Twierdzenie o odcinkach stycznych

Wprowadzenie
Przeczytaj
Aplet
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Twierdzenie o odcinkach stycznych

Źródło: Christopher Lindholm, dostępny w internecie: pixabay.com, domena publiczna.

Zasadnicze twierdzenie geometrii

W matematyce spotykamy czasami pojęcie „zasadniczego twierdzenia” jakiejś teorii. Mamy
więc, np.:

zasadnicze twierdzenie algebry, mówiące o tym, że wielomian stopnia n ma,

w dziedzinie zespolonej, dokładnie n pierwiastków;
zasadnicze twierdzenie arytmetyki mówiące o jednoznaczności rozkładu liczby
naturalnej na czynniki pierwsze;
zasadnicze twierdzenie rachunku całkowego, orzekające, że operacje różniczkowania
i całkowania są operacjami odwrotnymi.

Przywołanie w nazwie określenia „zasadnicze” wskazuje na wyjątkowe znaczenie tego

twierdzenia. Również zależności geometryczne, z jakimi spotykamy się w praktyce szkolnej,
czy to z zakresu stereometrii, czy planimetrii, mają różne zastosowania i różną wagę. Ale
w geometrii płaskiej, na tytuł „zasadniczego twierdzenia planimetrii” zasługuje zależność,
która jest przedmiotem rozważań w tym materiale.

Twoje cele

Poznasz twierdzenie o odcinkach stycznych.

Udowodnisz twierdzenie o odcinkach stycznych.
Zastosujesz poznane zależności w sytuacjach typowych i problemowych.
Przeczytaj

Okrąg wpisany w kąt

Rozważmy kąt o wierzchołku w punkcie P . Istnieje nieskończenie wiele okręgów, które są
wpisane w ten kąt, tzn. styczne do obu ramion danego kąta, jak na rysunku.

Okręgi wpisane w kąt

Ich położenia nie są przypadkowe – w szczególności wiemy, że w każdy trójkąt można

wpisać okrąg i środek tego okręgu leży w punkcie przecięcia się dwusiecznych kątów
trójkąta. Ale okrąg wpisany w trójkąt jest wpisany w każdy z kątów wewnętrznych trójkąta.
Nietrudno więc zauważyć, że każdy okrąg wpisany w dany kąt, ma środek położony na
dwusiecznej tego kąta.
Środki okręgów wpisanych w kąt leżą na dwusiecznej

Fakt ten można uzasadnić korzystając z zasadniczego twierdzenia planimetrii, które teraz
podamy i udowodnimy.

Twierdzenie: O odcinkach stycznych

P
Odcinki dwóch stycznych poprowadzonych do danego okręgu z punktu leżącego na
P
zewnątrz okręgu, wyznaczone przez punkt i punkty styczności, są sobie równe.

Dowód

Poprowadźmy styczne do danego okręgu. Oznaczmy przez O środek tego okręgu,

a przez A i B odpowiednie punkty styczności, jak na rysunku.
Kąty, jakie promienie OA i OB tworzą ze stycznymi są proste. Oznacza to
w szczególności, że trójkąty PAO i PBO są trójkątami prostokątnymi. Ale odcinek OP
jest wspólnym bokiem w obu trójkątach, a boki OB i OA są równe. Mamy więc dwa
trójkąty prostokątne o dwóch parach boków odpowiednio równych – ale to oznacza, że
trójkąty te są przystające. W szczególności |AP | = |BP |
, co należało wykazać.
PAO i PBO wynika również, że |∡OPA| = |∡OPB|, czyli
Z przystawania trójkątów
prosta OP zawiera dwusieczną kąta APB.

Przykład 1

Rozważmy trójkąt o bokach długości , 5 6 i 7. Wyznaczymy długości odcinków, na jakie

boki trójkąta podzieliły punkty styczności wyznaczone przez okrąg wpisany w ten trójkąt.
Popatrzmy na rysunek.

Przyjmijmy, że |AB| = 7, |BC| = 6, |AC| = 5. Jeśli punkty P , Q, R są punktami,

w których okrąg wpisany w ten trójkąt jest styczny do odpowiednich boków trójkąta, to
z twierdzenia o odcinkach stycznych wynika, że: |AP | = |AR| |BP | = |BQ|
, ,
|CQ| = |CR|. Przyjmując odpowiednio oznaczenia x, y, z możemy zapisać układ równań
⎧x + y = 7
⎨⎩y + z = 6 . Rozwiązaniem tego układu są liczby: x = 3, y = 4, z = 2.
x+z=5
Powtórzymy teraz rozumowanie z Przykładu 1. dla dowolnego trójkąta prostokątnego, co
pozwoli wyprowadzić pewien przydatny wzór.

Przykład 2

ab
Rozważmy trójkąt prostokątny o przyprostokątnych , i przeciwprostokątnej . c
Wyznaczymy długości odcinków, na jakie boki trójkąta podzieliły punkty styczności
 wyznaczone przez okrąg o promieniu r wpisany w ten trójkąt.
Popatrzmy na rysunek

AB| = c, |BC| = a, |AC| = b. Jeśli punkty P , Q, R są punktami,

Przyjmijmy, że |
w których okrąg wpisany w ten trójkąt jest styczny do odpowiednich boków trójkąta, to
z twierdzenia o odcinkach stycznych wynika, że: x + y = c, y + z = a oraz x + z = b.
⎧x + y = c
Jeśli dodamy stronami równania układu równań ⎨y + z = a, to otrzymamy, że
⎩x + z = b
2(x + y + z) = a + b + c. Stąd x + y + z = a b c . Odejmując od otrzymanego równania
+ +
2
kolejno równania x + y = c, y + z = a oraz x + z = b otrzymamy, że: z = a b c ,
+ −
2
x = b c a oraz y = a c b . Pozostaje zauważyć, że z = r, co pozwala sformułować
+ −
2
+ −
2
poniższe twierdzenie.

Twierdzenie: O promieniu okręgu wpisanego w trójkąt prostokątny

Promień r okręgu wpisanego w trójkąt prostokątny o przyprostokątnych a, b

i przeciwprostokątnej c jest równy r =
a b c.
+ −
2

Słownik
okrąg wpisany w trójkąt (wielokąt)

okręgiem wpisanym w trójkąt (wielokąt) nazywamy okrąg, który jest styczny do każdego
z boków tego trójkąta (wielokąta)
Aplet

Polecenie 1

Uruchom Aplet.

r
Naciśnij przycisk: „TWIERDZENIE O STYCZNYCH”. Ustal suwakiem wielkość promienia
P
okręgu, a następnie ustaw położenie punktu na zewnątrz okręgu. Gdy dokonasz ustaleń, to
naciśnij przycisk „KONSTRUKCJA”. Obserwuj kolejne etapy konstrukcji stycznych i zależności
między długościami powstałych odcinków. Naciśnij przycisk: „ZASTOSOWANIE”. Zmieniaj
położenie wyróżnionych punktów i obserwuj zależności między długościami odpowiednich
odcinków stycznych i długościami boków sześciokąta.

Zasób interaktywny dostępny pod adresem h ps://zpe.gov.pl/a/DpG7Pgagx

Polecenie 2

Wciśnij przycisk „TWIERDZENIE O STYCZNYCH”. Na podstawie obserwacji zależności między

O
długościami promienia okręgu, odcinka stycznej i odległości środka okręgu od punktu ,P
z którego poprowadzono styczne, wyznacz odcinek stycznej, który jest dwa razy krótszy niż
OP | i o 2 dłuższy od promienia.
odległość |
Polecenie 3

Wciśnij przycisk „ZASTOSOWANIE”. Dla wybranego położenia wierzchołków, zapisz długości

kolejnych boków sześciokąta, sumując odpowiednie odcinki stycznych. Sformułuj hipotezę
ustalającą warunek, który charakteryzuje sześciokąty opisane na okręgu.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

l l P A B
Dana jest prosta i okrąg styczny do prostej punkcie . Punkty i są wierzchołkami
trójkątaABC opisanego na danym okręgu. Wyznacz konstrukcyjnie punkt . C

Ćwiczenie 2 輸

Trójkąt prostokątny ABC, o kącie prostym przy wierzchołku C, jest opisany na okręgu.
Odcinki, których końcami są wierzchołki trójkąta i odpowiednie punkty styczności mają
y
długości: 3, 4, , gdzie y > 4. Oblicz długości boków tego trójkąta.

Ćwiczenie 3 輸
Boki trójkąta ABC opisanego na okręgu mają długości: | AB
| = 12, | BC
| = 8 oraz | AC|=6
. Najkrótszy z odcinków, których końcami są odpowiednio wierzchołki trójkąta i punkty
styczności ma długość

 3

 4 21

 1

1
 2
Ćwiczenie 4 醙
ab
Przyprostokątne trójkąta prostokątnego mają długości , , a przeciwprostokątna jest równa
c r
. Promień okręgu wpisanego w ten trójkąt jest równy . Dopasuj długości boków trójkąta
i promienia okręgu do długości przeciwprostokątnej.

a = 7, b = 24, r = 3 c = 17
a = 8, b = 15, r = 3 c = 41
a = 9, b = 40, r = 4 c = 25
Ćwiczenie 5 醙

Obwód trójkąta ABC opisanego na okręgu jest równy 24, a długości odcinków, których
końcami są wierzchołki tego trójkąta i odpowiednie punkty styczności, są odpowiednio równe
d − 1, d, d + 4. Wyznacz długości boków tego trójkąta.

Ćwiczenie 6 醙

|A1 A2 | = 5, |A2 A3 | = 3,
Dany jest okrąg, na którym opisano sześciokąt, o bokach długości:
|A A | = 5 |A A | = 5 |A A | = 4, 4
3 4 , 4 5 , 5 6 A A6 tego sześciokąta.
. Oblicz długość boku 1
Ćwiczenie 7 醙

Z punktu P poprowadzono styczne w punktach A i B do danego okręgu. Cięciwa AB ma

długość 12, a kąt środkowy rozpięty na tej cięciwie ma miarę 120°, jak na rysunku.

Oblicz długość odcina AP .

Ćwiczenie 8 難

Długości boków trójkątaABC są równe odpowiednio: |AC| = d − 1, |BC| = d,

|AB| = d + 1. Uzasadnij, że długość jednego z odcinków x, y, z, których końcami są
wierzchołki tego trójkąta i odpowiednie punkty styczności, jest średnią arytmetyczną długości
pozostałych (patrz rysunek).

Ułóż w kolejności etapy dowodu.

Stąd z= d − 1.
2 

Odejmując stronami od otrzymanej sumy pierwsze z równań dostajemy:

3d
x y z x z
( + + ) − ( + ) = 2 − ( − 1). d 

Stąd y= d
2
+ 1. 

Stąd x= d.
2 

Analogicznie, odejmując stronami od otrzymanej sumy drugie z równań dostajemy:

x y z y z
( + + ) − ( + ) = 32d − . d 

⎧x + z = d − 1
Przy przyjętych oznaczeniach możemy zapisać układ równań: ⎨y + z = d
⎩x + y = d + 1. 
 Zatem x + y + z = 32d . 

Wreszcie, odejmując stronami od otrzymanej sumy trzecie z równań dostajemy:


(x + y + z) − (x + y) = 32d − (d + 1).

( d2 +1)+( d2 −1) y+z

Pozostaje zauważyć, że x = d2 = 2
= 2
, co należało wykazać. 

Dodając stronami równania układu otrzymujemy, że 2x + 2y + 2z = 3d. 

Ćwiczenie 9 難

Udowodnij, że pole Pw każdego wielokąta opisanego na okręgu o promieniu r jest równe

Pw = p ⋅ r, gdzie p jest połową obwodu tego wielokąta.
Dla nauczyciela

Autor: Jacek Człapiński

Przedmiot: Matematyka

Temat: Twierdzenie o odcinkach stycznych

Grupa docelowa:

III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres rozszerzony.

Podstawa programowa:

VIII. Planimetria

1) wyznacza promienie i średnice okręgów, długości cięciw okręgów oraz odcinków

stycznych

5) stosuje własności kątów wpisanych i środkowych

12) przeprowadza dowody geometryczne

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii
kompetencje cyfrowe

Cele operacyjne:

Uczeń:

zna i stosuje zasadnicze twierdzenie planimetrii

przeprowadza dowód twierdzenia o odcinkach stycznych
wykorzystuje zasadnicze twierdzenie planimetrii do badania związków miarowych
w trójkącie
zna pojęcie wielokąta opisanego na okręgu i korzysta z zależności między bokami
wielokątów opisanych na okręgu
przeprowadza dowody geometryczne

Strategie i metody nauczania:

konstruktywizm
 dyskusja
rozmowa nauczająca z wykorzystaniem ćwiczeń interaktywnych

Formy pracy:

praca indywidualna
praca w grupach
praca całego zespołu klasowego

Środki dydaktyczne:

komputery z dostępem do Internetu w takiej liczbie, żeby każda para uczniów miała do
dyspozycji komputer. Lekcję tę można przeprowadzić, mając do dyspozycji jeden
komputer z rzutnikiem multimedialnym.

Przebieg lekcji

Faza wstępna:

1. Nauczyciel zadaje pytanie dotyczące stosowania określenia „zasadnicze twierdzenie”.

Prosi o podanie przykładów, ewentualnie sam podaje przykłady.
2. Nauczyciel podaje temat i cele zajęć, uczniowie ustalają kryteria sukcesu.

Faza realizacyjna:

1. Nauczyciel prosi uczniów o przypomnienie pojęcia okręgu wpisanego w trójkąt i/lub

kąt.
2. Nauczyciel ilustruje położenie kilku okręgów wpisanych w ten sam kąt i prosi uczniów
o ich scharakteryzowanie – w szczególności tak prowadzi rozmowę, by pojawiło się
odniesienie do dwusiecznej kąta.
3. Nauczyciel poleca uruchomić Aplet i prosi o podanie hipotezy dotyczącej odcinków
stycznych. Następnie formułuje i prosi o przeprowadzenie dowodu twierdzenia –
wybrany uczeń przeprowadza dowód na tablicy. W razie braku możliwości
uruchomienia Apletu, nauczyciel szkicuje odpowiedni rysunek i pyta uczniów
o opisanie związku między długościami odcinków stycznych.
4. Nauczyciel formułuje problemy opisane w przykładach i prosi uczniów o ich
rozwiązanie.
5. Nauczyciel prosi o ponowne uruchomienie Apletu i prosi o podanie hipotezy
dotyczącej zależności między bokami sześciokąta opisanego na okręgu (można
uogólnić na przypadek wielokąta o parzystej liczbie boków).
6. Uczniowie wykonują zaproponowane ćwiczenia interaktywne, wykorzystując
umiejętności z różnych działów matematyki.

Faza podsumowująca:
 Nauczyciel prosi wybranych uczniów o przedstawienie najważniejszych elementów,
jakie były omawiane w trakcie lekcji.

Praca domowa:

Nauczyciel poleca, aby uczniowie wykonali w domu ćwiczenia interaktywne, które nie
zostały wykonane w czasie zajęć. Ewentualnie może prosić o dokończenie dowodu
twierdzenia.

Materiały pomocnicze:

Okrąg wpisany w trójkąt

Wskazówki metodyczne:

Aplet można zastosować w ramach powtórzenia przed sprawdzianem. Można wykorzystać

przy realizacji tematu o okręgu opisanym na okręgu.