Chpt. 4 (Measurement, Scaling) Nepali
Chpt. 4 (Measurement, Scaling) Nepali
:jtGq r/ cfl>t r/
jfXo r/ (Extraneous/Intervening variable)
;fdfGo ¿kdf x]bf{ cfl>t / :jtGq r/x¿nfO{ sf/0f / c;/sf] ;DaGwdf klg
JoQm ul/G5 t/ Jojxf/df To:tf w]/} ;d:ofx¿ x'g ;Sb5g\ hxfF Pp6f d'Vo r/
t];|f] cb[Zo r/ x'Fbf x'Fb} klg :jtGq r/df lge{/ /x]sf] x'G5 . pQm t];|f]
r/sf] pkl:yltn] ubf{ ltgLx¿aLrsf] ;DaGw ;'wf/ / Jojl:yt ug{ ;lsG5 .
h;nfO{ dWojtL{ r/ (Moderating variable) elgG5 . t;y{ dWojtL{
r/nfO{ cfl>t / :jtGq r/x¿aLrsf] k|s[lt / ;DaGwnfO{ k|fljlws ¿kdf k|
fof]lus q'l6 (Experimental eror) elgG5 . pbfx/0fsf] nflu s'g} j:t'sf] pTkfbg
d'Vo ¿kdf pkef]Qmfsf] qmozlQm, :Jfb, z'4tf cflbaf6 d"Nof+sg
ul/G5 . logLx¿ afx]s pTkfbgdf c;/ k'¥ofpg] cGo y'k|} sf/s tTjx¿ -h:t}
pTkflbt j:t'sf] d"No, ahf/df To:t} cGo pTKffbg cflb sf/s tTjx¿ h'g k|
ToIf ¿kdf dfkg ul/Psf x'Fb}gg\_ nfO{ dWojtL{ r/sf] ¿kdf lng ;lsG5 .
pbfx/0fsf] nflu s'g} sDkgLsf] Joj:yfksn] tflnd / pTkfbgsf]
aLrdf ;x;DaGw kQf nufpg cg';Gwfg ubf{ hlt w]/} tflnd k|fKt x'G5
Tolt w]/ pTkfbg a[l4df ;xof]uL x'G5 eGg] lgisif{ lgsfNof] . oxfF
pTkfbg / tflndsf] aLrdf Positive correlation 5 t/ of] ;DaGw s]an Young worker
x¿df dfq ;+ej x'G5 . dfgf}F %) aif{ d'lgsf sfdbf/x¿nfO{ dfq tflnd lbg
plrt 5 . hxfF Training, independent variable xf] . Productivity dependent variable xf] t/
pd]/ (age) nfO{ Intervening variable elgG5 . of] ;Fu;Fu} hldgsf] pj{/f,
ljpsf] :t/ tyf sfo{ 306f afXo r/x? x'g\ .
Productivity Training
Dependent variable Independent variable
Moderating variable
Age of the worker
Extraneous/Intervening variable
Types of land/seed quality/labour hour
k|fljlws ¿kdf (Techincally) eGbf gfk s'g} kIfsf] gSzf+sg ug]{ Ps k|lqmof xf]
h'g s'g} lgodsf] cfwf/df s'g} Ps kIfnfO{ csf]{ kIfsf] cfwf/df t'ngf ul/G5 .
h:t}M wd{sf] cfwf/df xfdL lxGb", lzv cflb eGb5f}F . u'0fsf] cfwf/df /fd|f],
g/fd|f] / c;n, v/fa cflb eGb5f}F . o;k|sf/ kl/dfkg (Measurement) u'0ffTds
tYosf] ;ª\VofTds >]0fLdf kl/jlt{t ug]{ ljlw xf] egL æu'8 P08 xf6Æ (Good and
Hatt) eGb5g\ .
s'g} klg ;fdflhs 36gfsf ;DaGwdf ;ª\VofTds ;++s]t kbfg ug]{ kl/dfkgsf]
dfkqmd (Scale of measurement) nfO{ gflds dfkqmd (Nominal scale) elgG5 . o;sf]
pbfx/0fsf] ¿kdf af:s]6an (Basket ball) sf v]nf8Lx¿sf] ;ª\VofnfO{ lng ;lsG5 .
o:tf] ;ª\Vof ltgLx¿nfO{ lrgfpgsf] nflu k|of]udf Nofpg ;lsG5 . o;n] tL
v]nf8Lx¿sf] qmdnfO{ hgfpg ;Sb}g . gflds dfkqmd s'g} JolQm, j:t' cflb
7Ls af6f]df /fVg] Pp6f ljZj;gLo tl/sf xf] . o;df s;}n] Tof] eGbf sdL jf a9L
agfpg :Sb}g . h:t}M s;}n] km'6an (Football) sf] v]nf8L ;ª\Vof yk]/ jf 36fP/
Pp6f cy{k"0f{ d"No (Meaningful value) k|bfg ug{ ;Sb}g . cyjf Back df /xg]
cf};t v]nf8L ;ª\VofeGbf a9L agfO{ cf}lrTotf k|bfg ug{ ;Sbg} .
-v_ qmlds dfkqmd (Ordinal scale)
;fdfGo ¿kdf eGbf gflds dfkqmd / qmlds dfkqmd b'j}sf] ljz]iftf ePsf]
dfkqmdnfO{ g} cGt/fn dfkqmd elgG5 . o:tf] dfkqmdnfO{ gflds dfkqmd
cyjf qmlds dfkqmd b'j}df juL{s/0f ug{ ;lsG5 . o:tf] juL{s/0fdf
b'O{ kbx¿aLrsf] b"/L cyjf cGt/fn (Interval) eg] nueu ;dfg /x]sf] x'G5 . o:tf]
x'gfsf] sf/0f o;df >]0fLsf] juL{s/0f lglZrt lgodsf] cfwf/df ul/Psf] x'G5 .
o;n] ubf{ juL{s/0fn] /fv]sf dfGotfx¿ :jLsfo{ (Accepted) x'G5g\ .
cGt/fn dfkqmdn] juL{s[t >]0fLdf cGt/fnsf] ;dfgtf (Equality) sf] nflu qmlds
dfkqmdeGbf a9L ;Tottf k|bfg ub{5 . cGt/fn dfkqmdnfO{ zlQmzfnL
kl/dfkgsf] ¿kdf lnOG5 lsgeg] o;df tYofª\szf:qLo kl/dfkg (Statistical measurement)
k|of]u ug{ ;lsG5 . dWodfg (Median) s]Gb|Lo gfksf] pko'Qm kl/dfkgsf] ¿kdf
lng ;lsG5 / hals k|dfl0fs ljrng (standard deviation) ljR5]bg gfk (Measure of dispersion) sf]
pko'Qm kl/dfkgsf] ¿kdf lnOG5 .
-3_ cg'kftL dfkqmd (Ratio scale)
dflg;n] s'g} 36gf, j:t' jf cGo s'/fx¿sf af/]df tof/ u/]sf] / JoQm u/]sf]
wf/0ffnfO{ dgf]j[lQ (Attitude) elgG5 . ;fdflhs lj1fgdf dflg;sf Jojxf/ Pjd\
36gfx¿sf af/]df cWoog ug'{x'g] x'G5 . To;}n] o:tf s'/fx¿sf] cWoogsf nflu
wf/0ff u'0ffTds ljifo ePsf]n] o;sf] dfkgsf nflu ;+s]t jf c+x¿sf] k|of]u
ul/G5 . dflg;sf wf/0ffx¿ km/s km/s x'G5g\ . To;}n] ltgLx¿sf] dfkg ug{sf
-s_ cfkm\gf] p2]Zo / cg';Gwfgsf] ljifonfO{ Wofg lbO{ y'k|} ljj/0f (Statement)
x¿ tof/ ug'{kb{5 . o:tf ljj/0fx¿ tof/ ubf{ k|fKt ljrf/x¿af6 cg';Gwfgstf{n]
oxL k|lqmof k|of]uu/L c+ssf cfwf/df qmd (Rank order) lgwf{/0f ul/G5 .
$= ;l~rt jf u6\Dofg dfkqmd (Cumulative or Guttman Scale): o;nfO{ n'O; u6\Dofg
:Sofnf]u|fd ljZn]if0f klg elgG5 . cGo dfkqmd?df ljleGg ljj/f0x¿df pQ/bftfn]
;xdlt jf c;xdlt hgfpFb5 t/ of] dfkqmddf pQ/bftfsf] k|ltlqmofnfO{ ;l~rt
ul/G5 . of] dfkqmddf olb Pp65f ljj/0f pQ/ lbg ;Sg] pQ/bftfn] cGo ljj/0fdf
klg k|ltlqmof lbg ;Sb5 egG] cg'dfg ul/G5 . To;}u/L bf];|f] ljj/0fsf] k|
ltlqmof lbg ;Sg]n] t];|f] ljj/0fsf] klg k|ltlqmof lbg ;Sb5 eGg] dfGotf /flvG5
t/ t];|F] ljj/0fdf k|ltlqmof lbg g;Sg]n] klxnf] / bf];|f] ljj/0fx¿df klg k|ltlqmof
lbg ;Sb}g eGg] dfGotf /flvG5 .
dflysf] ljj/0fnfO{ lgDgcg';f/ b]vfpg ;lsG5 .
pQ/bftf ljj/0f — — s"n c+s
klxnf] pQ/bftf ! ! ! #
bf];|f] pQ/bftf ) ! ! @
t];|f] pQ/bftf ) ) ! !
rf}yf] pQ/bftf ) ) ) )
dflysf pbfx/0fdf s] b]vfOPsf] 5 eg] pQ/ lbg g;Sg] pQ/bftf c+s klg
b]vfOPsf] 5 / pQ/ lbg;Sg] pQ/bftfsf] c+s klg b]vfOPsf] 5 To;}n]
o;nfO{ ;l~rt dfkqmd (Cumulative scale) elgPsf] xf] . of] dfkqmdn] Pp6f dfq
kIfsf] dfkqmd lgwf{/0f ub{5 . Pp6f dfq kIF x]g]{ x'gfn] Pp6f pQ/bftfn]
Pp6f ljj/0fdf a9L ;xdlt hgfpF5 eg] c? ljj/0fx¿df klg c?n] eGbf a9L ;xdlt
hgfpF5 eGg] dfGotf /flvG5 . u6\Dofg dfkqmd agfpFbf lgDg s'/fx¿df Wofg
lbg'kb{5 M
!= dfkg ug'{kg]{ s'/fx¿sf cfwf/df ljj/0fx¿sf] 5gf]6 ug]{ .
@= nueu !)) hgfsf] ;d"xdf /x]sf] gd"gfdf ljj/0fx¿sf] k"j{ k/LIf0f ug]{ .
#= *) k|ltzt eGbf a9L ;xdlt / c;xdlt ePsf ljj/0fx¿nfO{ x6fpg] .
$= cToGt} w]/} cg's"n k|ltlqmof / cToGt} sd cg's"n k|ltlqmofx¿sf] qmd
ldnfP/ /fVg] .
%= cg's"n / k|lts"n 5'6\ofpg g;Sg] k|ltlqmofx¿nfO{ x6fpg] .
^= k|To'Tkflbtf u'0fs (Coefficient of reproducibility) lgwf{/0f lgDg cg';f/ ug]{ .
dfly dfkqmd tof/ ug]{ ljlwsf cfwf/df d'Vo dfkqmdx¿sf af/]df JofVof ul/of] .
dflysf ljlwx¿sf cfwf/df ;fdflhs / Jojxfl/s lj1fgsf cg';Gwfgstf{x¿n] ljleGg k|
sf/sf dfkqmd / ljleGg dfkqmdsf 9fFrfx¿ ljsf; u/]sf 5g\ . s]xL Joj;flos
cWoogdf dgf]a[lQ dfkg ug]{ dxTjk"0f{ dfkqmdx¿ lgDgcg';f/ 5g\ M
!= lns6{ dfkqmd (Likert's Scale)
/]lG;; lns6{ (Rensis Likert) eGg] JolQmn k||a[lQ dfkgsf] nflu k|of]u ul/g]
o; :s]nsf] ljsf; ;g\ !(#@ df u/]sf x'g\ . o; :s]nnfO{ a8{ (Bird) eGg] JolQmn]
Summated scale sf] ¿kdf gfdfs/0f u]kl5 jt{dfg ;dodf of] :s]nnfO{ Summated scale sf]
gfdn] klg lrlgG5 . lns8{ :s]ndf ljleGg ljsNkx¿ — cToGt ;xdlt (Strongly
agree), ;xdlt (agree), clgl0f{t (undecided), c;xdt (disagree) / cToGt c;xdt (strongly
disagreee) ;lxt s'g} d'2f;Fu ;DalGwt sygx¿sf] >[+Vnf pknAw u/of{ s'g}
JolQm cyjf ;d"xnfO{ tL ljsNkx¿df k|ltlqmof hgfpg elgG5 . o;/L pknAw
u/fOPsf sygx¿;Fu} lbOPsf k|To]s ljsNKsf] cnu cnu dfg lgwf{/0f ul/Psf]
x'G5 / pQm JolQm cyjf ;d"xn] k|To]s sygdf ljsNkdf hgfPsf k|ltlqmofx¿af6
k|fKt dfgsf] of]u lgsflnG5 . Tof] dfg g} ;DalGwt JolQm Pjd\ ;d"xsf] k|fKtfÍ
x'G5 . olb s'g} JolQmsf] k|a[lQsf] dfkg ug{ ;sf/fTds sygx¿ k|of]u ul/Psf] 5
eg] cToGt ;xdtb]lv cToGt c;xdt ;Dd qmdzM %, $, #, @ / ! c+s k|bfg
ul/G5 . To;}u/L gsf/fTds syg k|of]u ul/Psf] 5 eg] cToGt ;xdtb]lv cToGt
c;xdt ;Dd qmdzM !, @, #, $ / % u/L ;sf/fTds sygdf eGbf ljkl/t c+s k|bfg
ul/G5 .
ljsNkx¿ ;sf/fTds syg gsf/fTds syg
cToGt ;xdt % !
;xdt $ @
clgl0f{t # #
c;xdt @ $
cToGt c;xt ! %
Excellent -cToGt}
/fd|f]_
s'g} klg cg';Gwfg sfo{ pko'Qm, ljZj;gLotf / ts{;+u7g x'gsf] nflu To;
sfo{df ;+nUg x'g] tYofª\ssf] d'Vo b'O{j6f u'0f k|fdfl0fstf / ljZj;gLotfdf
lge{/ /xG5 . t;y{ Pp6f /fd|f] dfkgdf x'g]kg]{ dfkb08x¿ jf
ljz]iftfx¿nfO{ o;k|sf/ :ki6 kfg{ ;lsG5 M
Goode and Hattn] k|df0fx¿sf] ljZj;gLotf hfFr ug'{ d'Vo tLgj6f ljlwx¿ pNn]v
u/]sf 5g\ . tLgLx¿ lgDgk|sf/ 5g\ M
-c_ k/LIf0f k'g k/LIf0f (Test Retest Method): o;sf] gfdaf6 g} s] :ki6 ePsf] 5 eg]
s'g} dfk jf tYofª\snfO{ k6s k6s k/LIf0f ug'{ / To;sf] t'ngf ubf{ glthfdf
s]xL km/s k5{ ls kb}{g < o;sf nflu s'g} tYofª\sLo ljlw jf cGo u'0ffTds ljlw
ckgfpg ;lsG5 . o; cGtu{t s'g} k|ltbz{ (Sample) jf ;fgf] ;d"xdfly b'O{k6s
cg';Gwfgdf gd"gf 5gf}6 Ps dxTjk"0f{ sfd xf] / gd"gf 5gf}6 ug]{ ljleGg
sf/0fx¿ x'G5g\ . tL lgDg cg';f/ 5g\ —
!= nfut sd ug{ (Lower cost): hg;ª\Vofsf] k"0f{ cWoog
ug{ cg';Gwfgstf{nfO{ w]/} vr{ nfUb5 . gd"gf 5gf}6 u/L cg';Gwfg
ubf{ tYofª\s ;+sng / ljZn]if0f ug{ sd vr{ nfUb5 . To;}n]
cg';Gwfgstf{x¿n] gd"gf 5gf}6 u/L cg';Gwfg ub{5g\ .
@= a9L ;Totf k|bfg ug{ (Provide greater accuracy): hg;ª\Vofsf] cWoogdf eGbf
gd"gf 5gf}6 u/L cWoog ubf{ /fd|f] cGt/jftf{ lng ;lsG5 / /fd|f] ;'k/Lj]If0f
ug{ ;lsG5 . To;}u/L tYofª\sx¿sf] k|zf]wg / ljZn]if0f klg /fd|f] ug{ ;lsG5 .
gd"gf 5gf}6 k4ltdf gd"gf 5gf}6 sfo{ cWoogsf] k|s[ltdf lge{/ x'G5 /
pko'Qm gd"gfsf] 5gf}6 ug'{ dxTjk"0f{ sfo{ dflgG5 . To;sf] nflu lglZrt
lgodx¿sf] kfngf ul/g'kb{5 . 5flgPsf gd"gf cWoogaf6 To:t} u'0fo'Qm PsfO
jf ;d"x jf ;du|sf] k|ltlglwTj x'g ;sf];\ eGg] p2]Zosf nflu lgodx¿ agfOPsf x'g\
. gd"gf 5fGgsf] nflu cjnDag ug'{kg]{ To:tf] lgod jf k4ltnfO{ gd"gf 5gf}6
k4lt (Sampling method) elgG5 . cg';Gwfgstf{n] pko'Qm ljlwsf] rog ljifoj:t'sf] k|
s[ltsf] cfwf/df ug'{kb{5 . t/ o:tf] k4ltsf] rog ubf{ cfkm"nfO{ cfjZos
PsfOsf] ;xL k|ltlglwTj ug]{ vfnsf] x'g'kb{5 . gd"gf 5gf}6 k4lt lgDg
b'O{ efudf juL{s/0f ul/Psf] 5 —
!= ;Defjgfo'Qm gd"gf 5gf}6 (Probability Sampling)
;Defjgfo'Qm gd"gf 5gf]6 k|lqmof To:tf] xf] h;df hg;ª\Vofsf k|TO]s PsfOsf]
gd"gfsf] ¿kdf 5gf}6 x'g] ;Defjgf a/fa/ x'G5 . o:tf] gd"gf 5gf}6 k4ltdf
cg';Gwfgstf{sf] OR5fcg';f/ gd"gf 5gf}6 gu/L ;dfg ;Defjgfo'Qm gd"gf
5gf}6 ljlwx¿sf] k|of]uåf/f cg';Gwfgsf] gd"Gf 5gf}6 ul/G5 h;df hg;ª\Vofleq
/x]sf k|To]s PsfOsf] gd"gfsf] ¿kdf 5gf}6 x'g] ;Defjgf /xG5 . Pp6f PsfOsf]
5gf]6n] csf]{ PsfOsf] 5gf}6df s'g} k|efj kfb}{g . To;}n] o:tf] gd"gf
5gf}6nfO{ Random sampling klg elgG5 . ;Defjgfo'Qm gd"gf 5gf}6
k4ltnfO{ lgDglnlvt cj:yfdf k|of]u ug{ ;lsG5 .
gd"gf 5gf}6 ul/g] hg;ª\Vofsf] cfsf/af/] cg';Gwfgstf{nfO{ hfgsf/L
x'g'kb{5 .
hg;ª\Vofsf k|To]s PsfOx¿sf] gd"gfsf] ¿kdf 5gf}6 x'g] ;Defjgf a/fa/
x'g'kb{5 .
ck]lIft gd"gfsf] cfsf/nfO{ :ki6 ¿kdf ls6fg ul/Psf] x'g'kb{5 .
;Defjgfo'Qm gd"gf 5gf}6 k4ltsf] pkof]u u/L 5gf}6 ul/Psf] gd"gf a9L k|
ltlglwd"ns x'G5 . h;n] ubf{ gd"gfsf] uxg cWoog u/L lgsflnPsf
lgisif{x¿nfO{ cWoogsf] hg;ª\Vofdf ;fdfGoLs/0f ug{ ;lsG5 . oBlk gd"gf
5gf}6df x'g] q'l6sf] dfqfnfO{ eg] k"0f{ ¿kdf lgoGq0f ug{ ;lsFb}g . t/ o;
lsl;dsf] q'l6nfO{ tYofÍzf:qLo ljlwåf/f cg'dfg eg] ug{ ;lsG5 . o:tf ljljw
qmda4 gd"gf 5gf]6 ljlw (Systematic smapling) df Pp6f PsfOnfO{ ;DefJo c+ssf]
cfwf/df 5gf]6 u/L jfFsL PsfOnfO{ lglZrt lgodsf] cfwf/df :jtM 5gf]6 ul/G5 .
o;df klxnf] PsfOnfO{ ;+of]u z'? (Random satart) elgG5 . h:t} ;du|sf N nfO{ 1
b]lv N ;Dd qmda4 ¿kdf /fvL To;af6 n -gd"gf cfsf/_ 5gf]6 ug'{5 eg] ;j{k|yd
N = nk, oxfF k Ps c+s xf] . ;+of]u c+s tflnsfsf] k|of]u u/L 1 b]lv k sf] aLraf6
Pp6f c+s (r) 5gf]6 ul/G5, / ;f] c+s k|fKt PsfO gd"gf xf] . To;kl5 k, k+r, k+2r, ………
k + (n-1)r PsfOnfO{ qmdzM 5gf]6 ul/G5 . olb N nk, eg] o;df k|To]s k
PsfOnfO{ 5gf]6 ub}{ hfg'kb{5 / j[Qfsf/ ljlwsf] cfwf/df cfjZos gd"gf ;ª\Vof
5gf]6 ul/G5 . o:tf] gd"gf 5gf]6nfO{ j[Qfsf/ qmda4 gd"gf 5gf]6 ljlw (Circular
systematic sampling) elgG5 .
olb k"0f{ / gjLgtd\ g"gf vfsf pknAw 5 eg] qmda4 gd"gf 5gf]6 ljlwsf] k|
of]u ;/n / ;xh ¿kdf ug{ ;lsG5 . of] ljlwsf] k|of]u hËndf sf7sf] cfoftg, tnfpdf
df5f]sf] ;ª\Vof cflbsf] cg'dfg ug{sf] nflu pko'Qm x'G5 .
-3_ ;d"x gd"gf 5gf]6 (Cluster sampling)
olb gd"gf 5gf]6 ul/g'kg]{ ;du|sf] cfsf/ Hofb} 7"nf] 5 eg] o:tf] cj:Yfdf
em'08nfO{ g} gd"gf 5gf]6 ul/G5 . o:tf] 5gf]6df ;du|sf] u0fgf ug{ cfjZos
x'Fb}g . pbfx/0f]sf nflu olb sf7df8f}F ;x/sf dtbftfx¿sf] dgzfo a'em\g
gd"gf 5gf]6 ug'{k/]df cfjZostfcg';f/ 6f]n 6f]nsf lglZrt
em'08x¿nfO{ lnOG5 . tL em'08x¿dWo] klg cfjZostfcg';f/ gd"gf lnOG5 .
To;kl5 cfsl:ds ¿kdf ;DefJo gd"gf 5gf]6 ul/G5 . em'08sf] ¿kdf 5gf]6
ug{ b]z, If]q, c~rn, lhNnf, ufpF, a:tL / kl/jf/nfO{ lng ;lsG5 . t/ h'g
em'08nfO{ gd"gfsf] ¿kdf lng] xf] To;sf] k"/f cWOog ug'{kg]
{ ePsf]n] ;"rL agfpg cfjZos x'G5 .
@= ;Defjgf/lxt gd"gf 5gf]6 (Non Probability Sampling)
p2]Zod"ns gd"gf 5gf]6 ;Defjgf/lxt gd"gf 5gf]6 ljlwsf] Pp6f ¿k ePsf] x'gfn]
o; ljlwdf hg;ª\Vofsf k|To]s PsfOx¿ gd"gfsf] ¿kdf 5gf]6 x'g] ;Defjgf
/xFb}g . t;y{ cg';Gwfgstf{n] h'g p2]Zon] cg';Gwfg sfo{ ;+rfng
ug{ nfu]sf] xf] ;f]xL p2]Zo k|fKt s'g] lsl;dn] cfkm\gf] JolQmut lg0f{osf]
cfwf/df gd"gf 5gf]6 u5{ eg] To:tf] gd"gf 5gf]6 ljlwnfO{ p2]Zod"ns gd"gf
5gf]6 elgG5 . cg';Gwfgstf{n] hg;ª\Vofsf] h'g PsfOaf6 cfkm\gf] p2]Zo k"/f
Large
Error
Large
Small Size of
sample
gd"gf 5gf]6 ubf{ x'g] uNtLx¿nfO{ gd"gfut q'l6x¿ elgG5 eg] gd"gf 5gf]6
ubf{ geO{ cg';Gwfgsf cGo sfo{x¿ ubf{ jf k|of]u ul/Psf ljlwsf sf/0f h:t}M
k|ZgfjnL 5gf]6, pQ?bftfsf] unt a'emfO{, pQ/bftfsf] unt k|ltlqmof, unt
cg';Gwfgsf] ljlwsf] 5gf]6 / unt ljZn]if0f ljlwsf] k|of]u cflbsf sf/0faf6 x'g
hfg] uNtLx¿nfO{ u}/gd"gfut q'l6x¿ (Non-sampling errors) elgG5 . o:tf
uNtLx¿ hxfF;'s} klg x'g ;Sb5g\ . ;fdfGotofM lgDg k|sf/sf uNtLx¿
u}/gd"gfut q'l6sf ¿kdf cg';Gwfgdf b]lvg] ub{5g\ M
-s_ sdhf]/ gd"gfsf] 9fFrf M gd"gfsf] 9fFrf tof/ kfbf{ pko'Qm pQ/bftf
5'6\ofpg g;Sg', sdhf]/ gS;f cflbswf sf/0faf6 glthfdf km/s cfpg ;S5 .
-v_ clws / Go"g ;ª\u|x M olb gd"gfx¿ 5gf]6 ubf{ cfjZos eGbf a9L
If]q ;d]l6of] jf hg;ª\Vofsf cfjZos PsfOx¿nfO{ gd"gfdf ;dfj]z ul/Pg eg]
To;af6 pko'Qm glthf k|fKt ug{ ;lsFb}g .
-u_ k|Zgsf] unt JofVof M k|Zg tof/ ubf{ pQ/bftfsf] :t/ x]/]/ tof/
ug'{kb{5 . olb k|Zgdf k|of]u ePsf zAbfjnLx¿ pQ/bftfn] a'em\g g;Sg] jf
låljwfk"0f{ zAbx¿sf] k|of]usf sf/0f jf k|Zgsf] unt JofVofsf sf/0f pQ/bftfsf]
k|ltlqmof unt x'G5 h;af6 cg';Gwfgsf] glthf klg unt x'G5 .
-3_ k|zf]wg ;DaGwL q'l6x¿ M tYofª\sx¿nfO{ ;+s]t lbFbf (Coding), ;Dkfbg
ubf{ (Editing) / ljleGg ljlwx¿sf] k|of]u /L ljZn]if0f / JofVof ubf{ Pjd\ ;
+s]tx¿nfO{ pNyf ubf{ q'l6x¿ x'g ;Sb5g\ . To:tf q'l6x¿x¿sf sf/0f
cg';Gwfgsf] glthf unt x'g hfG5 .
-ª_ pQ/btf;DaGwL q'l6x¿ M olb pQ/bftfn] kIfkftk"0f{ k|ltlqmof lbof], k|
ltlqmof g} lbg dfg]g, pQ/ lbg ;s]g jf pQ/ lbg rfx]g jf lbPsf] pQ/sf]
dfgjLo q'l6x¿ cjZoDefjL 5g\ t/ cg';GwfgnfO{ a9L ljZj;gLo agfpgsf nflu o:tf
q'l6x¿df sdL Nofpg' kb{5 . u}/gd"gfut uNtLx¿df sdL ug{ cToGt} ufx|f]
x'G5 . t} klg lgDg sfo{x¿ u/L o:tf q'l6x¿nfO{ sd ug{ ;lsG5 M
-s_ hfFr (Check): cg';Gwfgsf nflu hg;V+ofsf] 5gf]6 ubf{ PsfOx¿ bf]xf]l/Psf]
jf c;DalGwt PsfO{ ;dfj]z ePsf] jf cfjZos PsfO{ 5'6]sf] 5 5}g hfFr ug'{kb{5
. o:tf] hfFr ;fjwfgLk"j{s cfkm} klg ug{ ;lsG5 eg] lj1sf] ;xof]u lnP/ klg ug{
;lsG5 .
-v_ kyk|bz{s ;j]{If0f (Pilot survey): k|ZgfjnL tof/ ubf{ k|ltlqmof lbg]
JolQmsf] :t/nfO{ ljrf/ u/L tof/ ug'{kb{5 . k|ZgfjnLdf b'O{ cy{ nfUg], c:ki6
zAb Pjd\ zAbfjnLx¿ /fVg' x'Fb}g . k|ZgfjnLnfO{ kyk|bz{s ;j]{If0f (Pilot survey)
u/]/ sdhf]/ k|Z+gsf sf/0faf6 l;h{gf x'g] ;Sg] q'l6x¿nfO{ sd ug{ ;lsG5 .
-u_ lglZrt k|lqmof (Fixed procedures): pQ/bftf / cGtjf{tf lng] dfG5]
b'j}nfO{ cg';Gwfgdf ;dfj]z u/fpFbf lglZrt k|lqmofx¿ :yflkt ug'{ kb{5 .
-3_ ;Ifd sd{rf/L (Competent manpower): ug{ g;Sg] sfdx¿ cGtjf{tf{ lng]
JolQmnfO{ lbg x'Fb}g . olb To:tf] sfo{ lbOof] eg] To;n] sfd rf]g{ ;xof]u
k'¥ofpFb5 / glthf unt x'G5 .
-ª_ ;"rgf lbg] (Providing information): pQ/bftfn] Wofg s]lGb|t ug{sf
nflu ;DalGwt /x]sf cg'ejx¿, cgf}krfl/s s'/fx¿ ug'{kb{5 t/ cj/f]w l;h{gf ug]{
tTjx¿k|lt eg] rgfvf] /xg'kb{5 .
-r_ tflnd k|bfg ug]{ (Provide trainig): u0fsx¿ jf tYofª\s ;+sng ug]
{ JolQmx¿nfO{ k|ZgfjnL s;/L e/fpg], cGtjf{tf{ s;/L lng], JolQm
Pjd\ ;d'bfo;Fu s;/L Jojxf/ ug]{ / cGTo s;/L ug]{ eGg] ;DaGwdf tflnd jf
hfgsf/L lbg'kb{5 .
-5_ lj1x¿sf] k|of]u (Use of experts): tYofª\sx¿nfO{ ;+s]tLs/0f (Coding)
ubf{ tYofª\sx¿ 5'6\g], unt k|ljlzi6 x'g], pko'Qm ;fwgsf] k|of]u gx'g], ;
4 Short-Answer Questions
4 Analytical Questions