‫بسمه تعالی‬

‫جزوه مباحث حفظی‬

‫پایگاه داده‬
 ‫مدل داده )‪(Data Model‬‬

‫در سیستم مدیریت پایگاه داده )‪ ، (DBMS‬مدل داده چارچوبی مفهومی برای سازماندهی و ساختاردهی دادهها است‪.‬‬
‫مدل داده به عنوان یک نقشه عمل میکند که چگونگی ذخیره‪ ،‬ارتباط‪ ،‬پردازش و دسترسی به دادهها در پایگاه داده را‬
‫تعریف میکند‪ .‬یک مدل داده به خوبی تعریف شده‪ ،‬برای ایجاد پایگاه دادههایی که کارآمد و موثر برای نیازهای کاربران‬
‫باشند‪ ،‬ضروری است‪.‬‬

‫مدلهای داده اهمیت دارند زیرا‪:‬‬

‫‪ .1‬ساختار را تعریف میکنند‪ :‬ساختار دادهها را مشخص میکنند‪.‬‬

‫‪ .2‬یکپارچگی را تضمین میکنند‪ :‬دقت و سازگاری را حفظ میکنند‪.‬‬

‫‪ .3‬انعطافپذیری را پشتیبانی میکنند‪ :‬امکان تغییرات در طرح داده با حداقل اختالل را فراهم میکنند‪.‬‬

‫‪ .4‬کمک به پردازش پرسوجو‪ :‬با سازماندهی منطقی دادهها‪ ،‬بازیابی آن را سادهتر میکنند‪.‬‬

‫انواع مدلهای داده‬

‫‪ .1‬مدل داده سلسلهمراتبی‬

‫تعریف‪ :‬دادهها را به صورت درختی سازماندهی میکند‪ ،‬با یک ریشه و گرههای فرزند‪.‬‬ ‫‪o‬‬

‫ساختار‪ :‬دادهها در یک ساختار سلسلهمراتبی سازماندهی میشوند که در آن هر گره فرزند تنها یک گره‬ ‫‪o‬‬

‫والد دارد‪.‬‬

‫کاربرد‪ :‬معموالً در سیستمهای ‪ DBMS‬اولیه مانند سیستم مدیریت اطالعات ‪ (IMS) IBM‬استفاده‬ ‫‪o‬‬

‫میشد‪.‬‬

‫مثال‪ :‬یک پایگاه داده شرکتی که گره مدیر والد گرههای دپارتمان و گرههای کارمند است‪.‬‬ ‫‪o‬‬

‫محدودیتها‪ :‬انعطافپذیری محدود؛ مدیریت روابط چند به چند دشوار است‪.‬‬ ‫‪o‬‬

‫‪ .2‬مدل داده شبکهای‬

‫تعریف‪ :‬شبیه مدل سلسلهمراتبی است اما اجازهی چندین رابطه را میدهد‪.‬‬ ‫‪o‬‬
‫ساختار‪ :‬دادهها به صورت یک گراف سازماندهی میشوند که در آن گرهها میتوانند چندین رابطه (والد‬ ‫‪o‬‬

‫و فرزند) داشته باشند‪.‬‬

‫کاربرد‪ :‬مناسب برای برنامههایی با روابط پیچیده مانند سیستمهای مخابراتی یا حمل و نقل‪.‬‬ ‫‪o‬‬

‫مثال‪ :‬نمایش یک زنجیره تأمین که یک تامینکننده به چند فروشگاه محصوالت ارسال میکند و هر‬ ‫‪o‬‬

‫فروشگاه از چند تامینکننده محصول میگیرد‪.‬‬

‫محدودیتها‪ :‬ساختار پیچیده و پیادهسازی دشوارتر‪.‬‬ ‫‪o‬‬

‫‪ .3‬مدل داده رابطهای‬

‫تعریف‪ :‬دادهها را به صورت جدولهایی (روابط) که نمایانگر موجودیتها و روابط آنها هستند سازماندهی‬ ‫‪o‬‬

‫میکند‪.‬‬

‫ساختار‪ :‬هر جدول شامل سطرها و ستونها است‪ .‬هر سطر نشاندهندهی یک نمونهی منحصربهفرد از‬ ‫‪o‬‬

‫یک موجودیت است و ستونها ویژگیها را نشان میدهند‪.‬‬

‫مفاهیم کلیدی‪:‬‬ ‫‪o‬‬

‫کلید اصلی‪ :‬بهصورت منحصربهفرد یک رکورد را در جدول شناسایی میکند‪.‬‬ ‫▪‬

‫کلید خارجی‪ :‬ارتباط بین جدولها را ایجاد کرده و یکپارچگی ارجاعی را تضمین میکند‪.‬‬ ‫▪‬

‫کاربرد‪ :‬پرکاربردترین مدل در ‪ DBMS‬ها (مثل ‪.)PostgreSQL ،MySQL‬‬ ‫‪o‬‬

‫مثال‪ :‬یک پایگاه داده دانشجویی با جدولهایی برای دانشجویان‪ ،‬دروس و ثبتنامها‪ ،‬که در آن ثبتنامها‬ ‫‪o‬‬

‫دارای کلیدهای خارجی به دانشجویان و دروس است‪.‬‬

‫محدودیتها‪ :‬ممکن است در مدیریت دادههای غیرساختیافته کارآمد نباشد‪.‬‬ ‫‪o‬‬

‫‪ .4‬مدل موجودیت‪-‬ارتباط )‪(ER‬‬

‫تعریف‪ :‬از نمودارها برای نمایش بصری موجودیتها‪ ،‬ویژگیهای آنها و روابط بین آنها استفاده میکند‪.‬‬ ‫‪o‬‬

‫ساختار‪:‬‬ ‫‪o‬‬

‫موجودیت‪ :‬نشاندهندهی اشیای دنیای واقعی (مثل دانشجو‪ ،‬درس)‪.‬‬ ‫▪‬

‫ویژگیها‪ :‬ویژگیهای موجودیتها (مثل شناسه دانشجو‪ ،‬نام درس‪).‬‬ ‫▪‬

 ‫روابط‪ :‬اتصاالت بین موجودیتها (مثل ثبتنام بین دانشجو و درس)‪.‬‬ ‫▪‬

‫کاربرد‪ :‬معموالً در طراحی پایگاه داده برای ایجاد نمایش بصری قبل از پیادهسازی مدل رابطهای استفاده‬ ‫‪o‬‬

‫میشود‪.‬‬

‫مثال‪ :‬نمودار ‪ ER‬که روابط بین موجودیتهای دانشجو‪ ،‬درس و استاد را نشان میدهد‪.‬‬ ‫‪o‬‬

‫محدودیتها‪ :‬تنها مفهومی است و نیاز به ترجمه به یک مدل پایگاه داده مثل رابطهای دارد‪.‬‬ ‫‪o‬‬

‫‪ .5‬مدل داده شیگرا‬

‫تعریف‪ :‬دادهها را به صورت اشیا سازماندهی میکند‪ ،‬مشابه برنامهنویسی شیگرا‪.‬‬ ‫‪o‬‬

‫ساختار‪ :‬دادهها به صورت اشیا نمایش داده میشوند که هر شی نمونهای از یک کالس با ویژگیها و‬ ‫‪o‬‬

‫متدها است‪.‬‬

‫کاربرد‪ :‬مناسب برای برنامههایی که نیاز به انواع دادههای پیچیده دارند‪ ،‬مانند پایگاه دادههای‬ ‫‪o‬‬

‫چندرسانهای‪ CAD ،‬و علمی‪.‬‬

‫مثال‪ :‬یک پایگاه داده کارکنان که در آن کارمند یک شی با ویژگیها (مثل نام‪ ،‬شناسه) و متدها (مثل‬ ‫‪o‬‬

‫محاسبه حقوق) است‪.‬‬

‫محدودیتها‪ :‬پیچیدهتر و کمتر از مدل رابطهای پشتیبانی میشود‪.‬‬ ‫‪o‬‬

‫‪ .6‬مدل داده سندی‬

‫تعریف‪ :‬دادهها را به صورت سندهایی‪ ،‬معموالً در قالب ‪ JSON‬یا ‪ XML‬ذخیره میکند‪.‬‬ ‫‪o‬‬

‫ساختار‪ :‬اسناد مجموعهای از فیلدها و مقادیر هستند که میتوانند تو در تو یا سلسلهمراتبی باشند‪.‬‬ ‫‪o‬‬

‫کاربرد‪ :‬معموالً در پایگاههای داده ‪ NoSQL‬مانند ‪ MongoDB‬استفاده میشود‪.‬‬ ‫‪o‬‬

‫مثال‪ :‬پایگاه داده یک فروشگاه آنالین که هر محصول یک سند با فیلدهایی مانند نام‪ ،‬قیمت و توضیحات‬ ‫‪o‬‬

‫است‪.‬‬

‫محدودیتها‪ :‬ساختار کمتری نسبت به پایگاههای داده رابطهای دارد و پردازش پرسوجو ممکن است‬ ‫‪o‬‬

‫پیچیدهتر باشد‪.‬‬
 ‫اجزای مدلهای داده‬

‫‪ .1‬ساختار داده‪ :‬تعریف میکند که دادهها در پایگاه داده چگونه سازماندهی میشوند‪.‬‬

‫مثالها‪ :‬جدولها در مدل رابطهای‪ ،‬اشیا در مدل شیگرا‪.‬‬ ‫‪o‬‬

‫‪ .2‬دستکاری دادهها‪ :‬تعریف میکند که کاربران چگونه با دادهها تعامل دارند‪.‬‬

‫زبان پرسوجو‪SQL :‬در ‪ DBMS‬رابطهای؛ ‪ NoSQL‬برای فروشگاههای سندی یا کلید‪-‬مقدار‪.‬‬ ‫‪o‬‬

‫‪ .3‬یکپارچگی دادهها‪ :‬دقت و سازگاری را تضمین میکند‪.‬‬

‫محدودیتها‪ :‬قواعدی مانند کلید اصلی‪ ،‬کلید خارجی‪ ،‬یکتا و نال نبودن در مدلهای رابطهای‪.‬‬ ‫‪o‬‬

‫‪ .4‬روابط دادهها‪:‬‬

‫یکبهیک‪ :‬هر نمونه در یک موجودیت با یک نمونه در موجودیت دیگر مرتبط است (مثال‪ :‬هر کارمند‬ ‫‪o‬‬

‫یک کارت شناسایی دارد)‪.‬‬

‫یکبهچند‪ :‬یک نمونه در یک موجودیت با چند نمونه در موجودیت دیگر مرتبط است (مثال‪ :‬یک دپارتمان‬ ‫‪o‬‬

‫دارای چندین کارمند است)‪.‬‬

‫چندبهچند‪ :‬نمونهها در هر دو موجودیت با چند نمونه در موجودیت دیگر مرتبط هستند (مثال‪:‬‬ ‫‪o‬‬

‫دانشجویان و دروس)‪.‬‬

‫اهمیت مدلهای داده در ‪DBMS‬‬

‫‪ .1‬سادهسازی طراحی پایگاه داده‪ :‬مدلهای داده به مرحله طراحی منطقی راهنمایی میکنند و اطمینان میدهند‬
‫که پایگاه دادهها به طور موثری ساختار یافتهاند تا نیازهای کاربران را برآورده کنند‪.‬‬

‫‪ .2‬بهبود یکپارچگی و سازگاری دادهها‪ :‬یک مدل ساختار یافته خوب تضمین میکند که دادهها به محدودیتهای‬
‫یکپارچگی پایبند باشند و تکرار و ناسازگاری کاهش یابد‪.‬‬
‫‪ .3‬بهبود دسترسی و عملکرد پرسوجو‪ :‬با سازماندهی بهینه دادهها‪ ،‬مدلهای داده امکان بازیابی سریعتر و استفاده‬
‫موثر از شاخصها را فراهم میکنند‪.‬‬

‫‪ .4‬سهولت در نگهداری و مقیاسپذیری‪ :‬با داشتن یک مدل ساختاریافته‪ ،‬تغییرات و مقیاسپذیری پایگاه داده‬
‫بهراحتی مدیریت میشود‪ ،‬زیرا هر مولفه نقش و رابطه تعریف شدهای دارد‪.‬‬

‫‪ .5‬استانداردسازی‪ :‬مدلهای داده نحوهی نمایش دادهها را استاندارد میکنند‪ ،‬امکان حمل و نقل بین‪ DBMS‬ها را‬
‫فراهم کرده و سازگاری بین سیستمها را تضمین میکنند‪.‬‬

‫استقالل داده )‪(Data Independence‬‬

‫استقالل دادهها مفهومی اساسی در سیستمهای مدیریت پایگاه داده )‪ (DBMS‬است که به توانایی تغییر طرح )‪(schema‬‬
‫در یک سطح از پایگاه داده‪ ،‬بدون نیاز به تغییر طرح در سطح باالتر اشاره دارد‪ .‬به عبارت دیگر‪ ،‬این مفهوم به کاربران و‬
‫برنامهها اجازه میدهد که به صورت مستقل از ساختار زیربنایی پایگاه داده‪ ،‬به دادهها دسترسی داشته و آنها را مدیریت‬
‫کنند‪ .‬این مفهوم برای کارکرد و انعطافپذیری ‪ DBMS‬ضروری است و یکی از موضوعات کلیدی در طراحی و مدیریت‬
‫پایگاه داده به شمار میرود‪.‬‬

‫استقالل دادهها به دو نوع اصلی تقسیم میشود‪ :‬استقالل دادههای منطقی و استقالل دادههای فیزیکی ‪.‬در ادامه هر کدام‬
‫از این موارد و اهمیت آنها و همچنین نقش آنها در معماری سیستم پایگاه داده را به تفصیل بررسی میکنیم‪.‬‬

‫انواع استقالل داده‬

‫استقالل دادههای فیزیکی‬ ‫•‬

‫تعریف‪ :‬استقالل داده های فیزیکی به توانایی تغییر طرح فیزیکی بدون تأثیر بر طرح منطقی اشاره دارد‪.‬‬ ‫‪o‬‬

‫به این معنی که تغییراتی در نحوه ذخیرهسازی دادهها (مثالً تغییر از یک دستگاه ذخیرهسازی به دستگاه‬
‫دیگر‪ ،‬اصالح مکانهای ذخیرهسازی‪ ،‬یا حتی تغییر روشهای ایندکسگذاری) نباید بر نحوه دسترسی به‬
‫دادهها توسط کاربران یا برنامهها تأثیر بگذارد‪.‬‬

‫اهمیت‪ :‬استقالل دادههای فیزیکی اهمیت زیادی دارد‪ ،‬زیرا امکان تغییر جزئیات ذخیرهسازی فیزیکی را‬ ‫‪o‬‬

‫بدون نیاز به بازنویسی منطق سطح باالتر فراهم میکند‪.‬‬

 ‫مثالها‪:‬‬ ‫‪o‬‬

‫تغییر از ذخیرهسازی دیسک مغناطیسی به‪SSD.‬‬ ‫▪‬

‫اصالح استراتژیهای ایندکسگذاری برای بهبود عملکرد کوئریها‪.‬‬ ‫▪‬

‫پارتیشنبندی جداول برای بهینهسازی بازیابی دادهها بدون تأثیر بر کوئریها‪.‬‬ ‫▪‬

‫استقالل دادههای منطقی‬ ‫•‬

‫تعریف‪ :‬استقالل دادههای منطقی به توانایی تغییر طرح منطقی بدون نیاز به تغییر طرح خارجی یا‬ ‫‪o‬‬

‫برنامههای کاربردی اشاره دارد‪ .‬تغییر در ساختار منطقی‪ ،‬مانند افزودن فیلدهای جدید یا جداول‪ ،‬یا‬
‫تغییر روابط بین موجودیتها‪ ،‬نباید باعث نیاز به تغییر در نحوه دسترسی برنامهها به دادهها شود‪.‬‬

‫اهمیت‪ :‬استقالل دادههای منطقی برای انطباق با نیازهای جدید کسبوکار ضروری است‪ ،‬زیرا امکان‬ ‫‪o‬‬

‫تغییر ساختار پایگاه داده را بدون اختالل در برنامههای موجود فراهم میکند‪.‬‬

‫مثالها‪:‬‬ ‫‪o‬‬

‫افزودن ستون جدید به یک جدول برای ذخیره دادههای جدید‪.‬‬ ‫▪‬

‫ایجاد روابط جدید بین جداول برای منعکس کردن تغییر در مدل دادهها‪.‬‬ ‫▪‬

‫نرمالسازی یا غیرنرمالسازی طرح پایگاه داده برای بهینهسازی بدون تأثیر بر برنامههای‬ ‫▪‬

‫دسترسی به پایگاه داده‪.‬‬

‫اهمیت استقالل داده‬

‫استقالل داده سه مزیت اصلی را برای معماری ‪ DBMS‬فراهم میکند‪:‬‬

‫‪ .1‬کاهش نیاز به نگهداری برنامهها‪ :‬با جدا کردن منطق برنامه از طراحی و ذخیرهسازی پایگاه داده‪ ،‬کد برنامه کمتر‬
‫به ساختار پایگاه داده وابسته میشود و در نتیجه نیاز به تغییرات در هنگام تغییر پایگاه داده کاهش مییابد‪.‬‬

‫‪ .2‬انعطافپذیری در مدیریت پایگاه داده‪ :‬استقالل داده امکان مدیریت بهتر ذخیرهسازی‪ ،‬ایندکسگذاری‪ ،‬و‬
‫استراتژیهای بهینهسازی را بدون تأثیر بر تجربه کاربر نهایی فراهم میکند‪.‬‬
‫‪ .3‬پشتیبانی از چندین نمای مختلف‪ :‬استقالل داده به ایجاد چندین نمای خارجی برای گروههای مختلف کاربران‬
‫کمک میکند که میتوانند بدون تغییر ساختار زیربنایی پایگاه داده با گذشت زمان تطبیق یابند‪.‬‬

‫سطوح تجرید داده و استقالل داده‬

‫استقالل داده به طور مستقیم با معماری سهالیهای در ‪ DBMS‬مرتبط است که شامل موارد زیر است‪:‬‬

‫‪ .1‬طرح فیزیکی‪ :‬توصیف نحوه ذخیرهسازی دادهها روی سختافزار‪.‬‬

‫‪ .2‬طرح منطقی‪ :‬تعریف ساختار منطقی پایگاه داده‪ ،‬شامل جداول‪ ،‬روابط و محدودیتها‪.‬‬

‫‪ .3‬طرح خارجی‪ :‬نمای سطح کاربر که متناسب با نیازهای گروههای مختلف کاربران یا برنامهها طراحی شده است‪.‬‬

‫هر سطح از سطح دیگر مستقل است و اجازه میدهد تغییرات در یک سطح به طور مجزا اعمال شود‪.‬‬

‫دستیابی به استقالل داده در ‪DBMS‬‬

‫استقالل داده از طریق نگاشت طرحها به دست میآید‪:‬‬

‫نگاشت طرح فیزیکی به طرح منطقی‪ :‬این امکان را فراهم میکند که تغییرات در ذخیرهسازی فیزیکی در سطح‬ ‫•‬

‫منطقی بازتاب یابد بدون اینکه بر برنامهها تأثیر بگذارد‪.‬‬

‫نگاشت طرح منطقی به طرح خارجی‪ :‬این امکان را می دهد که تغییرات در سطح منطقی انجام شود و در عین‬ ‫•‬

‫حال همان رابط کاربری و الگوهای دسترسی برای برنامهها حفظ شود‪.‬‬

‫چالشها در پیادهسازی استقالل داده‬

‫دستیابی به استقالل کامل دادهها به دلیل برخی چالشها مشکل است‪:‬‬

‫‪ .1‬وابستگیهای طرح‪ :‬برخی از منطقهای برنامه به طرحهای خاص وابستهاند و این میتواند توانایی اعمال تغییرات‬
‫را محدود کند‪.‬‬

‫‪ .2‬نگاشتهای پیچیده‪ :‬ترجمه تغییرات در سطوح طرح از طریق نگاشتها میتواند محاسباتی پرهزینه و پیچیده‬
‫باشد‪ ،‬به خصوص در پایگاه دادههای بزرگ‪.‬‬
‫‪ .3‬مالحظات عملکردی‪ :‬استقالل دادهها‪ ،‬به ویژه استقالل منطقی‪ ،‬ممکن است گاهی نیاز به مصالحه در عملکرد‬
‫داشته باشد‪ ،‬زیرا نیاز است جزئیات طرح از الیههای برنامه انتزاع شود‪.‬‬

‫استقالل داده و بهینهسازی کوئریها‬

‫در ‪ ،DBMS‬بهینهسازی کوئری به شدت به اصول استقالل داده وابسته است‪ .‬بهینهساز کوئریها میتواند کوئریها را بر‬
‫اساس تغییرات در طرح فیزیکی (مانند ایندکسگذاری یا پارتیشنبندی) تغییر دهد‪ ،‬بدون اینکه نیاز به تغییر ساختار‬
‫منطقی یا کوئری های کاربر نهایی داشته باشد و به این ترتیب بازیابی کارآمد داده را صرفنظر از روشهای ذخیرهسازی‬
‫فیزیکی پشتیبانی کند‪.‬‬

‫استقالل داده در عمل‬

‫اکثر سیستمهای مدرن ‪ DBMS‬تالش میکنند تا با ارائه ویژگیهایی مانند ابزارهای مدیریت ایندکس‪ ،‬قابلیتهای تکامل‬
‫طرح‪ ،‬و تعریف نماها استقالل داده را به حداکثر برسانند‪ .‬با این حال‪ ،‬دستیابی به استقالل کامل ممکن است همیشه عملی‬
‫نباشد‪ ،‬به ویژه در برنامههای با اتصال تنگاتنگ یا سیستمهای بالدرنگ که در آنها الزامات عملکردی ممکن است‬
‫انعطافپذیری را محدود کنند‪.‬‬

‫خالصه نکات کلیدی‬

‫استقالل داده اجازه انعطافپذیری طرحها در سطوح مختلف بدون تأثیرگذاری بر طرحها یا برنامههای سطح باالتر‬ ‫•‬

‫را فراهم میکند‪.‬‬

‫دو نوع اصلی‪ :‬استقالل دادههای فیزیکی و استقالل دادههای منطقی‪.‬‬ ‫•‬

‫مزایای کلیدی‪ :‬کاهش نیاز به نگهداری برنامهها‪ ،‬انعطافپذیری در مدیریت پایگاه داده‪ ،‬و پشتیبانی از چندین‬ ‫•‬

‫نمای مختلف‪.‬‬

‫چالشها‪ :‬وابستگیهای طرح‪ ،‬نگاشتهای پیچیده‪ ،‬و تأثیرات احتمالی بر عملکرد‪.‬‬ ‫•‬

‫کاربردهای عملی‪ :‬تکامل طرح‪ ،‬بهینهسازی کوئریها‪ ،‬و ایندکسگذاری پویا مثالهایی از استقالل داده در عمل‬ ‫•‬

‫هستند‪.‬‬
 ‫انتزاع داده )‪(Data Abstraction‬‬

‫انتزاع داده یک مفهوم بنیادی در سیستمهای مدیریت پایگاه داده )‪ (DBMS‬است که با پنهان کردن جزئیات‬ ‫•‬

‫پیچیده و فراهم کردن یک رابط ساده‪ ،‬تعامالت با پایگاه داده را تسهیل میکند‪.‬‬

‫این مفهوم به کاربران اجازه میدهد تا بدون نیاز به درک چگونگی ذخیرهسازی‪ ،‬بازیابی یا مدیریت پیچیده دادهها‪،‬‬ ‫•‬

‫به آنها دسترسی پیدا کنند‪.‬‬

‫در‪ ، DBMS‬انتزاع داده امکان جدا کردن توصیفات داده و دیدگاههای کاربر از جزئیات فیزیکی ذخیرهسازی داده‬ ‫•‬

‫را فراهم میکند و استفاده و نگهداری از پایگاه داده را آسانتر میکند‪.‬‬

‫اهمیت انتزاع داده در ‪DBMS‬‬

‫پنهانسازی جزئیات‪ :‬جداسازی "چی" (نمایش و عملیات روی داده) از "چگونه" (پیادهسازی)‪.‬‬ ‫•‬

‫رابط کاربرپسند‪ :‬کاربران به روشی سادهتر با دادهها تعامل دارند و این به دسترسی آسان و بهرهوری بیشتر کمک‬ ‫•‬

‫میکند‪.‬‬

‫امنیت پیشرفته‪ :‬دسترسی کنترلشده به دادهها‪ ،‬پنهان کردن جزئیات حساس از کاربران غیرمجاز‪.‬‬ ‫•‬

‫استقالل داده‪ :‬تغییرات در ذخیرهسازی یا ساختار داده بر نحوه تعامل کاربران با داده تأثیر نمیگذارد و این‬ ‫•‬

‫انعطافپذیری و مقیاسپذیری پایگاه داده را افزایش میدهد‪.‬‬

‫سطوح انتزاع داده در ‪DBMS‬‬

‫‪ DBMS‬از معماری سه الیه برای پیادهسازی انتزاع داده استفاده میکند‪:‬‬

‫‪ .1‬سطح فیزیکی (سطح داخلی)‬

‫تعریف‪ :‬پایینترین سطح انتزاع که مربوط به ذخیرهسازی فیزیکی دادهها بر روی سختافزار است‪ ،‬از‬ ‫‪o‬‬

‫جمله جزئیات مربوط به ساختارهای ذخیرهسازی‪ ،‬روشهای دسترسی و ایندکسها‪.‬‬

‫نکات کلیدی‪:‬‬ ‫‪o‬‬

‫قالبهای ذخیرهسازی‪ :‬قالبی که در آن دادهها ذخیره میشوند (مانند ‪ ،B-trees‬ایندکس هش)‪.‬‬ ‫▪‬

‫دستگاههای ذخیرهسازی‪ :‬مدیریت دادهها بر روی دیسکها‪ ،‬حافظه و سایر منابع سختافزاری‪.‬‬ ‫▪‬

‫بهینهسازی‪ :‬تمرکز بر بهینهسازی ذخیرهسازی و مسیرهای دسترسی کارآمد‪.‬‬ ‫▪‬

‫اهمیت‪ :‬امکان مدیریت و بازیابی کارآمد ذخیرهسازی را فراهم میکند و این جزئیات را از کاربران نهایی‬ ‫‪o‬‬

‫پنهان میسازد‪.‬‬

‫‪ .2‬سطح منطقی (سطح مفهومی)‬

‫تعریف‪ :‬سطح میانی انتزاع که ساختار و روابط دادهها را بدون توجه به چگونگی ذخیرهسازی فیزیکی‬ ‫‪o‬‬

‫آنها تعریف میکند‪.‬‬

‫نکات کلیدی‪:‬‬ ‫‪o‬‬

‫مدلهای داده‪ :‬استفاده از مدلهایی مانند رابطهای‪ ،‬سلسلهمراتبی یا شیءگرا برای نمایش داده‪.‬‬ ‫▪‬

‫موجودیتها و روابط‪ :‬تعریف موجودیتها (مانند دانشجویان‪ ،‬کارکنان) و روابط آنها (مانند‬ ‫▪‬

‫ثبت نام در دروس)‪.‬‬

‫محدودیتها‪ :‬شامل محدودیتهای یکپارچگی مانند کلید اصلی‪ ،‬کلید خارجی و قوانین تمامیت‬ ‫▪‬

‫مرجع‪.‬‬

‫استقالل داده‪ :‬سطح منطقی برنامههای کاربردی را از تغییرات در ذخیرهسازی فیزیکی محافظت‬ ‫▪‬

‫میکند‪.‬‬

‫اهمیت‪ :‬برای اطمینان از یکپارچگی داده و نمایش یکپارچه ساختار پایگاه داده ضروری است‪.‬‬ ‫‪o‬‬

‫‪ .3‬سطح نمایشی (سطح خارجی)‬

‫تعریف‪ :‬باالترین سطح انتزاع که دیدگاههای سفارشیسازیشدهای از پایگاه داده را برای کاربران مختلف‬ ‫‪o‬‬

‫فراهم میکند تا نیازهای خاص آنها را برآورده سازد‪.‬‬

‫نکات کلیدی‪:‬‬ ‫‪o‬‬

‫دیدگاههای متعدد‪ :‬به بخشهای مختلف (مانند منابع انسانی‪ ،‬مالی) اجازه میدهد فقط دادههای‬ ‫▪‬

‫مورد نیازشان را مشاهده کنند‪.‬‬

‫امنیت و حریم خصوصی داده‪ :‬محدود کردن دسترسی به دادههای حساس با کنترل دیدگاههای‬ ‫▪‬

‫کاربران‪.‬‬

‫سادهسازی‪ :‬نمایش داده به روشی که قابل درک باشد و از جزئیات غیرضروری اجتناب شود‪.‬‬ ‫▪‬

‫اهمیت‪ :‬ارائه دیدگاههای کاربرمحور از دادهها و بهبود کارایی و امنیت پایگاه داده‪.‬‬ ‫‪o‬‬

‫انتزاع داده و استقالل داده‬

‫استقالل داده‪ :‬یکی از مزایای اصلی انتزاع داده است که اجازه میدهد تغییرات در یک سطح انتزاعی بدون تأثیر‬ ‫•‬

‫بر سطوح باالتر اعمال شود‪.‬‬

‫انواع‪:‬‬ ‫•‬

‫استقالل داده فیزیکی‪ :‬تغییرات در سطح فیزیکی (مانند ارتقاء ذخیرهسازی) بر سطوح منطقی و نمایشی‬ ‫‪o‬‬

‫تأثیر نمیگذارد‪.‬‬

‫استقالل داده منطقی‪ :‬تغییرات در سطح منطقی (مانند افزودن یک فیلد جدید) بر سطح نمایشی تأثیر‬ ‫‪o‬‬

‫نمیگذارد‪.‬‬

‫اهمیت‪ :‬این ویژگی تضمین میکند که پایگاه داده میتواند بدون نیاز به بازنویسی عمده برنامهها تکامل یابد و از‬ ‫•‬

‫مقیاسپذیری و انعطافپذیری آن پشتیبانی میکند‪.‬‬

‫رابطه بین مدلهای داده و انتزاع داده‬

‫مدلهای داده (مانند مدل رابطهای‪ ،‬سلسلهمراتبی و شبکهای) در انتزاع داده نقش اساسی دارند‪:‬‬ ‫•‬

‫مدل رابطهای‪ :‬دادهها را بهصورت جدول تعریف میکند که انتزاعی سطح باال برای سطح منطقی فراهم‬ ‫‪o‬‬

‫میکند‪.‬‬

‫مدلهای سلسلهمراتبی و شبکهای‪ :‬معموالً در سطح فیزیکی برای سازماندهی ساختارهای داده پیچیده‬ ‫‪o‬‬

‫استفاده میشوند‪.‬‬

‫هر مدل از جنبه های مختلف انتزاع داده با نمایش عناصر داده و ارتباطات آنها به فرمتهای خاص پشتیبانی‬ ‫•‬

‫میکند‪.‬‬
 ‫مثالهای انتزاع داده در ‪DBMS‬‬

‫مثال ‪ )۱‬در یک پایگاه داده دانشجویی‪:‬‬ ‫•‬

‫سطح فیزیکی‪ :‬چگونگی ذخیرهسازی رکوردهای دانشجویان روی دیسک (مانند استفاده از ‪B-trees‬‬ ‫‪o‬‬

‫برای ایندکس)‪.‬‬

‫سطح منطقی‪ :‬تعریف جداول مانند ‪ Student‬و ‪ Course‬و روابط آنها (مانند ‪ Enrollment‬که‬ ‫‪o‬‬

‫‪ Student‬و ‪ Course‬را پیوند میدهد)‪.‬‬

‫سطح نمایشی‪ :‬ارائه دیدگاههای سفارشی‪ ،‬مانند دیدگاه "نمرات دانشجو" که فقط برای اساتید قابل‬ ‫‪o‬‬

‫دسترسی است‪.‬‬

‫مثال ‪ )۲‬پایگاه داده بانک برای مشتریان و تراکنشها‪:‬‬ ‫•‬

‫سطح فیزیکی‪ :‬جزئیات ذخیرهسازی مانند تقسیمبندی دادههای مشتریان در دیسکهای مختلف‪.‬‬ ‫‪o‬‬

‫سطح منطقی‪ :‬تعریف موجودیتهایی مانند ‪ Account ،Customer‬و ‪ Transaction‬با‬ ‫‪o‬‬

‫محدودیتهایی برای اطمینان از تراکنشهای صحیح‪.‬‬

‫سطح نمایشی‪ :‬ارائه دیدگاههای مختلف برای نقشهای مختلف—کارمندان فقط مانده حساب مشتریان‬ ‫‪o‬‬

‫را میبینند در حالی که مدیران دادههای وام و رهن را مشاهده میکنند‪.‬‬

‫کاربردهای انتزاع داده در حل مسائل ‪DBMS‬‬

‫طراحی طرحواره‪ :‬با درک سطوح انتزاع داده‪ ،‬طراحان میتوانند طرحوارههایی ایجاد کنند که از سیستمهای‬ ‫•‬

‫ماژوالر‪ ،‬مقیاسپذیر و امن پشتیبانی کنند‪.‬‬

‫امنیت داده‪ :‬انتزاع در سطح نمایشی برای اجرای سیاستهای حفظ حریم خصوصی داده ضروری است و دسترسی‬ ‫•‬

‫کاربران را محدود میکند‪.‬‬

‫بهینهسازی پایگاه داده‪ :‬با استفاده از سطح فیزیکی‪ ،‬مدیران پایگاه داده با ایجاد ایندکس‪ ،‬تقسیمبندی و مدیریت‬ ‫•‬

‫کارآمد ذخیرهسازی‪ ،‬عملکرد را بهینه میکنند‪.‬‬

‫جداسازی خطا‪ :‬خطاها در تغییرات ساختار یا ذخیرهسازی را میتوان به سطوح خاصی از انتزاع محدود کرد و‬ ‫•‬

‫تأثیر آنها را در سراسر سیستم کاهش داد‪.‬‬

‫تکامل شِما )‪(Schema Evolution‬‬

‫تکامل شِما به توانایی یک ‪ DBMS‬در پشتیبانی از تغییرات در ساختار پایگاه داده بدون اختالل در عملیاتهای جاری یا‬
‫نیاز به بازتعریف کامل پایگاه داده اشاره دارد‪ .‬این قابلیت به پایگاه دادهها اجازه میدهد تا با نیازهای در حال تغییر سازگار‬
‫شوند‪ ،‬که برای سیستمهای پویا امری حیاتی است‪ .‬مفهوم تکامل شِما شامل بهروزرسانی‪ ،‬تغییر و انطباق شِماهای پایگاه‬
‫داده با گذشت زمان است‪ ،‬در حالی که یکپارچگی دادهها حفظ شده و سازگاری با برنامههای موجود نیز ادامه مییابد‪.‬‬

‫در ادامه‪ ،‬یک توضیح جامع از تکامل شِما در ‪ DBMS‬ارائه شده است‪:‬‬

‫مفهوم شِما در‪DBMS‬‬

‫تعریف شِما‪ :‬شِما در ‪ DBMS‬ساختار پایگاه داده را تعریف میکند و چگونگی سازماندهی دادهها و نحوه ساختار‬ ‫•‬

‫روابط میان موجودیتها را توضیح میدهد‪.‬‬

‫انواع شِماها‪:‬‬ ‫•‬

‫شِما فیزیکی‪ :‬ساختار ذخیرهسازی پایگاه داده را تعریف میکند‪.‬‬ ‫‪o‬‬

‫شِما منطقی‪ :‬ساختار پایگاه داده را که کاربران با آن تعامل دارند (مانند جداول‪ ،‬نماها و شاخصها)‬ ‫‪o‬‬

‫توصیف میکند‪.‬‬

‫شِما خارجی‪ :‬چگونگی مشاهده دادهها توسط کاربران یا گروههای کاربر را نشان میدهد که معموالً شامل‬ ‫‪o‬‬

‫نماها یا زیرمجموعههایی از شِما منطقی است‪.‬‬

‫تکامل شِما در مقابل تغییر شِما‬

‫تکامل شِما‪ :‬به تغییرات تدریجی و بدون اختالل در شِما اشاره دارد‪ ،‬در حالی که پایگاه داده به کار خود ادامه‬ ‫•‬

‫میدهد‪ .‬این تغییرات برای سازگاری با شرایط جدید طراحی شدهاند‪.‬‬

‫تغییر شِما‪ :‬معموالً به تغییراتی اشاره دارد که ممکن است نیاز به زمان توقف یا بازسازی قابل توجه دادهها داشته‬ ‫•‬

‫باشند و ممکن است به صورت موقت خدمات پایگاه داده را مختل کنند‪.‬‬

‫دالیل تکامل شِما‬

‫نیازهای برنامههای کاربردی‪ :‬تغییر نیازهای برنامهها اغلب منجر به اضافه شدن ویژگیها یا ساختارهای داده جدید‬ ‫•‬

‫میشود‪.‬‬

‫تغییرات تجاری‪ :‬سازمانها با گذشت زمان تغییر میکنند و نیازهای ذخیرهسازی دادههای آنها ممکن است‬ ‫•‬

‫توسعه یافته یا تغییر کند که نیازمند تنظیم شِما است‪.‬‬

‫پیشرفتهای فناوری‪ :‬ویژگیها یا بهینهسازیهای جدید در ‪ DBMS‬ممکن است نیازمند تنظیمات شِما برای‬ ‫•‬

‫بهبود عملکرد باشند‪.‬‬

‫رشد دادهها‪ :‬با افزایش حجم داده‪ ،‬تکامل شِما ممکن است برای پارتیشنبندی جداول‪ ،‬افزودن شاخصها یا‬ ‫•‬

‫مدیریت ذخیرهسازی الزم باشد‪.‬‬

‫انواع تغییرات شِما‬

‫تکامل شِما میتواند شامل انواع مختلفی از تغییرات باشد‪:‬‬

‫افزودن یا حذف ویژگیها (ستونها)‪ :‬ستونهای جدید میتوانند به جدولهای موجود اضافه شوند یا ستونهای‬ ‫•‬

‫بالاستفاده حذف شوند‪.‬‬

‫افزودن یا حذف جداول‪ :‬جداول جدید میتوانند اضافه شوند یا جداول غیرضروری حذف گردند‪.‬‬ ‫•‬

‫تغییر انواع داده یا محدودیتها‪ :‬تغییر نوع داده یک ستون‪ ،‬افزودن یا حذف محدودیتهایی مانند ‪،NOT NULL‬‬ ‫•‬

‫‪ UNIQUE‬یا ‪.FOREIGN KEY‬‬

‫تغییر نام ویژگیها یا جداول‪ :‬تغییر نام جداول یا ویژگیها برای وضوح بیشتر یا تطبیق با اصول جدید نامگذاری‪.‬‬ ‫•‬

‫تغییر روابط‪ :‬شامل افزودن‪ ،‬حذف یا تغییر کلیدهای خارجی یا انواع روابط (‪ ۱‬به ‪ ۱ ،۱‬به چند)‪.‬‬ ‫•‬
 ‫چالشهای تکامل شِما‬

‫تکامل شِما چالشهای متعددی دارد که یک ‪ DBMS‬باید به آنها رسیدگی کند‪:‬‬

‫یکپارچگی دادهها‪ :‬تغییرات نباید درستی یا یکپارچگی دادههای موجود را به خطر بیندازد‪.‬‬ ‫•‬

‫سازگاری به عقب‪ :‬برنامههایی که به شِما قبلی وابستهاند باید همچنان کار کنند یا مسیر انتقال نرم داشته باشند‪.‬‬ ‫•‬

‫بازنویسی پرسوجوها‪ :‬پرسوجوهایی که برای شِما اصلی طراحی شدهاند ممکن است نیاز به بازنویسی یا تنظیم‬ ‫•‬

‫داشته باشند‪.‬‬

‫انتقال و تبدیل دادهها‪ :‬تغییر ستونها یا تغییر روابط ممکن است نیازمند تبدیل دادههای موجود باشد تا با شِما‬ ‫•‬

‫جدید هماهنگ شوند‪.‬‬

‫زمان توقف سیستم‪ :‬یک ‪ DBMS‬قدرتمند باید بتواند تغییرات شِما را بدون زمان توقف زیاد مدیریت کند‪ ،‬هرچند‬ ‫•‬

‫که در عمل این امر ممکن است دشوار باشد‪.‬‬

‫مکانیزمهای تکامل شِما در ‪DBMS‬‬

‫برای مدیریت تکامل شِما‪ ،‬سیستمهای ‪ DBMS‬مکانیزمهای مختلفی را به کار میبرند‪:‬‬

‫نسخهبندی‪ :‬برخی سیستمها اجازه نسخهبندی شِما را میدهند‪ ،‬که در آن چندین نسخه از شِما میتوانند همزمان‬ ‫•‬

‫وجود داشته باشند‪.‬‬

‫سازگاری رو به جلو و عقب‪ :‬تغییرات شِما به گونهای طراحی میشوند که دادههای نوشتهشده در هر دو نسخه‬ ‫•‬

‫قدیم و جدید شِما قابل خواندن باشند‪.‬‬

‫ابزارهای مهاجرت خودکار شِما‪ DBMS :‬ها ممکن است ابزارهایی ارائه دهند که به طور خودکار مهاجرت شِما را‬ ‫•‬

‫مدیریت میکنند‪ ،‬مانند افزودن ستونها با مقادیر پیشفرض‪ ،‬تبدیل انواع داده یا تغییر نام ستونها‪.‬‬

‫مدیریت متادیتا‪ :‬سیستمهای ‪ DBMS‬اغلب متادیتا دقیق نگه میدارند‪ ،‬که تکامل شِما را با ضبط روابط‪ ،‬انواع و‬ ‫•‬

‫محدودیتهای هر نسخه شِما تسهیل میکند‪.‬‬

‫ردیابی وابستگی‪ DBMS :‬وابستگیها مانند کلیدهای خارجی و نماها را ردیابی میکند‪ ،‬بنابراین تغییرات شِما‬ ‫•‬

‫میتوانند به صورت خودکار گسترش یابند یا کاربران را به تنظیمات الزم هشدار دهند‪.‬‬
 ‫تکامل شِما در ‪ RDBMS‬در مقابل ‪NoSQL DBMS‬‬

‫سیستم مدیریت پایگاه داده رابطهای )‪(RDBMS‬‬ ‫•‬

‫تکامل شِما در ‪ RDBMS‬میتواند پیچیده باشد‪ ،‬زیرا شِماها به طور دقیق تعریف شدهاند‪.‬‬ ‫‪o‬‬

‫‪RDBMS‬اغلب نیاز به مهاجرت و تبدیل گسترده دادهها دارد‪ ،‬به خصوص برای تغییرات ساختاری‪.‬‬ ‫‪o‬‬

‫ابزارهایی مانند ‪ALTER TABLE‬استفاده میشوند‪ ،‬اما ممکن است برای مجموعه دادههای بزرگ‬ ‫‪o‬‬

‫تأثیر منفی بر عملکرد داشته باشند‪.‬‬

‫‪:NoSQL DBMS‬‬ ‫•‬

‫پایگاههای داده‪ ، NoSQL‬به ویژه پایگاههای داده مبتنی بر سند (مانند ‪ ،)MongoDB‬شِماهای‬ ‫‪o‬‬

‫انعطافپذیرتری دارند و تکامل شِما را آسانتر میکنند‪.‬‬

‫در ‪ ،NoSQL‬شِماها میتوانند در سطح سند تغییر کنند و امکان وجود نسخههای مختلط در یک‬ ‫‪o‬‬

‫مجموعه را فراهم میکنند‪.‬‬

‫تکامل شِما در سیستمهای ‪ NoSQL‬معموالً محدودیتهای کمتری دارد‪ ،‬که باعث کاهش اختالالت‬ ‫‪o‬‬

‫میشود‪.‬‬

‫تأثیرات تکامل شِما‬

‫تکامل شِما بر جنبههای مختلف یک سیستم پایگاه داده تأثیر میگذارد‪ ،‬که ‪ DBMS‬باید به دقت آنها را مدیریت کند تا‬
‫از ناسازگاری یا کاهش عملکرد جلوگیری شود‪:‬‬

‫الگوهای دسترسی به داده‪ :‬شِما های تغییر یافته ممکن است نحوه دسترسی یا پرسوجوهای داده را تغییر دهند‬ ‫•‬

‫و عملکرد را تحت تأثیر قرار دهند‪.‬‬

‫ایندکسگذاری‪ :‬تغییرات شِما‪ ،‬به ویژه تغییرات مرتبط با ستونهای جدید یا کلیدها‪ ،‬ممکن است نیاز به ایجاد یا‬ ‫•‬

‫بهروزرسانی ایندکسها داشته باشد‪.‬‬

‫امنیت و کنترل دسترسی‪ :‬ویژگیها یا جداول جدید ممکن است نیاز به بهروزرسانی لیستهای کنترل دسترسی‬ ‫•‬

‫)‪ (ACL‬داشته باشند تا امنیت حفظ شود‪.‬‬

‫منطق برنامه‪ :‬برنامههای متصل به پایگاه داده باید با شِما جدید سازگار شوند‪ ،‬یا با بهروزرسانی پرسوجوها یا‬ ‫•‬

‫استفاده از میانافزارها‪.‬‬

‫سناریوهای نمونه در تکامل شِما‬

‫افزودن یک ستون جدید برای ذخیره دادههای اضافی کاربر‪:‬‬ ‫•‬

‫مراحل شامل استفاده از ‪ ALTER TABLE‬برای افزودن ستون با مقدار پیشفرض است تا هیچ‬ ‫‪o‬‬

‫برنامه موجودی به دلیل مقادیر ‪ null‬دچار مشکل نشود‪.‬‬

‫تغییر نوع داده (مانند ‪ INT‬به ‪:)BIGINT‬‬ ‫•‬

‫تبدیل دادههای موجود به نوع جدید و اطمینان از اینکه تمام وابستگیها مانند ایندکسها و محدودیتها‬ ‫‪o‬‬

‫سازگار هستند‪.‬‬

‫افزودن محدودیت کلید خارجی‪:‬‬ ‫•‬

‫اطمینان از یکپارچگی ارجاعی از طریق بررسی اینکه تمام دادهها با الزامات کلید خارجی مطابقت دارند‪،‬‬ ‫‪o‬‬

‫که ممکن است نیاز به پاکسازی داده داشته باشد‪.‬‬

‫تکامل شِما در‪ DBMS‬های مدرن‬

‫سیستمهای ‪ DBMS‬مدرن ابزارهای پیشرفتهای برای تسهیل تکامل شِما دارند‪:‬‬

‫‪ Oracle‬و ‪ PostgreSQL‬پشتیبانی قوی از تکامل شِما با زمان توقف کم دارند‪.‬‬ ‫•‬

‫‪ MySQL‬عملیات ‪ ALTER TABLE‬را ارائه میدهد‪ ،‬اگرچه تغییرات گسترده ممکن است همچنان بر‬ ‫•‬

‫عملکرد تأثیر بگذارد‪.‬‬

‫‪ MongoDB‬و سایر پایگاههای داده ‪ NoSQL‬به طور ذاتی تکامل شِما را مدیریت میکنند‪ ،‬زیرا شِماهای‬ ‫•‬

‫سختگیرانهای ندارند‪.‬‬

‫ابزارهای کنترل نسخه و مهاجرت‪ :‬سیستمهایی مانند ‪ Liquibase‬و ‪ Flyway‬به مدیریت تغییرات شِما کمک‬ ‫•‬

‫میکنند و کنترل نسخه و بازگشت تغییرات را برای تکامل شِما فراهم میکنند‪.‬‬
 ‫بهترین روشها برای تکامل شِما‬

‫برنامهریزی برای سازگاری رو به جلو و عقب‪ :‬تغییرات را به گونهای طراحی کنید که با نسخههای قدیمی و جدید‬ ‫•‬

‫شِما سازگار باشند‪.‬‬

‫استفاده از کنترل نسخه برای تغییرات شِما‪ :‬تغییرات شِما را با ابزارهای کنترل نسخه ردیابی کنید تا در صورت‬ ‫•‬

‫بروز مشکل بتوانید بازگردانی کنید‪.‬‬

‫مستندسازی دقیق تغییرات‪ :‬مستندسازی مناسب اطمینان میدهد که توسعهدهندگان و مدیران پایگاه داده مسیر‬ ‫•‬

‫تکامل را درک کرده و میتوانند به طور مؤثری عیبیابی کنند‪.‬‬

‫آزمایش قبل از پیادهسازی‪ :‬تغییرات باید در محیط آزمایشی تست شوند تا پیش از رسیدن به محیط تولید‪،‬‬ ‫•‬

‫مشکالت احتمالی شناسایی شوند‪.‬‬

‫مدل داده مفهومی )‪(Conceptual Data Model‬‬

‫در سیستمهای مدیریت پایگاه داده)‪ ، (DBMS‬مدل داده مفهومی (‪ Conceptual Data Model‬یا ‪ )CDM‬نمایش‬
‫سطح باالیی از دادههای یک سازمان است که به صورت مستقل از هر سیستم مدیریت پایگاه داده خاصی طراحی میشود‪.‬‬
‫این مدل برای طراحان پایگاه داده بسیار اهمیت دارد‪ ،‬زیرا به آنها اجازه میدهد نیازهای تجاری و روابط بین دادهها را به‬
‫وضوح مشاهده کنند‪ ،‬بدون این که وارد جزئیات ذخیرهسازی فیزیکی یا فناوری خاصی شوند‪.‬‬

‫مدل داده مفهومی به عنوان یک نقشهی پایهای عمل میکند که طراحی پایگاه داده را با قوانین تجاری و نیازهای داده‬
‫تطبیق میدهد‪ .‬در اینجا تمامی جنبههای مهم مدل داده مفهومی را بررسی میکنیم تا در پاسخگویی به سواالت مرتبط‬
‫کمککننده باشد‪.‬‬

‫هدف مدل داده مفهومی‬

‫متمرکز بر کسبوکار‪ :‬مدل داده مفهومی بر موجودیت ها و روابط کسبوکاری تمرکز دارد بدون توجه به نحوه‬ ‫•‬

‫ذخیرهسازی دادهها‪ .‬این امر به طراحان پایگاه داده کمک میکند تا درک کنند چه دادههایی مهم هستند و چگونه‬
‫باید سازماندهی شوند تا موجودیت های دنیای واقعی را منعکس کنند‪.‬‬

‫ابزاری برای گردآوری نیازمندیها‪ :‬مدل داده مفهومی به عنوان پلی بین نیازهای کسبوکار و جنبههای فنی‬ ‫•‬

‫مدیریت داده عمل میکند‪.‬‬

‫استقالل از پایگاه داده‪ :‬مدل داده مفهومی از جزئیات نرمافزار پایگاه داده )‪ (DBMS‬یا مالحظات سختافزاری‬ ‫•‬

‫جدا است و در نتیجه با تغییرات فناوری ثابت میماند‪.‬‬

‫اجزای مدل داده مفهومی‬

‫مدل داده مفهومی شامل چندین جزء اصلی است که به عنوان اجزای سازنده این الیه انتزاع داده عمل میکنند‪:‬‬

‫موجودیت ها )‪ : (Entities‬نمایانگر اشیا یا چیزهای موجود در حوزه کسبوکار هستند‪ ،‬مانند مشتری‪ ،‬سفارش‪،‬‬ ‫•‬

‫محصول و غیره‪.‬‬

‫ویژگیها )‪ : (Attributes‬خصوصیات هر نهاد را توصیف میکنند‪ ،‬مانند نام مشتری‪ ،‬تاریخ سفارش‪ ،‬قیمت‬ ‫•‬

‫محصول‪.‬‬

‫شناسهها (کلیدها)‪ :‬شناسههای یکتا یا کلیدهای اصلی ویژگی های ضروری هستند که هر نمونه از یک نهاد را‬ ‫•‬

‫منحصربهفرد میسازند‪ .‬به عنوان مثال‪ ،‬کد مشتری هر مشتری را به صورت یکتا شناسایی میکند‪.‬‬

‫روابط )‪ : (Relationships‬نحوه ارتباط موجودیت ها را تعریف میکنند‪ .‬روابط قوانین و تعامالت کسبوکاری‬ ‫•‬

‫را مشخص میکنند‪ ،‬مانند مشتری سفارش میدهد‪.‬‬

‫ویژگیهای مدل داده مفهومی‬

‫سادگی‪ :‬این مدل سعی دارد دادهها را تا حد امکان ساده نمایندگی کند و از پیچیدگیهای موجود در طراحی‬ ‫•‬

‫پایگاه داده فیزیکی اجتناب کند‪.‬‬

‫شفافیت در قوانین کسبوکار‪ :‬قوانین کسبوکار که بر تعامالت دادهها حاکم هستند در روابط و ویژگیها گنجانده‬ ‫•‬

‫شدهاند‪.‬‬

‫اصطالحات غیرتخصصی‪ :‬برای مخاطبان غیر فنی طراحی شده است و از اصطالحات خاص پایگاه داده اجتناب‬ ‫•‬

‫میکند‪.‬‬
 ‫نمودارهای مدل داده مفهومی‬

‫نمودار ارتباط موجودیت )‪ : (ERD‬رایجترین نمایش بصری برای مدل داده مفهومی است که از عناصر زیر‬ ‫•‬

‫استفاده میکند‪:‬‬

‫مستطیلها برای موجودیت ها‬ ‫‪o‬‬

‫بیضیها برای ویژگیها‬ ‫‪o‬‬

‫لوزیها برای روابط‬ ‫‪o‬‬

‫کاردینالیته )‪ (Cardinality‬روابط‪ :‬روابط با محدودیتهای کاردینالیته (مثل یکبهچند‪ ،‬چندبهچند) همراه‬ ‫•‬

‫هستند که نحوه ارتباط نمونههای موجودیت ها را تعریف میکنند‪.‬‬

‫مثال‪ :‬یک رابطه یکبهچند در ‪ ERD‬ممکن است نشان دهد که یک مشتری میتواند چندین سفارش ثبت کند‪،‬‬ ‫•‬

‫اما هر سفارش فقط به یک مشتری مربوط است‪.‬‬

‫مراحل طراحی مدل داده مفهومی‬

‫‪ .1‬شناسایی موجودیت های کسبوکار‪ :‬یافتن و تعریف موجودیت های اصلی در بستر کسبوکار‪.‬‬

‫‪ .2‬تعریف ویژگیها‪ :‬تعیین خصوصیات کلیدی یا فیلدهای هر نهاد‪.‬‬

‫‪ .3‬ایجاد روابط‪ :‬شناسایی و تعریف نحوه ارتباط موجودیت ها با توجه به کاردینالیته‪.‬‬

‫‪ .4‬اعمال نامگذاری استاندارد‪ :‬استفاده از نامهای معنادار برای موجودیت ها‪ ،‬ویژگیها و روابط برای اطمینان از وضوح‪.‬‬

‫‪ .5‬اعتبارسنجی با ذینفعان‪ :‬بررسی مدل با ذینفعان کسبوکار تا از صحت نمایندگی نیازهای آنها اطمینان حاصل‬
‫شود‪.‬‬

‫نرمالسازی در مدل داده مفهومی‬

‫با اینکه نرمالسازی بیشتر در مدل منطقی صورت میگیرد‪ ،‬نرمالسازی اولیه میتواند در سطح مفهومی انجام شود تا‬
‫دادهها بدون افزونگی ساختاربندی شوند‪ .‬به عنوان مثال‪:‬‬
 ‫شناسایی و تفکیک موجودیت ها برای جلوگیری از تکرار اطالعات‪.‬‬ ‫•‬

‫اطمینان از اتمی بودن (تفکیکپذیر بودن) ویژگیها برای وضوح و سادگی در مراحل بعدی‪.‬‬ ‫•‬

‫مزایای استفاده از مدل داده مفهومی‬

‫بهبود ارتباطات‪ :‬به ذینفعان و توسعهدهندگان کمک میکند تا نیازهای دادهای را درک کنند‪.‬‬ ‫•‬

‫کاهش ابهام‪ :‬تعریفات واضح از موجودیت ها و روابط مانع از سوءتفاهمها میشود‪.‬‬ ‫•‬

‫راهنمایی برای مدلهای منطقی و فیزیکی‪ :‬مدل داده مفهومی به عنوان یک نقشه پایهای عمل میکند و به انتقال‬ ‫•‬

‫به مدلهای دقیقتر و قابل پیادهسازی کمک میکند‪.‬‬

‫محدودیتهای مدل داده مفهومی‬

‫انتزاع سطح باال‪ :‬مدل داده مفهومی به انواع دادهها‪ ،‬ایندکسگذاری‪ ،‬یا مشخصات ذخیرهسازی نمیپردازد‪ .‬این امر‬ ‫•‬

‫از نظر انعطافپذیری مزیت دارد‪ ،‬اما ممکن است برخی محدودیتهای فنی را از دست بدهد‪.‬‬

‫محدود به روابط ساده‪ :‬مدل داده مفهومی به روابط ساده موجودیت ها میپردازد؛ محدودیتهای پیچیده و قوانین‬ ‫•‬

‫پیشرفته کسبوکار در مدلهای منطقی و فیزیکی تعریف میشوند‪.‬‬

‫مقایسه مدل داده مفهومی و مدل داده منطقی‬

‫حوزه‪ :‬مدل داده مفهومی بر موجودیت ها و روابط سطح باال تمرکز دارد‪ ،‬در حالی که مدل داده منطقی )‪(LDM‬‬ ‫•‬

‫انواع داده‪ ،‬کلیدهای اصلی و خارجی و محدودیتهای جزئیتری را مشخص میکند‪.‬‬

‫انعطافپذیری‪ :‬مدل داده مفهومی از نظر پایگاه داده مستقل است‪ ،‬در حالی که مدل داده منطقی به ساختار یک‬ ‫•‬

‫‪ DBMS‬خاص نزدیکتر است‪.‬‬

‫هدف‪ :‬مدل داده مفهومی مشخص میکند چه دادهای نیاز است بدون جزئیات فنی‪ ،‬در حالی که مدل داده منطقی‬ ‫•‬

‫مشخص میکند چگونه دادهها در یک پایگاه داده خاص سازماندهی میشوند‪.‬‬

 ‫مدل داده مفهومی و استقالل داده‬

‫مدل داده مفهومی یک الیه استقالل داده منطقی فراهم میکند و اطمینان میدهد که تغییرات در ذخیرهسازی فیزیکی‪،‬‬
‫بر قوانین کسبوکار و روابطی که در مدل گنجانده شدهاند‪ ،‬تأثیری ندارد‪ .‬با تعریف نیازهای داده به صورت انتزاعی‪ ،‬سازمانها‬
‫یک چارچوب پایدار ایجاد میکنند که با تغییرات تکنولوژیک و مهاجرت به سیستمهای مدیریت پایگاه داده جدید‪ ،‬همچنان‬
‫کارآمد میماند‪.‬‬

‫تکامل اسکیمای پایگاه داده و مدل داده مفهومی‬

‫تکامل اسکیمای پایگاه داده شامل اصالح اسکیمای پایگاه داده بدون اختالل در برنامههای موجود است‪ .‬با یک مدل داده‬
‫مفهومی بهخوبی تعریفشده‪:‬‬

‫افزودن موجودیت ها و ویژگیهای جدید‪ :‬امکانپذیر است تا نیازهای کسبوکار در حال تغییر را منعکس کند‪.‬‬ ‫•‬

‫تنظیم روابط‪ :‬اصالح روابط‪ ،‬کاردینالیته‪ ،‬یا ویژگیها با توجه به دیدگاه سطح باالی مدل آسانتر است‪ ،‬و تکامل‬ ‫•‬

‫اسکیمای پایگاه داده را بدون تأثیرات شدید بر منطق برنامه تسهیل میکند‪.‬‬

‫زبان ‪ DML‬سطح باال )‪(High Level DML‬‬

‫زبان ‪ DML‬سطح باال یا غیر رویهای به کاربران اجازه میدهد تا مشخص کنند چه دادهای را میخواهند بازیابی کنند‬
‫بدون اینکه دقیقاً نحوه دسترسی به آن را تعیین کنند‪ .‬این نوع ‪ DML‬در جستجوهای اعالمی )‪ (Declarative‬استفاده‬
‫میشود که در آن سیستم مدیریت پایگاه داده )‪ (DBMS‬بهترین روش دسترسی به دادهها را مشخص میکند‪.‬‬

‫ویژگیهای کلیدی ‪ DML‬سطح باال‪:‬‬

‫‪ .1‬ماهیت اعالمی‪:‬‬

‫کاربران مشخص میکنند چه دادهای نیاز دارند و نه چگونه باید به آن دست یافت‪.‬‬ ‫‪o‬‬

‫تمرکز بر نتیجه نهایی است و نه فرآیند‪ ،‬که به ‪ DBMS‬اجازه میدهد تا جستجو را بهینه کند‪.‬‬ ‫‪o‬‬

‫‪ .2‬نمونه زبانها‪:‬‬
‫)‪ ،SQL (Structured Query Language‬به ویژه دستورات ‪،INSERT ،SELECT‬‬ ‫‪o‬‬

‫‪UPDATE‬و ‪DELETE‬که به صورت غیر رویهای استفاده میشوند‪.‬‬

‫این دستورات میتوانند به صورت همزمان به چندین رکورد دسترسی داشته باشند و عموماً سادهتر و‬ ‫‪o‬‬

‫کاربرپسندتر هستند‪.‬‬

‫‪ .3‬مزایای ‪ DML‬سطح باال‪:‬‬

‫سادگی در نحو‪ :‬نوشتن و درک دستورات برای کاربران آسانتر است‪.‬‬ ‫‪o‬‬

‫بهینهسازی توسط‪ : DBMS‬بهینهساز پرسوجوی ‪ DBMS‬بهترین مسیر دسترسی را مشخص میکند‪،‬‬ ‫‪o‬‬

‫که منجر به اجرای کارآمدتر پرسوجوها میشود‪.‬‬

‫افزایش بهرهوری‪ :‬کاربران نیازی به نگرانی در مورد ساختار زیرین ندارند‪ ،‬که احتمال بروز خطا در بازیابی‬ ‫‪o‬‬

‫دادهها را کاهش میدهد‪.‬‬

‫‪ .4‬مثالهایی از دستورات ‪ DML‬سطح باال در‪SQL:‬‬

‫بازیابی دادهها‪:‬‬ ‫‪o‬‬

‫;‪Select name, age From students Where age > 20‬‬

‫این دستور همه دانشجویان باالی ‪ ۲۰‬سال را بازیابی میکند‪ ،‬بدون اینکه نحوه جستجو در جدول را‬
‫مشخص کند‪.‬‬

‫درج داده‪:‬‬ ‫‪o‬‬

‫;)'‪Insert Into students (name, age, grade) Values ('John Doe', 21, 'A‬‬

‫این دستور مشخص میکند که چه دادهای باید اضافه شود بدون اینکه نحوه قرار دادن آن در پایگاه‬
‫داده را توضیح دهد‪.‬‬

‫‪ .1‬محدودیتهای ‪ DML‬سطح باال‪:‬‬

‫کنترل کمتر‪ DML :‬سطح باال کنترل کمتری بر فرآیند بازیابی دادهها فراهم میکند‪ .‬برای کاربرانی که‬ ‫‪o‬‬

‫به بهینهسازیهای خاص یا الگوهای دسترسی نیاز دارند‪ ،‬ممکن است ‪ DML‬سطح پایین ترجیح داده‬
‫شود‪.‬‬
‫پرسوجوهای پیچیده ممکن است ناکارآمد باشند‪ :‬پرسوجوهای پیچیده میتوانند منجر به اجرای‬ ‫‪o‬‬

‫برنامههای بهینهسازی نشده شوند‪ ،‬اگر بهخوبی توسط ‪ DBMS‬مدیریت نشوند‪.‬‬

‫زبان ‪ DML‬سطح پایین )‪(Low Level DML‬‬

‫زبان ‪ DML‬سطح پایین یا رویهای برای تعیین چگونگی دسترسی یا دستکاری دادهها به صورت گام به گام طراحی شده‬
‫است‪ .‬این نوع ‪ DML‬کنترل جزئیات دقیق فرآیند بازیابی و دستکاری دادهها را فراهم میکند و اجازه میدهد به صورت‬
‫رویهای با رکوردهای منفرد تعامل برقرار شود‪.‬‬

‫ویژگیهای کلیدی ‪ DML‬سطح پایین‪:‬‬

‫‪ .1‬ماهیت رویهای‪:‬‬

‫کاربران مشخص میکنند چگونه باید به دادهها دسترسی داشت‪ ،‬اغلب با توصیف مراحل خاص یا‬ ‫‪o‬‬

‫فرآیندهای تکراری‪.‬‬

‫برای استفاده مؤثر‪ ،‬کاربران نیاز به درک ساختار زیرین پایگاه داده دارند‪.‬‬ ‫‪o‬‬

‫‪ .2‬نمونه زبانها‪:‬‬

‫زبانهای دستکاری رکورد به رکورد‪ ،‬که معموالً در زبانهای برنامهنویسی رویهای همراه با ‪ SQL‬تعبیه‬ ‫‪o‬‬

‫شده (مثل ‪ )T-SQL ،PL/SQL‬استفاده میشوند‪.‬‬

‫‪ Cursor‬ها در ‪ SQL‬یک مثال متداول هستند که اجازه پردازش رکورد به رکورد را در برنامهها‬ ‫‪o‬‬

‫میدهند‪.‬‬

‫‪ .3‬مزایای ‪ DML‬سطح پایین‪:‬‬

‫کنترل بیشتر‪ :‬امکان دستکاری دقیق هر رکورد را فراهم میکند‪ ،‬که برای وظایفی که نیاز به پردازش‬ ‫‪o‬‬

‫رکورد به رکورد یا بررسیهای شرطی دارند مفید است‪.‬‬

‫بهینهسازی عملکرد‪ :‬کاربران پیشرفته میتوانند پرسوجوها را بر اساس دانش از توزیع داده و ایندکسها‬ ‫‪o‬‬

‫بهینه کنند و به عملکرد بهتری نسبت به ‪ DML‬سطح باال دست یابند‪.‬‬

‫پردازش جزئیات داده‪ :‬برای برنامههای پیچیده که نیاز به پردازش رکوردهای منفرد دارند مناسب است‪.‬‬ ‫‪o‬‬
 ‫‪ .4‬مثالهایی از دستورات ‪ DML‬سطح پایین در‪SQL:‬‬

‫استفاده از‪Cursor:‬‬ ‫‪o‬‬

‫‪Declare cursor_example Cusror For‬‬

‫;‪Select name, age From students Where age > 20‬‬

‫;‪Open cursor_example‬‬

‫;‪Fetch Next From cursor_example Into @name, @age‬‬

‫‪While @@FETCH_STATUS = 0‬‬

‫‪Begin‬‬

‫; )‪Print 'Student Name: ' + @name + ', Age: ' + Cast(@age As Varchar‬‬

‫; ‪Fetch Nect From cursor_example Into @name, @age‬‬

‫; ‪End‬‬

‫; ‪Close cursor_example‬‬

‫;‪DeAllocate cursor_example‬‬

‫این دستور هر رکورد در مجموعه نتایج را تکرار میکند و اجازه کنترل دقیق و دستکاری برای هر‬
‫دانشجویی که باالی ‪ ۲۰‬سال دارد را میدهد‪.‬‬

‫‪ .1‬محدودیتهای ‪ DML‬سطح پایین‪:‬‬

‫پیچیدگی‪ :‬نوشتن و درک آن پیچیدهتر است و برای کاربران عمومی کمتر مناسب است‪.‬‬ ‫‪o‬‬

‫بهینهسازی دستی الزم است‪ :‬از بهینهساز پرسوجوی ‪ DBMS‬استفاده نمیکند و کارایی آن به طراحی‬ ‫‪o‬‬

‫کاربر بستگی دارد‪.‬‬

‫زمانبر بودن‪ :‬به خطوط کد بیشتری نیاز دارد و برای عملیات حجمی داده کمتر کارآمد است‪.‬‬ ‫‪o‬‬
 ‫مقایسه ‪ DML‬سطح باال و سطح پایین‬

‫‪ DML‬سطح باال‬ ‫‪ DML‬سطح پایین‬ ‫جنبه‬

‫پایینتر؛ مراحل دسترسی توسط کاربر مشخص‬

‫باالتر؛ روش دسترسی انتزاعی است‬ ‫سطح انتزاع‬
‫میشود‬
‫حداقلی؛ بهینهساز ‪ DBMS‬مسیر دسترسی را‬
‫باال؛ کاربر دقیقاً مراحل را مشخص میکند‬ ‫کنترل کاربر‬
‫مشخص میکند‬

‫ساده و شهودی‬ ‫پیچیده و دقیق‬ ‫سادگی استفاده‬

‫توسط ‪ DBMS‬انجام میشود‬ ‫بهینهسازی به عهده کاربر است‬ ‫بهینهسازی‬

‫موارد استفاده‬
‫بازیابی داده عمومی‪ ،‬عملیات ساده دادهها‬ ‫دستکاری پیچیده داده‪ ،‬پردازش رکورد به رکورد‬
‫متداول‬

‫‪ INSERT ،SELECT‬و غیره در ‪SQL‬‬ ‫‪Cursor‬ها در ‪ ،SQL‬کد رویهای ‪PL/SQL‬‬ ‫مثالها‬

‫مدل داده فیزیکی )‪(Physical Data Model‬‬

‫مدل داده فیزیکی )‪ (Physical Data Model‬نشان میدهد که دادهها به صورت فیزیکی چگونه در سیستم مدیریت‬
‫پایگاه داده ذخیره میشوند‪ .‬بر خالف مدلهای داده سطح باال (مانند مدل مفهومی و منطقی) که بر ساختار و روابط دادهها‬
‫تمرکز دارند‪ ،‬مدل داده فیزیکی جزئیات ساختارهای ذخیرهسازی و روشهای بازیابی داده را مشخص میکند‪ .‬این مدل در‬
‫‪ DBMS‬اهمیت زیادی در بهینهسازی عملکرد‪ ،‬ذخیرهسازی کارآمد و بازیابی سریع دادهها دارد‪.‬‬

‫هدف مدل داده فیزیکی‬

‫مدل داده فیزیکی به منظور موارد زیر به کار میرود‪:‬‬

‫تعریف ساختارهای ذخیرهسازی‪ ،‬ایندکسها‪ ،‬مسیرهای دسترسی و سایر جنبههای فیزیکی ذخیرهسازی داده‪.‬‬ ‫•‬

‫فراهم آوردن اطالعات الزم برای طراحان پایگاه داده جهت ذخیره‪ ،‬دسترسی و مدیریت دادهها به بهترین نحو‪.‬‬ ‫•‬

‫بهینهسازی مکانیزمهای ذخیره و بازیابی داده برای کاهش هزینه و زمان عملیاتهای دادهای‪.‬‬ ‫•‬
 ‫اجزای مدل داده فیزیکی‬

‫‪ .1‬جداول )‪(Tablespaces‬‬
‫جداول‪ ،‬ناحیههایی هستند که در آنها جداول و ایندکسها در حافظه فیزیکی پایگاه داده ذخیره میشوند‪ .‬در‬
‫یک ‪ ،DBMS‬یک جداول میتواند چندین فایل فیزیکی را پوشش دهد که انعطافپذیری و کنترل بهتری بر‬
‫توزیع دادهها روی دستگاههای ذخیرهسازی فراهم میکند‪.‬‬

‫‪ .2‬بلوکهای داده‪ ،‬اکستنتها و سگمنتها‬

‫بلوک داده‪ :‬کوچکترین واحد ذخیرهسازی داده در ‪ DBMS‬است که معموالً تعداد مشخصی بایت دارد‪.‬‬ ‫‪o‬‬

‫بلوک داده میزان فضایی را که پایگاه داده در یک عملیات خواندن یا نوشتن استفاده میکند‪ ،‬نشان‬
‫میدهد‪.‬‬

‫اکستنت‪ :‬بلوکهای داده متوالی که برای ذخیره بخشی خاص از یک شیء پایگاه داده (مثل جدول یا‬ ‫‪o‬‬

‫ایندکس) تخصیص داده شدهاند‪.‬‬

‫سگمنت‪ :‬مجموعهای از اکستنت ها است که به یک شیء خاص پایگاه داده مانند جدول‪ ،‬ایندکس یا‬ ‫‪o‬‬

‫پارتیشن مرتبط است‪.‬‬

‫‪ .3‬فایلها و گروههای فایل‬

‫فایلهای داده‪ :‬فایلهای فیزیکی بر روی دیسک که دادههای پایگاه داده را ذخیره میکنند‪.‬‬ ‫‪o‬‬

‫گروههای فایل‪ :‬گروهبندی منطقی فایلهای داده که امکان توزیع دادهها بر روی چندین فایل را فراهم‬ ‫‪o‬‬

‫میکند و به سازماندهی و بهینهسازی بهتر ذخیرهسازی کمک میکند‪.‬‬

‫‪ .4‬ساختارهای ایندکس ایندکسها برای افزایش سرعت بازیابی دادهها با فراهم کردن مسیرهای دسترسی سریع به‬
‫دادهها استفاده میشوند‪.‬‬

‫ایندکس خوشهای )‪ : (Clustered Index‬داده را به صورت فیزیکی بر اساس کلیدهای ایندکس‬ ‫‪o‬‬

‫ذخیره میکند که برای جستجوهای مبتنی بر بازه مفید است‪.‬‬

‫ایندکس غیرخوشهای )‪ : (Non-clustered Index‬ترتیب منطقی کلیدها و اشارهگرهایی به‬ ‫‪o‬‬

‫مکانهای واقعی داده را ذخیره میکند و جستجوها را سریعتر میکند بدون تغییر ترتیب فیزیکی جدول‪.‬‬
‫‪ ،B-tree‬ایندکس هش‪ ،‬ایندکس بیتی‪ :‬انواع مختلف ساختارهای ایندکس هستند که برای نیازهای‬ ‫‪o‬‬

‫مختلف ذخیرهسازی و پرسوجو بهینه شدهاند‪.‬‬

‫‪ .5‬پارتیشنبندی‬
‫پارتیشنبندی جداول و ایندکسهای بزرگ را به بخشهای کوچکتر و قابل مدیریتتر تقسیم میکند‪ .‬انواع‬
‫پارتیشنبندی شامل موارد زیر است‪:‬‬

‫پارتیشنبندی مبتنی بر محدوده )‪ : (Range Partitioning‬داده را بر اساس محدودههای مقداری‬ ‫‪o‬‬

‫تقسیم میکند‪.‬‬

‫پارتیشنبندی هش )‪ : (Hash Partitioning‬از تابع هش برای توزیع دادهها بر روی پارتیشنها‬ ‫‪o‬‬

‫استفاده میکند‪.‬‬

‫پارتیشنبندی لیستی و ترکیبی‪ :‬از لیستهای پیشتعریفشده از مقادیر یا ترکیبی از تکنیکهای‬ ‫‪o‬‬

‫پارتیشنبندی استفاده میکند‪.‬‬

‫‪ .6‬ساختارها و پارامترهای ذخیرهسازی‬

‫مدلهای داده فیزیکی از پارامترهای ذخیرهسازی برای کنترل چگونگی ذخیره و مدیریت داده استفاده میکنند‪.‬‬
‫پارامترهای متداول شامل‪:‬‬

‫‪ :PCTFREE‬درصد فضای آزاد در یک بلوک داده را برای تطبیق بهروزرسانیها مشخص میکند‪.‬‬ ‫‪o‬‬

‫‪ :PCTUSED‬حداقل درصد استفاده شده از فضا را قبل از افزودن ردیفهای جدید تعیین میکند‪.‬‬ ‫‪o‬‬

‫‪INITRANS‬و ‪ :MAXTRANS‬تعداد تراکنشهایی که به طور همزمان میتوانند به یک بلوک‬ ‫‪o‬‬

‫داده دسترسی داشته باشند را کنترل میکند‪.‬‬

‫‪ .7‬مسیرهای دسترسی به داده مسیرهای دسترسی به داده مشخص میکنند که داده به صورت فیزیکی چگونه‬
‫دسترسی پیدا میکند‪ .‬مثالها شامل موارد زیر هستند‪:‬‬

‫اسکن کامل جدول‪ :‬تمام ردیفهای یک جدول را میخواند و معموالً زمانی استفاده میشود که هیچ‬ ‫‪o‬‬

‫ایندکسی وجود ندارد‪.‬‬

‫اسکن ایندکس‪ :‬از ایندکسها برای بازیابی داده استفاده میکند که معموالً سریعتر از اسکن کامل جدول‬ ‫‪o‬‬

‫است‪.‬‬
‫دسترسی از طریق شناسه ردیف)‪ : (Row ID‬بهصورت مستقیم با استفاده از شناسههای منحصر به‬ ‫‪o‬‬

‫فرد ردیف )‪ (ROWIDs‬دسترسی پیدا میکند که سریعترین نوع دسترسی است‪.‬‬

‫بهینهسازی مدل داده فیزیکی‬

‫بهینهسازی مدل داده فیزیکی برای کارایی پایگاه داده اهمیت دارد‪ .‬استراتژیهای کلیدی بهینهسازی شامل‪:‬‬

‫ایندکسگذاری‪ :‬انتخاب ایندکسهای مناسب برای کاهش زمان بازیابی داده در پرسوجوهای پرتکرار‪.‬‬ ‫•‬

‫غیر نرمالسازی )‪ : (Denormalization‬در مواردی که سرعت بازیابی مهم است‪ ،‬غیر نرمالسازی (ذخیره‬ ‫•‬

‫دادههای تکراری) میتواند با کاهش جداول پیوسته‪ ،‬عملکرد را بهبود بخشد‪.‬‬

‫پارتیشنبندی‪ :‬به پردازش موازی کمک میکند‪ ،‬عملیات ورودی و خروجی را کاهش میدهد و با تجزیه جداول‬ ‫•‬

‫بزرگ‪ ،‬مدیریتپذیری را بهبود میبخشد‪.‬‬

‫خوشهبندی )‪ : (Clustering‬ذخیره ردیفهای مرتبط به صورت نزدیک به یکدیگر به منظور کاهش عملیات‬ ‫•‬

‫‪ I/O‬در پرسوجوهای مرتبط‪.‬‬

‫مالحظات طراحی فیزیکی‬

‫تکرار و یکپارچگی دادهها‪ :‬تکرار فیزیکی (مانند تکرار و پشتیبانگیری) در سطح ذخیرهسازی بدون تأثیر بر قیود‬ ‫•‬

‫یکپارچگی داده که در سطح منطقی تعریف شدهاند‪ ،‬مدیریت میشود‪.‬‬

‫کنترل همزمانی‪ :‬تضمین میکند که تراکنشهای متعدد میتوانند به صورت همزمان به دادهها دسترسی داشته‬ ‫•‬

‫باشند بدون ایجاد تعارض‪ ،‬که معموالً از طریق قفلگذاری و کنترل همزمانی چندنسخهای )‪ (MVCC‬مدیریت‬
‫میشود‪.‬‬

‫تنظیم و پایش عملکرد‪ :‬شامل فعالیتهایی مانند تحلیل عملکرد پرسوجو‪ ،‬بهینهسازی مسیرهای دسترسی و‬ ‫•‬

‫تنظیم پارامترهای ذخیرهسازی بر اساس الگوهای کاری است‪.‬‬

 ‫مدل داده فیزیکی و استقالل داده‬

‫در زمینه استقالل داده فیزیکی‪ ،‬مدل داده فیزیکی امکان ایجاد تغییرات در ساختارهای ذخیرهسازی فیزیکی را بدون تأثیر‬
‫بر طرح منطقی یا برنامههای کاربردی فراهم میکند‪ .‬با انتزاع جزئیات ذخیرهسازی فیزیکی‪ DBMS ،‬این امکان را فراهم‬
‫میکند که طراحان بتوانند جزئیات ذخیرهسازی دادهها را تغییر دهند بدون نیاز به تغییر پرسوجوها و کد برنامهها‪.‬‬

‫نقش مدل داده فیزیکی در بهینهسازی پرسوجو‬

‫مدل داده فیزیکی نقش مهمی در بهینهسازی پرسوجو ایفا میکند‪ ،‬زیرا ‪ DBMS‬از ساختارهای فیزیکی (مانند ایندکسها‪،‬‬
‫پارتیشن بندی و توزیع داده) برای تعیین مؤثرترین راه برای دسترسی به دادهها استفاده میکند‪ .‬بهینهساز پرسوجو مدل‬
‫فیزیکی را تحلیل میکند تا تصمیم بگیرد‪:‬‬

‫روشهای پیوستن جداول‪ :‬انتخاب بین پیوستهای حلقه تودرتو‪ ،‬پیوست هش و پیوست مرتبسازی‪-‬ادغام بر‬ ‫•‬

‫اساس توزیع داده فیزیکی‪.‬‬

‫استفاده از ایندکس‪ :‬تعیین زمان استفاده از ایندکسها در مقایسه با اسکن کامل جدول بر اساس انتخابپذیری و‬ ‫•‬

‫هزینه‪.‬‬

‫طرحهای اجرایی‪ :‬تعریف نحوه دسترسی ‪ DBMS‬به داده برای یک پرسوجو با در نظر گرفتن عوامل هزینه و‬ ‫•‬

‫زمان بر اساس مدل فیزیکی‪.‬‬

‫آرایه افزونهای از دیسکهای مستقل )‪(RAID‬‬

‫‪ RAID‬یا آرایه افزونهای از دیسکهای مستقل‪ ،‬فناوریای است که چندین دیسک فیزیکی را در یک واحد منطقی ترکیب‬
‫میکند تا افزونگی داده‪ ،‬بهبود عملکرد یا هر دو را به دست آورد‪ .‬در زمینه سیستمهای مدیریت پایگاه داده )‪، (DBMS‬‬
‫‪ RAID‬برای مدیریت حجم زیادی از دادهها و اطمینان از در دسترس بودن باال‪ ،‬قابلیت اطمینان و دسترسی سریع به‬
‫دادهها بسیار مهم است‪ .‬سیستمهای ‪ RAID‬در پایگاههای داده سازمانی حیاتی هستند‪ ،‬جایی که ایمنی دادهها و سرعت‬
‫اهمیت باالیی دارند‪.‬‬

‫سطوح ‪ RAID‬بر اساس پیکربندی افزونگی و عملکرد متفاوت هستند و هرکدام توازنی منحصربهفرد ارائه میدهند که‬
‫نیازهای مختلف ‪ DBMS‬را برآورده میکند‪ .‬آشنایی با ‪ RAID‬برای مدیران پایگاه داده )‪ (DBA‬ضروری است‪ ،‬زیرا‬
‫مستقیماً بر سرعت دسترسی به دادهها‪ ،‬قابلیت اطمینان ذخیرهسازی و تحمل خطا تأثیر میگذارد که برای عملیات پایگاه‬
‫داده مهم است‪.‬‬

‫اهداف ‪ RAID‬در ‪DBMS‬‬

‫‪ RAID‬به سه هدف اصلی میپردازد که برای ‪ DBMS‬حیاتی هستند‪:‬‬

‫افزونگی داده و تحمل خطا‪ :‬تضمین میکند که دادهها حتی در صورت خرابی یک یا چند دیسک حفظ میشوند‪،‬‬ ‫•‬

‫که برای حفظ دسترسی به دادهها ضروری است‪.‬‬

‫بهبود عملکرد‪ :‬سرعتهای خواندن و نوشتن را از طریق تکنیکهایی مانند نواربندی دادهها )‪(Data Striping‬‬ ‫•‬

‫افزایش میدهد‪ ،‬که برای مدیریت حجم زیادی از تراکنشهای پایگاه داده ضروری است‪.‬‬

‫مقیاسپذیری‪ :‬پیکربندیهای ‪ RAID‬اجازه میدهند تا ظرفیت ذخیرهسازی با افزودن دیسکهای بیشتر بدون‬ ‫•‬

‫قربانی کردن عملکرد یا افزونگی گسترش یابد‪.‬‬

‫مفاهیم کلیدی در ‪ RAID‬برای ‪DBMS‬‬

‫نواربندی دادهها‪ :‬دادهها را بین چندین دیسک تقسیم میکند تا سرعت خواندن و نوشتن را بهبود بخشد‪ .‬معموالً‬ ‫•‬

‫در سطوحی مانند ‪ RAID 0‬استفاده میشود‪ ،‬جایی که بلوکهای دادهها بدون افزونگی توزیع میشوند‪.‬‬

‫آینهسازی دادهها‪ :‬دادهها را روی چندین دیسک تکرار میکند تا تحمل خطا را فراهم کند‪ .‬به عنوان مثال ‪RAID‬‬ ‫•‬

‫‪1‬دادهها را روی دو دیسک آینهسازی می کند‪ ،‬بنابراین اگر یکی خراب شود‪ ،‬دیگری حاوی یک کپی دقیق از‬
‫دادهها است‪.‬‬

‫برابری‪ :‬روشی برای بررسی خطا که قابلیت بازیابی دادهها را در صورت خرابی یک دیسک فراهم میکند‪ .‬برابری‬ ‫•‬

‫در سطوحی مانند ‪ RAID 5‬و ‪ RAID 6‬پیادهسازی شده و امکان بازسازی دادهها را با استفاده از بیتهای‬
‫برابری ذخیرهشده در دیسکها فراهم میکند‪.‬‬
 ‫سطوح ‪ RAID‬و کاربردهای آنها در ‪DBMS‬‬

‫سطوح مختلف ‪ RAID‬برای تأمین نیازهای متنوع تحمل خطا و عملکرد طراحی شدهاند‪ .‬در زیر سطوح پرکاربرد ‪RAID‬‬
‫در ‪ DBMS‬با توضیح دقیق عملکرد‪ ،‬مزایا و معایب آنها آورده شده است‪:‬‬

‫‪( RAID 0‬نواربندی بدون افزونگی)‬ ‫•‬

‫عملکرد‪ :‬دادهها را به بلوکهایی تقسیم کرده و این بلوکها را بین چندین دیسک توزیع میکند‪ .‬افزونگی‬ ‫‪o‬‬

‫یا تحمل خطا وجود ندارد‪.‬‬

‫مزایا‪ :‬عملکرد حداکثری‪ ،‬زیرا دادهها بهصورت همزمان روی دیسکها خوانده یا نوشته میشوند‪.‬‬ ‫‪o‬‬

‫معایب‪ :‬بدون تحمل خطا؛ اگر یک دیسک خراب شود‪ ،‬همه دادهها از بین میروند‪.‬‬ ‫‪o‬‬

‫کاربرد در ‪ :DBMS‬در شرایطی استفاده میشود که سرعت باال نسبت به قابلیت اطمینان داده ارجحیت‬ ‫‪o‬‬

‫دارد (مثالً ذخیره موقت پایگاه داده)‪.‬‬

‫‪( RAID 1‬آینهسازی)‬ ‫•‬

‫عملکرد‪ :‬دادههای مشابه را روی دو یا چند دیسک تکرار میکند‪ ،‬و در نتیجه اگر یکی خراب شود‪ ،‬دادهها‬ ‫‪o‬‬

‫روی دیگری حفظ میشوند‪.‬‬

‫مزایا‪ :‬تحمل خطای باال و سرعت خواندن باال‪ ،‬زیرا دادهها میتوانند از هر آینهای قابل دسترسی باشند‪.‬‬ ‫‪o‬‬

‫معایب‪ :‬فضای ذخیرهسازی زیادی الزم است‪ ،‬زیرا دو برابر ظرفیت ذخیرهسازی برای افزونگی نیاز است‪.‬‬ ‫‪o‬‬

‫کاربرد در‪ : DBMS‬مناسب برای پایگاههای دادهای که نیاز به دسترسی باال و قابلیت اطمینان دارند‪،‬‬ ‫‪o‬‬

‫مانند سیستمهای مالی که از دست رفتن دادهها غیرقابل قبول است‪.‬‬

‫‪( RAID 5‬نواربندی با برابری توزیعشده)‬ ‫•‬

‫عملکرد‪ :‬دادهها و اطالعات برابری بین همه دیسکها نواربندی میشوند‪ .‬اطالعات برابری برای بازیابی‬ ‫‪o‬‬

‫دادهها در صورت خرابی یک دیسک استفاده میشود‪.‬‬

‫مزایا‪ :‬توازن خوب بین عملکرد‪ ،‬تحمل خطا و کارایی ذخیرهسازی‪ .‬تنها یک دیسک اضافی برای برابری‬ ‫‪o‬‬

‫نیاز است‪.‬‬
‫معایب‪ :‬عملکرد نوشتن ممکن است به دلیل سربار محاسبه برابری تحت تأثیر قرار گیرد‪ .‬تنها میتواند‬ ‫‪o‬‬

‫یک خرابی دیسک را تحمل کند‪.‬‬

‫کاربرد در‪ : DBMS‬رایج در پایگاه های داده تراکنشی که نیاز به تحمل خطا و استفاده کارآمد از‬ ‫‪o‬‬

‫ذخیرهسازی دارند‪.‬‬

‫‪( RAID 6‬نواربندی با برابری توزیعشده دوگانه)‬ ‫•‬

‫عملکرد‪ :‬مشابه‪ ، RAID 5‬اما با برابری دوگانه که امکان بازیابی دادهها حتی در صورت خرابی دو دیسک‬ ‫‪o‬‬

‫را فراهم میکند‪.‬‬

‫مزایا‪ :‬تحمل خطای باال؛ میتواند دو خرابی دیسک را تحمل کند‪ .‬مناسب برای سیستمهای با دسترسی‬ ‫‪o‬‬

‫باال‪.‬‬

‫معایب‪ :‬کاهش عملکرد نوشتن به دلیل محاسبه برابری دوگانه‪ .‬پیچیدهتر و پرهزینهتر از‪RAID 5.‬‬ ‫‪o‬‬

‫کاربرد در‪ : DBMS‬مورد استفاده در پایگاههای داده حیاتی که نیاز به حداکثر تحمل خطا دارند‪ ،‬مانند‬ ‫‪o‬‬

‫پایگاههای داده پزشکی یا تجارت الکترونیک‪.‬‬

‫‪(RAID 1+0) RAID 10‬‬ ‫•‬

‫عملکرد‪ :‬آینهسازی )‪ (RAID 1‬و نواربندی )‪ (RAID 0‬را با هم ترکیب میکند‪ ،‬به طوری که‬ ‫‪o‬‬

‫مجموعههای آینهای ایجاد شده و سپس نواربندی میشوند‪ .‬این پیکربندی عملکرد باال و تحمل خطای‬
‫باالیی را فراهم میکند‪.‬‬

‫مزایا‪ :‬سرعت باالی خواندن‪/‬نوشتن و تحمل خطای باال‪ ،‬زیرا دادهها هم آینهسازی و هم نواربندی شدهاند‪.‬‬ ‫‪o‬‬

‫معایب‪ :‬هزینه باال‪ ،‬زیرا دو برابر ظرفیت ذخیرهسازی نیاز است‪.‬‬ ‫‪o‬‬

‫کاربرد در‪ : DBMS‬ایدهآل برای پایگاههای داده با عملکرد باال که هم سرعت و هم قابلیت اطمینان‬ ‫‪o‬‬

‫ضروری است‪ ،‬مانند سیستمهای تجاری پرسرعت‪.‬‬

 ‫عوامل مهم ‪ RAID‬برای پیادهسازی در ‪DBMS‬‬

‫خرابی دیسک و بازیابی داده‪ :‬سطوح ‪ RAID‬مانند ‪ RAID 5‬و ‪ RAID 6‬با استفاده از برابری‪ ،‬راهحلهایی‬ ‫•‬

‫برای خرابی دیسک ارائه می دهند‪ .‬درک زمان بازیابی و پیچیدگی فرآیندهای بازیابی در محیطهای ‪ DBMS‬با‬
‫تراکنش باال که خرابی میتواند منجر به مشکالت زیادی شود‪ ،‬ضروری است‪.‬‬

‫عملکرد نوشتن و سربار برابری‪ :‬سطوح ‪ RAID‬مبتنی بر برابری ‪ (RAID 5‬و )‪ RAID 6‬میتوانند عملکرد‬ ‫•‬

‫نوشتن را به دلیل محاسبه برابری تحت تأثیر قرار دهند‪. DBA‬ها باید ارزیابی کنند که آیا حجم کاری ‪DBMS‬‬
‫بیشتر خواندن است یا نوشتن و بر اساس آن سطح ‪ RAID‬مناسب را انتخاب کنند‪.‬‬

‫دیسکهای یدکی آماده)‪ : (Hot Spare Disks‬اینها دیسکهای اضافی در یک پیکربندی ‪ RAID‬هستند‬ ‫•‬

‫که میتوانند بهطور خودکار دیسک خراب را جایگزین کنند‪ .‬دیسکهای یدکی برای حفظ سرویس بدون وقفه‬
‫ضروری هستند‪ ،‬به ویژه در سیستمهایی که زمان کار باال مهم است‪.‬‬

‫مالحظه هزینه‪ :‬پیکربندیهای آینهسازی مانند ‪ RAID 1‬و ‪ RAID 10‬نیاز به فضای ذخیرهسازی قابل توجهی‬ ‫•‬

‫دارند‪ .‬راهحلهای مقرونبهصرفه‪ ، RAID‬مانند‪ ، RAID 5‬تعادل بین افزونگی و ظرفیت را ارائه میدهند‪ ،‬اگرچه‬
‫ممکن است تحمل خطا را فدا کنند‪.‬‬

‫ارزیابی ‪ RAID‬برای بهینهسازی عملکرد در ‪DBMS‬‬

‫پهنای باند و تاخیر‪ :‬سطوح ‪ RAID‬بر پهنای باند و تاخیر عملیات دیسک در ‪ DBMS‬تأثیر میگذارند ‪. RAID‬‬ ‫•‬

‫‪ 0‬با نواربندی بدون افزونگی بهترین پهنای باند را با کمترین تاخیر ارائه میدهد‪ ،‬در حالی که ‪ RAID 6‬ممکن‬
‫است به دلیل محاسبه برابری دوگانه تاخیر بیشتری داشته باشد‪.‬‬

‫نوع حجم کار‪ : DBMS‬کاربردهای مختلف—‪ DBMS‬تراکنشی )‪ (OLTP‬یا تحلیلی—)‪ (OLAP‬نیازهای‬ ‫•‬

‫متفاوتی از ‪ RAID‬دارند‪ .‬سیستمهای ‪ OLTP‬اغلب از ‪ RAID 1‬یا ‪ RAID 10‬برای دسترسی سریع به‬
‫دادههای پرتکرار بهره میبرند‪ ،‬در حالی که سیستمهای ‪ OLAP‬میتوانند از ‪ RAID 5‬یا ‪ RAID 6‬برای‬
‫ذخیرهسازی حجم زیادی از دادهها با هزینه کم استفاده کنند‪.‬‬

‫نیازهای قابلیت اطمینان‪ :‬کاربردهای ‪ DBMS‬حیاتی که از دست دادن دادهها در آنها غیرقابل قبول است‪ ،‬باید‬ ‫•‬

‫سطوح ‪ RAID‬با تحمل خطای باال مانند ‪ RAID 1‬یا ‪ RAID 6‬را در اولویت قرار دهند‪ .‬این انتخاب بسته به‬
‫توازن قابل قبول بین هزینه‪ ،‬افزونگی و عملکرد خواهد بود‪.‬‬
 ‫مزایا و معایب ‪ RAID‬در‪DBMS‬‬

‫مزایا‪:‬‬ ‫•‬

‫بهبود عملکرد‪ :‬از طریق نواربندی و آینهسازی‪ RAID ،‬سرعتهای خواندن و نوشتن را افزایش میدهد‪.‬‬ ‫‪o‬‬

‫تحمل خطا‪ :‬برخی از سطوح ‪ RAID‬تضمین میکنند که دادهها حتی در صورت خرابی دیسک قابل‬ ‫‪o‬‬

‫بازیابی هستند‪.‬‬

‫بهبود مقیاسپذیری‪ :‬سیستمهای ‪ RAID‬اجازه میدهند تا به راحتی فضای ذخیرهسازی اضافه شود و‬ ‫‪o‬‬

‫مقیاسپذیری ‪ DBMS‬را تسهیل میکنند‪.‬‬

‫معایب‪:‬‬ ‫•‬

‫پیچیدگی و هزینه‪ :‬پیکربندیهای ‪ ،RAID‬به ویژه ‪ RAID 10‬و‪ ، RAID 6‬میتوانند از نظر‬ ‫‪o‬‬

‫ذخیرهسازی و نیازهای سختافزاری پرهزینه باشند‪.‬‬

‫پتانسیل گلوگاه نوشتن‪ :‬محاسبات برابری در ‪ RAID 5‬و ‪ RAID 6‬ممکن است تاخیرهایی در عملیات‬ ‫‪o‬‬

‫نوشتن ایجاد کند‪.‬‬

‫مصرف بیشتر برق‪ :‬تنظیمات ‪ ،RAID‬به ویژه آنهایی که دارای تعداد زیادی دیسک هستند‪ ،‬مصرف‬ ‫‪o‬‬

‫برق بیشتری دارند که میتواند هزینههای عملیاتی را افزایش دهد‪.‬‬

 RAID ‫نوع‬ ‫نحوه چیدمان دادهها‬ ‫افزونگی‬ ‫تحمل خطا‬ ‫سرعت خواندن‬ ‫سرعت نوشتن‬
RAID 0
RAID 1
RAID 2
RAID 3
RAID 4
RAID 5
RAID 6
RAID 10
RAID 01
RAID 50
RAID 60
RAID 1E
RAID DP
RAID Z
RAID 100 ‫ تودرتو مانند‬RAID
‫بهرهوری ذخیرهسازی‬ ‫کاربرد ایدهآل در پایگاه دادهها‬