Download the full version of the textbook now at textbookfull.

com

Sound and the Ancient Senses 1st Edition Meg

Grigal

https://textbookfull.com/product/sound-and-the-
ancient-senses-1st-edition-meg-grigal/

Explore and download more textbook at https://textbookfull.com

 Recommended digital products (PDF, EPUB, MOBI) that
you can download immediately if you are interested.

Taste and the Ancient Senses Kelli C. Rudolph

https://textbookfull.com/product/taste-and-the-ancient-senses-kelli-c-
rudolph/

textbookfull.com

Her Cowboy Bear 1st Edition Meg Ripley

https://textbookfull.com/product/her-cowboy-bear-1st-edition-meg-
ripley/

textbookfull.com

Her Rodeo Bear 1st Edition Meg Ripley

https://textbookfull.com/product/her-rodeo-bear-1st-edition-meg-
ripley/

textbookfull.com

The Cosmos Astronomy in the New Millennium Jay M.

Pasachoff

https://textbookfull.com/product/the-cosmos-astronomy-in-the-new-
millennium-jay-m-pasachoff/

textbookfull.com
The Wiley Handbook of Vocational Education and Training
David Guile

https://textbookfull.com/product/the-wiley-handbook-of-vocational-
education-and-training-david-guile/

textbookfull.com

Electric Circuits [11th Ed] Instructor’s Solution Manual

11th Edition James W. Nilsson

https://textbookfull.com/product/electric-circuits-11th-ed-
instructors-solution-manual-11th-edition-james-w-nilsson/

textbookfull.com

The Philosophy of Science and Engineering Design 1st

Edition Dingmar Van Eck (Auth.)

https://textbookfull.com/product/the-philosophy-of-science-and-
engineering-design-1st-edition-dingmar-van-eck-auth/

textbookfull.com

Software Engineering Trends and Techniques in Intelligent

Systems Proceedings of the 6th Computer Science On line
Conference 2017 CSOC2017 Vol 3 1st Edition Radek Silhavy
https://textbookfull.com/product/software-engineering-trends-and-
techniques-in-intelligent-systems-proceedings-of-the-6th-computer-
science-on-line-conference-2017-csoc2017-vol-3-1st-edition-radek-
silhavy/
textbookfull.com

House Of Crimson Hearts 1st Edition Ruby Roe

https://textbookfull.com/product/house-of-crimson-hearts-1st-edition-
ruby-roe/

textbookfull.com
The Art of Deception A Daughter of Sherlock Holmes Mystery
1st Edition Leonard Goldberg

https://textbookfull.com/product/the-art-of-deception-a-daughter-of-
sherlock-holmes-mystery-1st-edition-leonard-goldberg/

textbookfull.com
 Sound and the Ancient Senses

Sound leaves no ruins and no residues, but it is experienced constantly. It is

ubiquitous but fleeting. Even silence has sound, even absence resonates.
Sound and the Ancient Senses aims to hear the lost sounds of antiquity, from
the sounds of the human body to those of the gods, from the bathhouse to
the Forum, from the chirp of a cicada to the music of the celestial spheres.
Sound plays so great a role in shaping our environments as to make it a
crucial sounding board for thinking about space and ecology, emotions and
experience, mortality and the divine, orality and textuality, and the self and
its connection to others. From antiquity to the present day, poets and
philosophers have strained to hear the ways that sounds structure our world
and identities.
This volume looks at theories and practices of hearing and producing
sounds in ritual contexts, medicine, mourning, music, poetry, drama, erotics,
philosophy, rhetoric, linguistics, vocality, and on the page, and shows how
ancient ideas of sound still shape how and what we hear today. As the first
comprehensive introduction to the soundscapes of antiquity, this volume
makes a significant contribution to the rapidly growing fields of sound and
voice studies and is the final volume of the series, The Senses in Antiquity.

Shane Butler is Nancy H. and Robert E. Hall Professor in the Humanities

and Professor and Chair of Classics at Johns Hopkins University, USA. He is
the author, most recently, of The Ancient Phonograph (2015), and editor of
Deep Classics: Rethinking Classical Reception (2016). He is also co-editor,
with Mark Bradley, of this series, as well as being co-editor, with Alex
Purves, of its first volume, Synaesthesia and the Ancient Senses (2013).

Sarah Nooter is Associate Professor of Classics, and of Theater and

Performance Studies, at the University of Chicago, USA. She is the author of
When Heroes Sing: Sophocles and the Shifting Soundscape of Tragedy (2012)
and The Mortal Voice in the Tragedies of Aeschylus (2017).
 The Senses in Antiquity
Series editors: Mark Bradley, University of Nottingham, UK, and Shane
Butler, Johns Hopkins University, USA

Like us, ancient Greeks and Romans came to know and understand their
world through their senses. Yet it has long been recognized that the world
the ancients perceived, and the senses through which they channelled this
information, could operate differently from the patterns and processes of
perception in the modern world. This series explores the relationship
between perception, knowledge and understanding in the literature,
philosophy, history, language and culture of ancient Greece and Rome.

SYNAESTHESIA AND THE ANCIENT SENSES

Edited by Shane Butler and Alex Purves

SMELL AND THE ANCIENT SENSES

Edited by Mark Bradley

SIGHT AND THE ANCIENT SENSES

Edited by Michael Squire

TASTE AND THE ANCIENT SENSES

Edited by Kelli C. Rudolph

TOUCH AND THE ANCIENT SENSES

Edited by Alex Purves

SOUND AND THE ANCIENT SENSES

Edited by Shane Butler and Sarah Nooter
For more information on this series, please visit: www.routledge.com/The-
Senses-in-Antiquity/book-series/SENSESANT
 Sound and the
Ancient Senses

Edited by Shane Butler and

Sarah Nooter
 First published 2019
by Routledge
2 Park Square, Milton Park, Abingdon, Oxon OX14 4RN

and by Routledge
52 Vanderbilt Avenue, New York, NY 10017

Routledge is an imprint of the Taylor & Francis Group, an informa business

© 2019 selection and editorial matter, Shane Butler and Sarah Nooter;
individual chapters, the contributors

The right of Shane Butler and Sarah Nooter to be identified as the authors of
the editorial material, and of the authors for their individual chapters, has
been asserted in accordance with sections 77 and 78 of the Copyright,
Designs and Patents Act 1988.

All rights reserved. No part of this book may be reprinted or reproduced or

utilised in any form or by any electronic, mechanical, or other means, now
known or hereafter invented, including photocopying and recording, or in
any information storage or retrieval system, without permission in writing
from the publishers.

Trademark notice: Product or corporate names may be trademarks or

registered trademarks, and are used only for identification and explanation
without intent to infringe.

British Library Cataloguing-in-Publication Data

A catalogue record for this book is available from the British Library

Library of Congress Cataloging-in-Publication Data

Names: Butler, Shane, 1970– editor. | Nooter, Sarah, editor.
 Title: Sound and the ancient senses / edited by Shane Butler and Sarah
Nooter.
Description: Abingdon, Oxon : Routledge, 2018. | Series: The senses in
antiquity | Includes bibliographical references and index.
Identifiers: LCCN 2018008875 (print) | LCCN 2018026657 (ebook) | ISBN
9781315648248 (ebook) | ISBN 9781317300434 (web pdf) | ISBN 9781317300427
(epub) | ISBN 9781317300410 (mobi/kindle) | ISBN 9781138120389 (hardback :
alk. paper)
Subjects: LCSH: Sound—Psychological aspects. | Sound—Religious aspects. |
Senses and sensation—History.
Classification: LCC BF353.5.N65 (ebook) | LCC BF353.5.N65 S695 2018 (print)
| DDC 152.1/509—dc23
LC record available at https://lccn.loc.gov/2018008875

ISBN: 978-1-138-12038-9 (hbk)

ISBN: 978-1-138-48166-4 (pbk)
ISBN: 978-1-315-64824-8 (ebk)

Typeset in Sabon
by Apex CoVantage, LLC

Visit the eResources: www.routledge.com/9781138481664

 Contents

List of figures

Audio

List of contributors

Introduction: sounding hearing

SHANE BUTLER AND SARAH NOOTER

Part I
Ancient soundscapes

1 The sound of the sacred

TIMOTHY POWER

2 Hearing ancient sounds through modern ears

ARMAND D’ANGOUR

3 Sounding out public space in Late Republican Rome

ERIKA HOLTER, SUSANNE MUTH AND SEBASTIAN
SCHWESINGER

4 Vocal expression in Roman mourning

VALERIE HOPE
Part II
Theories of sound

5 Sound: an Aristotelian perspective

STEPHEN KIDD

6 Greek acoustic theory: simple and complex sounds

ANDREW BARKER

7 The soundscape of ancient Greek healing

COLIN WEBSTER

8 Lucretius on sound
PAMELA ZINN

Part III
Philology and sound

9 Gods and vowels

JOSHUA T. KATZ

10 The song of the Sirens between sound and sense

SILVIA MONTIGLIO

11 Auditory philology
SEAN GURD

12 Sounds of the stage

SARAH NOOTER

13 The erogenous ear

PAULINE LEVEN
Visit https://textbookfull.com
now to explore a rich
collection of eBooks, textbook
and enjoy exciting offers!
14 Principles of sound reading
SHANE BUTLER
Bibliography

Index
 Figures

3.1 Digital reconstruction of the Roman Forum in the Late Republican

period
3.2 Digital reconstruction of the Curia–Comitium–Rostra complex in the
Late Republican period
3.3 Digital reconstruction of the Temple of Castor in the Late Republican
period
3.4 Visualization of the auralization process, with sound rays travelling
from the speaker’s position on the Rostra into the space of the digital
model
3.5 Speech comprehensibility during public address from the Rostra facing
the Curia in the Late Republican period
3.6 View of the speaker from an audience member standing in the
Comitium at a distance of 40 m
3.7 Speech comprehensibility during public address from the Rostra facing
the Forum proper in the Late Republican period
3.8 View of the speaker from an audience member standing in the Forum
proper at a distance of 40 m
3.9 Speech comprehensibility during public address from the Temple of
Castor in the Late Republican period
3.10 View of the speaker from an audience member standing in front of the
Temple of Castor at a distance of 40 m

Image credits
Figures 3.1–3.3, 3.6, 3.8 and 3.10 are courtesy of digitales forum romanum,
Winckelmann-Institut der Humboldt-Universität zu Berlin, Project
Head: Susanne Muth, 3D Model: Armin Müller. Reproduced with
permission.
Figures 3.4, 3.5, 3.7 and 3.9 are courtesy of Christoph Böhm and Stefan
Weinzierl. Reproduced with permission.
 Audio

The following audio file is available on this book’s webpage:

www.routledge.com/9781138481664
Acoustic impression of a speech by Cicero delivered from the Rostra to
the Comitium (in Latin), from the perspective of an audience member
standing in the Comitium at a distance of 20 m. Speaker: Adriano
Evangelisti. Auralization: Christoph Böhm, Felicitas Fiedler, Stefan
Weinzierl.
 Contributors

Andrew Barker is Emeritus Professor of Classics at the University of

Birmingham, UK. He is the editor of a two-volume collection of Greek
Musical Writings (1984, 1989) and the author of numerous studies of
ancient music, including The Science of Harmonics in Classical Greece
(2007).

Shane Butler is Nancy H. and Robert E. Hall Professor in the Humanities

and Professor and Chair of Classics at Johns Hopkins University, USA.
He is the author, most recently, of The Ancient Phonograph (2015), and
editor of Deep Classics: Rethinking Classical Reception (2016). He is also
co-editor, with Mark Bradley, of this series, as well as being co-editor,
with Alex Purves, of its first volume, Synaesthesia and the Ancient
Senses (2013).

Armand D’Angour is Associate Professor in Classical Language and

Literature at the University of Oxford and Fellow and Tutor in Classics
at Jesus College, UK. He lectures widely on ancient music, has written
odes in ancient Greek for two Olympic Games, and is the author of The
Greeks and the New: Novelty in Greek Imagination and Experience
(2011).

Sean Gurd is Professor of Ancient Mediterranean Studies at the University

of Missouri, USA. His most recent books include Work in Progress:
Literary Revision as Social Performance in Ancient Rome (2012) and
Dissonance: Auditory Aesthetics in Ancient Greece (2016).
Erika Holter is a PhD candidate in classical archaeology at Humboldt-
Universität zu Berlin, Germany, writing her dissertation on mosaic floor
ensembles in Roman houses. She holds a scholarship from the
Interdisciplinary Laboratory “Image Knowledge Gestaltung” and is a
researcher in the project “Analog Storage Media – Auralization of
Archaeological Spaces”.

Valerie Hope is Senior Lecturer of Classical Studies at Open University, UK

and is the author of Death in Ancient Rome: A Sourcebook (2007) and
Roman Death: The Dying and the Dead in Ancient Rome (2009), as well
as co-editor of, among other titles, War as Spectacle: Ancient and
Modern Perspectives on the Display of Armed Conflict (2015).

Joshua T. Katz is Cotsen Professor in the Humanities and Professor of

Classics at Princeton University, USA. He has published widely in Indo-
European linguistics, Greek and Latin poetry, the history and practice of
wordplay and the history of scholarship, including “Etymological
‘Alterity’: Depths and Heights” (2016), “Another Vergilian Signature in
the Georgics?” (2016), “Reconstructing the Pre-ancient World in Theory
and Practice” (2017) and “Toward an Indo-European Commentary on
Hesiod” (2018).

Stephen Kidd is Robert Gale Noyes Assistant Professor of Classics at Brown

University, USA, and author of Nonsense and Meaning in Ancient Greek
Comedy (2014). He is now working on a book called Paidia: The Concept
of Play in Ancient Greek Thought.

Pauline LeVen is Associate Professor of Classics at Yale University, USA.

She is the author of The Many-Headed Muse: Tradition and Innovation
in Late Classical Greek Lyric Poetry (2014) and, forthcoming, The Music
of Nature in Greek and Roman Myths.

Silvia Montiglio is Basil L. Gildersleeve Professor of Classics at Johns

Hopkins University, USA. She has written several books, including Love
 and Providence: Recognition in the Ancient Novel (2012), The Spell of
Hypnos: Sleep and Sleeplessness in Greek Literature (2015) and The Myth
of Hero and Leander: The History and Reception of an Enduring Greek
Legend (2017).

Susanne Muth is Professor of Classical Archeology at Humboldt-Universität

zu Berlin, Germany. Her research focuses on Roman art and architecture,
especially the Forum in Rome. She has written numerous articles and
books and is the author of the forthcoming Forum Romanum: Geschichte
eines Zentrums.

Sarah Nooter is Associate Professor of Classics and Theater and

Performance Studies at the University of Chicago, USA. She is the
author of When Heroes Sing: Sophocles and the Shifting Soundscape of
Tragedy (2012) and The Mortal Voice in the Tragedies of Aeschylus
(2017).

Timothy Power is Associate Professor of Classics at Rutgers University,

USA. He is the author of The Culture of Kitharôidia (2010) and a number
of articles on ancient Greek music. His forthcoming book is Auditory
Experience in Early Greek Religion.

Sebastian Schwesinger is PhD candidate in cultural history and theory at

Humboldt-Universität zu Berlin, Germany, and coordinator of the
project “Analog Storage Media – Auralization of Archaeological Spaces”.
He is writing a dissertation on the “Genealogy of Numeric Acoustic
Simulations”. Since 2012 he has organized the public lecture series
“KlangDenken” in collaboration with the Sound Studies Lab.

Colin Webster is Assistant Professor of Classics at University of California,

Davis, USA. He has written about multiple aspects of science, technology
and medicine in Greek and Roman antiquity, including articles on
Euclid’s Optics, ancient Methodist physicians and the soundscape of
 ancient healing practices. He is currently an External Faculty Fellow at
the Stanford Humanities Center.

Pamela Zinn is Assistant Professor of Classics at Texas Tech University,

USA. She is author of several articles on Lucretius, including “On the
Early Printed Editions of Lucretius” (2009) and “Lucretius On Time and
Its Perception” (2016). She is currently working on a monograph on
animals and philosophy of mind in Lucretius.
 Introduction
Sounding hearing

Shane Butler and Sarah Nooter

Sound and the Ancient Senses is the final volume in the series The Senses in
Antiquity and brings to its scheduled close an enterprise that began by
considering the senses in union and confusion (Synaesthesia and the Ancient
Senses) and then proceeded to tease those senses back apart in order to
examine them singly, dedicating a volume to each. Neat separation,
however, has proven to be neither possible nor desirable. Indeed, this
difficulty was anticipated in the decision to maintain the phrase and the
Ancient Senses as the second half of each volume’s title, following the name
of the single sense to which it was primarily directed: Smell and the Ancient
Senses, Sight and the Ancient Senses, etc. What, however, was not
anticipated at the outset was how each single sense would raise at least some
crucial themes not common to all five and so invite distinct approaches and
organization. The series, we believe, has achieved its stated goal, in the
introduction to its first volume, of assembling a whole that is more than the
sum of its parts, but it has done so, rather unexpectedly, by allowing each of
those parts to take its own somewhat distinct shape.
This is especially true in regard to the present volume, beginning already
in its title. Why “Sound” rather than “Hearing”? The latter might at first seem
to correspond better to the titles of the preceding volumes: Smell, Sight,
Taste, Touch. “Hearing” has the added, if etymologically accidental, merit of
embedding in its own alphabetic flesh the name of its primary organ: the
ear. The matter, however, is rather more complicated than it first seems. In
English, one can, in the case of three of the five senses, employ words from
the same root to name both the sense and its object. For example, we may go
to a faraway place to “see the sights”; while there, we may “smell smells” to
which we are not accustomed; so too, we may, in the exotic local cuisine,
“taste the taste” of something unfamiliar. We cannot, however, “touch touch”,
although we may be inclined to say, with Maurice Merleau-Ponty, that
every act of touch is an act of touching touching, that is to say, an encounter
with the very fact of (reciprocal) contact.1 Nor, surely, can we say “hear
hear”, except to mean something very different from what we are trying to
say now. Rather, we “hear sounds”, keeping sense and object distinct via a
divide that can be traced all the way back to the two words’ separate Indo-
European roots (*kous- and *swen-).2
What are we to make of this linguistic insistence in keeping the objects of
hearing linguistically detached from the sense that receives them? Although
the meaning of “hear” may seem neutral enough, its use in the practice of
Western thought has been, again and again, to limit the range of sounds to
which our senses can or should be applied. A careful investigation, therefore,
must begin by asking if there is a primacy to sonic objects over the act of
hearing them, to sound as such. In antiquity, sound was often said to be
everywhere, whether or not anyone heard it: it was in the heavenly spheres,
as we will explore below; it gave contours to the landscape of the universe
and fathomed the depths of soul. Even if we privilege the human subject
whose sensory perception works both to accept and to refuse input, we can
and should still ask at what point our sense of hearing intervenes in the
realia of sound, and on what principles of selection. This is why we have
decided to lead not with “hearing” and its (human) selectivity, but with the
broader spectrum of sounds both heard and unheard, interpreted or
excluded.
“Did you hear that?” The question instantly provokes uncertainty and
suspense. Perhaps someone is there. Perhaps no one is there and we are
imagining things. Perhaps someone both is and is not there, and we are
Visit https://textbookfull.com
now to explore a rich
collection of eBooks, textbook
and enjoy exciting offers!
being haunted by a ghost. To listen to and for the sounds of antiquity is,
more often than not, to remain suspended between these three options. The
other senses, up to a point, are different, especially with regard to time. One
can still see the Acropolis and the Roman Forum, even if not in their pristine
state. One can run one’s hand along the surfaces of their surviving stones,
discovering that the marble of which one was built feels different from the
marble of the other. Taste and smell are more elusive, but a bottle of olive oil
bought at a supermarket roughly resembles a recurring stimulant of both
these senses in ancient life. But sound leaves behind no directly accessible
ruins or residues. Hence the ephemeral nature of sound was, for Augustine,
paradigmatic of the impermanence of human existence.3 Yes, we have the
poems of Homer and the speeches of Cicero. But to hear them, we must read
them aloud, which means we must listen to ourselves struggling to
reconstruct what their languages, rhythms, metres, and music (assuming we
even make an effort to go this far) once sounded like.
This situation produces something of a paradox. In our everyday lives,
arguably more than any other sense except smell, sound shows a persistent
ability to reach us unexpectedly and even against our will. “The ears are the
only orifice that cannot be closed”, Lacan quips in one of his seminars,
which themselves were first received aurally.4 Along similar lines, R. Murray
Schafer, commenting on what makes hearing “a special sense”, observes,

The sense of hearing cannot be closed off at will. There are no earlids. When we go to
sleep, our perception of sound is the last door to close and it is also the first to open
when we awaken… . The eye points outward; the ear draws inward. It soaks up
information.5

But all of this is based on our present-tense, real-time experience of sound.

Listening to and for the past, by contrast, especially in the case of the
distant, ancient past, takes both conscious work and active imagination.
This is not to say, however, that ancient sounds no longer demand our
attention or have lost their ability to surprise us. The first sound in Greek
literature, for example, is terrifying even to a reader: it is the “clang” (klangē)
of Apollo’s wrathful bow, echoing the sound of the verb for the piercing
sound the arrows make (eklanxan) as he shoots; to the Greek soldiers, falling
from the pestilence that these arrows bring, it is as though night has come.
But of course this is not the first actual sound a listening audience would
hear: that would be the syllables of mēnin, the term that designates the
divine wrath of Achilles, which is also death-bringing. Only the expansive,
open syllables of the very second word of Western poetry bring the promise
of relief, order, future and memory: a-ei-de: sing.6
That the Greeks and Romans were music lovers has never been a secret.
Early Modernity, for example, summons no less ancient a figure than
Orpheus – the legendary first poet, older even than Homer – to get the
singing going in the very first operas. According to the ancient myth,
Orpheus sang his verses so beautifully that, in order to listen, animals, rocks
and uprooted trees gathered around him; rivers too stopped flowing and the
wind stopped blowing.7 Simonides tells us that birds flew and fish leapt in
time with his song and Horace calls the oak trees that surround the poet
“eared” (auritae).8 Orpheus’ human audience of Maenads nonetheless
shouted him down and tore him apart, but we are told that his decapitated
head sang on and his lyre continued to play as they floated down the Hebrus
river.
For a long time, modern understanding of ancient music often seemed
positioned hopelessly far downstream from such sounds, straining to hear
melodies that had faded to murmurs long ago. Attempts to conjure the
actual sounds of ancient music from the fragmentary record of the past
began to meet with substantial success quite recently, when fresh attention
to ancient texts of music theory joined newly discovered examples of
ancient musical notation. Martin West’s 1992Ancient Greek Music was a
major synthesis that came atop the publication in the 1980s of two volumes
of Greek Musical Writings, edited with extensive commentary and analysis
by Andrew Barker. An appreciation of the range of recent work on the
subject can easily be had by consulting the online bibliography compiled by
Moisa (The International Society for the Study of Greek and Roman Music
and its Cultural Heritage), which currently includes over 2500 studies
published just since the turn of the millennium.9 As those studies reveal,
ancient music raises scholarly questions that range far beyond the
reconstruction of just what sounds its singers and instrumentalists produced.
Furthermore, the importance of such work to our understanding of ancient
literature embraces not just texts that, once upon a time, were wholly or
partly sung, such as the Homeric epics and Greek tragedies, but also unsung
poems that were pointedly referred to in antiquity as “songs”. Thus Vergil’s
Aeneid, echoing the Homeric opening we heard a moment ago, begins with
Arma virumque cano, “Of arms and the man I sing”.
At the same time, ancient discussions of music sometimes take us to very
unexpected places. Plato’s Socrates tells of the “music of the spheres”, that
celestial harmony generated by the eminently rational wheelworks of the
universe. Those harmonious orbits, he explains, are akin to movements
within our souls. We are meant to imitate the orbits of the cosmos by
pursuing harmony closer to home, quieting our uproars and upsets, and
reining in the unmeasured passions that drive us off our intended course.10
This may be the first articulation of the idea of a cosmos regulated by sound
and, indeed, by sound in its most internally coherent form – music. The
picture seems to arise from the bare proposition that sound is everywhere all
the time, too ubiquitous ever to attend to consciously and constantly. But
what if we could? What would we find to be the sound beneath the sounds
of day-to-day life? For Plato, the answer is utter and absolute harmony, a
grand auditory fiction whose euphony could be echoed by the quiet, private
sounds within the soul. Like Plato, Pythagoras too hoped that certain sounds
would quiet the tempers of our soul and sought a way to systematize and
organize the faculty of hearing. In the end, the story goes, he instead
systematized our sense of sound by creating the scale, putting order into
music and thence into our lives and moods.11
Such lofty thoughts necessarily were built upon more basic
understandings of what ordinary sound is and does, with ancient writers
offering no shortage of attempts to understand its nature and mechanisms.
The very words available in Greek and Latin to describe sound, voice and
hearing helped to shape ancient thought on the subject. In Greek there is a
wide range of words for sound that range from “noise” (psophos), a word
that carries a derogatory connotation, to “thud” (ktupos), a term that signals
the act of beating that has created it, to the word for “sound” that blurs into
a word for voice: phōnē. A phōnē can be just a sound, but when it means
“voice”, it generally means the voice as sound. That is, it connotes the sheer
materiality of voice in both its reception as well as in its expression. Phōnē
thus situates the voice on a spectrum that includes bird songs, bull roars and
trumpet blasts.
From here the terms used to designate voice in Greek fan out, often
indicating not just vocal sound but also the ontological status of the speaker.
Homeric poetry gives us omphē, the voice of the gods. This kind of voice is
conceived of as separate and impossible to hear, or at least impossible to
hear as a god would hear it. There are also shades of vocality that blur the
boundaries between gods and men: ossa is divinely connected but circulates
among men in various forms, both monstrous and awe-inspiring; opa/[ops]
is the voice in song that is usually (though not always) vocalized by a
female, whether divine or not, but also heard in certain expressive animal
noises, although in Hesiod it is limited to the voice of gods.
Humans have their own panoply of vocabulary for voices. Whereas the
phthongē (or phthongos) is the voice of an individual human, the audē is an
essentially human voice, and (yet) it is sometimes applied adjectivally to
divine voices or to animals and objects when these non-humans are able to
be understood by human listeners. For example, Achilles’ horse briefly gains
an audē to prophesize his master’s death, and Hephaestus’ robot-maids are
said to have audē indefinitely. Calypso and Circe are both capable of
accessing the quality of audē, speaking, singing and chanting from across
the divide of divinity as a deinē theos audēessa (“a fearsome, human-
speaking god”).12
Our word in English for all things hearing-related – acoustics – comes
from the Greek verb “I hear” – akouō. In Greek, this same root gives the
abstract form of the word, akoē, used both for the act of hearing and for
what is heard, bridging a divide between “hearing” and “sound” as no word
in English does. Another word for “hear” in Greek is kluō, which can also
mean “to know of something” (that is, to have heard). Both words can be
joined with adverbs like “well” or “badly” and can come to mean “be spoken
of well”, “be spoken of badly”. In English, then, our idiom for this state of
reputation points to the speaking side of orality, but in Greek, repute is
evoked as an act of hearing. Hence, the fame of heroes, as imported by poets
and their Muses into the memory of men, is kleos, a word cognate with kluō.
This “hearing” is a mortal’s best shot at immortality and underlies great
swaths of Greek poetics. Finally, a Greek person could also “perceive by
sense” – in particular by ear or eye – through the verb aiō or the slightly
more abstracted aisthanomai, whence comes the notion in Greek of
aisthēsis, “perception by the senses”, the root of our “aesthetics”, although
that word did not really acquire its modern sense before the eighteenth
century.
In Latin, the basic word for sound is sonus, the source, via French, of
English’s own “sound”. “Voice” in Latin is vox, likewise the root of our word.
Following the Stoic divisions in Greek, Latin writers on linguistic matters,
including the “grammarians” of Late Antiquity, divided voice into vox
articulata, the “articulate” voice of humans, and vox confusa, the “confused”

or “inarticulate” sounds made by everything else, including animals.13 (This

division would exert considerable influence on medieval thought, including
about music.)14 Vox is sometimes used by itself for non-human “sound”,
although this usage is mostly poetical. More ordinary is the use of vox to
mean “word”, even when the word is written, which is why we still use the
abbreviation s.v. (sub voce) to indicate where to find something in the
dictionary.
The more general word for “word” was verbum, which ancient
etymologists imaginatively although incorrectly connected to the verb
verberare, “to beat”, on the understanding that the air that mediates speech
must “strike” the ear for hearing to happen. Much like sight (see Sight and
the Ancient Senses), ancient understanding of how sound works often
transforms it into a kind of contact and so assimilates it to touch.
Suggestively, the English word “touch” itself derives not from Greek or Latin
but, apparently, from an onomatopoeic word native to later Romance that
Random documents with unrelated
content Scribd suggests to you:
Intusschen reed Anneke Bodjong en Pontjol rond, zich vreemd
gevoelend in die bekende buurten, als iemand die na een langdurige
[239]ziekte voor het eerst uitgaat. Het was haar of alles kleiner, enger
geworden was; dan het herkennen van plekjes en het herleven der
herinneringen daaraan verbonden, door de snelle opvolging wel
aandoening opwekkend doch geen indruk makend, weer
verdwijnend als de ademtocht op een warme glasruit. Dicht bij huis
dook zij weg in den ruimen wagenbak, slechts aan het trillen van de
randen en het doffe rommelen der wielen onder haar bemerkend dat
zij voortging, steeds nader en nader bij de plaats die zij haatte en
niet wilde zien voor het laatste oogenblik.

Niet lang na haar terugkomst, nam Piong Pan Ho afscheid.

Wije ging dus alleen naar Japara. Voor zijn vertrek had hij een
ernstig onderhoud met zijn vrouw en daarna met Anneke, die nu
gedurende eenige dagen alleen achter zouden blijven, en hij nam
beiden de belofte af dat zij in zijn afwezigheid elkaar niet in het
[240]haar zouden vliegen. In stilte hoopte hij dat zij het wel mochten
doen, daar een uitbarsting tusschen die twee zijns inziens het eenige
middel was tot een toenadering, die hij hartelijk wenschte. Want die
eeuwige stootkussendienst verveelde hem en was oorzaak dat
eigenlijk alles hem tegenstond. Soms, als hij alleen was, wond hij
zich op over de zonderlinge positie die hij innam in zijn huis, en nam
zich voor er door forsche maatregelen een verandering in te
brengen. Welzeker, een klein standje was een groot gemak, en als
hij nu zijn vrouw … of neen, die deed niets, maar Anneke eens flink
onderhanden nam … Het lamme was, dat telkens als hij wou
beginnen, zij hem aankeek met die groote, weemoedig starende
oogen, die hem aan haar moeder herinnerden en de woorden deden
stokken in zijn keel. Feitelijk had hij nooit goed tegen vrouwen
opgekund, en tegenwoordig minder dan ooit; doch zijn vrouw had
[241]gelijk: één van hen moest het huis uit en dan natuurlijk Anneke.
Zoodra hij terugkwam zou hij daarover met haar spreken en een
middel beramen om daartoe te geraken. Was het noodig menschen
en met name jongelui te ontvangen, in godsnaam dan!

Terwijl hij zoo zat te soezen in den reiswagen, bevond zich mevrouw
Wije bij Piong Pan Ho. Het huis en de paarden waren bekeken en
bewonderd, toen zij, zich zettend in de voorgalerij der ongebruikte
woning, hem met een enkel woord aanleiding gaf om nog eens
breed uit te wijden over zijn grieven tegen de houding der
Europeanen jegens hem. En hem meer en meer aanmoedigend,
bemerkte zij na weinig tijd, dat de Singkeh het zich buitengewoon
zwaar aantrok niet te worden gelijkgesteld, althans met zulke
Europeanen, die evenals hij, bij gebrek aan beter, in Indië waren
verzeild geraakt en daar iets waren geworden … of niets. Had hij
geen geld en [242]mooie dingen; kon hij niet meepraten over de
Europeesche politiek, over Bismarck en Disraeli, zelfs zonder in de
war te raken met de namen der landen en regeerende vorsten;
hakkelde hij als hij sprak, hoogstens de helft gebruikende van de
woorden die noodig waren om uit te drukken wat men bedoelde;
dronk hij of vloekte hij.…?

„Neen luitenant, dàt is het niet,” zeide mevrouw Wije eindelijk. „Het
zit hem in de vrouwen.”

„Ja njonja, die zijn het ergst.”

„Ik meen niet onze dames, maar jelui vrouwen.”

„Bagimana, wat doen die?” vroeg Piong Pan Ho verwonderd.

„In de eerste plaats weet niemand hoe je er aan komt,” antwoordde

zij.

„Wij trouwen ze, net als de orang Olanda.”

„Nu ja … De zaak is, dat de Europeanen gewoon zijn om niet slechts
naar den man te kijken, maar ook naar de vrouw. Als iemand
[243]getrouwd is, moet men zijn echtgenoote eveneens ontvangen,
en die moet met onze dames kunnen praten, zonder dat deze zich
moeite behoeven te geven; in één woord, zij moet haars gelijke
zijn.”

De Singkeh zuchtte.

„Soesah,” zeide hij; „zulke vrouwen kunnen wij hier niet krijgen. In
China zijn er wel, die weten te babbelen over allerlei, en steeds van
ieder schandaaltje op de hoogte zijn; maar die mogen niet worden
uitgevoerd.”

„Men moet zoeken waar iets te vinden is,” hernam zij, „en niet de
oogen wenden in een verkeerde richting.”

„Ja,” beaamde hij, „ik begrijp al wat mevrouw bedoelt. Misschien is

er in het binnenland een regent te vinden, die geld noodig heeft en
mij daarvoor een dochter zou willen afstaan.”

„Mis. Die inlandsche vrouwen zijn allen precies eender, onverschillig

of zij van hooge of lage geboorte zijn. Onder hen moet je niet
[244]zoeken, luitenant. Ook niet bij de zoogenaamde Chineesche,
maar bij de Hollandsche meisjes, en liefst die op Bodjong wonen.”

„Mevrouw maakt gekheid,” zeide Piong Pan Ho.

„Heusch niet; ik meen wat ik zeg. Het maakt een groot verschil uit of
je een visite komt maken en een praatje houdt, dat hen verveelt
misschien, of dat je zegt: nonna, wilt u met me trouwen, ik bezit
meer geld dan al de menschen hier op Bodjong te zamen.”

Piong Pan Ho was stil. Het denkbeeld, dat zijn bezoekster had
geopperd, begon te pakken. Zij was toch ook een Hollandsche vrouw
en kende haar soort; maar anders had hij het nooit durven denken.
Hoe, een dier trotsche dames zou met hem willen samenwonen, als
zijn echtgenoote? Zij, die zijn hand aanvatten alsof zij vies van hem
waren? Doch als hij bedacht wat men al niet voor geld kon gedaan
krijgen op ander gebied … ja, dan kon zij [245]wel gelijk hebben. Het
zou niet onaardig zijn, zoo’n blanke vrouw! Laatst, op het officieele
bal had hij zijn oogen uitgekeken, den Soerabajaschen Babah, die
den heelen avond naast hem gezeten had, sterk benijdend, toen
deze hem vertelde hoe daar ter plaatse de Chineezen op al hun
feesten diezelfde mooie dames voor zich lieten dansen, precies zoo
gekleed als bij die gelegenheid. En dan het voordeel van niet langer
uit de hoogte te worden behandeld …

„Weet mevrouw er een,” vroeg hij eindelijk.

„Niet zoo dadelijk,” antwoordde zij; „maar ik wil wel eens rondkijken,
luitenant.” En zij stond op. Doch eensklaps scheen haar iets in te
vallen. „De dochter van mijn man; hoe zou je die lijken?”

Den mond opengesperd, de wenkbrauwen schuin omhoog

getrokken, beide handen opgeheven met gespreide vingers, de
duimen wijzend naar zijn jukbeenderen, wijdbeens en wiegelend
naar links en rechts op zijn heupen, stond [246]Piong Pan Ho daar,
een type van een wajang-figuur, in de eerste oogenblikken
onmachtig een woord uit te brengen van schrik en verrassing.

Zij was er ten zeerste door getroffen, meenende de houding van den
Singkeh te moeten toeschrijven aan het plotseling hooren uitspreken
van een geheim, dat hij zich verbeeld had in het diepst van zijn
gemoed verborgen te zijn; iets dat hij niet bekend wilde hebben, eer
hij na lange voorbereiding en goed gewikte intriges, zeker was van
zijn slag; dat, verraden zijnde, hem overleverde aan degeen die het
wist, of al zijn moeite en wenschen verijdelde.
Doch zij vergiste zich. De gedachte zelfs aan Anneke Wije had bij
Piong Pan Ho nog niet bestaan en onder de figuren, die bij het
zooeven gehouden gesprek hem voor de oogen hadden gezweefd,
bevond zich de hare niet. Als een ander als haar stiefmoeder het
voorstel had gedaan, [247]zou hij dien uitgelachen hebben of zich
boos gemaakt. Dat meisje stond voor hem onbereikbaar hoog. Want
hij zag zeer goed in, dat niettegenstaande den eenvoudigen toon
waarop zijn bezoekster over de zaak sprak, de uitvoering niet zonder
moeite zou geschieden. Het was mogelijk dat er een zwichtte voor
een zeer hoog bod van zijn kant, doch overigens zouden zoowel de
belanghebbende als alle andere Europeanen het feit, dat een hunner
meisjes huwde met een Chinees, als een onteering beschouwen voor
haar en haar familie. Zoo waren ze nu eenmaal; en wien hij ook zou
durven naderen met een vraag van die strekking, Wije niet. De
rest … bah! Bij die durfde hij met alles aankomen; hun prestige
hadden zij door hun manier van hem te behandelen geheel
verspeeld. Maar Wije was zoo geheel verschillend; hij sprak nooit uit
de hoogte, geneerde zich niet om vriendelijk te zijn en deed alles
wat hij ter hand nam, solide en goed. Dat de andere
[248]Europeanen hem ietwat links lieten liggen, wist Piong Pan Ho
best, en hij verklaarde dat op Chineesche manier: Wije was gelukkig
geweest en werd benijd, omdat men het wist; zoo hij het verborgen
had kunnen houden zou niemand het hem lastig maken; nu was het
een quaestie van tijd, van afwachten tot hij zooveel bezat dat men
hem niet meer aandurfde. Voor Piong Pan Ho was dat geen reden
om hem minder te achten, minder tegen hem op te zien; want dàt
deed hij. Daarop had de houding van de anderen geen invloed, noch
ook het gebeurde met de tegenwoordige mevrouw Wije, waarin de
Singkeh trouwens zoo veel niet zag. Neen, Wije kon nog heel wat
doen eer Piong Pan Ho hem op een lijn stelde met de rest, eer hij
hem zou durven voorstellen wat daareven was gezegd. Daar schrok
hij van.
„Houdt u niet van de nonna?” vroeg hij wantrouwend.

„Neen, niet erg,” erkende zij na eenig aarzelen. [249]„Maar alleen

omdat zij haar vader plaagt.”

„Massa!”

„Heusch, het is zoo. Zij was, eer ik kwam, baas in huis … begrijp je?”

Piong Pan Ho knikte.

„Nu dwingt ze om eruit te komen,” ging mevrouw Wije voort. „En

daarom hebben mijn man en ik besloten er werk van te maken.”

„Dus weet meneer, dat u met mij zoo spreekt?” vroeg de Chinees,
diep ademend.

„Welneen, ik bedacht het nu pas.”

„Ah,” deed hij teleurgesteld, „dan komt er niets van.”

„Waarom niet?”

„Meneer zal niet willen.”

Zij zweeg en maakte de beweging van geldtellen met duim en

wijsvinger; doch Piong Pan Ho schudde het hoofd ongeloovig.

„Dat kan meneer zelf verdienen,” zeide hij.

„Als daar nu eens bijkwam, dat ik het wilde?” [250]

„Dan zou het misschien lukken,” zeide hij langzaam, als in zich zelf
sprekende. Hij kende den invloed dien de Europeesche vrouwen op
hun mannen uitoefenden, doch met zijn beschouwingen over Wije,
twijfelde hij nog of dat ook bij dezen opging. Alleen voor ’t geval dat
zij waarheid sprak en haar man eveneens wenschte dat Anneke, hoe
dan ook, het huis uit ging, was het mogelijk.

„Laat ons eens zaken bespreken,” sloeg zij voor. „Ik kan er met mijn
man alleen dan over beginnen, als ik hem tevens kan mededeelen
dat zoowel zijn eigen toekomst als die zijner dochter verzekerd zou
zijn; vooral het laatste.”

Piong Pan Ho vond het goed en heel wat gemakkelijker dan wat tot
nu toe verhandeld was. Toen mevrouw Wije ten tweeden male
opstond om heen te gaan waren zij het op alle punten eens.

„Je moet alleen wat geduld hebben,” was [251]haar laatste woord
geweest en dat had hij beloofd, intusschen onmiddellijk een aanvang
makende met al hetgeen hij van zijn kant te doen had. Dat bestond
vooreerst in het verstooten van zijn Javaansche echtgenoote. En
daarbij kwam heel wat kijken; want zij vertegenwoordigde de
huishouding en de toko. De laatste had wel niet zoo heel veel meer
te beteekenen, doch een opruiming geeft altijd werk, te meer daar
de goederen en inventaris moesten worden overgebracht naar
Bodja, alwaar de verstooten vrouw werd gezet in een eigen zaakje.
Het toko-gebouw werd gedeeltelijk ingericht als woonhuis, terwijl
het op een derde van de breedte werd doorgeslagen tot een inrij
voor het daarachter gelegen gebouw.

[252]
[Inhoud]
X.
 VOOR AAN UED. GELEVERD: EEN MEISJE.
Op het terrein in de Europeesche wijk, waar hij noch een ander
Chinees mocht wonen, liet Piong Pan Ho nu ook bouwen, en met de
zenuwachtige haast die hij achter alles zette wat hij deed in die
dagen, schoot daar uit den grond een huis op, dat reeds in den
aanbouw het oog trok van alle voorbijgangers.

Op een vroegen morgen wandelden Wije en Anneke er langs.

„Kijk, dat is het huis van Piong Pan Ho,” zeide hij, daarmee tevens
het stilzwijgen verbrekend, dat geduurd had van het begin hunner
[253]wandeling, die zij slechts maakten voor Anneke’s gezondheid.
Het was na herhaald aandringen van zijn vrouw dat Wije dit deed,
maar plezierig vond hij het niet. Zij mokte nu al tegen hem ook,
tenminste het leek er hard naar; tot praten was zij niet over te
halen, en als hij vroeg wat ze had, kreeg hij geregeld dat sarrige
typisch-indische „niets” ten antwoord, dat langzaam en slepend
uitgesproken, hetzij men wil of niet, steeds een smadelijken trek te
voorschijn roept op het gelaat van den spreker of spreekster.

Anneke bleef staan en keek even naar het gebouw dat reeds onder
de kap was.

„Mooi,” zeide zij.

Ongeduldig schokte hij met de schouders en wilde de wandeling

voortzetten, toen achter hen een dogcart stil hield, waaruit Piong
Pan Ho zelf stapte. Goddank, daar was ten minste iemand met wien
men een verstandig woord kon wisselen! [254]
„Komt u eens kijken?” vroeg de Singkeh op hen toetredend, en hij
rustte niet eer hij alles had vertoond en uitgelegd. Af en toe sprak hij
ook tot Anneke, met moeite zijn bewondering verbergend, telkens
als hij haar aanzag. En tot groote woede van haar vader antwoordde
zij vriendelijk en met meer woorden dan hij in de laatste maand uit
haar mond vernomen had.

„Zou nonna graag zoo’n huis als dit bezitten?” vroeg eensklaps Piong
Pan Ho.

„O ja,” riep Anneke uit, „wie zou dat niet?”

„Baik,” zeide hij, haar toeknikkend; „als klaar is, geef ik het.”

Zij lachten alle drie, de Chinees uit gulheid, Wije en Anneke de zaak
als een grap opvattend.

Eenige weken later, op een middag, stormde Wije zijn kantoortje uit
naar de achtergalerij, waar zijn vrouw bezig was thee te zetten. [255]

„Piong Pan Ho is gek geworden,” riep hij uit, haar eenige stukken
voorhoudend. „Hij heeft waarachtig dat nieuwe huis van hem op
naam van Anneke laten zetten!”

„Wat zeg je!” zeide zij, de grootste verbazing voorwendende. „Hoe

komt hij dáár toe?”

„Dat mag de hemel weten. Indertijd zei hij, dat hij het haar zou
geven, maar ik dacht dat hij gekheid maakte. Nu heeft hij wel altijd
de gewoonte gehad om haar te schenken, wat hij, misschien uit
kieschheid, mij niet wilde aanbieden, maar dit is wat al te bar. Een
huis!”

„Weet je wat ik er van denk?” vroeg zij. „Je hebt me eens gezegd
dat hij een groot bewonderaar was van Anneke … het schijnt dat je
toen nader bij de waarheid was dan je zelf vermoedde.”

Wije verbleekte.

„Zou hij dàt bedoelen?” stamelde hij. „Dan [256]is het uit met
geldverdienen; dat zou een val zijn voor ons.”

„Of een uitkomst,” zeide zij zacht.

„Hoe? Je meent toch niet …?” riep hij uit met verheffing van zijn
stem.

„Stil!” viel zij hem in de rede. „We kunnen ook praten zonder zóó te
schreeuwen dat iedereen het hoort. Zie eens hier, ik sta natuurlijk op
een ander standpunt dan jij; maar al was ik haar eigen moeder, in
onze omstandigheden zou ik niet anders spreken. En om nu maar
niets te zeggen over wat er gebeurt als je hem weigert, want dat
heb je zelf zooeven reeds gedaan, vraag ik je, of jij voor haar iets
beters weet.”

„Maar vrouw, wat scheelt je? Iets beters dan een Chinees?”

„Waar is de Europeaan te vinden die haar trouwt uit ons huis, en die
begint met zóó’n geschenk zonder nog iets te vragen?”

„Trouwen, ja … maar een Chinees trouwt [257]haar ook niet, ten

minste volgens onze opvatting.”

„’n Mooie opvatting,” zeide zij spottend. „Ik zie het verschil niet in;
een huwelijk is een huwelijk. En wat de vastigheid betreft, dunkt mij
dat een geschenk als dit vooraf en later nog wat—dat spreekt van
zelf—meer waarborg aanbiedt dan het contractje dat wij Europeanen
aangaan, en dat, zooals je gezien hebt, met weinig moeite is te
verbreken.”
De onverschillige wijze, waarop zij sprak over hetgeen hij liefst niet
meer aanroerde, haar scheiding van Duna, ergerde hem.

„We praten over iets dat enkel op een losse veronderstelling berust,”
zeide hij om er een eind aan te maken. „Kom, ik ga het Anneke eens
laten zien; misschien ontlokt haar dit wel een enkel woord.”

„Wacht even,” verzocht zij. „Je moet er hem voor bedanken.”

„Ja … hoe zoo?” [258]

„Als je het aanneemt, en hij heeft het gedaan met die bedoeling,
dan heeft hij een zeker recht verkregen.”

„Men kan het altijd teruggeven. Ik behoef niet dadelijk te beslissen.”

„Teruggeven,” herhaalde zij. „Juist; dit, je tractement, je verdiensten,

alles!”

„Vervloekt!” bromde hij.

„Zal ik eens naar Piong Pan Ho toe gaan, en hem polsen?”

„Jij …?”

„Ja, ik. Het zal er toch op neer komen, dat we met hem moeten
handelen over wat hij meer op haar zet dan dit huis en … enfin,
daarover later. In dat geval kan ik het beter doen dan jij.”

„Nog niet,” zeide hij kort, zich terugbegevend naar zijn kantoor.
„Stuur me nog een kop thee.”

Zij bracht het hem zelf, doch sprak geen woord meer over het
zooeven behandelde, wetende [259]dat hij toch niets zou doen
zonder haar en er spoedig genoeg op zou terugkomen.
Zoo was het, en hij vond dat zij gelijk had; eer men iets besloot,
diende men te weten waaraan zich te houden; zij moest dus maar
trachten plannen uit te vinden welke Piong Pan Ho koesterde; hij
kon zich voorloopig achteraf houden en optreden zoodra het noodig
was. Hij bedoelde hiermee niets geks, maar het bleek heel gauw, dat
de voorloopige toestand van zich op den achtergrond te houden, een
blijvende was; tot optreden noodigde hem niemand, en
langzamerhand raakte hij er aan gewoon dat zijn vrouw in deze zaak
precies deed wat zij wilde, terwijl hij het een vóór en het andere na
toegaf, ten slotte dat Anneke met Piong Pan Ho een Chineesch
huwelijk mocht aangaan, mits zij zelf wilde. Het haar voor te stellen
weigerde hij echter, doch dit was ook het eenige.

„Goed,” zeide zijn vrouw; „maar ik kan [260]het niet; dus moeten we
den luitenant in de gelegenheid stellen het zelf te doen. Ik zal daar
wel voor zorgen.”

Anneke wist derhalve niets van hetgeen haar boven het hoofd hing.
Met de schenking van het huis was zij in ’t eerst zeer verheugd
geweest, meenende dat zij nu daarin gingen wonen en zoodoende
zij door de grootere ruimte nog meer vrijheid zou krijgen in haar
afzondering, die zij hardnekkig bleef volhouden. Doch toen haar
vader kortweg verklaarde de grootere kosten aan zulk een huis
verbonden niet te kunnen bestrijden, begreep zij niet wat zij er aan
had, en verviel weer in haar vorige apathie, waaruit zelfs het bericht
in de courant, dat Kees Duna verloofd was met een Djokdjasch
meisje, haar slechts even vermocht op te wekken.

Had mevrouw Wije op zich genomen, Piong Pan Ho gelegenheid te

geven zijn belangen bij Anneke te bepleiten, weldra zou blijken, wat
zij daaronder verstond. Zij haastte zich [261]echter volstrekt niet;
alles wat zij tot nu toe tegen Anneke had ondernomen, was haar als
bij de handen afgebroken; dat mocht ditmaal niet geschieden, maar
dan moest ook alles zoodanig worden overwogen en beschikt, dat
niemand zich kon onttrekken. Van haar man was zij nu geheel zeker;
Anneke telde in haar plan niet mee; die moest plotseling voor een
fait accompli staan; doch Piong Pan Ho, die als eenig handelend
persoon zou optreden, was nog niet vast genoeg thuis in de rol die
zij hem had toebedacht. Eindelijk begon de laatste ongeduld te
toonen, en nu meende zij dat het tijdstip was aangebroken om de
zaak tot een besluit te brengen.

Op zekeren avond was, door een ongeluk in de keuken, het etensuur

vertraagd geworden. Wije, die erg onrustig en gehaast scheen, had
even gemopperd, doch was geëindigd zich nog een bittertje in te
schenken. Aan tafel praatte hij iets drukker dan gewoonlijk en
[262]gebruikte ook meer wijn. Men was nog aan de vruchten, toen
Piong Pan Ho werd aangemeld.

„Laat maar achter komen,” gelastte Wije den bediende.

De Singkeh kwam en groette. Het speet hem dat hij de familie aan
tafel overviel; gewichtige brieven, die hij zoo pas ontvangen had en
aan meneer Wije moest laten lezen, waren de aanleiding; of meneer
zoo goed wilde zijn ze in te zien; intusschen zou hij even naar den
majoor-chinees rijden, en later op den avond terugkomen.

Wije nam het pakje aan en Piong Pan Ho stapte op. Maar aan het
eind van de galerij gekomen, keerde hij eensklaps terug.

„De majoor woont dicht bij Tjandie,” zeide hij, zich tot Anneke
wendende, „en ik heb er maar heel kort noodig. Heeft nonna plezier
om mee te rijden? Dan gaan we over Bodjong en toeren zoo om.
Het is mooi weer en maneschijn.” [263]

„Mag het pa?” vroeg Anneke, op een toon waarvan de bitsheid

getemperd werd door blijdschap over het aanbod.
„Ga je gang,” antwoordde Wije, zonder op te zien en een stuk
afrukkend van het papier dat hij vasthield.

Piong Pan Ho gaf geen enkele order aan zijn koetsier; toch reed het
rijtuig aan het eind der zijlaan gekomen, in de richting die hij
daareven had genoemd. Anneke bemerkte niets van die
bijzonderheid. De Chinees had haar gevraagd of zij het thuis niet
prettig had, en zijn deelnemende toon had haar aanleiding gegeven
om uit te barsten in bitter beklag. Hij had van te voren geweten dat
dit naar alle waarschijnlijkheid volgen zou, maar nu hij haar hoorde
spreken, roerden hem dezelfde dingen, die hij bij de cynische
voordracht van haar stiefmoeder onverschillig had opgenomen. Een
vreemd, hem onbekend gevoel maakte zich gaandeweg van hem
meester, dat van medelijden. [264]

Even voor zij den hoek omsloegen passeerde hen een ander rijtuig,
doch geen van beiden zagen zij hoe daaruit zich plotseling een
hoofd, met een met goud gegalonneerden pet bedekt,
vooroverboog, en twee scherpe oogen hen nastaarden. Het was de
resident.

„Luit’nant-tjina, kandjeng toewan,” zeide de looper achterop.

„Wie zat naast hem?” vroeg de resident, om zich te overtuigen of hij

goed had gezien.

De looper wist het niet; hij had alleen den koetsier en de paarden
herkend, en naar iets anders hadden ook de koetsier van den
resident en de pajong-drager niet gekeken.

Piong Pan Ho was bij den majoor-Chinees geweest, dien hij niet
thuis gevonden had; daarop waren zij verder gereden, het gesprek
nog steeds loopend over het onderwerp waarmee het was
begonnen. Anneke had een oogenblik geschreid, en toen het rijtuig
stilhield voor de woning van den Chinees, nam zij zonder [265]erg zijn
uitnoodiging om even uit te stappen aan; bij de nonja zou zij haar
gelaat afwasschen. Hij liet haar voorgaan, door de binnengalerij
waar een lamp brandde, en wees haar den weg naar een eveneens
verlichte kamer, doch toen zij die binnenging bleef hij achter, haar
verzoekende zichzelf te helpen.

Daar Anneke in de kamer niemand vond, veronderstelde zij dat

Piong Pan Ho zijn „nonja” was gaan roepen. Intusschen maakte zij
gebruik van het waschgerei. Daarmee gereed, keek zij, in
afwachting, eens rond in het vertrek, dat zeker de slaapkamer moest
zijn van den luitenant, en verwonderde zich dat alles er zoo
Europeesch uitzag, ja als door een dameshand ingericht. Toen viel
het haar op dat de handdoeken en ook het beddegoed nieuw en
ongebruikt waren, en zij herinnerde zich dat haar vader eens had
verteld, dat de heer van dit huis zelf in een kamertje van de
bijgebouwen woonde. Zij vond het zonde, maar tevens heel [266]gek
waschstellen te vullen en bedden op te maken in een zoo goed als
leegstaand huis.

In de binnengalerij zat Piong Pan Ho op een bank, hevig bewogen.

Het oogenblik was dan eindelijk gekomen, waarnaar hij zoo had
verlangd, waarvoor hij zooveel had gedaan; zij was in zijn huis. Van
haar vader en stiefmoeder had hij verlof om haar te houden,
desnoods tegen haar zin. Hij moest haar door overreding trachten te
winnen, had de laatste gezegd; dat waren Europeesche meisjes
gewoon, maar aan te lang volgehouden tinka’s behoefde hij zich niet
te storen. Als zij een uur geleden hier was gekomen, zou hij zich
zonder gemoedsbezwaren aan die instructies hebben gehouden; nu
echter wist hij niet hoe hij het had; het eene oogenblik voelde hij
zijn hartstocht opvlammen en zich tot alles in staat, dan weer
ontzonk hem de moed en was het hem of hij een heiligschennis
stond te begaan enkel door haar aan te zien. [267]
„Mana nonja?” vroeg Anneke, opeens te voorschijn komende. Het
wachten had haar verveeld en de deur openend zag zij hem alleen.

„Ga even zitten,” noodde Piong Pan Ho, naast zich wijzend op de
bank en tevens zelf een heel eind opschuivend, meer dan noodig
was om plaats voor haar te maken. Toen, zijn stem zooveel mogelijk
verzachtend, begon hij haar in te lichten dat er geen nonja was, en
vervolgde onmiddellijk daarop met de verzekering dat zij daarom
niet bang behoefde te wezen. Hij was niet ruw, vooral niet tegenover
zulk een lief meisje als zij, waarmee hij diep kassian had. Zooeven
had zij verteld dat het thuis voor haar niet plezierig was; waarom
zou zij niet hier blijven en het zich zoo aangenaam maken als zij
wilde. Natuurlijk sprak hij met voorkennis van haar vader, die haar al
niet meer terug verwachtte. Hij zou haar in hooge eer houden, meer
nog dan de blanda’s gewoon waren hun vrouwen te doen; de eerste
dagen moest ze [268]hier in huis doorbrengen, terwijl hij in de
bijgebouwen verblijf hield, tot hij haar eigen huis gemeubeld had;
dan zou hij hier een feest geven, stil maar rijk, en daarop de
voornaamsten van zijn ras uitnoodigen om tevens bij hun huwelijk
tegenwoordig te zijn; daarna mocht zij verhuizen naar die andere
woning, waar zij als gebiedster zou tronen, met rijtuig, paarden en
bedienden zooveel zij wenschte, zich tooien met kleeren en
edelgesteenten naarmate zij lust had, en waar hij slechts zou komen
als zij hem riep, tot tijd en wijle zij aan hem zou gewend zijn. Hij
herhaalde het, hij was niet ruw, maar hoewel een Chinees, had hij
een goed ati; dat had haar eigen vader gezegd en daarom hen
permissie gegeven haar mee te nemen.

Bij zijn eerste woorden had Anneke een groote verontwaardiging in

zich voelen opkomen, en het „apa kwè gila?” 1 lag haar op de lippen;
doch toen zij vernam dat haar [269]vader haar aan den Chinees had
overgeleverd, beving haar een geweldige angst. Zij twijfelde er niet
aan of hij had de macht dit te doen, en dat hij het deed was om
haar te straffen voor haar houding jegens hem. O, kon zij hem maar
spreken en vergiffenis vragen!

„Ik wil naar huis,” klaagde zij opstaande, zoodra hij zweeg.

„Djangan!” riep hij uit, haar arm grijpende.

Zij droeg, naar de mode dier dagen, wijde mouwen. De hand van
den Singkeh schoof, door zijn iets te snelle beweging, hoog op in
haar mouw en zij voelde zijn knokkelige vingers met het harde
binnenvel, waarvan het eelt nog niet was afgesleten, haar arm
omspannen, terwijl hij moeite deed zich eveneens van de bank te
verheffen. Met een gil van afschuw rukte zij zich los, en eer hij er
aan dacht verdween zij door de deur, die hij vergeten had te sluiten,
het erf afsnellend en den grooten weg op. [270]

Piong Pan Ho wilde haar naloopen, doch de Europeesche schoenen,

die hij sedert kort pas droeg, belemmerden zijn gang. Op den weg
durfde hij haar niet meer volgen; en zichzelven voor een grooten
domoor uitmakende, dat hij haar had laten ontsnappen nog eer zij
bekomen was van den eersten schrik, wierp hij het ijzeren hek dat
de inrij afsloot met kracht dicht. Het zou intusschen heel wat moeite
kosten haar nu weer hier te krijgen; soedah, het was zijn eigen
schuld; morgen zou hij er over raadplegen met haar vader, die nu
zeker wel zelf zou willen spreken met hem, en anders maar weer
met haar stiefmoeder.

Na Anneke ’s vertrek had Wije eenigen tijd heen en weer geloopen,

onverstaanbaar mompelend, zijn wandeling, die hij eerst had
uitgestrekt tot den uitersten rand der galerij hoe langer hoe meer
inkortend, tot hij op het laatst, na eenig draaien voor zijn stoel, zich
daarop liet neervallen en, een half uur [271]te vroeg, met heesche
stem zijn vrouw gelastte de brandy-soda te krijgen. Zij maakte een
aanmerking, doch hij wierp haar zulk een woedenden blik toe, dat zij
zonder meer zich haastte aan zijn verlangen te voldoen.

En het drong tot haar door, hoe weinig het had gescheeld of haar
plan zou mislukt zijn. Als hij het zich zoo aantrok, als uit zijn geheele
doen bleek, mocht zij zich gelukwenschen dat de zaak achter den
rug was en onherroepelijk voltrokken. Nu kon hij een dag of wat
malen over het geval en zich boos maken, doch dat kwam terecht;
hij zou moeten eindigen met het zichzelf en des noods anderen op
te dringen als iets heel moois; ongedaan was het gelukkig niet meer
te maken.

Wije had het eerste grogje schielijk uitgedronken en dadelijk een

tweede geprepareerd, dat het eerste niet lang op zich scheen te
zullen laten wachten. Hij had een hoogroode kleur, terwijl dikke
zweetdroppels parelden op [272]zijn voorhoofd; nu en dan gleed er
een naar beneden, op zij af langs zijn neus, zoodat het leek of hij
gehuild had. Opeens loosde hij een zwaren zucht, waardoor zij
opkeek en schrok van zijn uitzicht.

„Man, wat heb je?” vroeg zij.

„We moeten weg … ver weg,” antwoordde hij met moeite de

woorden articuleerend, „we hebben ons onmogelijk gemaakt! Weet
je wat dat is?” En na een wanhopige poging om daarvan een
bepaling te geven, ging hij voort, zichzelf en haar zwartmakend,
Anneke te gelijk hoog verheffend en beklagend als hun slachtoffer.
„En als dat lieve kind nu thuis komt,” eindigde hij, „zal ze denken dat
haar vader … hm, ’n stuk in zijn kraag heeft. Maar het is niet waar;
of durf jij soms beweren dat ik dronken ben, hè? Durf jij dat, zeg?”

„Neen, o neen,” zeide zij, nu eerst ziende in welken toestand hij

verkeerde. „Zouden we niet naar bed gaan?” [273]
Hij wilde er natuurlijk niet van hooren en ging voort, met de
halsstarrigheid aan dronken menschen eigen, zich volkomen nuchter
te willen toonen, en ten bewijze daarvan nog meer te drinken. Zij
bleef bij hem, zich niet durvende verwijderen, maar walgend van
hem, vooral toen hij eindelijk in het stadium van aandoenlijkheid was
geraakt.

Tegen half elf nam zij de flesch weg, niet langer voor verzet
beducht, en bracht die naar binnen in ’t buffet. Daarmee nog bezig,
hoorde zij eensklaps iemand hard loopen langs het huis; en door het
vermoeden van de werkelijkheid gedreven, ijlde zij terug naar achter,
waar zij Anneke zag liggen aan de voeten van haar vader.

„O papa, laat mij bij u blijven,” snikte het ongelukkige meisje; „ik zal
alles doen wat u wilt; stuur me niet weg …!”

Met een theatraal gebaar strekte hij de hand uit over haar hoofd,
terwijl hij trachtte [274]van onder zijn zware oogleden zijn vrouw
smeekend aan te zien. En deze, inziende dat haar spel verloren was,
besloot met groote tegenwoordigheid van geest, onmiddellijk partij
te trekken van den toestand. Zij kwam naderbij en raakte Anneke’s
schouder aan.

Het meisje sprong op, een stap vooruit doende, terwijl haar houding
en blik herinnerden aan den dag, waarop zij nog eens zoo gestaan
had tegenover diezelfde vrouw, die toen nog mevrouw Duna heette.
Doch eer zij spreken kon wees haar stiefmoeder met de hand op
Wije.

„Zie,” zeide zij. En toen Anneke half versuft staarde op haar vader:
„Als straks de luitenant-Chinees hier komt, hangt het van mij af of je
mee moet, of hier moogt blijven. En je gaat onverbiddelijk, tenzij je
mij belooft in den vervolge een andere houding tegen mij aan te
nemen. Wil je dat?”
„Ja mevrouw,” stamelde Anneke, rillend van vrees. [275]

„Een houding zooals een meisje betaamt tegenover, haar … mama?”

„Ja mevrouw.”

„Mevrouw?”

„Mama,” zeide Anneke zacht, maar ondanks alles kostte het haar
onbeschrijfelijke moeite.

„Goed. Morgen praten we nader.”

„Ja, dat is goed,” zeide ook Wije, die nog genoeg besef over had
gehouden of weer teruggekregen om de hoofdstrekking van het
gesprokene te vatten. „Nu kan ik gaan slapen.”

En hij voegde de daad bij het woord, door zijn hoofd opzij te laten
vallen en de oogen te sluiten. Mevrouw zag op hem neer, even
nadenkend; toen vatte zij het eene eind van den stoel aan, Anneke
een wenk gevend hetzelfde te doen, en met hun beiden droegen zij
hem bij kleine eindjes tot in zijn slaapkamer.

Vreeselijk overspannen en bij ieder gerucht opschrikkend, sliep

Anneke dien nacht zoo goed als niet. Vroeg opgestaan, durfde zij
echter [276]haar kamer niet verlaten eer zij had gehoord dat haar
stiefmoeder in huis rondliep, want die moest haar beschermen tegen
den Chinees, die, nu hij gisteren avond niet was verschenen, zeker
van morgen zou opdagen. En het gevoel van haar afhankelijk te zijn,
vermeerderd met de vrees voor de komende dingen, brak en
verlamde Anneke’s haat.

Onder het ontbijt, waarbij Wije niet tegenwoordig was, sprak

mevrouw tot Anneke, haar een gedragslijn voorstellend.
Hartelijkheid verlangde ze niet, maar wel een zoodanigen omgang,
als hen in staat zou stellen desnoods tezamen in het publiek te
verschijnen, zonder dat iedereen bemerkte dat die hartelijkheid
geheel ontbrak, ja het tegenovergestelde bestond. En het meisje
stemde in alles toe, zich dwingende ook na afloop van dit gesprek,
nu en dan het woord tot haar stiefmoeder te richten.

[277]

Ben je gek? ↑
1
[Inhoud]
XI.
 DE ZEELUCHT WERKT WONDEREN.
Wije lag in zijn bed, dat hij eerst in den morgen tegen den luierstoel
had verwisseld, met pijn in ’t hoofd en in al zijn ledematen, zoowel
van de ongemakkelijke ligging, als van de werking der spiritualiën op
een aan betrekkelijke matigheid gewend gestel. Zich onmachtig
gevoelende iets uit te voeren en bevangen door een zekeren
schroom zijn dochter te gemoet te treden, bleef hij den ganschen
dag in zijn bed, en zou dit misschien den dag daarop nog hebben
volgehouden als niet zijn vrouw was binnengekomen met een
tijding, [278]die hem er uit deed springen, zich in de kleeren werken,
een kop koffie half uitdrinken en in de vóór staande dogcart
klimmen, die hem in één galop bracht naar de woning van Piong Pan
Ho.

Reeds vroeg in den morgen van den dag na Anneke’s vlucht, was er
bij den Singkeh een oppasser van het residentiekantoor gekomen,
om hem daarheen te ontbieden. En nauwelijks was hij verschenen,
of hij werd binnengelaten bij het Hoofd van Gewestelijk Bestuur.
Zonder één vraag te doen, voer de resident tegen hem uit, hem met
driftige woorden beschuldigend een Europeesch meisje bij zich te
hebben genomen. Dat kwam niet te pas; reeds hadden de
Chineezen veel te veel verbeelding, maar dit maakte de maat vol. De
regeering liet hun meer vrijheid en oefende grooter lankmoedigheid
met hen dan zij konden verdragen. Dat deed hen met den dag
brutaler worden en onbeschofter. Wat zij in [279]hun huizen
uitvoerden, in die broeinesten van zedeloosheid en kwade practijken,
viel helaas buiten zijn bereik, maar zoolang hij resident was zou hij
hen beletten publiek schandaal te maken en hun Europeesche
bijzitten in mooi verlakte rijtuigen door de stad te laten rijden.
„Het was de dochter van meneer Wije; ik heb haar enkel wat laten
rondtoeren,” verontschuldigde zich Piong Pan Ho, in angst en vreeze
over dien uitval van den hoogsten ambtenaar dien hij kende.

Doch het hielp niet. De resident wist wat „rondtoeren” beteekende in

den mond van een Chinees; hoe vuiler dingen hoe mooier woorden!
Bovendien had hij hem niet gevraagd wie het was; dat had hij zelf
gezien. In alle gevallen had Piong Pan Ho dan thuis kunnen blijven,
in plaats van naast haar te gaan zitten. Schaamde hij zich niet om
zulk een slecht voorbeeld te geven? Was hij daarom [280]luitenant
geworden? Men had die aardigheden op Soerabaja begonnen, maar
hier zouden ze niet geduld worden; als hij er nog iets van merkte
zou hij hem onmiddellijk tot ontslag voordragen. En nu kon de
luitenant het zich voor gezegd houden en inrukken.

De resident draaide zich op de hielen om, en Piong Pan Ho verliet

het kantoor. Zijn oogen stonden strak en ’t was alsof de kleuren er
van dooreengeloopen waren, scherpe rimpels trokken zich in het vel
van zijn gelaat, overigens zoo strak gespannen, dat de lippen zich
openden, als ware het te kort; toen hij het Chineesche kamp had
bereikt, zag hij er uit even als voor jaren, bij zijn aankomst aan den
kleinen Boom.

In den loop van den dag ging hij enkele malen uit, telkens een
anderen Chinees bezoekend. Het langst bleef hij bij zijn ouden baas,
Kan Liong Tjoe, die heel oud toonend, in een hoekje van zijn
binnenkamer zat te schelden [281]op de Europeanen, zoolang de zon
aan den hemel stond, en met wiens zoon Piong Pan Ho een
onderhoud had, tengevolge waarvan hij hem een pakje
overhandigde, met touw en zwart lak dichtgemaakt.

Den volgenden morgen kwamen een vijftal Chineezen, waaronder de

zoon van Kan Liong Tjoe, schijnbaar toevallig op hetzelfde uur om
Piong Pan Ho te spreken. De huisgenooten hadden zijn slaapkamer
open gevonden en meenden dat hij reeds in de vroegte was
uitgegaan. Men zou wachten en intusschen eens rondloopen in het
hoofdgebouw. Of de bediende daarvan den sleutel wist te liggen?

De man nam hen even op; het waren allen voorname Chineezen;
dus ging hij den sleutel zoeken, die niet op zijn plaats lag, maar ten
slotte in de deur van het huis bleek te zitten. En deze openende, gaf
hij een schreeuw, waarop de anderen kwamen toeloopen.

De zware marmeren tafel, die in het [282]midden van de galerij

stond, was een weinig ter zijde geschoven, de hanglamp, die zich er
vlak boven bevonden had, lag er naast op den grond en aan de
kram van de lamp hing, aan een touw, dat het verlengde van zijn als
strop om den hals geslagen staart uitmaakte, het lijk van Piong Pan
Ho.

Toen Wije kwam, was het reeds afgenomen. De zoon van Kan Liong
Tjoe, die blijkbaar de hoofdpersoon was onder de velen die zich nu
in het huis bevonden, kwam hem te gemoet en leidde hem er heen.
Wije moest zich geweld aandoen om niet zenuwachtig te worden
toen hij door de galerij liep, wetende dat hij het laatste overblijfsel
zou zien van den man aan wien hij zooveel te danken had, doch
toen hij er voor stond ging hem een rilling van afschuw door de
leden. Bij den eersten blik op dat door de worging vreeselijk
vertrokken gelaat, zag hij er in zijn gedachten een ander naast, dat
van Anneke, [283]van zijn dochter, die hij nauwelijks vier en twintig
uur geleden had willen koppelen aan dien doode, en opeens stelde
hij zich zijn gedrag van den laatsten tijd in alle naaktheid voor
oogen.

Met knikkende knieën ging hij terug, niet luisterend naar den zoon
van Kan Liong Tjoe, die tot driemaal toe zijn vraag moest herhalen,
wanneer het meneer gelegen kwam met hem de zaken van den
overledene te regelen voorzoover Wije die onder zich had.
„Vandaag niet,” antwoordde hij eindelijk. „Kom morgen.”

Op weg naar huis bleef hem het geziene machtig aandoen; het was
alsof hij de grootste schuld had aan den zelfmoord van dien man en
ieder dat op zijn gelaat kon lezen. Hadden de menschen hem
zooeven niet allen met zonderlinge, verwijtende blikken aangezien?
Ja, en dat was niet te verdragen! Daaraan moest hij zich onttrekken,
ook om der wille van [284]Anneke, wier naam weldra op ieders tong
zou zijn; hij moest weg van deze plaats, ergens heen waar niemand
hen kende, naar een plekje in het moederland waar geen Indische
menschen waren, zoo dat bestond; daar zou hij door een
onberispelijk leven zooveel mogelijk goed maken wat hier door zijn
toedoen was misdaan.

Dit voornemen eenmaal opgevat hebbende, gevoelde hij zich ten

deele verlicht en bleef het uitwerken in onderdeelen, tot de dogcart
stilhield voor zijn woning.

„Is het zoo?” vroeg zijn vrouw.

„Ja. Je hebt er toch Anneke niets van verteld?”

„Natuurlijk niet. En waarom zeggen ze dat hij het heeft gedaan?”

„Om een standje dat hij moet gekregen hebben van den resident.”

„Dus niet …?”

„Neen. Maar dat zal wel niet uitblijven, en daarom moeten we er

vandoor.” [285]

„Wat? Als je niet eens zeker weet …?”

„Sst! Kom mee,” zeide hij, de deur openend van hun slaapkamer,
daar hij Anneke van achter hoorde aankomen.
Zij bleef zich verzetten tegen zijn plan. Als het noodig was, als men
werkelijk praatte over hen in verband met Piong Pan Ho, ja, dan kon
ze er in komen, doch nu was het onzin en overijld. En wie moest hun
huizen administreeren als zij weg waren?

„Niemand,” besliste hij. „Ik heb het nu te druk, daar morgen iemand
de administratie van Piong Pan Ho komt overnemen. Als dat achter
den rug is, zal ik werk maken van de opruiming van alles wat we
hier hebben. Ik wil niets overhouden dat ons aan Indië bindt en te
eeniger tijd mocht kunnen dwingen tot terugkeer.”

„Verkoopen?” riep zij uit. „De huizen verkoopen? Nooit! Dat doe ik
niet; dan blijf ik. Ga jij dan maar alleen.” [286]

Wije stond gedurende enkele seconden roerloos. Ze was er toe in

staat, waarachtig! En hem een scène te bezorgen als die waarvan
Duna de dupe was geweest. Een ongekende woede bezielde hem.
Haar met de eene hand bij den schouder vattend, greep hij met de
andere de rottan die als beddeklopper dienst deed en op de
afgehaalde matras lag. De geest van Piong Pan Ho was in hem
gevaren!

„Niet slaan! O, ik zal het doen,” riep zij, voor het eerst van haar
leven bukkend voor den wil van een man.

De zoon van Kan Liong Tjoe kwam. Wije zag er geen bezwaar in
hem alles over te geven, aangezien hij geen stukken van waarde of
geld onder zich had, maar kon toch de vraag niet weerhouden of de
jonge man eenig erfgenaam was.

„Ik en nog een paar anderen,” was het antwoord. „Wij behooren tot
zijn familie.”