Studia Religiologica 52 (4) 2019, s.

359–363
doi:10.4467/20844077SR.19.026.11633
www.ejournals.eu/Studia-Religiologica

Tożsamość w odsłonie muzułmańskiej

Recenzja książki: Monika Ryszewska, Polskie muzułmanki. W poszukiwaniu

tożsamości, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń
2018, 328 stron

Joanna Krotofil  https://orcid.org/0000-0003-2308-5329

Instytut Religioznawstwa
Uniwersytet Jagielloński
e-mail: [email protected]

Polskie muzułmanki. W poszukiwaniu tożsamości to praca podejmująca ważny temat

konwersji polskich kobiet na islam. Książka Moniki Ryszewskiej napisana na pod-
stawie badań empirycznych wypełnia ważną lukę w literaturze poświęconej konwer-
sji na islam w polskim kontekście społeczno-kulturowym1. Jest to temat trudny ze
względu na imponującą różnorodność motywów i niepowtarzalność historii każdej
z konwertytek, co sprawia, że niełatwo jest sformułować „socjologicznie satysfak-
cjonujące” wyjaśnienia tego zjawiska2. Dodatkową trudność niesie rozpowszechnio-
na w społeczeństwie polskim emocjonalna dezaprobata muzułmanów i konwertytów
na islam, wzmacniana przez część środowisk politycznych i media. Podejmując ten
temat, autorka obiera sobie zatem za przedmiot badań problem „emocjonalnie obcią-
żony”, ujmowany na różne sposoby w potocznej percepcji i reprezentacji. Analiza
problemu, którą podejmuje, posługując się socjologiczną teorią i metodą, pozwala
spojrzeć na konwersję na islam w sposób bardziej neutralny i systematyczny. Zaletą
tej pracy jest to, że autorka, opisując doświadczenia polskich konwertytek, swoje
własne emocje bierze w nawias.

1
Najważniejsze dotychczasowe prace prezentują jedynie wybrane, wąskie aspekty doświadczenia
konwersji na islam w Polsce. Większość z tych opracowań to niepublikkowane prace magisterskie lub
licencjackie lub materiały dziennikarskie (np. A.J. Dudek, Poddaję się. Życie muzułmanek w Polsce,
Warszawa 2016).
2
K. van Nieuwkerk, Gender, Conversion and Islam. A Comparison of off Line and on Line Conver-
sion Narratives [w:] Women Embracing Islam: Gender and Conversion in the West, K. van Nieuwkerk
(red.), Texas 2009, s. 95.
360

W tytule Ryszewska z rozmachem zakreśla obszar swoich zainteresowań, który

obejmuje „polskie muzułmanki” – grupę mało liczebną, ale bardzo zróżnicowaną. Ter-
min ten zostaje uściślony: określenie „polskie muzułmanki” w tym wypadku odnosi się
do konwertytek (Polek wychowanych w tradycji katolickiej lub na jej obrzeżach, które
przyjęły islam) i Tatarek, nie obejmuje zaś imigrantek wyznających islam mieszkają-
cych w Polsce. Głównym punktem wyjścia dyskusji są doświadczenia konwertytek, ale
zestawienie doświadczeń wychowanych w islamie Tatarek i kobiet, które przyjęły islam
jako osoby dorosłe, znacznie rozszerza pole badawcze. Takie porównanie potencjalnie
niesie za sobą ryzyko nieuprawnionego ujednolicania bardzo odmiennych doświadczeń,
jednak dobrze przeprowadzona analiza doświadczeń wspólnych dla tych dwóch grup,
a jednocześnie zachowanie ich jednostkowego charakteru dały nową perspektywę i po-
zwoliły na uwzględnienie takich aspektów badanego zjawiska, które mogłyby zostać
pominięte, gdyby badania skupiały się tylko na jednej grupie osób. Autorka przedsta-
wia swoje obserwacje w specyficznym polskim kontekście historycznym i społeczno-
-kulturowym i uwzględnia te czynniki kontekstowe w swoich analizach. Książka trak-
tuje więc o doświadczeniach przyjęcia islamu i bycia muzułmanką w Polsce.
Monografia składa się z sześciu rozdziałów i zakończenia. W pierwszym rozdziale
autorka wprowadza czytelnika w swoje badania empiryczne, opisując, co skłoniło ją do
podjęcia problematyki tożsamości polskich muzułmanek, oraz krótko omawiając zebra-
ne dane i kryteria doboru osób badanych. Autorka wiele czasu i energii poświęciła na
to, żeby przygotować się do prowadzenia badań na temat związany z islamem i dobrać
odpowiednio zróżnicowaną grupę osób badanych. Dane, które stanowią podstawę pre-
zentowanych w książce rozważań, pochodzą z wywiadów z liderami społeczności mu-
zułmańskich w Polsce, wywiadów ze starannie wybranymi do tego celu konwertytkami
i Tatarkami oraz dane z obserwacji uczestniczącej. Chociaż bogactwo danych jest dużą
zaletą tej pracy, decyzja autorki o przeprowadzeniu obserwacji ukrytej podczas jednego
ze zjazdów muzułmańskich może budzić wątpliwości natury etycznej. Badaczka, przyj-
mując „fałszywą tożsamość”, jak sama to określa, wkroczyła w przestrzeń zarezerwo-
waną wyłącznie dla wyznawców islamu po to, by ich „podglądać w ich naturalnym śro-
dowisku”. Autorka jest jednak do pewnego stopnia świadoma problematycznej natury
tak prowadzonej obserwacji i sama porusza temat przekraczania granic etycznych
w badaniach.
Na rozdział drugi składa się obszerna dyskusja dotycząca teoretycznych ujęć tożsa-
mości, definicji religii i religijności i sposobów konceptualizacji konwersji. Taka próba
uporządkowania definicji i modeli teoretycznych w obszarze badań, w którym porusza
się autorka, jest niemal obowiązkowym wstępem do części empirycznej, który zazwy-
czaj kończy się deklaracją swojego stanowiska. W tej części autorka sięga zarówno
do opracowań Elżbiety Hałas na temat konwersji i Zbigniewa Bokszańskiego na temat
tożsamości, jak i do źródeł oryginalnych. Po dokonaniu przeglądu wybranych modeli
teoretycznych autorka nie decyduje się na ostateczne osadzenie własnej pracy w kon-
kretnym modelu konwersji czy przyjęcie jednej definicji religii, ale ukierunkowuje
swoje dociekania poprzez deklarację swoich teoretycznych preferencji. Praca Ryszew-
skiej wpisuje się w nurt badań nad konwersją, w których socjologiczne i psychologicz-
ne modele konwersji służą za punkt odniesienia w interpretacji danych jakościowych
 361

pochodzących z wywiadów z konwertytami i pomagają badaczom porządkować zebra-

ne dane przy użyciu właściwych sobie kategorii. Autorka deklaruje, że najbliższym jej
modelem konwersji jest ujęcie Richarda Travisano, który definiuje konwersję jako re-
organizację tożsamości. Badaczka przyjmuje perspektywę interakcjonistyczną i tożsa-
mość traktuje jako proces. Za Sheldonem Strykerem zakłada, że tożsamość ma struktu-
rę hierarchiczną, a poszczególne aspekty tożsamości uwydatniają się mniej lub bardziej
w zależności od kontekstu.
W trzecim rozdziale został zarysowany lokalny kontekst podjętych przez autorkę
badań i krótko zaprezentowane tło historyczne i współczesne strukturalne warunki
funkcjonowania islamu w Polsce. Ta część pracy stanowi bardzo przystępne skrótowe
wprowadzenie do problematyki „polskiego islamu” dla osób, które stykają się z tym
tematem po raz pierwszy. Niewątpliwą zaletą tej części jest również aktualizacja stanu
wiedzy na ten temat. Autorka nie tylko sięga do wcześniej publikowanych opracowań
dotyczących islamu w Polsce, ale uzupełnia dotychczas dostępne dane faktograficzne
(np. szacunki dotyczące liczby konwertytów czy członków poszczególnych organizacji
muzułmańskich działających w Polsce) o dane zdobyte podczas własnej pracy empi-
rycznej (wywiady z liderami organizacji zrzeszających muzułmanów, dane pochodzą-
ce z mediów społecznościowych). Tutaj należy jednak zastrzec, że nie zostały zebrane
w systematyczny sposób, mają charakter szacunkowy i mogą być obciążone błędem.
W kolejnych dwóch rozdziałach autorka pisze o doświadczeniach polskich konwer-
tytek. Mimo że badaczka świadomie rezygnuje z analizy biograficznej, w przekonujący
sposób pokazuje, jak islam wpasowuje się w biografie konwertytek. Poprzez obszer-
ne „opisy przypadków” odsłania procesy tożsamościowe, które pozwalają zrozumieć,
dlaczego dla każdej z tych kobiet islam jest „najlepszą” religią. Autorka czyni to ze
świadomością, że owo wpasowanie jest wynikiem rekonstrukcji biograficznej aktywnie
podejmowanej przez osoby badane, choć w niektórych fragmentach zdaje się stawiać
niepotrzebne pytanie o zgodność relacji osób badanych z faktami. Materiał empiryczny
prezentowany w tej części autorka usiłuje uporządkować według podziału doświadczeń
osób badanych na te „przed konwersją” i „po konwersji”. Pomimo tego, że kilkakrotnie
podkreśla zalety przyjęcia takiego podziału, nie udaje się jej do końca utrzymać go
w prezentacji zebranego materiału (np. w rozdziale „przed konwersją” pojawiają się
bardzo obszerne fragmenty dotyczące tego, jak konwertytki funkcjonują w związkach
po konwersji). Ta trudność akcentuje procesualny charakter konwersji, rozmyte granice
biograficznych pęknięć i podziałów oraz ciągłość jako jedną z podstawowych kategorii
tożsamości. Uświadamia czytelnikowi, że nie jest jasne, w którym momencie tego pro-
cesu należałoby przestać mówić o „przed”, a zacząć posługiwać się kategorią „po”. Ta
część pracy obfituje w narracje badanych osób przytaczane w obszernych fragmentach.
Narracje te są uporządkowane tematycznie w taki sposób, że tworzą opowieść, która
wciąga czytelnika w świat polskich muzułmanek, zabiera go w podróż po ich zróżnico-
wanych doświadczeniach, wyborach i motywach. Podstawową trudnością w procesie
dzielenia tych opowieści na małe fragmenty i scalania ich w nową całość, podkreślającą
to, co wspólne w doświadczeniach osób badanych, jest unikanie zbytnich uproszczeń
i oddanie złożoności tych doświadczeń. Badaczka nie wyczerpuje jednak możliwości,
jakie daje podjęty sposób analizy. Komentarze, jakimi opatrzone są wypowiedzi osób
362

badanych, w większości przypadków są parafrazą tych wypowiedzi, a polemiki autorki

z innymi badaczami konwersji cechują się dużą ostrożnością i wydają się niedokończo-
ne. Pomimo tej ostrożności niektóre szczegółowe i ogólne wnioski mogą budzić kontro-
wersje. Część czytelników nie zgodzi się zapewne z tezą, że dla części kobiet konwer-
sja jest sposobem wyróżnienia się z tłumu. Choć ton całej pracy jest neutralny i autorka
unika stawiania sądów normatywnych, taka interpretacja implikuje pewnego rodzaju
niedojrzałość osób badanych i ma wydźwięk pejoratywny.
Autorka deklaruje, że przyjmuje perspektywę interakcjonistyczną, ale w swoich
analizach bardzo niewiele uwagi poświęca interakcyjnemu charakterowi danych po-
chodzących z wywiadów. Brakuje więc refleksji na temat tego, jaką rolę w konstruowa-
niu opowieści odgrywa kontekst wypowiedzi; jaki wpływ na to, co mówią i jak mówią
rozmówczynie, ma osoba badaczki. W dyskusji Ryszewska pomija problem negocjo-
wania ról badacza i osoby badanej w sytuacji wywiadu. Autorka niewiele uwagi po-
święca temu, kto jest domniemanym odbiorcą wypowiedzi osób badanych i jak sposób
rozumienia sytuacji badawczej kształtuje wypowiedzi osób badanych.
W szóstym rozdziale autorka skupia się na polskich Tatarkach. Rozważania prezen-
towane w tej części książki kierują uwagę czytelnika na złożone związki między religią
a identyfikacją etniczną. Badaczka nakreśla specyfikę islamu tatarskiego i istniejące
napięcia między „islamem rodzimym” a „islamem arabskim”. Poprzez zaprezentowa-
nie kilku studiów przypadków pokazuje różnorodność relacji polskich Taterek z isla-
mem i tatarskością, nieoczywistość związku między islamem a tożsamością etniczną
w doświadczeniach rozmówczyń oraz ich aktywną, kreatywną postawę w tworzeniu
własnej tożsamości.
Książka Ryszewskiej dostarcza bogatego materiału opisowego. Badaczka pokazuje
złożoność procesu konwersji i różnorodność dróg, jakie prowadzą kobiety do przyję-
cia islamu. Autorka odsłania tożsamość osób badanych w ich codziennych praktykach,
takich jak modlitwa, post, w relacjach z innymi jednostkami i grupami. Pokazuje, jak
kształtowana jest ich tożsamość i jak się przejawia w komunikacji werbalnej i niewer-
balnej. W swoich opisach badaczka zapoznaje czytelnika ze zmianami zachodzącymi
w życiu konwertytek w procesie konwersji. Zmiany te obejmują praktyki społeczne
i ­kulturowe i niosą doniosłe konsekwencje w relacjach ze znaczącymi osobami (człon-
kami rodziny, przyjaciółmi, przełożonymi). Badaczka uwzględnia polski kontekst i for-
mułuje wniosek, że w niektórych przypadkach konwersja jest wyrazem buntu przeciw-
ko dominującym, esencjalistycznym kategoriom narodowo-etnicznym, które postulują
ścisły związek między religią i narodowością. W ujęciu autorki konwersja na islam to
proces, który dotyczy nie tylko jednostek, ale również grup zdefiniowanych na podsta-
wie różnorodnych kryteriów: kobiet, rodzin, wspólnot etnicznych, religijnych i naro-
dowych (Tatarek, Arabów, Polek, katolików). Tym samym praca Ryszewskiej stanowi
wkład w debatę na temat islamu europejskiego. Jest to ważna próba „przezwyciężenia
władzy bezimiennego «wiadomo, że…»”3 i przekształcenia wielu powszechnych prze-
konań w pytania. Poprzez analizę zebranych danych autorka próbuje przede wszystkim
zmierzyć się ze stereotypami dotyczącymi motywów konwersji („zauroczenie Ara-
bem”) czy pozycji kobiet w islamie. W swoich rozważaniach jednak bardzo mało uwagi
3
J. Szacki. Tradycja, Warszawa 2011, s. 36.
 363

poświęca mechanizmom legitymizującym przekonania, które próbuje podważać – po-

pulistycznym strategiom wytwarzania „religijnego innego” i „moralnej paniki” czy
też relacjom dominacji i władzy, w jakich funkcjonują polskie muzułmanki. Pomimo
tego, że taka perspektywa nie pojawia się w prezentowanych analizach, rzetelny opis
związków badanych kobiet z niektórymi grupami czy organizacjami skłania czytelni-
ka do refleksji nad procesem konstruowania i legitymizowania hierarchii społecznych.
Książka odsłania kilka istotnych aspektów tego pola badań. Jak można się spodziewać,
praca ta nie prowadzi do żadnych „twardych” czy ostatecznych wniosków, ale pokazuje
złożoną, wielowymiarową naturę zjawiska konwersji. Konkluzje zaproponowane przez
autorkę w niektórych momentach mogą budzić sprzeciw, ale prowokują do stawiania
nowych pytań i uświadamiają, jak wiele ciągle czeka na odpowiedzi.