nazvaBumbiro raMitemo
pabodzipo naDare ramirandu rapanchengarenga.
(3) Mutongi Mukuru waDare ramirandu rapajauru ndiye anawona nazvadare
reneri.
(4) Mutongi Mukuru waDare ramirandu rinawona nazvankani zawaseenzi
nawaseenzerwi ndiye anawona nazvadare reneri.
(5) Mutongi Mukuru waDare ramirandu rinawona nazvankani zahutungamiri
ndiye anawona nazvadare reneri.
85
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
86
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
kwawo kwabasa, maseenzerwe awo nahunhu hwawene, pakara nyanyise, wanada kugara
wachidziwa zvinhu zvitsva zvinanga zvichiyitika kumutemo wadziko nawapantsi
pentse.
87
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
88
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
89
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
91
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
92
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
(d) kubhara pantsi mazina eanthu atatu anena anyisa kubve paanthu
anena adudzwa kuti apinde pachihlayo; uye
(e) kutumire mazina aya kuMutungamiri waDziko, uye zvichipindirana
nezvakapuwa muchigwindu (5), Mutungamiri waDziko unosisobeka
munthu umwe kuti apinde pachihlayo cho.
(5) Kana Mutungamiri waDziko aona kuti pamazina eanthu aanena apuwa
zvichipindirana nachitsawuko (4)(e) apana unena akasisira kupinde pachihlayo ichi,
Mutungamiri waDziko unozokumbira kuti Khomisheni inoona nazvemWaseenzire
eMatare endaa iunze yenazve mazina eanhu atatu akasisira, apo Mutungamiri waDziko
unosisobeka umwe wawo pachihlayo ichi.
(6) Mutungamiri waDziko unosisokonzera kuziiswa kweumwe ngaumwe
wabekwa pantsi pechigwindu chinechi chinobudiswa muGazeti.
(7) Mipando yaMutongi mukuru waDare rawaseenzi naWaseenzerwi namutongi
mukuru waDare ramirandu rinawona nazvahutungamiri zvinada kutsiwiwa nauna
Mutongi kana una ungaingozwa kana unabata mupando waMutongi kuti zvitheme,
kudare ridakodzera, pabodzi nakuti wanhu wanapinda pamipando yeneyi wanatsarwa
naMukuru mukuru wawatongi mutsure makubvawo mpfungwa zaKhomisheni inawona
nazva maseenzerwe amadare yamirandu.
[Kuikwa kwachigwimbi 6 muAct 10 ya2017]
(3) Kana parikudikanwa kuti unango mutongi abatsire kwangani nyayi muDare
razimurandu rapadzauru, Dare razimurandu rinawona nazvankani zawasewenzi
newaseenzirwi kana Dare redzimurandu rinawona nazvankani dzeutungamiri,
Mutungamiri waDziko, achitowezera zvinanga zvataurwa neKhomisheni inawona
nazvautongi, anopusa kusarura ankambori mutongi kuti asenze semutongi wadare iri
kwangani isingatati mwezi gumi namiwiri, pabodzipo nakuti anapusa kunzi asenze
zvakare kwangani ibodziyo.
(4) Munhu anenge asarurwa kuti asenze kuchitowerwa chigwimbu chinyayi (3)
anapusa kuramba achisewenza samutongi ngani yaakabvi aseenze yathatha nandawa
yakupezisa nkani zidawamba pangani yache akhari adabata mupando.
94
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
95
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
96
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
(7) Dare rinawumbwa pantsi pachigwimbu chinyai (2) kana (3) rinofanirwa
kuwongorora nkani yakuti mutongi obvisva pachinzvimbo chake here pabodzipo nakuti,
mutsure mekuita izvozvo, rinofanirwa kuzivisa Mutungamiri wadziko zvarinenge
rawana, rotaura kuti mutongi anada kubvisva here kana kuti kwete.
(8) Mutungamiri waDziko anada kuita zvinenge zvakurudzirwa nedare iri,
kuchitewezwa chigwimbu chinyai (7).
(9) Dare rinawumbwa pantsi pechigwimbu chino ringori nekodzero
namasimba zvidatsazana nazvanhengo zinatsarwa pantsi paMutemo wamakhomisheni
wakuwongorora nkani [Chitsawuko 10:07], kana winawo mutemo unatsiwa weneyu.
(10) Kana nkani yakugudisva kwamutongi pachinzvimbo yaendesva kudare
rinowongorora sezvakatarwa muchigwimbu chino, mutongi weneyo anambomisva
basa mupaka Mutungamiri wadziko, akurudzirwa nadare, amuhwiriza pabasa kana
kuti amugudisa zvachentse.
(11) Mutemo waPharamende unopusa kupa Khomisheni inawona nazvautongi
kana dare rinawumbwa pantsi pechigwimbu chino, masimba ekuti mutongi chero upi
zvake aunze matsamba ekuwongororwa utano neboka rinoumbirwa izvozvo, kuitira
kuona kuti utano hwache hwenyama nehwepfungwa hwakamira sei.
CHIGWIMBU 3
Khomisheni Inawona Nazvautongi
97
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
98
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
CHIGWIMBU 4
Zvidasiyana-siyana
CHITSAWUKO 9
Zvinada Kutewezwa Pakutungamira Dungwe Rawanhu
99
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
100
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
CHITSAWUKO 10
Waseenzi Wahurumende
101
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
102
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
kuikha mirawo yakananga nechero chipi zvacho chakatarwa muchigwimbu chinyai (1).
(3) Khomisheni inawona nazvawaseenzi waHurumende inada kuita basa rayo
ichitevedza mirawo yentse yakanyorwa, yainopihwa nagurukuta raHurumende rinooona
nazvawaseenzi vehurumende.
(4) Pakutara mare inotambirwa newaseenzi waHurumende pabodzipo nakuti
zvinawo zvawanowana nakuripwa, Khomisheni inawona nazvawaseenzi waHurumende
inada kuita izvi yapihwa mvumo naMutungamiri wadziko, iyewo auzva zvakuita
naGurukuta raHurumende rinawona nazvamare, pabodzipo nakuti mutsure makubvawo
zvinofungiwa nagurukuta raHurumende rinawona nazvawaseenzi waHurumende.
CHITSAWUKO 11
Wanawona Nazvakukoyiwa Kwadziko
CHIGWIMBU 1
Mitemo Yazvidakhanhana-Khanhana
103
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
(c) mapurisa;
(d) wanoita utikitivha muchihwande;
(e) Wanawona nazvakukoyiwa nekupungura kwawanaita vemhosva;
pabodzipo nakuti
(f) boka chero ripi zvaro rinawona nazvakukoyiwa kwadziko, rinaumbwa
pantsi peMutemo waPharamende.
(2) Wanawona nazvakukoyiwa kwadziko wanoseenza wachiteweza
zvinadikanwa naBumbiro ramitemo rino, Mutungamiri wadziko pabodzipo nakuti
Dare reMakurukota eHurumende pabodzipo nakuti mabasa awo anoongororwa
nePharamende.
(3) Nhengo zinawona nazvakukoyiwa kwadziko zinada kutaridza kusiyana
kwakaita wanhu wamuZimbawe.
104
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
CHIGWIMBU 2 10
Mawuto
211 Mawuto
(1) Mawuto aZimbabwe anakhanhanisira anoshandisa zvombo ari pantsi
pabodzipo nayanaseenzera ari muchadenga, kana anango mawuto anaumbwa pantsi 15
paMutemo waPharamende..
(2) Mawuto eZimbabwe ndiwo basi mawuto anaseenza zviri pamutemo
muZimbabwe.
(3) Mawuto anada kukoshesa kodzero nemhando dzekusununguka
zidakoshesesa zewanhu wose pabodzipo nakuti kusarerekera divi ribodzi, kuseenza
nedziko yentse, kuwa narudo nadziko, kuseenza basa namazvo pabodzipo nakuti 20
kuzviisa pantsi pehurumende yadziko inosaruzwa kuchitewezwa Bumbiro ramitemo
rino.
(4) Mawuto anada kuzvininipisa pabodzipo nakuti kutewedza mutemo ngani
dzose.
25
(5) Mutemo waPharamende unada kusanangura mayemerwe, maseenzerwe,
utungamiri, mitemo, kuzvibata kudadaka pabodzipo nakutiwo kukwidziridziwa pabasa
kana kudzikisiwa kwanhengo dzemawuto pabodzipo nakuti, zvichienderana nazviri
muchigwimbu 218, maseenzerwe anhengo zaMawuto.
105
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
106
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
107
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
CHIGWIMBU 3
Mapurisa
108
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
109
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
CHIGWIMBU 4
Wanaita Utikitivha Hudazera
CHIGWIMBU 5
Wanawona Nazvakukoyiwa Nakupungura Kwawanaiti Wamirandu
110
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
111
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
CHITSAWUKO 12
Makhomisheni Akazviyemera Anatsigira Mukhondo Unateweza Zvido Dungwe
Rawanhu
CHIGWIMBU 1
Zvidakhanhana-Khanhana
112
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
113
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
CHIGWIMBU 2
Khomisheni Inawona Nazvamavhoti
114
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
115
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
CHIGWIMBU 3
Khomisheni Inawona Nazvakodzero Zawanhu Muzimbabwe
116
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
CHIGWIMBU 4
Khomisheni Inawona Nazvawakadzi Nawamuna
117
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
118
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
CHIGWIMBU 6
Khomisheni Inaona Nazvamutonhoro Nazvakubvana Mudzikona
120
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
CHITSAWUKO 13
Mapoka Anarambiza Uwori Nakupara Mirandu
CHIGWIMBU 1
Khomisheni Inawona Nazvauwori muZimbabwe
121
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
122
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
123
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
124
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
CHITSAWUKO 14
Hurumende Yamumadunhu Namumathaundi
Mharurwa
CHIGWIMBU 1
Kuwamba
(4) Mutemo waPharamende unada kuita kuti paite Mitemo inaita kuti wasewenzi
wamakhanzuru amitanha makuru, mathaundi namumaruwawareke kutora mapato
azvamatongerwe adziko kana kupendamira kweneko.
CHIGWIMBU 2
Mitanha Makuru Namakhanzuru Amitanha Makuru Namaguta
126
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
128
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
129
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
(8) Sachigaro wakhanzuru wadunhu rikuru hareki basa kunza kwakunga aita
zvapanganidzwa mundima doko ino.
130
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
CHIGWIMBU 3
Hurumende Zamitanha
131
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
CHITSAWUKO 15
Wanyakwawa
132
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
133
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
134
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
135
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
CHITSAWUKO 16
Minda Yakurima
136
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
137
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
(3) Munhu podi upi zvache kusiya k,wamunhu arangwa nazvache muchigwimbu
chidoko (1) kana (2) anamunda wakurima udatorwa nahurumende intsiku irikurangwa
nazvayo isati yasvika, anada kupagarwi nahurumende, muriopo unaenderana
nazviwakwa nabudiriro idaitwa pamunda uyu basi yaucharorwa.
(4) Muripo unoripwa pantsi pazvindima zvidoko (1), (2) na (3) unafanirwa
kujezewa nakuripwa zvinaenderana namutemo wapharamende.
138
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
CHITSAWUKO 17
CHIGWIMBU 1
Kuseenzeswa Kwamare
139
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
140
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
CHIGWIMBU 2
141
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
142
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
pantsi pabumbiro ramitemo ino podi kuti pantsi pamitemo waPharamende, gurukota
inawona nazvamare rinada kuita kuti bhiri ramitemo wakugowerwa kwamare riparurwe
mudare rawanogadza mitemo yadziko nabhiri ramutemo rinada—
(a) Kuti paite mare ichatorwa muhomwe yamuunganizwa wamare
yahurumende kuti isenzeswe kubhadharwa zvinada mare zvinganga
zvidatenderanwa.
(b) Kuti mare inagaiwa kuvhinhu zvinanga zvichadatarwa pana zvinafungirwa
kuti zvochada mare kuchitewezwa zvikammu zvidasiyana zvinada mare
zvinanga zvatenderwa.
(5) Kana mare inanga yagoverwa kuti isenzeswe pana zvidataurwa mumutemo
wazvakugoiwa kwamare ichicheswera kana kuti mare ichidirwa zvinhu zvidanga zvisina
kugoyerwa mare, Gurukota rinawona nazvamare richiringa kuti pasumwe kudare
rawanagadza mitemo yadziko, ina nhoroondo yazvamare inafundirwa kuti ichadiwa
kana dare rawanagadza mitemo yadziko ratambira nhoroondo iyi, Gurukota rinawona
nazvamare rinada kuita kuti bhiri ramutemo wakugowerwa kwamare riparurwe
mudare rawanagadza mitemo yadziko kuitira kuti mare inadikanwa kubuda kuhomwe
yamuunganizwa wamare yahurumende ibudiswe.
143
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
CHIGWIMBU 5
144
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
145
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
CHIGWIMBU 6
Zidakhanhana-Khanhana
CHITSAWUKO 18
CHIGWIMBU 1
147
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
CHIGWIMBU 2
148
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
Zvidakhanhana-Khanhana
149
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
150
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
CHIGWIMBU 3
Thumbudziro
332 Panganizo
Mubumbiro raMitemo uno
“Mutemo waPharamende” unaranga—
(a) Mutemo podi upi zvawo udapasiswa naPharamende ukatambirwa
151
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
152
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
153
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
muZimbabwe;
“Kanzuru yakumaruwa” zvinaranga kanzuru idarangwa. Idarangwa nazvayo
muchigwimbu 3 Chachitsauko 14;
“Nhengo”, zvinaenderana—
(a) Khomisheni kana rina boka ridaumbwa naBumbiro raMitemo ino,
zvinabataniza sachigaro namutewezeri wasachigaro;
(b) Naboka razvamitemo, kanzuru yadunhu rikuru kana yataundi kana
khanzuru yakumitanha nakumaruwa, zvinaranga munhu adagadzwa
kana adakhetwa kana kusaruzwa kuti apinde mukanzuru, muboka
rawatungamiri kana rinango Boka—
(i) Rinawona zvamitemo, kanzuru yadunhu rikuru kana yaguta
podi kanzuru yakumaruwa.
(ii) Rinabasa rakutungamira basa raboka razvamitemo, Khanzuru
yadunhu rikuru podi yathaundi kana kanzuru yakumaruwa;
“Nhengo yaPharamende” zvinaranga Seneta kana nhengo yaDare rawanagadza
Mitemo yadziko;
“Khanzuru yathaundi” zvinaranga kanzuru idaumbwa kuburikiza nachigwimbu
269 ichiumbirwa thaundi.
“Dunhu rathaundi” zvinaranga thaundi raBulawayo kana thaundi raHarare;
Zvichienderana nakuti nfiripi riri kutangwa.
“Gurukota” rinabatanizira munhu ari kuita basa Gurukota, hazvinanyi nadzina
raanga daidzwe naro.
“Mutemo wadziko” zvina ranga mutemo waPharamende kana mutemo
udanembwa, udaikkwa pantsi pamutemo waPharamende;
“Mhiko” inabanizira kutenda;
“Mirandu” zvinaranga mirandu podi ngwegwe inasungisa;
“Ngani yampfumvu idanyangarisa” zvinaranga ngani yakuti kudziwiswe kuti
yadi ngani yanyatwa mudziko pantsi pachigwimbu 113;
“Munhu” zvinoranga munhu adazviemera – podi boka rawanhu waungana
nakuda kwamutemo podi zvisinai namutemo;
“Mutungamiri wadziko” zvinaronga mutungamiri wadziko yaZimbabwe;
“Mutungamiri waSeneti” zvinaronga mutungamiri waSeneti adasaruzwa
kuchiteerwa zviri muchigwimbu 122.
“Khanzuru yadunhu ridakura” zvinaranga khanzuru idaumbirirwa chinhu rikuru
risiri thaundi kuburikiza nachigwimbu 268;
“Basa raHurumende” zvinanga basa raHurumende rinatambirisirwa mare;
“Museenzi waHurumende” zvinaranga munhu ari kuia basa podi kuti
adafanakubata mupando mubasa raHurumende;
“mabasa akmakoiwa kwanyka” zvinaranga basa rakukoya dziko ridarangwa
muchigwimbu 207
“Nyakwawa Seneta” zvinaranga Nyakwawa adasaruzwa kuti aite nhengo
yaSeneti kuchiezerwa zviri muchigwimbu 120 (1) (b) kana (c )
“Kusangana” zvinaranga ngani yakuti zaSeneti nazaDare rawanagadza mitemo
yadzikom zinanga zichiita misangano pasina kupuma kubatanizira ngani
yekuti dare raSeneti naDare rawanogadza mitemo yadziko ananga
154
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
achisenza mumakhomiti,
“Intsiku yakusangana” zvinaranga intsiku podi ipi zvayo yapakuti pasondo
ridapanganidzwa mumiemoinateezwa mudare rawanagadza mitemo
yadziko kana Seneti kuti ndiintsiku yakusangana hazvinai nakuti dare
renero harisangani intsiku yeneyo.
“Murangi” zvinaranga murangi waDare rawanagadzamutemo yaDziko
adasaruzwa kuchiteezwa zviri muchigwimbu 126;
“Mitemo inatewezwa” inaenderana napodi ipi zvayo inada kuitwa na—
(a) Seneti zvinaranga kuti mitemo inatewezwa naSeneti;
(b) Dare rawanagadza mitemo yadziko, zinaranga kuti mitemo
inatewezwa naDare rawanagadza mitemo yadziko
(c) Seneti naDare rawanogadza mitemo yadziko zvidabatana,
zvinaranga mitemo inatewezwa namapoka aya adabatana; idaumbwa
kuchiteezwa zviri muchigwimbu 139;
“Boka razvamitemo” zvinaranga—
(a) Khomisheni idaumbwa pantsi paBumbiro ramitemo
(b) Boka ramitemo ridaumbwa pantsi pamutemo waPharamende
nachinangwa chidapanganidzwa mumutemo weneyo, rina nhengo
zaro zizhinji zidapiwa basa namutungamiri wadziko
Mutewezero wamutungamiri wadziko, gurukota, mutewezeri waGurukoka,
rina boka razvamitemo podi nakomkisheni idaumbwa pantsi paBumbiro
raMitemo ino;
“Zvinasenzerwa pamutemio” zvinaranga podi chipi chinasimba ramutemo,
chinaumbwa namutungamiriri wadziko, mutewedzeri wamutungamiri
wadziko, gurukota podi munango munhu kana boka ridaumbwa pantsi
paBumbiro raMitemo podi pantsi paMutemo waPharamende;
“Mutero” unabataniza mare zinapagaroswo nguwa nanguwa, mare zinapagarwi
zidanangana nachirongwa podi mare zinaringisirwa kupagarwi;
“Nyakwawa” zvinoranga munhu adakhetwa kuchiteezwa zviri muchigwimbu
283;
“Zimbabwe” zvinaranga dziko raZimbabwe;
“Khomisheni inawona nazvamavhoti muZimbabwe” zvinaranga Khomisheni
inadzina renero idaumbwa kuchiteezwa zviri muChigwimbu 242.
155
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
156
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
157
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
158
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
abasa muboka renero, uwandu hwachikamu chiri pakai napakati hwanhengo zentse
zaboka podi ripi zvato ridaumbwa pantsi paBumbiro raMitemo, podi kuti naBkumbiro
raMitemo rino ndiko uwandu hunadikanwa kuti basa riitwe.
(3) MuBumbiro raMutemo rino, pentse panarangwa nazvamavhoti anati—
(a) Uwandu hwaVhikamu chiri pakati napakati hwanhengo zaboka rina
nhengo zisingakwanisi kupautwa kuikwa muzvipoka zviiri zvidaenzana.
(b) Uwandu hazvikamu zviiri kubuda muzvitatu zvanhengo zaboka rina
nhengo zisingakwanisi kupaurwa kuikwa muzvipoka zvitatu zvidaenzana;
(c) Uwandu hazvikamu zvitatu kubuda muzvinayi zvanhengo zaboka
rina nhengo zisingakwanisi kupaurwa kuikwa muzvipoka zvinayo
zvidaenzana;
Zvinafanira kutorwa ninga kuti uwandu hwamavhoti haafaniri kuita kushoma,
kutharika nhamba idadzraa inatewera chikamu chapakati napakati, zvikamu zviiri
kubuda muzvitatu podi zvikamu zvitatu kubuda muzvinayi zvichienderana nauwandu
hwanhengo zeboka iri hudaema tini.
(4) Pentse panarangwa nazvanhengo zentse zaPharamende pananga pachirangwa
zvauwandu hwawanhu wentse wanhengo zaPharamende pangani yeneyo.
MKHWATIKIZWA 1 (Chigwimbu 4)
CHIGWIMBU 1
Mureza Wadziko
CHIGWIMBU 2
159
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
CHIGWIMBU 2
160
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
161
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
CHIGWIMBU 3
Mucherechezo Wadziko
CHIGWIMBU 4
Mudhindo Wadziko
Kuduzira Mkhwatikizwa 1
1. MuMkhwatikizwa ino—
“musungwa adakoyiwa” zvinaranga munhu aadaikhwa mukusungwa pantsi
pemutemo unaseenzeswa pangani yamijegwa yidanyangarisa mudziko
unabvumiza kusungwa kwawanhu nechinangwa chekudzivirira
kuenderera mberi kwemujegwa;
“mutemo wakudetsera mujegwa yidanyangarisa” zvinaranga mutemo
udanembwa unabvumiza kutorwa kwematanho ekugadzirisa zvinhu
pangani yamijegwa yidanyangarisa mudziko;
“kodzero kana kusununguka kwawanhu kudakoshesesa” zvinaranga kodzero
162
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
163
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
rwechiremerera chemunhu.
(2) Panodiwa kuti musungwa apiwe ruso kuburikidza nazviri mundima ino—
(a) ruso urwu runada kupihwa mumutauro unonzvisisva nemusungwa;
pabodzipo nakuti
(b) kana musungwa asingapusi kuyerenga kana kunemba, chinembva chipi
avachene china ruso urwu chinada kusanangurwa nanjira inaita kuti
abvisise.
164
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
MKHWATIKIZWA 3
(Zvigwimbu 94, 104, 114, 122, 123, 126, 127, 128, 185, 259, 272, 310 ne320)
Kupika Nekubvumiza
Zvinada kucherechezwa:
1. Munhu anada kuita kupika ipi zvayo zvayenepane zinatevera anogona, ndokunga
achida, kungobvumira panzvimbo yekushandisa mashoko adapihwa pano.
2. Kana munhu ari kuita kupika yipi zvayenepane zinatevera, kana kuti ari
kubvumiza mashoko anotevera, adasiyanisa mashoko akupika kana ekubvumiza nanjira
yakuti hazvina chazvinakanganisa zvidanyanya, kusiyanisa kweneko hakunyanganizi
kukosha kwakupika kana kwakubvumiza uku.
165
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
166
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
167
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
zvinada kunga zvichibvanana nazviri muBumbiro ramitemo rino, zvikuru sei nazviri
muchigwimbu 67.
Zvinagundisa munhu kunembesa kuvhota
KURONGWA KWANDIMA
CHIGWIMBU 1
Ndima
1. Tsananguro yeMkhwatikizwa 5.
2. Dare rinowamba Mabhiri yamitemo.
3. Nhengo zinapusa kuparura Mabhiri yamitemo nazvakukurukura.
4. Pharamende haiiti nkani zina chakuita nazvaMabhiri yamitemo yazvamare kana
kuthanga nkani zinada kukurukurwa kana zvikumbiro pamusoro pezvamare
kunze kwekunga abvi iite izvi naMutewezeri waMutungamiri wadziko, Gu-
rukuta raHurumende kana Mutewezeri weGurukuta raHurumende.
CHIGWIMBU 2
CHIGWIMBU 3
168
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
zazvamitemo.
CHIGWIMBU 1
Tsananguzo yaMkhwatikizwa 5
1. MuMkhwatikizwa ino—
“Bhiri raMutemo wazvamare” zvinaranga Bhiri raMutemo rinabvumiza—
(a) kudzikwa, kuwedzerwa kana kuderezwa kwemutero kuti zvidekere Dziko;
(b) kugoverwa kwamare, kana kuikha, kuingiza kana kuderedza mare
yipi zvayeneinada kubhadharwa naHomwe raMukuchanizwa wamare
yaHurumende kana imwewo homwe yakachengetwa kana kuti iri
mumaoko eHurumende;
(c) kuingiza kana kuhwiriza chikwereti chamare yadziko kana chadi
kudikanwa;
(d) kuregerera pakukundikana kwekuunganidza mare dzemutero wadziko;
kana kuti
(e) kubvumiza kuseenzeswa kwamare naHurumende zvanga zviribe
kurongwa.
CHIGWIMBU 2
170
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
171
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
7. (1) Seneti haina simba rakudetsereza Bhiri raMutemo wazvamare asi inapusa
kukuchizira kuti Boka raWanaikha Mitemo muDziko riite nadzurudzo kuBhiri iri.
(2) Munembi waPharamende anada kutsinhira nadzurudzo dzose dzinoitwa
dzinanga dzakurudzirwa neSeneti kuti dziitwe paBhiri raMutemo wazvamare pabodzipo
nakuti anada kuendesa nadzurudzo yakatsinhirwa kuBoka raWanaikha Mitemo
muDziko.
(3) Boka raWanaikha Mitemo muDziko rinada kuwongorora nadzurudzo dzose
dzinanga dzaendesva kwariri pantsi pezviri mundima ino pabodzipo nakuti rinapusa
kuisa nadzurudzo idzi muBhiri raMutemo wazvamare rinanga richitaurwa nazvaro.
(4) Kana Seneti ikasapantsisa Bhiri raMutemo wazvamare mukati memazuwa
masere ekusangana anoverengwa kubuda pazuwa rakaparurwa Bhiri raMutemo
muSeneti, Boka raWanaikha Mitemo muDziko rinapusa kubvumizana kuti Bhiri
raMutemo iri rinada kuendeswa kuMutungamiri wadziko, pabodzipo nakuti Bhiri
raMutemo iri rinapusa kuzoendesva kuMutungamiri wadziko riri sezvarakange rakaita
parakapantsisva neBoka raWanaikha Mitemo muDziko.
(5) Bhiri raMutemo wazvamare rinanga raendeswa kuMutungamiri wadziko
kuchitewezwa chibvumirano chiri mundima nyai (4)—
(a) rinatorwa sekuti rapantsisva naPharamende riri sezvarakange riri
parakapantsisva neBoka raWanaikha Mitemo muDziko; pabodzipo nakuti
(b) parinaendeswa kuMutungamiri wadziko kuti aikhe siginecha yache, rinada
kuendeswa pabodzi nachitupa chinabuda kuMutariri chichinongeza kuti
Bhiri raMutemo iri rakapasiswa kuchitewezwa zviri mundima ino.
CHIGWIMBU 3
173
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
KURONGWA KWENDIMA
CHIGWIMBU 1
Mharurwa
Ndima
1. Kuthanga kuseenza kwaBumbiro ramitemo rino.
2. Kugidiswawa kwaBumbiro ramitemo rekare.
CHIGWIMBU 2
CHIGWIMBU 3
Mavhoti Yakuthanga
CHIGWIMBU 4
174
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
CHIGWIMBU 1
Mharurwa
Tsananguzo yaMkhwatikozo 6
175
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
CHIGWIMBU 2
CHIGWIMBU 3
Mavhoti Yakuthanga
Kunembeswa kwawavhoti
6. (1) Munhu chero upi zvake akange akanyoresva semuvhoti mugwaro rawavhoti
zuwa rekudziwiswa kwaBumbiro ramitemo rino muGazeti risati rasvika ane kodzero
yekuramba ari mugwaro rawavhoti kuitira kuti agone kuvhota mumavhoti yakuthanga.
(2) Tidaringana namavhoti yakuthanga, Mutungamiri wewanoita basa
rekunembesa wavhoti, achitungamirwa neKhomisheni inawona nazvamavhoti
muZimbabwe, ndiye achanyoresa wavhoti pabodzipo nekugadzira magwaro ewavhoti.
(3) Wana basa rakunembesa wavhoti pantsi paMutemo waMavhoti wanada
kuita chirongwa chekunembesa wavhoti zvakasimba pabodzipo nekuwongorora gwaro
rawavhoti kwamazuwa anasvika kana kupinda makumi matanhatu kubuda zuwa
rakudziwiswa kwaBumbiro ramitemo rino muGazeti.
Mutemo wazvakuvhota
8. Mavhoti yakuthanga anada kuitwa kuchitewezwa Mutemo wazvakuvhota
unoenderana nazviri muBumbiro ramitemo rino.
CHIGWIMBU 4
177
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
13. Munhu upi zvache adanga ari pachimbzvimbo kana kuti adanga adabata
chimbzvimbo muHurumende pantsi paBumbiro ramitemo rakara, dzuwa rakuthanga
kuseenza kwaBumbiro ramitemo rino risati rasvika, anaramba ari kana kuti adabata
chimbzvimbo chenecho kana china chidatsazana nachenecho pantsi peBumbiro
178
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
ramitemo rino, paribe chinapinduka pamaseenzerwe ache kusvikira ngani yakuti areke
basa sezvakanga zviri muchibvumirano chakara kana kuti kusvika areka basa kana kuti
akareka basa zvichitewera kukwana kwemakore akubarwa akuti munhu anada kusiya
basa kana kuti achinge agudiswa pabasa kuchitewezwa zviri muBumbiro ramitemo
rino kana zvaitarisirwa pamaseenzerwe ache akara.
179
No. 1 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe 2013
180
2013 Kudetsva Kwamitemo (No. 20) Yabumbiro Yamitemo yaZimbabwe No. 1
181