Tom 13/2021, ss.

303-337
ISSN 0860-5637
e-ISSN 2657-7704
DOI: 10.19251/rtnp/2021.13(13)
www.rtnp.mazowiecka.edu.pl

Agnieszka Szczepaniak-Olejniczak
Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk

Gesty magiczne i rytualne.

Przykłady gestów emblematycznych używanych
w wybranych krajach Europy

Gestures of magic and rituals.

Examples of emblematic gestures used in selected european
countries

Streszczenie: W tekście przedstawione są wybrane gesty emblematyczne

(symboliczne) odnoszące się do różnych rytuałów oraz magii i przesądów,
używane współcześnie w kontaktach interpersonalnych w Polsce i w wy-
branych krajach Europy. Na podstawie literatury przedmiotu oraz badań
własnych, prowadzonych w latach 2007-2017 w Polsce, Grecji i Wielkiej
Brytanii, opisane zostały wybrane gesty, takie jak: różne warianty splunię-
cia, tzw. odpukanie w (niemalowane) drewno, skrzyżowanie palców, trzy-
manie kciuków, znak krzyża, znak rogów, znak pierścienia, znak figi czy
tzw. mudza. Oprócz znaczenia, funkcji, związku ze słowem oraz kontekstu
użycia gestu, została przeanalizowana również jego etymologia oraz poda-
ny zakres użycia. Zaobserwowano, że część gestów-symboli funkcjonuje
w wybranych kulturach w niezmienionej formie i znaczeniu od paru wie-
ków czy tysiącleci; część ma dychotomiczny charakter; inne gesty z kolei

303
 „Rocznik Towarzystwa Naukowego Płockiego” 2021, nr 13

są nadal znane i używane, choć straciły swój pierwotny, rytualny (sakral-

ny) czy magiczny charakter.
Słowa kluczowe: emblematy, rytualne gesty emblematyczne, gesty emble-
matyczne o charakterze magicznym, gesty magiczne, symboliczne gesty
rytualne w Europie
Summary: The text presents selected emblematic (symbolic) gestures
referring to various rituals, superstitions and magic, used in interpersonal
contact in present-day Poland and some other European countries. On the
basis on source literature and the author’s research, carried out in the years
2007-2017 in Poland, Greece and Great Britain, there have been described
and analysed the meaning, function, etymology and the context of using
of gestures such as spitting, touching wood, pressing thumbs, crossing the
fingers, the cross, the horn sign, the fig, the ring gesture or the so-called
moutza. It has been, among others, concluded that some gestural symbols
have been functioning in a given culture in the same form and with
unchanged meaning for centuries or millennia; some have a dichotomous
nature; others have lost their original, ritual (sacral) or magical character
although their original form has been preserved.
Keywords: emblems, emblematic ritual gestures, emblematic magic
gestures, gestures of magic, symbolic ritual gestures in Europe

1. Gesty dotyczące magii i rytuałów – wprowadzenie

W kulturze Zachodu wciąż można odnaleźć ślady dawnych

rytuałów i odniesień do sił nadprzyrodzonych, utrwalonych
w słowie i geście, a nawiązujących do tak zwanego myślenia
magicznego. Myślenie magiczne wiąże się z wiarą w działanie
mocy nadprzyrodzonych – sprzyjających i wrogich – które mają
wpływ na działanie człowieka. Praktyki magiczne to czynno-
ści, rytuały, które mogą zmienić ludzki los. Działania te zwykle
przybierają formę słowa i/lub gestu. Jak zauważa Masłowska
(2016: 231), w formach zachowań rytualnych „współdziałanie
słowa i gestu jest na tyle silne, że niekiedy dochodzi do ich wy-
miennego stosowania (sam gest przywołać może konotacje wer-
balne, a słowo zastąpić towarzyszący mu zwyczajowo gest)”.
Przykładem mogą być polskie frazy typu ‘krzyż ci na drogę’,
‘tfu, na psa urok’ czy ‘trzymam kciuki’ oraz towarzyszące im
lub zastępujące je gesty, należące do kategorii tak zwanych
304
 Gesty magiczne i rytualne.Przykłady gestów emblematycznych

gestów emblematycznych. Gesty emblematyczne (czyli sym-

boliczne lub kulturowe) to arbitralne i konwencjonalne znaki
o ustalonej formie, używane świadomie, zastępujące dane sło-
wa i frazy oraz wykazujące cechy językowe. Emblematy są po-
wszechnie rozumiane przez rodzimych użytkowników języka,
często posiadają własną nazwę i bywa znana ich historia użycia
w danej kulturze (por. Efron 1941/1972, Ekman i Friesen 1969,
Szczepaniak i Piekot 2009). To pełnowartościowe akty komu-
nikacji, których znajomość może być wyznacznikiem pozio-
mu znajomości języka i kultury, i które mogą być badane m.in.
z perspektywy językoznawstwa kulturowego.
Celem niniejszego tekstu jest przedstawienie wybranych
gestów emblematycznych o charakterze rytualnym (sakralnym)
lub o funkcji życzącej, złorzeczącej czy zaklinającej (magicz-
nej), używanych obecnie w różnych krajach Europy – głównie
w Polsce, Grecji i Wielkiej Brytanii – jak również wskazanie
etymologii oraz prześledzenie ewentualnych zmian zastosowa-
nia i znaczenia tych znaków, z uwzględnieniem ich wpływu na
komunikację.

2. Metoda badań gestów emblematycznych

W latach 2007-2017 przeprowadzono w Polsce, Grecji

i Wielkiej Brytanii (Anglii, Szkocji i Walii) badania nad gesta-
mi kulturowymi używanymi w codziennych kontaktach inter-
personalnych. Przy użyciu zmodyfikowanej metody Johnsona,
Ekmana i Friesena (1975), na podstawie obserwacji uczestni-
czącej i nieuczestniczącej oraz nagrań rzeczywistych sytuacji
komunikacyjnych, sporządzono listę gestów emblematycznych
(emblematów) występujących w danych kulturach. Po konsul-
tacji z rodzimymi użytkownikami języka, przygotowano listę
fraz i słów zastępujących te gesty. Gesty emblematyczne z listy
zostały następnie zakodowane (pokazane przed kamerą) przez
grupę co najmniej 15 asystentów-ochotników z danego kraju,
po czym odkodowane przez kolejną grupę 15 uczestników ba-
dań. Weryfikacja gestu następowała w sytuacji, gdy zbieżność
305
 „Rocznik Towarzystwa Naukowego Płockiego” 2021, nr 13

między informacją zakodowaną a odkodowaną sięgała 70%.

W wyniku badań wyodrębniono 222 współcześnie używane
emblematy polskie, 164 emblematy greckie oraz 142 emblematy
brytyjskie, a spośród nich grupę (subkategorię) gestów o cha-
rakterze (podłożu, zastosowaniu) sakralnym albo magicznym,
nazwanych roboczo gestami „rytualnymi” lub „magicznymi”1
(Szczepaniak 2017). Zaobserwowane znaki, choć zbieżne mor-
fologicznie, nie są na równi znane i używane we wszystkich
badanych kulturach; nie wszystkie zachowały również swój
pierwotny charakter i funkcję (przeznaczenie). Co więcej, ich
znaczenie może różnić się w zależności od kultury, a poprawne
użycie gestu w dyskursie może wpływać na skuteczną komuni-
kację międzykulturową.

3. Analiza materiału badawczego

Wybrane znaki mają zasadniczo charakter rytualny lub ma-

giczny, aczkolwiek zdarza się, że są wieloznaczne. Funkcjonują
w wymienionych krajach m.in. jako różnego rodzaju amulety
(znaki ochronne) przeciw ludziom, urokom lub np. siłom nieczy-
stym2, mogą służyć do zaklinania losu czy słów, być życzeniem
powodzenia lub złorzeczeniem, a także znakiem religijnym. Te
gesty to: splunięcie, pocałunek, trzymanie kciuków, skrzyżo-
wanie palców (tzw. fingers crossed), znak krzyża, odpukanie
w (niemalowane) drewno, znak rogów, znak pierścienia, znak
figi i tzw. mudza oraz ich warianty albo znaki podobne.
Opisy dotyczące użycia tych gestów w Polsce, Grecji i Wiel-
kiej Brytanii podane są na podstawie wyżej wymienionych ba-
dań własnych, chyba że w tekście podano inaczej. W pierwotnej
fazie gromadzenia i weryfikowania materiału korzystano także
z istniejących słowników gestów emblematycznych: zbioru ge-
stów polskich Jarząbek (1994), zbioru gestów greckich Antoniou

1
W dalszej części tekstu odniesienia do tej grupy emblematów będą pozbawione
cudzysłowu.
2
Na temat czarów, ochrony przed nimi oraz tzw. „złego oka” (uroków) pisał m.in. de
Jorio (1832), Elworthy (1895), Paluch (1995), Kowalski (1998) czy Brocki (2001).

306
 Gesty magiczne i rytualne.Przykłady gestów emblematycznych

-Kritikou (2008) oraz samodzielnych i zespołowych opracowań

Morrisa (1981, 1994). Załączone ilustracje pochodzą z własnych
zbiorów.

4. Splunięcie

Jednym z najstarszych gestów o funkcji magicznej jest splu-

nięcie. Wyplucie śliny – jednokrotne lub wielokrotne – może
mieć szereg różnych, nierzadko przeciwstawnych znaczeń;
może być wyrazem pogardy, obrazą, znakiem odrzucenia, ale
także życzeniem szczęścia czy odpędzeniem złych mocy. Moż-
na splunąć faktycznie, ale także udać splunięcie lub zastąpić
je onomatopeją, np. ‘tfu’ w Polsce czy ‘ftu’ w Grecji, rzadziej
‘phtooy’ lub ‘ptui!’ w krajach anglosaskich.
Gest splunięcia znany i opisywany był już w starożytno-
ści. W III w. p.n.e. Teofrast napisał w Charakterach (16.14):
„μαινόμενον δὲ ἰδὼν ἢ ἐπίληπτον φρίξας εἰς κόλπον3 πτύσαι”
(„zobaczywszy szaleńca lub epileptyka, [człowiek zabobonny]
otrząśnie się i splunie na swoją pierś”). Podobną uwagę można
znaleźć u Teokryta w Idyllach (6.39): „ὡς μὴ βασκανθῶ δέ, τρὶς
εἰς ἐμὸν ἔπτυσα κόλπον” („aby uniknąć złego oka, trzykrotnie
splunąłem na swój tors”). Praktyki te są nieobce nie tylko Gre-
kom. Również Żydzi głośno spluwają trzykrotnie, zwłaszcza
po poruszeniu jakiegoś wstrząsającego tematu, a gorliwi – me-
hadrin – jednocześnie spluwają i odpukują w drewno. Według
wierzeń słowiańskich splunięciem można było m.in. oddalić de-
mony, ochronić noworodka przed ingerencją złych nocy czy od-
czynić urok, który mógł rzucić podejrzany o to człowiek4. Forst-
ner (1990: 363) dodaje, że „pierwsi chrześcijanie na znak odrazy
spluwali niekiedy w kierunku wyobrażeń bożków i demonów”.
We współczesnej Grecji jednokrotne splunięcie może być
przekleństwem, ale także może wyrażać rozczarowanie czy

3
Greckie słowo κόλπος („kolpos”) znaczy m.in. ‘łono’ (jak w wyrażeniu ‘łono Abraha-
ma’), ale także ‘tors’, ‘korpus’ czy ‘pierś’.
4
Przykłady magicznego spluwania podają m.in. Paluch (1995: 102-104) i Kowalski
(1998: 547-550).

307
 „Rocznik Towarzystwa Naukowego Płockiego” 2021, nr 13

zniesmaczenie. Grecy mogą użyć onomatopei ‘ftu’ wraz z prze-

kleństwem lub nacechowanym słowem, aby wyrazić złość (np.
‘φτου, ατυχία!’, ‘φτου να πάρει (ο διάολος)!’ – ‘ftu, a to pech!’,
‘ftu, a niech to diabli!’) czy wypomnieć komuś brak wstydu,
w dobitnej wersji udając spluwanie komuś w twarz (‘φτου σου,
δεν ντρέπεσαι!’ – ‘ftu tobie, wstydu nie masz!’). Z drugiej stro-
ny trzykrotne powiedzenie komuś w twarz ‘ftu’ ma zgoła inną
funkcję – podobnie jak w starożytności, ma ustrzec przed tzw.
złym okiem, czyli urokiem. Jeśli mówiący ma zamiar ochronić
tym gestem siebie, wówczas odciąga nieco bluzkę czy koszulę
od ciała i imituje trzykrotne splunięcie na swoją pierś, czasem
dodając frazę typu: ‘uciekaj, licho’ (‘φύγε κακό’) albo ‘trzymaj
się z daleka’ (‘μακριά από μας’) (Il. 1).

Il. 1. Splunięcie na pierś

Najczęściej jednak gest udawanego splunięcia jest wykony-

wany wobec komplementowanych (z reguły urodziwych) osób,
jak również wobec dzieci czy nowożeńców. To z jednej strony
życzenie szczęścia i pomyślności, a z drugiej amulet – osoby
młode lub będące w trakcie rytuału przejścia są szczególnie po-
datne na działanie złych mocy. Eugenia w Encyclopedia of Me-
dical Anthropology (hasło: Urok, s. 684) zaznacza, że rzucanie
uroku jest świadomym lub nieświadomym produktem ludzkiej
zazdrości, która emanuje z oczu i jest podsycana przez złego
ducha (diabła). Wszelkie choroby (bóle głowy, ciała i poważniej-
sze przypadłości) to jego dzieło. Może on także przekształcić
308
 Gesty magiczne i rytualne.Przykłady gestów emblematycznych

nadmierny podziw w szkodę dla komplementowanego, dlatego

należy unikać chwalenia innych, zwłaszcza niemowląt i dzieci
albo „obłożyć” swój zachwyt rytualnym splunięciem lub trzy-
krotnym dźwiękiem splunięcia5.
Podobną siłę i znaczenie ma dwukrotne wypowiedzenie
‘ftu’, jak we frazie ‘ftu, ftu skorda’ (‘φτου φτου σκόρδα’), w któ-
rej pobrzmiewa odniesienie do wierzeń w magiczną moc czo-
snku (σκόρδο), który miał odganiać złe duchy. Co więcej, gest
splunięcia może być także symbolem sakralnym – w Grecji
spluwa się podczas chrztu prawosławnego w rytuale wyrzeka-
nia się szatana6.
Również w Polsce splunięcie – prawdziwe i udawane – jest
odbierane jako znak pogardy i odniesienie do braku wstydu.
Bardzo obraźliwe jest splunięcie komuś pod nogi lub za czyimiś
plecami; splunięcie za kimś może być też gestem złorzeczącym,
sprowadzającym na kogoś nieszczęście (por. Opie i Tatem 1989:
373). Największą obelgą jest splunięcie komuś w twarz lub na
przedmiot kultu7. Splunięcie w bok z kolei ma odpędzić złe du-
chy, zwłaszcza gdy wierzy się, że są one w pobliżu. Przesądni
Polacy nierzadko spluwali, np. podczas mijania cmentarza nocą
czy gdy nagle płoszyły się konie. Uczestnicy przytoczonych we
wstępie badań podawali również przykłady zaobserwowanego
splunięcia na widok ładnego niemowlęcia, by „złe” nie miało
do dziecka dostępu8. Echem dawnych rytuałów przepędzania
złych mocy jest fraza ‘tfu tfu, na psa urok’ i trzykrotne splunię-
cie przez lewe ramię (Il. 2).

5
“To forestall the undesirable effects of the evil eye, and to avoid being blamed for
causing another’s misfortune, one should either avoid making compliments, especially
of babies and children, who are thought to be especially vulnerable to the evil eye, or
be thoughtful enough to bracket one’s admiration with an apotropaic gesture: formulaic
spitting, or making the sound of spitting (“ftou”) three times, or uttering a ritual phrase.”
(Eugenia 2004: 684).
6
Również w Bułgarii spluwa się i dmucha podczas chrztu (Wakarelski 1965: 216).
7
Paluch (1995: 103) podaje, że Żydzi opluwali Jezusa, a średniowieczne czarownice
pluły na krzyż.
8
Podobne informacje można znaleźć w Leksykonie Kowalskiego (1998: 547-550).
Z kolei Paluch (1995: 103) pisze, że „Żydzi polscy trzykrotnie plują ziewającemu dziecku
w usta, aby siły nieczyste nie przedostały się tą drogą do dziecka”.

309
 „Rocznik Towarzystwa Naukowego Płockiego” 2021, nr 13

Il. 2. Splunięcie przez lewe ramię

W użyciu jest również powiedzenie ‘wypluj to słowo’ lub

udawane splunięcie po powiedzeniu jakiegoś słowa. To rytual-
ne anulowanie swojej wypowiedzi, by „nie zapeszyć”, zapobiec
powiedzeniu czegoś „nie w porę” czy „w złą godzinę’, zwłasz-
cza jeśli tematem rozmowy jest choroba, śmierć, czy inne nie-
pożądane zjawisko (bo licho, które wszak nie śpi, mogłoby
rozmowę podsłuchać i złośliwie spełnić to, czego mówiący się
obawia lub czego by sobie nie życzył). W toku wypowiedzi na-
tomiast splunięcie lub fraza ‘tfu, co ja mówię’ może towarzy-
szyć korekcie oczywistej pomyłki czy złego doboru słów. Warto
dodać, że także w języku angielskim funkcjonuje fraza ‘spit it
out’ (‘wypluj to’), ale ma ona zupełnie inne znaczenie niż fraza
polska – jest nakazem lub zachętą do szybkiego wyartykułowa-
nia tego, co mówiący ma na myśli (bez odniesienia do funkcji
magicznej).
Splunięcie w twarz na znak pogardy i obrazy jest gestem,
który można zaobserwować m.in. na filmach produkcji brytyj-
skiej czy amerykańskiej; w toku badań Brytyjczycy zaznaczali
jednak, że w rzeczywistości gest ten występuje bardzo rzad-
ko. Badacze kultury brytyjskiej podają jednak, że w XIX w.
powszechne było spluwanie np. na zarobione, znalezione lub
otrzymane (chociażby od wiedźmy) pieniądze, a w XX w. nie-
mal wszyscy marynarze opluwali swoją łódź na szczęście (zob.
Opie i Tatem 1989: 372).
W trzech badanych kulturach, jak również w wielu krajach
Europy rozpoznawany jest też gest splunięcia (komuś) pod sto-
310
 Gesty magiczne i rytualne.Przykłady gestów emblematycznych

py na znak niechęci, pogardy czy stanowczego zakończenia

kontaktu i zdystansowania się.
Splunięcie jest nieodłącznie powiązane ze śliną i przypisy-
waną jej mocą uzdrawiającą9. Około 70 r. n.e. św. Marek (7,
32-35) opisał, jak Jezus otworzył uszy i usta głuchoniemego,
dotykając je swoją śliną; innym cudem Jezusa było zmiesza-
nie śliny z piaskiem i obłożenie otrzymaną masą oczu ślepego.
Co prawda użycie śliny w tym wypadku miało być widzial-
nym znakiem i „nośnikiem” uzdrawiającej mocy Bożej, ale nie
zmienia to faktu, że również Pliniusz w swojej Historii natu-
ralnej (około 77 r. n.e.) zaleca kurowanie zapalenia spojówek
porannym wcieraniem w oczy śliny produkowanej na czczo.
Śliną leczyła też żyjąca w XIII w. św. Ludgarda z Flandrii (por.
Paluch 1995: 103). Grzegorz Wielki natomiast w swojej homilii
głosił, że „ślina symbolizuje nam mądrość otrzymaną z ust Od-
kupiciela w Boskich słowach. Ślina przecież spływa z głowy do
ust.” (cyt. za Paluch 1995: 104).

5. Pocałunek i chuchnięcie

Pokrewnym gestem o funkcji magicznej jest pocałunek.

Czasownik całować, utworzony z przymiotnika cały, pierwot-
nie oznaczał tyle, co ‘pozdrawiać’ (zob. Długosz-Kurczabowa
2005: 62). Pocałunek (magiczny) ma zatem moc uzdrawiającą
(np. pocałunek matki, która całuje bolące miejsce, by ból mi-
nął), ale także moc przywoływania dobrych sił: hazardziści ca-
łują karty lub kości do gry, rycerze całowali miecze przed walką
(por. Masłowska 2016). Można całować próg domu lub ziemię,
ale także Pismo Święte, stułę, pierścień czy relikwie na znak
szacunku, oddania czci i podkreślenia symboliki świętości.
W Kościele katolickim msza święta zaczyna i kończy się poca-
łunkiem (ucałowaniem ołtarza przez celebransa), praktykowana

9
Różne znaczenie śliny (związek z sacrum, lecznicze właściwości, a także nieczysty
charakter) i opisy wybranych obrzędów ludowych z jej użyciem m.in. w Polsce podają np.
Paluch (1995: 102-104) i Kowalski (1998: 547-550). Forstner (1990: 363-364) opisuje rolę
i symbolikę splunięcia i śliny u ludów starożytnych i w chrześcijaństwie.

311
 „Rocznik Towarzystwa Naukowego Płockiego” 2021, nr 13

była także ceremonia pocałunku pokoju (pax), o czym można

pisze m.in. Forstner (1990: 21). Z drugiej strony gest całowania
może być wulgarny lub obraźliwy – takie znaczenie ma w kul-
turze polskiej, np. pocałowanie pięści (Szczepaniak 2017: 477).
O formie i funkcjach pocałunku w Polsce, w kulturze słowiań-
skiej i innych kulturach, pisał m.in. Brocki (2001: 280-285).
Dość oczywistą funkcją pocałunku jest też wyrażenie dbałości
o kogoś i ciepłych uczuć (miłości).
Podobne znaczenie ma chuchnięcie. Gest ten, jak zauważa
Masłowska (2016: 235), nawiązuje do boskiego gestu stwórcze-
go i ma (jak pocałunek) ocalić przed przegraną. Hazardziści
wielu kultur (w tym anglosaskich) mogą chuchnąć na trzymane
w dłoni karty lub kości do gry. W kulturze polskiej chucha się
na znalezioną monetę czy banknot („na szczęście”), powszech-
nym gestem jest również chuchanie w trzymane kciuki.

6. Trzymanie kciuków

Gestem życzącym powodzenia jest w Polsce trzymanie (ści-

skanie) kciuków (Il. 3).

Il. 3. Trzymanie kciuków

Zwyczaj chowania kciuków pod palcami wywodzi się ze

starożytności i ma związek z wojowaniem. Dzięki przeciw-
stawnemu kciukowi można silnie trzymać w dłoni broń (miecz,
topór czy włócznię) i skutecznie nią władać. Kciuki były dla
312
 Gesty magiczne i rytualne.Przykłady gestów emblematycznych

wojowników szczególnie cenne, dlatego też należało je chronić

– choćby przez schowanie w pięści. Malinowski (2015) podaje,
że z czasem ściskanie kciuków nabrało nieco bardziej rytualne-
go znaczenia – „rycerze mieli w zwyczaju przed pojedynkami
chować kciuki pod palcami i wypowiadać przy tym zaklęcie,
by niebiosa – w walce z nieprzyjacielem – najbardziej chro-
niły właśnie te chwytne elementy ręki” (tamże). Gest trzyma-
nia kciuków był zatem amuletem, ochroną, zabezpieczeniem,
a z czasem stał się znakiem dodawania sobie siły, otuchy, co
zostało zachowane do dziś jako znak wsparcia, pomocy i życze-
nia powodzenia.
Zarówno fraza, jak i gest, znane są w krajach niemiecko-
języcznych oraz w słowiańskich krajach Europy Środkowo
-Wschodniej i w byłej Jugosławii (ściska się kciuki w Niemczech,
trzyma – dzierży – w Rosji czy Czechach: Daumen drücken, ale
держать кулаки czy držet palce). Prawdopodobnie polska fraza
‘trzymać kciuki’ powstała przez analogię do słowiańskich języ-
ków. Trudno ustalić pochodzenie gestu, ale możliwe, że dotarł
do Polski z Niemiec (zob. Malinowski 2015).
Powszechnie znanym w Polsce wariantem jest chuchnię-
cie na kciuki przed nakryciem ich palcami, co ma dodatkowo
wzmocnić gest. Można również poprosić osobę, za którą owe
kciuki ma się trzymać, by sama na nie nachuchała – w ten spo-
sób zaklęcie i życzenie powodzenia ma jakoby działać sku-
teczniej. Można ściskać kciuki z całych sił i trzymać je bardzo
długo, w zależności od usilności swoich pragnień, choć nawet
krótkie wykonanie gestu (np. uniesienie zaciśniętych dłoni) jest
deklaracją życzenia komuś powodzenia aż do momentu speł-
nienia danych życzeń czy marzeń.
Na Wyspach Brytyjskich czy w Grecji gest trzymania
kciuków praktycznie nie funkcjonuje; w krajach „Starej Europy”
istnieje jednak inny gest i inna fraza o analogicznym znaczeniu.

313
 „Rocznik Towarzystwa Naukowego Płockiego” 2021, nr 13

7. Skrzyżowanie palców

Odpowiednikiem trzymania kciuków w Wielkiej Brytanii,

ale także np. we Francji czy we Włoszech, jest skrzyżowanie
palca wskazującego i środkowego jednej dłoni (Il. 4).

Il. 4. Skrzyżowanie palców

Gest wywodzi się z początków chrześcijaństwa; symbol

splecionych palców był za czasów prześladowań rzymskich zna-
kiem rozpoznawczym, sygnałem przynależności do wspólnoty
chrześcijan. Malinowski (2015) podaje, że wyznawcy Chrystusa
krzyżowali palce w obliczu zła i niebezpieczeństwa, a patrząc
na ten stylizowany znak krzyża, czerpali z symbolu siłę i otu-
chę. Morris (1994: 61), dodaje, że w skrajnej modyfikacji chrze-
ścijański wymiar gestu jest przeoczony, a znak wyraża życze-
nie powodzenia, ‘good luck’. Gestowi może towarzyszyć fraza
‘krzyżuję palce’ w znaczeniu: ‘mam nadzieję, że nie napotka
cię żadna krzywda’ lub ‘mam nadzieję, że dobrze ci pójdzie’.
Gest jest popularny na Wyspach Brytyjskich, w Skandynawii
i w różnych krajach chrześcijańskich, choć nie jest powszechny
w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, w tym w Polsce.
W Wielkiej Brytanii to znak życzenia powodzenia i szczę-
ścia, ale także zaklinania słów. W celu wzmocnienia gestu Bry-
tyjczycy mogą skrzyżować palce obu rąk i unieść dłonie, by
pokazać odbiorcy, jak bardzo życzą mu powodzenia.

314
 Gesty magiczne i rytualne.Przykłady gestów emblematycznych

Gest ten może służyć do „zaczarowania” kłamstwa. Skrzy-

żowanie palca wskazującego ze środkowym to znak, że wypo-
wiadane kłamstwo nie ma mocy. Gdy osoba kłamiąca chce się
ochronić przed skutkami kłamstwa, może uczynić to poza za-
sięgiem wzroku towarzysza (np. skrzyżować palce za swoimi
plecami). Ten wariant rozpoznawany jest także w Polsce, acz-
kolwiek rzadko jest wykonywany.
Pokrewnym gestem jest skrzyżowanie wyprostowanych
palców wskazujących i skierowanie tego znaku w czyjąś stronę
(Il. 5).

Il. 5. Egzorcyzm

Ten egzorcyzm (wypędzanie złych duchów mocą krzyża)

obecnie stracił nieco swoje pierwotne znaczenie. W Anglii
i Walii to rozpoznawany, ale rzadko wykonywany nakaz trzy-
mania się kogoś (czegoś) złego z daleka od nadawcy. Gest może
być także rozumiany przez Polaków jako przepędzenie kogoś
(czegoś) złego (‘a kysz!’), rzadziej jako żartobliwe polecenie
odejścia skierowane do nielubianej osoby.
Z drugiej strony gest ten jest powszechny w Grecji – uca-
łowanie skrzyżowanych palców (Il. 6) to nie tylko wciąż funk-
cjonujący egzorcyzm (odpędzenie złych mocy), ale także znak
obietnicy, przysięgi na krzyż i na Boga. Przysięgając na Boga,
Grecy mogą po ucałowaniu palców rozłączyć je i skierować
ku niebu, wskazując na siedzibę Najwyższego i jednocześnie
wzywając Go na świadka swych słów. Inną wersją jest obry-
sowanie dłońmi owalu swojej twarzy, a następnie ucałowanie
315
 „Rocznik Towarzystwa Naukowego Płockiego” 2021, nr 13

skrzyżowanych palców na znak obietnicy dochowania tajem-

nicy. Zapewnieniem o prawdziwości słów może być stosowana
wymiennie fraza ‘φιλάω σταυρό’ (‘całuję krzyż’).

Il. 6. Całowanie skrzyżowanych palców

8.Znak krzyża

Gestem umotywowanym religijnie i jednoznacznie zako-

rzenionym w chrześcijaństwie jest nakreślenie znaku krzyża10.
Znak może być wykonany na kilka sposobów i mieć różne zna-
czenie. Z reguły związany jest z czynnościami sakralnymi, ale
może być także użyty w sytuacjach niemających wiele wspól-
nego z rytuałem religijnym. Znak przeżegnania się (nakreślenie
znaku krzyża na sobie) jest egzorcyzmem i może być wykonany
także w chwili strachu lub dla odpędzenia złych mocy.
Gdy znak krzyża czyni osoba duchowna, gest ma zawsze
wymiar sakralny i może być błogosławieństwem11. Taką funk-
cję może też mieć znak krzyża wykonany przez osobę świecką
– całą dłonią lub np. nakreślenie przez rodziców krzyża palcem
(kciukiem) na czole dzieci. W Polsce jednak rozesłanie w wy-
konaniu osoby świeckiej (nakreślone za oddalającą się osobą)
może mieć dwa, całkowicie przeciwstawne, znaczenia. Z jednej
10
O etymologii, formach i symbolice tego znaku u przedchrześcijańskich ludów różnych
kontynentów, jak również o przyjęciu tych symboli przez chrześcijaństwo, pisze Forstner
(1990: 13-17).
11
O gestach sakralnych, w tym o leżeniu krzyżem, kreśleniu znaku krzyża i o geście bło-
gosławieństwa (jakim pierwotnie było nałożenie rąk) pisze m.in. Forstner (1990: 18-19).

316
 Gesty magiczne i rytualne.Przykłady gestów emblematycznych

strony to błogosławieństwo, życzenie dobrej i szczęśliwej dro-

gi (‘idź z Bogiem’); z drugiej strony natomiast gest może być
sarkastycznym pożegnaniem kogoś nielubianego, niechcianego
i niepoważanego, co wybrzmiewa również w lekceważącej fra-
zie ‘krzyż ci na drogę’12 (Il. 7).

Il. 7. Nakreślenie znaku krzyża

W Polsce gest może być wykonany otwartą dłonią lub dwo-

ma palcami; znak krzyża pobieżnie lub niedbale nakreślony
w powietrzu jednym palcem (wskazującym) ma zwykle zabar-
wienie ironiczne. W Grecji z kolei znak krzyża można wykonać
trzema złączonymi palcami, które symbolizują jedność Trójcy
Świętej; to zawsze znak błogosławieństwa i życzenie powodze-
nia (‘niech Bóg będzie z tobą’)13. Warto dodać, że w Grecji od-
niesienie do Trójcy Świętej zachowało się także w geście ofi-
cjalnej przysięgi – uniesionych trzech złączonych palcach (Il. 8).

12
Warianty znaku krzyża i inne polskie gesty zostały opisane i zilustrowane przez Jarzą-
bek (1994).
13
Gest błogosławieństwa i znaku krzyża używany w Grecji i inne greckie emblematy
opisuje Antoniou-Kritikou (2008).

317
 „Rocznik Towarzystwa Naukowego Płockiego” 2021, nr 13

Il. 8. Palce złączone na znak przysięgi

W obu krajach, prócz kreślonego w powietrzu znaku krzy-

ża, powszechny jest znak przeżegnania się. Katolicy żegnają
się całą dłonią, od czoła ku zwieńczeniu żeber, a następnie ku
lewemu i prawemu ramieniu. Grecy, wyznawcy prawosławia,
żegnają się trzema palcami, a dłoń kierują najpierw ku prawemu
ramieniu. Zwykle żegnają się trzykrotnie, a w obszernej wersji
gestu (np. podczas wejścia do cerkwi) po dotknięciu czoła mogą
dotknąć dłonią ziemi, a dopiero potem ramion.
Jak podkreśla Brocki, pisząc obszernie na temat znaku
krzyża i przeżegnania się w kulturze polskiej, „znak krzyża to-
warzyszy (…) spotkaniom z sacrum, rozpoczęciu i zakończeniu
każdego z ważniejszych, choć nieraz zgoła codziennych, życio-
wych przedsięwzięć, (…) w czasowych i przestrzennych punk-
tach mediacyjnych. Funkcja zabezpieczająca osobę wykonującą
gest jest tu podstawowa.” (Brocki 2001: 278; zob. też Brocki
2001: 264-265, 277, 279). Polacy mogą ochronnie przeżegnać
się w obawie przed czymś, słysząc straszną czy groźną wieść
lub przed podróżą. Na znak zetknięcia się z sacrum „trzeba się
przeżegnać przy figurach i przed kościołem, a także przed gro-
bami na cmentarzu” (Stomma 1986: 223). Przeżegnanie się to
też znak rozpoczęcia i zakończenia, np. modlitwy, pracy, snu
czy posiłku (na znak szacunku i błogosławieństwa można rów-
nież nakreślić nożem znak krzyża na przygotowanym do pokro-
jenia chlebie). Brocki (2001: 277) dodaje, że krzyżuje się ręce

318
 Gesty magiczne i rytualne.Przykłady gestów emblematycznych

nieboszczyka na piersi, by zapobiec jego powrotowi do świata

żywych.
Również w Grecji gest przeżegnania się towarzyszy rytom
zabezpieczającym – Grecy żegnają się, mijając cmentarz, ka-
plicę, krzyż, kondukt pogrzebowy czy słysząc bicie dzwonów.
W Wielkiej Brytanii znak krzyża i przeżegnania się jest
z reguły zastrzeżony i ograniczony do czynności o charakterze
sakralnym, ale jednym z wyjątków jest umotywowany chrze-
ścijańsko, ale niefunkcjonujący w tym znaczeniu gest obietnicy,
czyli nakreślenie palcem wskazującym krzyża na swojej piersi
(Il. 9). Gest może zastąpić fraza ‘cross my heart (and hope to
die)’, podkreślająca, jak silna i ważna to obietnica, skoro gwa-
rantem jej spełnienia jest życie.

Il. 9. Nakreślenie krzyża na piersi na znak przysięgi

9, Odpukanie w (niemalowane) drewno

Z krzyżem może być pośrednio związany gest zaklinania

słów i rzeczywistości, czyli tzw. odpukanie w (niemalowane)
drewno. Opie i Tatem (1989: 450) sugerują, że zwyczaj dotknię-
cia lub postukania drewna może wywodzić się z uwielbienia dla
krzyża, na którym wisiał Chrystus14. Z drugiej strony w kul-
14
Opis drzewa jako symbolu zmartwychwstania, wybrane biblijne i chrześcijańskie mo-
tywy drzewa, jak również informacje o starożytnym kulcie drzew można znaleźć m.in.
u Forstner (1990: 151-157).

319
 „Rocznik Towarzystwa Naukowego Płockiego” 2021, nr 13

turze druidzkiej, celtyckiej czy prasłowiańskiej, drewno było

uważane za siedlisko dobrych duchów, stąd dotknięcie go było
uciekaniem się do źródła dobrej energii, pomocy15.
Zarówno w Polsce, jak i Grecji oraz Wielkiej Brytanii gest
dotknięcia drewna to znak ochronny związany z zaklinaniem
losu, życzeniem powodzenia (przywołaniem dobroczynnych
mocy) i jest wykonywany, by zapobiec skutkom wypowiedze-
nia słów w złą godzinę (by coś się nie stało, by „nie zapeszyć”).
Gest może mieć różną formę, a niekiedy dodatkowe znaczenie.
Polacy odpukują zwykle w niemalowane drewno, czyli dotkną
raczej spodniej (niepolakierowanej) części stołu, krzesła itp. tuż
po wypowiedzeniu jakiejś frazy. Brytyjczycy mogą zapukać
w blat stołu lub w inną drewnianą powierzchnię albo położyć
na czymś drewnianym dłoń – od tej czynności pochodzi fra-
za ‘touch wood’. W przypadku, gdy nie mają pod ręką nicze-
go drewnianego, pukają się także pięścią w bok głowy (Il. 10).
Pukanie w głowę, jak i w drewnianą powierzchnię, może mieć
jednak dość obraźliwe znaczenie – jest nawiązaniem do czyjejś
pustej lub drewnianej głowy, czyli głupoty.

15
Podobną funkcję miało żelazo; na Orkadach i w Szkocji, ale także w Anglii wierzo-
no, że trzymanie w domu – przy drzwiach, na ścianie czy nad łóżeczkiem dziecięcym
– przedmiotów wykonanych z metalu (takich jak nóż, gwóźdź, kosa czy nożyczki) miało
przeciwdziałać wpływom czarnoksięstwa i wszelkiego rodzaju złych duchów, a zapiski
o tym datuje się nie tylko na XV w., ale i na lata 60. XX w. (zob. Opie i Tatem 1989: 209-
210). Dobrym znakiem miało być także znalezienie czegokolwiek metalowego, zwłaszcza
podkowy; splunięcie na znalezioną podkowę i przerzucenie jej przed lewe ramię mogło
spełnić życzenie. Morris (1981: 207-208) podaje, że tradycja dotykania metalu w krajach
anglosaskich czy śródziemnomorskich sięga czasów, kiedy metale były niezwykle cenne
i wierzono, że sam kontakt z przedmiotem o wielkiej wartości ma silne znaczenie ochron-
ne. Tym też prawdopodobnie umotywowany jest turecki czy południowowłoski ochronny
gest dotykania uszu – metal miał chronić przez urokiem, a małżowina była dogodnym
miejscem, w którym mógł znaleźć się wykonany z tego materiału kolczyk. Magiczne wła-
ściwości metalu (w tym lecznicze czy ochronne), związek metalu z sacrum i wybrane ob-
rzędy opisuje Kowalski (1998: 647-650); o symbolice żelaza i jego biblijnych odniesieniach
pisze Forstner (1990: 149-150).

320
 Gesty magiczne i rytualne.Przykłady gestów emblematycznych

Il. 10. Znak ochronny - postukanie się w bok głowy

W Grecji, podobnie jak w Wielkiej Brytanii, nie ma zna-

czenia, czy drewniana powierzchnia jest polakierowana, czy
nie. Z reguły puka się w blat stołu, a fraza zastępująca gest to
‘χτύπα ξύλο’ (‘uderz/postukaj w drewno’), podobnie jak polskie
‘odpukać’. W badanych krajach gest stukania w stół może być
mylony z poleceniem zwrócenia uwagi lub zachowania ciszy
(np. wydanym przez nauczyciela w szkole).
Jak zostało wspomniane, drewno, w które odpukują Pola-
cy, ma być ‘niemalowane’. To echo przekonań, że aby drewno
działało skutecznie, musiało być surowe. Werniks czy farba za-
mykały bezpośredni dostęp do dobroczynnych sił, co uniemoż-
liwiało szybkie przywołanie ich na pomoc. Tym samym drewno
traciło całą swoją moc, a gest odpukania automatycznie stawał
się bezcelowy.

10. Znak rogów

Znacznie starszym gestem ochronnym jest pokazanie pięści

o wyprostowanym palcu małym i wskazującym, czyli tzw. znak
rogów. Morris wraz ze współpracownikami (1981) szczegółowo
opisują etymologię i znaczenie dwóch wariantów gestu – dłoni
ułożonej pionowo lub poziomo (Il. 11).

321
 „Rocznik Towarzystwa Naukowego Płockiego” 2021, nr 13

Il. 11. Znak rogów

Skierowana ku górze zwinięta pięść z odgiętymi palca-

mi ilustruje poroże, a zatem nawiązuje do siły i jednocześnie
boskości dorosłego i groźnego jelenia czy byka, który może
z łatwością przegonić intruza lub napastnika (złego). Rogi –
symbol siły i agresji – używane były jako artefakt ochronny,
a zwyczaj dekorowania domostw parą rogów, prawdziwych lub
wyrzeźbionych, sięga neolitu (ok. 8000 lat temu). Zwyczaj ten
był też powszechny na Bliskim Wschodzie i w basenie Morza
Śródziemnego w epoce brązu i żelaza. Na jednym z etruskich
fresków w Tarquinii, datowanych na 520 r. p.n.e., uwieczniono
postać tancerza pokazującego znak rogów (Il. 12); symbol ten
umieszczano także na znalezionej w środkowych Włoszech ce-
ramice, pochodzącej z V w. p.n.e. (zob. Morris i inni 1981: 128,
137). W różnych kulturach i religiach czczone były rogate bó-
stwa, pół człowiek, pół byk.

322
 Gesty magiczne i rytualne.Przykłady gestów emblematycznych

Il. 12. Fragment etruskiego fresku przedstawiającego znak rogów

Wraz z nadejściem chrześcijaństwa rogate bóstwo (byk) zo-

stało przekształcone w obdarzonego rogami diabła, dlatego za-
częto odnosić się do gestu jako do ‘rogów diabła’ (Morris i inni
1981: 138). Paradoksalnie, ‘znak diabła’ zaczął być używany
jako znak ochronny przeciw złym mocom, urokom i pechowi,
co obszernie opisał m.in. de Jorio (1832), podając, że na począt-
ku XIX w. neapolitanki nosiły na łańcuszku na piersi amulet ze
(skierowanym w dół) znakiem rogów, który dotykały w chwi-
li ewentualnego kontaktu ze „złym okiem”. Znacznie starsze
przedstawienie znaku można zobaczyć m.in. na mozaikach z VI
w. n.e. w San Vitale w Ravennie (por. Elworthy 1895: 265, 268).
Morris i inni (1981: 141) zauważają, że znak może służyć do
rzucania klątwy, uroków i do życzenia nieszczęścia. Przy uży-
ciu tego znaku można też przekląć Boga; przy rzucaniu klątwy
należało jednak zabezpieczyć się przed Bożą zemstą i gniewem,
kierując ku niebu znak rogów (Morris i inni 1981: 129).
Bliźniaczym emblematem jest poziome ułożenie dłoni na
znak rogów. Morris i inni (1981: 129) podają, że gest uwiecz-
niono m.in. na malowidle ściennym w Pompejach w I w. n. e,
ale także na wazach na grobach etruskich. Funkcją znaku jest
ochrona przed tzw. „złym okiem”, złymi duchami, pechem czy
aktami grożenia.

323
 „Rocznik Towarzystwa Naukowego Płockiego” 2021, nr 13

Obecnie znak rogów ma parę różnych funkcji i znaczeń:

we Włoszech wciąż jest znakiem ochronnym i amuletem np.
wieszanym w niektórych sklepach, ale także ośmieszeniem
zdradzanego męża (‘rogacza’)16; w Południowej Walii i Korn-
walii ma być znakiem odstraszania złego, a zatem przynosze-
nia szczęścia, jak również ochroną przed zezowatą, „złą”, osobą
(zob. Morris i inni 1981: 136, 140, 143). W Polsce i Wielkiej Bry-
tanii, jak również w wielu krajach na całym świecie, jest sym-
bolem muzyki rockowej, a co za tym idzie – znakiem rozpozna-
walności i sławy. W tym kontekście gest ma jednak odniesienie
satanistyczne i jest kojarzony z diabłem.
Znak rogów diabła znany jest także w Grecji; w tym kraju
powszechny jest jednak inny gest, którego wariant ma odnie-
sienie do rogów i który jest jednocześnie obelgą i życzeniem
nieszczęścia. To znak pokazania odbiorcy pięciu rozwartych
palców, tzw. μούντζα lub μούτζα (mudza).

11. Moutza (mudza)

Nazwa tego greckiego gestu pochodzi od czasownika μου(ν)

τζώνω, czyli ‘brudzę’. W dawnych czasach publicznych egze-
kucji rzucano lub wcierano w twarz prowadzonego na śmierć
skazańca grudki ziemi lub końskie łajno na znak potępienia
i pogardy. Z czasem gest rzucenia komuś czegoś w twarz (Il.
13) utrwalił się w kulturze greckiej jako największa obraza, ale
także jako gest przeklinania, rzucania uroku i życzenia komuś
wszystkiego najgorszego (żeby go diabli wzięli). Gestowi może
towarzyszyć słowo ‘να’ („na”, czyli ‘aby’, ‘żeby’) lub fraza ‘να
τα πάρεις’, które w tym kontekście można przetłumaczyć jako:
‘aby ci się to stało’ lub ‘a masz’. Gest do złudzenia przypomina
wyciągniętą dłoń ilustrującą cyfrę 5 (jak pięć palców) czy znak
powitania wielu europejskich kultur; w Wielkiej Brytanii po-
kazanie komuś wyciągniętej dłoni – ale o złączonych palcach –
16
Znaczenie i etymologię tego gestu szeroko opisuje Morris ze współpracownikami
(1981: 136-137), podkreślając też liczne odniesienia do znaku rogów (‘rogacza’) w literatu-
rze angielskiej za czasów Szekspira.

324
 Gesty magiczne i rytualne.Przykłady gestów emblematycznych

może znaczyć ‘talk to my hand’ (‘gadasz bzdury’, ‘nie słucham

cię’) i jest dość obraźliwe, aczkolwiek nie ma funkcji magicznej.

Il. 13. Mudza

W języku nowogreckim funkcjonuje wiele fraz dotyczących

tego, czego złego komuś się życzy lub co kto ma dostać, podob-
nie jak istnieje wiele wariantów mudzy. Grecy mogą przekląć
kogoś jedną dłonią lub obiema dłońmi, wzmocnić gest przez
uderzenie grzbietu wyciągniętej dłoni drugą dłonią, „rzucić”
mudzę przez swoje ramię, jeśli kogoś lekceważy się tak bardzo,
że nawet nie chce się do niego odwrócić, a nawet pokazać mudzę
stopą czy stopami. Można „rzucić” mudzę palcami splecionymi
w tzw. znak figi (na wyspie Kerkirze, czyli Korfu), dzieci mogą
„odbić” mudzę przez uniesienie dłoni o złączonych palcach,
która ma imitować lusterko; wreszcie można pokazać mudzę
palcami ułożonymi na kształt litery „V” (czyli zwiniętą dłonią
o wyprostowanym palcu wskazującym i środkowym) (Il. 14).
Takie ułożenie palców nawiązuje do rogów, a machnięcie nimi
w czyjąś stronę jest ewidentnym posłaniem kogoś do diabła,
przekleństwem.

325
 „Rocznik Towarzystwa Naukowego Płockiego” 2021, nr 13

Il. 14. Mudza „rzucana” znakiem rogów

Jak zostało podane wyżej, na Korfu można rzucać uroki

lub obrażać m.in. przy pomocy tzw. znaku figi. To zwinięcie
pięści tak, by kciuk wystawał spomiędzy palca wskazującego
i środkowego.

12. Znak figi

Gest jest umotywowany seksualnie; w swoim pierwotnym

znaczeniu ilustruje waginę i jest odniesieniem do penisa między
wargami sromowymi. W starożytnej Grecji praktykowany był
zwyczaj eksponowania przez kobiety swych narządów płcio-
wych podczas rytuałów odpędzających złe czary, co z czasem
przekształciło się w rytualny gest. W chwili zagrożenia przez
siły nadnaturalne wykonanie gestu ilustrującego genitalia żeń-
skie ma zaabsorbować złego ducha, który tym samym rozprasza
się i nie myśli o swych złowrogich zamiarach17 (zob. Licht 1928:
367, Morris i inni 1981: 148-149). Gest figi był traktowany jako
ochronny także w starożytnym Rzymie, a z czasem zaczęto no-
sić rozmaite amulety ochronne w kształcie tak ułożonej dłoni.
Gest znany także poza Europą, ale nie wszędzie ma to samo
znaczenie. W Japonii jest amuletem, w Brazylii jest znakiem

17
Morris (1997) podkreśla, że znaczenie ochronne przypisywano również (a raczej:
przede wszystkim) męskim narządom płciowym, które dodatkowo symbolizują rytual-
ne grożenie. W krajach Orientu często można kupić, dla zapewnienia sobie pomyślności,
amulety przedstawiające takie właśnie grożące męskie figurki.

326
 Gesty magiczne i rytualne.Przykłady gestów emblematycznych

szczęścia, a w Azji Mniejszej (np. w Turcji) oraz w wybranych

krajach arabskich jest obraźliwym gestem o wydźwięku seksu-
alnym (obrazą kobiety, odpowiednikiem wyprostowanego środ-
kowego palca). Dla Włochów z półwyspu Gargano „figa” jest
zobrazowaniem waginy („è una donna”) (obserwacja własna,
2004). W Portugalii, na Słowacji i w Polsce z kolei gest stracił
swój pierwotny, seksualny charakter.
W Polsce gest znaczy obecnie ‘nic’ lub ‘nic nie dostaniesz’
i jest używany w kontekście odmowy; może go zastąpić fraza
‘figa z makiem (z pasternakiem)’ (Il. 15).

Il. 15. „Figa z makiem”

Na Słowacji pokazanie gestu kapryszącemu dziecku, które

domaga się jakiejś nierozsądnej rzeczy, znaczy odmowę; poka-
zanie gestu osobie, która wygłasza niezbyt przemyślane (mądre)
opinie na temat, na którym się nie zna, jest negatywną i de-
precjonującą oceną mówcy (Ružičková 2001: 134). ‘Figa’ bywa
także wykonywana w Grecji, aczkolwiek nie na południu kraju
(w Attyce i na Peloponezie), a raczej na północy (w Macedonii).
Z jednej strony jest to wulgarna obraza, z drugiej natomiast do-
sadne wyrażenie typu ‘odczep się’ lub, podobnie jak w Polsce,
‘nic nie dostaniesz (bo już za późno)’, ‘teraz to się wypchaj’.
W okolicach Salonik gest może być zamiennikiem wyprosto-
wanego środkowego palca w znaczeniu ‘usiądź sobie na tym’
czy też ‘weź sobie, a masz!’ (‘να θα πάρεις!’, rozumiane jako
‘guzik dostaniesz’, ‘możesz mnie pocałować’). Znak ten można
327
 „Rocznik Towarzystwa Naukowego Płockiego” 2021, nr 13

pokazać komuś, kto najpierw odrzuca jakąś propozycję, a po-

tem zmienia zdanie i chce ją przyjąć. Stosujący ten gest Grecy
dostrzegają jego seksualne umotywowanie.
Morris i inni (1981: 148-149) zauważają, że mimo iż gest nie
jest używany ani rozpoznawany w Wielkiej Brytanii, do lat 70.
XX w. sprzedawało się ‘figowe’ amulety w Londynie.

13. Znak pierścienia

Kolejnym seksualnie umotywowanym gestem, który miał

pierwotnie funkcję ochronną, jest tzw. znak pierścienia, czyli
gest połączenia palca wskazującego i kciuka (‘OK’) (Il. 16).

Il. 16. Znak pierścienia

Morris i inni (1981: 105) podają, że znak ten ma odniesienie

analne, tak jak znak figi ma odniesienie waginalne. Elworthy
zauważa, że ów obsceniczny gest uwieczniony w formie amu-
letu miał odwrócić uwagę „złego oka” od zadania, jakim było
rzucenie uroku na osobę noszącą taki artefakt; w pracy badacza
można znaleźć stosowne ryciny przedstawiające m.in. amulet
w kształcie dłoni ułożonej w znak pierścienia (Elworthy 1895:
208). Również de Jorio (1832) opisuje ten właśnie gest wykonany
przez i wobec kąpiących się gimnastyków. Morris i inni (1981:
110) dodają, że obsceniczne zniewagi najczęściej mają podtekst
analny (homoseksualny). Ifrah (1990) podkreśla, że w krajach

328
 Gesty magiczne i rytualne.Przykłady gestów emblematycznych

arabskich (muzułmańskich) znak pierścienia jest silną obrazą na

tle homoseksualnym.
Znak jest obecnie znany i używany praktycznie na wszyst-
kich kontynentach, aczkolwiek nie wszędzie ma to samo zna-
czenie. We Francji, z uwagi na ikoniczne odniesienie do cyfry
znaczy ‘zero’, ‘nic’; w Japonii ilustruje monetę i znaczy ‘pienią-
dze’18. W krajach anglosaskich ma ilustrować pierwsze litery
frazy ‘All Correct’, czyli ‘wszystko w porządku’, co zostało roz-
powszechnione w wielu krajach świata jako znak OK, pochwa-
ła, wyrażenie zachwytu (‘jest idealnie’, ‘jest super’). W tym
znaczeniu gest ten funkcjonuje obecnie w kulturze brytyjskiej,
greckiej i polskiej. Z uwagi na bliskość kultury muzułmańskiej
(tureckiej) i funkcjonowania w tym kręgu znaku pierścienia
jako obelgi, Grecy dostrzegają pierwotne umotywowanie gestu.

14. Dyskusja i wnioski

Powyżej przedstawiono 10 gestów i ich wariantów oraz

sprawdzono ich użycie i znaczenie w Polsce, Grecji i Wielkiej
Brytanii, a także w innych, głównie europejskich krajach. Opi-
sane zostały, m.in.
–– 4 gesty o dużej powszechności stosowania w niemal
wszystkich badanych kulturach (różne warianty zna-
ku krzyża i splunięcia, pocałunek i chuchnięcie, znak
„odpukania”);
–– 3 gesty o ograniczonym kulturowo zasięgu (skrzyżowa-
nie palców, mudza, trzymanie kciuków);
–– 3 dość powszechne gesty, które straciły swoje pierwotne
znaczenie odnoszące się do dawnych wierzeń i przesą-
dów (znak pierścienia, znak rogów, znak figi).
Badany materiał został wstępnie podzielony na dwie grupy:
znaki o charakterze rytualnym (sakralnym) oraz znaki o funk-
cji magicznej, w tym:
–– znaki życzenia powodzenia, szczęścia,
18
Przegląd gestów o podobnej formie, ale o różnym znaczeniu, używanych na całym
świecie, przedstawił m.in. Axtell (1990) i Morris (1994).

329
 „Rocznik Towarzystwa Naukowego Płockiego” 2021, nr 13

–– znaki ochronne, amulety (odstraszające złego ducha,

przeciwdziałające „zapeszeniu”),
–– znaki zaklinające słowa (towarzyszące słowom lub zmie-
niające ich znaczenie).
Tymczasem analiza materiału wykazała nierzadkie przy-
padki użycia danego gestu zarówno w kontekście magicznym,
jak i rytualnym – np. splunięcie może być zarówno gestem
ochronnym, jak i gestem sakralnym używanym w liturgii pra-
wosławnej; pocałunek może wyrażać cześć wobec sacrum lub
mieć magiczną funkcję leczniczą; wykonanie za kimś znaku
krzyża może być błogosławieństwem albo złośliwym pożegna-
niem. Równolegle zaobserwowano gesty, które z czasem zmie-
niły swoją funkcję z sakralnej na magiczną (np. tzw. ‘cross my
heart’, ‘fingers crossed’, pocałowanie skrzyżowanych palców
czy chuchnięcie) lub odwrotnie (np. odpukanie w drewno, przy
założeniu, że celtycka „świętość” drzew i drewna chronologicz-
nie poprzedzała świętość krzyża Chrystusa). Część gestów ma
podłoże magiczne (nawiązujące do pogańskich praktyk), ale
obecnie praktycznie nie posiada takiego znaczenia (np. znak
figi, pierścienia, rogów). Dwa gesty – trzymanie kciuków i mu-
dza – wywodzą się z dawnych czynności, a obecnie mają funk-
cję magiczną.
Część gestów ma dodatkowe znaczenie: obraźliwe (np. splu-
nięcie w twarz w Polsce, Grecji czy Wielkiej Brytanii, pocało-
wanie pięści w Polsce, odpukanie w pustą – czyli głupią – gło-
wę w Wielkiej Brytanii, pokazanie znaku rogów we Włoszech)
albo komplementujące (np. splunięcie nad kimś w Grecji, znak
pierścienia w Polsce, Grecji i Wielkiej Brytanii). Wiele znaków
wzmacnia słowa przysięgi i obietnicy lub je zastępuje (co z re-
guły wiąże się z magiczną, zaklinającą słowa funkcją gestu).
Powyżej opisane znaczenie, kontekst użycia i charakter ge-
stów występujących w trzech badanych kulturach można ująć
w następujący sposób:

330
 Gesty magiczne i rytualne.Przykłady gestów emblematycznych

Tabela 1. Przykładowy podział gestów magicznych i rytualnych używanych

w Polsce, Grecji i Wielkiej Brytanii.
Gesty magiczne Gest rytualne
– splunięcie – splunięcie
– odpukanie w (niemalowane – znak krzyża
drewno) – skrzyżowanie palców ( fingers
– trzymanie kciuków crossed)
– skrzyżowanie palców ( fingers – pocałunek i chuchnięcie
crossed)
– znak krzyża (i ‘cross my heart’)
– moutza, mudza i znak figi
– pocałunek i chuchnięcie
Gesty umotywowane magicznie,
Gesty o dodatkowym znaczeniu
nieużywane w tym kontekście
– znak rogów – splunięcie
– znak figi – odpukanie (w pustą głowę)
– znak pierścienia – znak rogów
– znak pierścienia
– pocałunek lub pocałowanie
pięści
– uniesienie dłoni (jak w znaku
mudzy)

Jak widać, wybrane gesty są nie tylko wieloznaczne, ale tak-

że wielofunkcyjne, a ich znaczenie jest ściśle związane z kon-
tekstem wypowiedzi.
W badanych kulturach funkcjonują znaki o różnej prowe-
niencji, które są obecnie używane w kontekście magicznym,
czyli życzącym, złorzeczącym lub ochronnym. Bogaty jest
podrepertuar znaków polskich; Polacy spluwają, by uchronić
się przed skutkiem uroku lub anulować wypowiedziane słowa;
ochronnie lub na szczęście odpukują w niemalowane drewno;
życzą powodzenia, trzymając kciuki; błogosławią znakiem
krzyża, choć ten sam znak może też znaczyć ‘idź na zatrace-
nie’; rozpoznają także znak skrzyżowanych za plecami palców,
sygnalizujący kłamstwo. Grecy spluwają, by przegonić złe
moce lub na szczęście; odpukują w drewno na szczęście; ro-
bią znak krzyża; posyłają do diabła różnymi wariantami mudzy
i jako jedyni z badanych narodów wciąż mogą użyć znaku figi
w funkcji złorzeczącej. Brytyjczycy z kolei krzyżują na szczę-
331
 „Rocznik Towarzystwa Naukowego Płockiego” 2021, nr 13

ście palce i dotykają drewna lub obiecują, robiąc znak krzyża.

Niektóre z wymienionych wyżej gestów mogą być też używane
w innym, niemagicznym znaczeniu – Polacy i Grecy mogą (ob-
raźliwie) splunąć na znak potępienia. Nakreślenie znaku krzyża
przez osobę duchowną oraz przeżegnanie się w miejscu kultu
zawsze będzie miało wymiar sakralny.
W trzech badanych kulturach używa się znaku pierścienia
jako pochwały i potwierdzenia dobrego obrotu spraw, ale tyl-
ko Grecy mogą uznać, że znak ten może być też obsceniczną
obrazą. Z drugiej strony obecnie niszowy i kojarzony głów-
nie z muzyką rockową znak rogów jest rozpoznawany w Pol-
sce i Wielkiej Brytanii, ale niekoniecznie w Grecji, w której
zresztą zagranicznej muzyki rockowej raczej się nie słucha.
W żadnej z badanych kultur znak rogów nie jest obecnie amu-
letem lub gestem rzucania uroków, choć sama nazwa sugeruje
jego demoniczne („rogate”) pochodzenie. Co ciekawe, w Gre-
cji nie jest obecnie powszechnie używany antyczny znak figi,
który jest znany w Polsce (nawet jeśli ma obecnie inną funkcję
i znaczenie).
Zdecydowanie najmniej gestów o charakterze i funkcji ma-
gicznej przetrwało w kulturze brytyjskiej, choć Opie i Tatem
(1981) opisują dziesiątki i setki rytualnych gestów związanych
z rzucaniem uroków czy zaklinaniem słów, losu i szczęścia uży-
wanych jeszcze w XIX i XX w. bądź powszechnych, np. w cza-
sach kultury celtyckiej; niemało przykładów odniesień do prze-
sądów i gestycznych rytuałów znajduje się także, np. w dziełach
Szekspira. Bardzo konserwatywna jest pod tym względem kul-
tura grecka, bowiem zachowała ona (lub uwzględnia) kontekst
użycia wybranych gestów jeszcze z czasów antycznych. Pod
tym względem Polska zdaje się lokować niejako na styku kultur,
pomiędzy kulturą brytyjską i grecką: część gestów (znak rogów,
pierścienia czy skrzyżowanych palców) przyjęła się w Polsce
pod koniec XX w. właśnie pod wpływem kultury anglosaskiej,
część gestów przetrwała w kulturze polskiej jeszcze z czasów
średniowiecznych albo wcześniejszych (trzymanie kciuków, od-
pukanie w drewno, a przede wszystkim znak krzyża), a część
332
 Gesty magiczne i rytualne.Przykłady gestów emblematycznych

gestów jest w większym lub mniejszym stopniu wspólna Pola-

kom i Grekom (spluwanie, znak figi).
W tym miejscu może pojawić się parę pytań: dlaczego
w jednej kulturze przetrwało więcej znaków rytualnych i ma-
gicznych niż w drugiej? Dlaczego akurat dane znaki przetrwały
w tej samej formie i funkcji, a inne zmieniły swoje znaczenie?
Można przyjąć, że przetrwanie znaków magicznych i rytu-
alnych w danej kulturze jest w dużej mierze związane z chrze-
ścijaństwem i obecnymi praktykami religijnymi. Z zestawienia
może wynikać, że tam, gdzie chrześcijaństwo jest wciąż żywe
(np. katolicyzm w Polsce czy prawosławie w Grecji), wciąż
używane są gesty rytualne czy magiczne (w tym magiczne
o podłożu sakralnym), nawet jeśli nijak nie mają się do praktyk
kościelno-sakralnych, a obecność sfery sacrum w życiu powin-
na przesądy ograniczać czy wykluczać. Może to być znak, że
w danej kulturze wciąż uwzględnia się aspekt duchowy w ży-
ciu człowieka i że wartością są również wartości religijne, a nie
tylko materialne. Ponadto używanie gestów emblematycznych
przez uczestników danej kultury jest nie tylko przejawem boga-
tego repertuaru środków wyrazu, ale także znakiem wysokiej
kompetencji i świadomości kulturowej oraz znajomości tradycji
i historii. Im bardziej konserwatywna kultura i im wyżej ceni
się w niej tradycje, tym większe szanse na zachowanie gestów
symbolicznych, przynajmniej w niezmienionej formie. Z dru-
giej strony Morris (1997: 22) podkreśla, że liczne dowody na
istnienie gestów w niezmienionej formie przez wiele lat mogą
świadczyć o dużym konserwatyzmie niewerbalizmów, i poda-
je przykład mieszkańców południowych Włoch, którzy do dziś
używają gestów greckich, mimo iż kolonizacja tych regionów
przez Greków miała miejsce około 2500 lat temu19.
Trudno jednoznacznie stwierdzić, dlaczego poszczególne
gesty zachowały swój charakter i znaczenie na przestrzeni wie-

19
Co więcej, jak wykazują badania genetyczne (badania grupy krwi i polimorfizm en-
zymów), Włosi zamieszkujący południowe rejony Półwyspu Apenińskiego i Sycylię, czyli
tereny, które wedle zamysłu miały należeć do imperium Magna Graeca, mają geny różne
od swych rodaków z północy i wspólne ze współczesnymi Grekami (za: Jones 1998).

333
 „Rocznik Towarzystwa Naukowego Płockiego” 2021, nr 13

ków, a inne nie. W przypadku np. opisywanych wyżej znaków

pierścienia, rogów czy figi, można jednak ostrożnie założyć, że
niebagatelny wpływ na zmianę znaczenia (mimo stałości for-
my) mogła mieć podróż, jaką dany gest odbył na przestrzeni
wieków, w tym liczne spotkania kultur i zetknięcie różnych
sposobów pojmowania lub postrzegania danych zjawisk przez
użytkowników tych gestów. Przykłady takich wędrówek gestów
podaje m.in. Morris ze współpracownikami (np. 1981: 148-149),
wyjaśniając przy tym przyczyny zmiany znaczeń. Należy także
podkreślić, że tradycja używania niektórych gestów liczy sobie
kilka tysięcy lat.

15. Podsumowanie

Rekapitulując, warto zauważyć, iż we współczesnej Polsce,

Grecji i Wielkiej Brytanii, jak również w innych krajach Euro-
py, funkcjonują emblematy rytualne lub magiczne, znane w da-
nym kręgu kulturowym od setek, a nawet tysięcy lat. Część
gestów zachowała, a część straciła swoje pierwotne znaczenie,
część została zmodyfikowana morfologicznie, w tym wzboga-
cona o różne warianty. Część gestów ma dychotomiczny, sa-
kralno-magiczny charakter, część jest wieloznaczna. Bogaty
repertuar znaków rytualnych używanych w Polsce i w Grecji
może świadczyć o dość konserwatywnej kulturze, ale także
o wysokim poziomie świadomości i kompetencji kulturowej
jej uczestników, zwłaszcza w zakresie wyrażania treści poza-
werbalnie. Można też ostrożnie przyjąć, że obecność w danej
kulturze znaków o funkcji magicznej czy rytualnej, nawet jeśli
wywodzą się one z pogaństwa czy z codziennych praktyk z od-
ległej przeszłości, może częściowo łączyć się z wciąż żywym
kultem religijnym, w tym przypadku – z chrześcijaństwem.
Z drugiej strony, różnorodność semantyczna gestów o tej
samej formie może, w przypadku styku kultur, rodzić nieporo-
zumienia. Gesty wykonywane przez uczestników innych kultur,
zwłaszcza te podobne, niekoniecznie muszą znaczyć to, co my-
śli odbiorca. Dlatego w przypadku kontaktów interkulturowych
334
 Gesty magiczne i rytualne.Przykłady gestów emblematycznych

kluczowa jest świadomość istnienia potencjalnych rozbieżności

dekodowania i różnic kulturowych w interpretowaniu gestów,
zwłaszcza znaków życzących, złorzeczących czy zaklinających.

Bibliografia
Antoniou-Kritikou, Ioanna (2008) Epokoinono sta Ellinika. Ennoiologiko
leksiko cheironomion kai ekfraseon. Athina: Ellinika Grammata.
Axtell, Roger E. (1991) Gestures. The Do’s and Taboos of Body Language
Around the World. New York, Chichester, Brisbane, Toronto, Singapore:
John Wiley & Sons, Inc.
Brocki, Marcin (2001) Język ciała w ujęciu antropologicznym. Wrocław:
Astrum.
de Jorio, Adrea (1832) La mimica degli antichi investigata nel gestire napo-
letano. Napoli: Fibreno.
Długosz-Kurczabowa, Krystyna, 2005, Słownik etymologiczny języka pol-
skiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Efron, David ([1941] 1972) [Gesture and Environment: A Tentative Study
of the Spatio-temporal and Linguistic Aspects of the Gestural Behavior
of Eastern Jews and Southern Italians in New York City, Living Under
Similar as Well as Different Environmental Conditions. New York: King’s
Crown Press, Morningside Heights] Gesture, Race and Culture. The Ha-
gue, Paris: Mouton.
Elworthy Frederick E. (1895) The Evil Eye. An Account of this Ancient &
Widespread Superstition. London: John Murray.
Ekman, Paul, Wallace V. Friesen (1969) “The Repertoire of Nonverbal Be-
havior: Categories, Origins, Usage, and Coding.” [W:] Semiotica. Vol. 4(2);
49–89.
Eugenia, Georges (2004) Greeks. [W:] Carol R. Ember, Melvin Ember
(red.) Encyclopedia of Medical Anthropology, Health and Illness in the
World’s Cultures. Volume I: Topics, Volume II: Cultures. New York, Bo-
ston, Dordrecht, London, Moscow: Kluwer Academic/ Plenum Publishers,
s. 681-689.
Forstner, Dorothea (1990) Świat symboliki chrześcijańskiej. Warszawa:
Instytut Wydawniczy PAX.

335
 „Rocznik Towarzystwa Naukowego Płockiego” 2021, nr 13

Ifrah Georges (1990) Dzieje liczby czyli historia wielkiego wynalaz-

ku. Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź: Zakład Narodowy im.
Ossolińskich.
Jarząbek, Krystyna, Antoni Cygan (1994) Gestykulacja i mimika: słownik.
Katowice: Wydawnictwo Śląsk.
Johnson, Harald G., Paul Ekman, Wallace V. Friesen (1975) “Communi-
cative Body Movements: American Emblems.” [W:] Semiotica. Vol. 15(4);
335–353.
Jones, Steve ([1993] 1998) [The Language of the Genes. Biology, Histo-
ry and Evolutionary Future. Hammersmith, London : Harper Collins
Publishers.] Język genów. Biologia, historia i przyszłość ewolucji. Tłum.
Krzysztof Salawa. Warszawa: Książka i Wiedza.
Kowalski Piotr (1998) Leksykon. Znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie.
Warszawa, Wrocław: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Licht Hans (1928) Sittengeschichte Griechenlands, Ergänzungsband. Die
Erotik in der griechischen Kunst, Ergänzungen zu Band I und II. Zürich:
Paul Aretz Verlag.
Masłowska Ewa (2016) Dobre słowo jako tekst magiczny. Życzenie — po-
zdrowienie — błogosławieństwo. w: Język a Kultura, 26, Wrocław: Wy-
dawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, s. 231 - 243.
Morris, Desmond, Peter Collett, Peter Marsh, Marie O’Shaughnessy (1981)
Gestures; ther origin and distribution. London: Triad Granada.
Morris, Desmond ([1994] 1997) [The Human Animal: A Personal View
of the Human Species. London: BBC Publications.] Zwierzę zwane czło-
wiekiem. Tłum. Zofia Uhrynowska-Hanasz. Warszawa: Świat Książki
– PRIMA.
Opie Iona, Moira Tatem (1989) A dictionary of superstitions. Oxford:
Oxford University Press.
Paluch Adam (1995) Etnologiczny atlas ciała ludzkiego i chorób. Wrocław:
Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Pliniusz (1961) Historia naturalna (wybór). Tłum. Zofia Zawadzka, Ta-
deusz Zawadzki. Wrocław, Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
— Wydawnictwo.
Ružičková, Eva (2001) Picture Dictionary of Gestures. American, Slovak,
Japanese and Chinese. Bratysława: Univerzita Kamenského Bratislava.

336
 Gesty magiczne i rytualne.Przykłady gestów emblematycznych

Stomma Ludwik (1986) Antropologia kultury wsi polskiej XIX w. Warsza-

wa: Instytut Wydawniczy PAX.
Szczepaniak, Agnieszka, Tomasz Piekot (2009) Finding Kozakiewicz. In
Search of a Method to Identify Polish Emblematic Gestures. w: Ewa Jar-
mołowicz-Nowikow, Konrad Juszczyk, Zofia Malisz, Michał Szczyszek
(red.) GESPIN PROCEEDINGS. Vol. 1. Poznań.
Szczepaniak Agnieszka (2017) Gesty emblematyczne w międzykulturowej
komunikacji niewerbalnej. Polsko-grecko-brytyjskie studium porównaw-
cze i gestownik. Kalisz, Wrocław: Wydawnictwo Kaliskiego Towarzystwa
Przyjaciół Nauk.
Teofrast [1963] Charaktery. w: Pisma wybrane. T. I. Pisma filozoficzne
i wybrane pisma przyrodnicze. Tłum. Izydora Dąmbska. Warszawa: PWN;
340–370 i 500–517.
Teokryt [1901] Idylle i epigramaty. w: Utwory Teokryta (idylle i epigrama-
ty). Tłum. Kazimierz Kaszewski (red.). Warszawa: Druk P. Laskauer i W.
Babicki.
Wakarelski Christo (1965) Etnografia Bułgarii. Wrocław: Polskie Towa-
rzystwo Ludoznawcze.
Źródła internetowe:
Malinowski Maciej (2015) Trzymać kciuki. https://obcyjezykpolski.pl/trzy-
mac-kciuki / frazeologia, znaczenie zwrotów i wyrażeń (dostęp: 07.07.2021)

337