Powtórka z trygonometrii

1 Miara kąta
Kątem nazywamy obszar pomiędzy dwiema półprostymi wychodzącymi
ze wspólnego wierzchołka (patrz Rysunek 1). Potrzeba mierzenia kątów (czyli
przypisania im pewnej liczby w zależności od ich rozwartości) wynika niewąt-
pliwie ze względów praktycznych i zaprzątała głowę inżynierom już w czasach
starożytności. Obecnie najczęściej używaną miarą kąta są stopnie, gdzie kąt
prosty składa się z 90 stopni, natomiast cztery kąty proste składają się na
kąt pełny (odpowiadający całej płaszczyźnie), którego miara wynosi, rzecz
jasna, 360 stopni. Warto wiedzieć, iż miara ta pochodzi z Babilonii, a liczba
360 została wybrana jako podzielna przez 601 .
W matematyce teoretycznej i w fizyce posługujemy się zazwyczaj inną
miarą kąta, zwaną radianami. Okazuje się ona być nieco wygodniejsza w
pewnych zastosowaniach; na przykład wtedy, gdy rozpatrujemy zagadnienie
ruchu po okręgu2 . Miarę kąta przedstawionego na Rysunku 2 definiuje się
według wzoru
L
α= .
R
Innymi słowy, miara kąta jest równa proporcji długości łuku kąta, do pro-
mienia tego łuku. Na przykład, przypomnijmy sobie, że długość okręgu o
1
Tak jak my posługujemy się najczęściej systemem dziesiętnym, tak Babilończycy po-
sługiwali się systemem sześdziesiątkowym. Można powiedzieć, że w spadku po tej kulturze
nadal posługujemy się miarą czasu, jednej godzinie odpowiada 60 minut, a jednej minucie
60 sekund.
2
Na przykład, kąt pełny ma miarę 2π, co odpowiada drodze pokonanej przez ciało po
obiegnięciu całego okręgu o promieniu równym 1.

1
Powtórka z trygonometrii 2

promieniu R wynosi 2πR. Natomiast kąt prosty dzieli płaszczyznę na czte-

ry równe kawałki, w związku z czym długość jego łuku będzie równa 1/4
długości okręgu. Stąd, mamy L = 14 2πR = π2 R. Zatem otrzymujemy:

(π/2)R π
Miara kąta [90◦ ] = = .
R 2
Stąd widzimy, że miara kąta pełnego wynosi 2π (gdyż są to 4 kąty proste), a
miara kąta półpełnego jest równa π.

Problem 1.1. Oblicz ile wynoszą miary kątów 30◦ , 60◦ i 270◦ . Podpowiedź:
Trzy kąty o mierze 30◦ dają kąt prosty.

W typowych zadaniach matematycznych spotykamy się z kątami, które

„zawierają” w sobie liczbę π. Jest tak dlatego, że funkcje trygonometryczne
(sinus, cosinus, itp.) można „na palcach” policzyć tylko dla wielokrotności
kąta 30◦ . Nic dziwnego, że inżynierowie, w przeciwieństwie do matematyków
i fizyków, preferują używanie stopni zamiast radianów. Niemniej jednak, jest
sensowne mówić o kątach, których miara w radianach nie zawiera liczby π, i
o tym stanowi kolejny problem.

Problem 1.2. Rozważmy kąt, którego miara w radianach wynosi 1. Czy jest
on większy, czy mniejszy od kątów o miarach: 30◦ , 60◦ i 90◦ ? Odpowiedzi
udziel bez używania kalkulatora. Spróbuj naszkicować wszystkie cztery kąty.

Rysunek 1: Kąt pomiędzy dwiema półprostymi

Powtórka z trygonometrii 3

Rysunek 2: Kąt z zaznaczoną długością łuku (L) i promieniem tego łuku (R)

Problem 1.3. Użyj kalkulatora lub komputera by przeliczyć na stopnie miarę

kąta, o którym mowa w poprzednim problemie (pamiętaj, że komputer podaje
tylko wartość przybliżoną).
Poniższy wzór pozwala przeliczyć kąty o miarach podanych w radianach
α[rad], na miary podane w stopniach α[st]:
360◦
α[st] = α[rad] · .
2π
Problem 1.4. Sprawdź czy powyższy wzór działa dla kątów rozważanych w
poprzednich problemach. W szczególności, czy zgadza się on z komputerowym
przybliżeniem dla kąta o mierze 1 radianów.
Problem 1.5. Uzasadnij powyższy wzór.
W dalszej części tego tekstu będziemy się posługiwać tylko i wyłącznie
miarami kątów wyrażonymi w radianach. Dlatego osoby, które czują się nie-
obyte z tym tematem proszę o zwrócenie szczególnej uwagi na powyższe
problemy.
Powtórka z trygonometrii 4

2 Funkcje trygonometryczne w trójkącie pro-

stokątnym
Zachodni matematycy już w starożytności zdawali sobie sprawę, że ist-
nieją relacje pomiędzy miarami kątów w trójkącie, a długościami jego boków.
Jedną z przesłanek są Stwierdzenia 12 i 13 z drugiej księgi słynnych Elemen-
tów napisanych przez Euklidesa. Odkryte prawidłowiści stanowią niedojrzałą
wersję tego co nazywamy dzisiaj twierdzeniem kosinusów. Trzeba jednak za-
uważyć, że Euklides nie posługiwał się takimi miarami kątów, których używa-
my obecnie (stopnie, tudzież radiany), a funkcje trygonometryczne wówczas
jeszcze nie istniały.
Trygonometria jaką znamy zaczęła się kształtować dopiero wtedy, gdy
pałeczkę przejęli matematycy arabscy,3 a jednym z głównych jej zastosowań
była astronomia. Uświadomiono sobie wówczas, że zamiast rozważać trójkąty
o dowolnych kształtach, warto skupić się na pewnym szczególnym przypad-
ku: na trójkącie prostokątnym. Relacje pomiędzy długościami boków i kątami
w trójkącie prostokątnym, zwane obecne funkcjami trygonometycznymi, po-
zwaląją następnie opisać zależności pomiędzy bokami i kątami dla dowolnego
trójkąta4 .
Na Rysunku 3 przedstawiono trójkąt prostokątny z zaznaczonymi dłgo-
ściami boków a, b i c oraz kątem α. Funkcje trygonometryczne sinus i kosinus
są definiowane w następujący sposób
b a
sin α = , cos α = .
c c
Z jednego z praw geometrii Euklidesowej5 wynika, że powyższe funkcje
sinus i kosinus zależą tylko i wyłącznie od miary kąta α, a nie od tego, jaki
dokładnie trójkąt prostokątny używaliśmy w definicji. Z reguły trudno jest
podać dokładne wartości sinusów i kosinusów dla danych kątów (niegdyś uży-
3
Warto tu wspomnieć także o wpływach indyjskich.
4
Osoby bardziej zainteresowane tematem odsyłam do przypomnienia sobie twierdzeń
kosinusów i sinusów.
5
Przypomnij sobie tzw. podobieńtwo trójkątów.
Powtórka z trygonometrii 5

c
b

Rysunek 3: Trójkąt prostokątny z zaznaczonym kątem α i długościami boków

a, b i c

wało się tablic trygonometrycznych, a obecnie kalkulatora by znaleźć przy-

bliżone wartości).
Spróbujmy obliczyć ile wynosi sinus kąta o mierze π4 . Zauważmy, że jest
to połowa kąta prostego. Występuje on, na przykład, pomiędzy przekątną
kwadratu o boku 1 a jednym z boków (patrz Rysunek 4). Trójkąt o zielonym
kolorze na Rysunku 4 ma przyprostokątne o długości 1, a jego przeciwpro-
√
stokątna ma długosć 2.
Problem 2.1. Uzasadnij dlaczego przekątna kwadratu o boku 1 ma długość
√
2.
Teraz nietrudno zauważyć, że
√
π 1 2
sin = √ = .
4 2 2
Zwróćmy uwagę, że obie przyprostokątne zielonego trójkąta są takie same,
zatem kosinus będzie miał dokładnie tę samą wartość!
Powtórka z trygonometrii 6

Rysunek 4: Kwadrat o boku długości 1

W poniższej tabelce przedstawiamy wartości funkcji sinus i kosinus dla

typowych kątów:
π π π
Kąt 6 √4 √3
1 2 3
sin √2 √2 2
3 2 1
cos 2 2 2

Tabela 1: Wartości funkcji sinus i kosinus dla typowych kątów

Problem 2.2. Oblicz trzy wybrane przez siebie wartości funkcji sinus lub
kosinus spośród przedstawionych w Tabeli 1. Podpowiedź: Wykorzystaj fakt,
że trójkąt równoboczny ma wszystkie kąty równe π3 .

Problem 2.3. Zauważ, że dla kątów α z Tabeli 1 zachodzi następujący wzór

(tzw. jedynka trygonometryczna)

sin2 α + cos2 α = 1.
Powtórka z trygonometrii 7

Udowodnij, że wzór ten jest prawdziwy dla dowolnego kąta α w trójkącie

prostokątnym.

3 Funkcje trygonometryczne dla dowolnej licz-

by rzeczywistej
y

L
2

1.5

0.5

x
-3.5 -3 -2.5 -2 -1.5 -1 -0.5 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5

-0.5

-1

-1.5

-2

Rysunek 5: Układ współrzędnych z zaznaczonym kątem α

Ze źródeł historycznych wiemy, że już średniowieczni arabowie tworzy-

li tabele znanych nam funkcji trygonometrycznych. Jednakże samo pojęcie
funkcji pojawiło się dużo później, mianowicie w XVII wieku, gdy zaczęła się
kształtować analiza matematyczna6 – dziedzina matematyki, u której pod-
staw leży potrzeba stworzenia teorii opisującej ruch.
Aby opisać ruch punktu poruszającego się po okręgu wygodnie jest wpro-
wadzić funkcje trygonometryczne argumentu, który jest dowolną liczbą rze-
czywistą (a nie jedynie miarą kąta, która może zmieniać się od 0 do π/2). W
6
Pojęcie funkcji pierwszy raz zostało użyte przez G. Leibniza.
Powtórka z trygonometrii 8

tym celu umieśćmy dany kąt w układzie współrzędnych (patrz Rysunek 5).
Jako dany kąt α będziemy teraz rozumieć, kąt pomiędzy osią Ox a daną pół-
prostą L. Półprosta L może leżeć we wszystkich czterech ćwiartkach układu
współrzędnych, dlatego kąt α może przyjmować wartości z przedziału [0, 2π).
Na początek rozważmy prostą L leżącą w pierwszej ćwiartce układu współ-
rzędnych (a zatem α ∈ [0, π/2)).

Problem 3.1. Na Rysunku 6 zaznaczono półprostą L i okrąg o promieniu

równym 1 i środku w początku układu współrzędnych (tzw. okrąg jednostko-
wy). Punkt P jest punktem przecięcia owego okręgu jednostkowego i półprostej
L. Uzasadnij, że współrzędna x punktu P wynosi cos α, natomiast jego współ-
rzędna y wynosi sin α. Wykorzystaj fakt, że jeden z kątów zielonego trójkąta
na Rysunku 6 jest równy α.

y
1.4

L
1.2

0.8

0.6
P=(x,y)

0.4

y
0.2

x
-2.2 -2 -1.8 -1.6 -1.4 -1.2 -1 -0.8 -0.6 -0.4 -0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2 2.2 2.4
x
-0.2

-0.4

-0.6

-0.8

-1

-1.2

-1.4

Rysunek 6: Punkt P leżący w pierwszej ćwiartce na okręgu jednostkowym

Z powyższego problemu wynika następująca obserwacja. Jeżeli punkt leży

w pierwszej ćwiartce, na okręgu jednostkowym, to jego współrzędne są równe
Powtórka z trygonometrii 9

1.4

1.2

0.8

0.6

0.4

0.2

x
-2.2 -2 -1.8 -1.6 -1.4 -1.2 -1 -0.8 -0.6 -0.4 -0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2 2.2 2.4

-0.2

-0.4

-0.6

-0.8

-1

-1.2

-1.4

Rysunek 7: Definicja funkcji trygonometrycznych dla kąta α ∈ [0, 2π)

odpowiednio kosinusowi i sinusowi kąta określonego przez półprostą przecho-

dzącą przez ten punkt i wychodzącą z początku układu współrzędnych. Tę
obserwację możemy wykorzystać do zdefiniowania tego, co właściwie ozna-
czają sinus lub kosinus kąta większego niż π/2.

Definicja 3.2. Sinusem kąta α nazywamy współrzędną y punktu P leżącego

na przecięciu okręgu jednostkowego oraz półprostej L wyznaczającej kąt α
(patrz Rysunek 7). Analogicznie, kosinusem kąta α nazywamy współrzędną
x punktu P .

Problem 3.3. Oblicz następujące wartości: cos 0, cos(π/2), sin(4π/3) oraz

cos(4π/6). Nie korzystaj z tablic trygonometrcznych, wzorów redukcyjnych,
ani kalkulatora. Zamiast tego, naszkicuj kąt α w układzie wspórzędnych, znajdź
punkt P i oblicz jego współrzędne. Podpowiedź: możesz oczywiście wykorzy-
stać wartości w Tabeli 1.
Powtórka z trygonometrii 10

1.5

0.5

-0.5

-1

-1.5

-2

-2.5

Rysunek 8: Wykres funkcji sinus i kosinus

Funkcje trygonometryczne zdefiniowane w powyższy sposób nie zawsze

mają wartości dodatnie. Traktuje o tym następny problem.

Problem 3.4. Ustal i naszkicuj jakie znaki mają funkcje sinus i kosinus w
poszczególnych ćwiartkach układu współrzędnych.

Na razie zdefiniowaliśmy funkcje sinus i kosinus dla kątów o wartościach

z przedziału [0, 2π). Aby otrzymać wartości tych funkcji dla dowolnych liczb
rzeczywistych, wystarczy uświadomoć sobie, że o obrót wielokrotność kąta 2π
wokół początku układu współrzędnych powoduje, że lądujemy z powrotem
w tym samym miejscu. Zatem należy zdefiniować funkcje sinus i kosinus tak,
aby powtarzały się okresowo co 2π. Wykresy owych funkcji przedstawiono
na Rysunku 8.
Uwaga. W analizie matematycznej zwykło się oznaczać zmienną literą x,
w związku z tym osoby, które miały już kurs analizy spotkały się z zapisem
sin x lub cos x. Niniejszy tekst ma naturę bardziej geometryczną, dlatego
Powtórka z trygonometrii 11

zamiast x używamy litery α. Niemniej sens jest dokładnie ten sam co w

analizie: α oznacza dowolną liczbę rzeczywistą, którą możemy interpretować
geometrycznie jako miarę pewnego kąta.
Zdefiniowane tutaj funkcje trygonometryczne spełniają szereg zależności,
z których niektóre zostały już wspomniane (wzory redukcyjne, jedynka try-
gonometryczna). Nie będziemy tutaj skupiać się na tych wzorach, z łatwością
mozna odnaleźć je w tablicach, natomiast pozwolimy sobie przytoczyć parę
najciekawszych zależności

sin(α + β) = sin α cos β + sin β cos α,

cos(α + β) = cos α cos β − sin α sin β.

Uwaga. W powyższych wzorach zastosowano konwencję, która pozwala po-
minąć nawiasy i znak mnożenia. Np. sin α cos β należy rozumieć jako sin(α) ·
cos(β).
Powyższe wzory, zostaną uzasadnione na wykładzie. Można je natomiast
wykorzystać do znajdowania innych, prostych zalezności trygonometrycznych

Problem 3.5. Uzasadnij wzory

sin 2α = 2 sin α cos α,

cos 2α = cos2 α − sin2 α.