0% found this document useful (0 votes)
13 views40 pages

Unit 13

Uploaded by

rnafiur95
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
0% found this document useful (0 votes)
13 views40 pages

Unit 13

Uploaded by

rnafiur95
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
You are on page 1/ 40

w·KvYwgwZ

BDwbU
Trigonometry 13
f~wgKv
w·KvYwgwZ kãwU G‡m‡Q MÖxK kã Trigronmentro †_‡K| Trigonon k‡ãi A_© wZbwU †KvY hv wÎfzR Ges
metron k‡ãi A_© cwigvc| A_©vr w·KvYwgwZ A_© wÎfz‡Ri cwigvc| MwY‡Zi †h kvLvq wZbwU †KvY I wZbwU evûi
cwigvc Ges Z`m¤úK©xq welq Av‡jvwPZ nq Zv‡K w·KvYwgwZ ejv nq| AwZ cÖvPxb Kv‡j w·KvYwgwZi cwiwa
ïaygvÎ wÎfz‡Ri †KvY, evû I †ÿÎdj wbY©‡qi g‡a¨ mxgve× wQj| eZ©gv‡b MwY‡Zi †h †Kvb kvLvq wkÿvjv‡fi Rb¨
w·KvYwgwZi Ávb GKvšÍ Acwinvh©| w·KvYwgwZ `yBwU kvLvq wef³| mgZj w·KvYwgwZ (Plane Trigonmetry)
Ges †MvjKxq w·KvYwgwZ (Spherical Trigonemetry)| Avgv‡`i Av‡jvPbv ïaygvÎ mgZj w·KvYwgwZ‡Z
mxgve× _vK‡e|

BDwb‡Ui D‡Ïk¨
GB BDwbU †k‡l Avcwb ˗
 w·KvYwgwZK †KvY m¤ú‡K© ej‡Z cvi‡eb,
 w·KvYwgwZK †Kv‡Yi wewfbœ cwigvc Ki‡Z cvi‡eb,
 m~²‡Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ wbY©q Ki‡Z cvi‡eb,
 mshy³ †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ wbY©q Ki‡Z cvi‡eb,
 wewfbœ mgm¨vi mgvavb Ki‡Z cvi‡eb|

BDwbU mgvwßi mgq BDwbU mgvwßi m‡ev©”P mgq 10 w`b

GB BDwb‡Ui cvVmg~n
cvV 13.1: R¨vwgwZK †KvY I w·KvYwgwZK †KvY
cvV 13.2: †KvY cwigv‡ci GKK
cvV 13.3: †KvY cwigv‡ci wewfbœ cÖwZÁvmg~n
cvV 13.4: †KvY cwigv‡ci wewfbœ GK‡Ki g‡a¨ m¤úK©
cvV 13.5: w·KvYwgwZK AbycvZmg~n
cvV 13.6: w·KvYwgwZK AbycvZ¸‡jvi cvi¯úwiK m¤úK©
cvV 13.7: w·KvYwgwZK Abycv‡Zi aªæeZv I mxgve×Zv
cvV 13.8: w·KvYwgwZK AbycvZ: mgm¨v I mgvavb
cvV 13.9: wba©vwiZ †Kv‡Yi w·KvYwgwZK Abycv‡Zi gvb
cvV 13.10: mshy³ †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ
cvV 13.11: mshy³ †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ: mgm¨v I mgvavb
I‡cb ¯‹zj GmGmwm †cÖvMÖvg

cvV 13.1 R¨vwgwZK †KvY I w·KvYwgwZK †KvY

cvVwfwËK D‡Ïk¨
GB cvV †k‡l Avcwb˗
 R¨vwgwZK I w·KvYwgwZK †KvY eY©bv Ki‡Z cvi‡eb,
 abvZ¥K †KvY I FYvZ¥K †Kv‡Yi msÁv ej‡Z cvi‡eb,
 †PŠKY ev PZzf©vM e¨vL¨v Ki‡Z cvi‡eb,
 w·KvYwgwZK †Kv‡Yi Ae¯’vb †Kvb PZzf©v‡M _vK‡e Zv e¨vL¨v Ki‡Z cvi‡eb|

g~L¨ kã R¨vwgwZK †KvY, w·KvYwgwZK †KvY, abvZ¥K, FYvZ¥K, †PŠKY ev PZyf©vM

g~jcvV˗
R¨vwgwZK †KvY: R¨vwgwZ‡Z mvaviYZ `yBwU iwk¥i wgj‡b †KvY Drcbœ nq Ges †Kv‡Yi cwigvY 0o n‡Z 360o Gi
g‡a¨ wmgve× _v‡K Ges Zv memgqB abvZ¥K nq, KLbI FYvZ¥K nq bv|
w·KvYwgwZK †KvY: w·KvYwgwZ‡Z GKwU N~Y©vqgvb iwk¥ Aci GKwU w¯’i
iwk¥i †cÖwÿ‡Z Ny‡i wbw`©ó Ae¯’v‡b Avm‡Z †h cwigvY AvewZ©Z nq, ZvB Y
B
H iwk¥ Øviv m„ó †Kv‡Yi cwigvc| A
g‡b Kiæb XOX Ges YOY `yBwU w¯’i iwk¥ j¤^fv‡e Aew¯’Z| GLb hw`
GKwU N~Y©vqgvb iwk¥ Avw` Ae¯’&vb OX n‡Z Nwoi KuvUvi wecixZ w`‡K
N~Y©b ïiæ K‡i OA Ae¯’v‡b G‡m w¯’i nq Zvn‡j w·KvYwgwZK ‡Kv‡Yi X O X
mÁvbymv‡i N~Y©vqgvb iwk¥ Øviv m„ó †Kv‡Yi cwigvY XOA| GLb hw`
GB iwk¥wU GKB w`‡K Nyi‡Z Nyi‡Z Avw` Ae¯’vb OX cvi n‡q OB
C
Ae¯’v‡b G‡m w¯’i nq Zvn‡j m„ó †Kv‡Yi cwigvY n‡e XOB Ges Zv
Y
Pvi mg‡KvY A‡c¶v e„nËi| Avevi hw` N~Y©vqgvb iwk¥wU Nwoi KuvUv
†hw`‡K Ny‡i Avw` Ae¯’vb n‡Z †mw`‡K Ny‡i OC Ae¯’v‡b G‡m w¯’i nq Zvn‡j m„ó †Kv‡Yi cwigvY n‡e XOC|
wbw`©ó cwigvY †KvY wPwýZ Kivi ci N~Y©vqgvb †iLvwU †h cÖvšÍ Ae¯’v‡b Ae¯’vb K‡i †mB cÖvšÍ Ae¯’vb‡K cÖvwšÍK †iLv
ev e¨vmva© †f±i (Radius Vector) ejv nq| w·KvYwgwZK †KvY¸‡jv‡K mvaviYZ A, B, C,  (Avjdv), 
(weUv),  (Mvgv),  (w_Uv) BZ¨vw` A¶i Øviv m~wPZ Kiv nq|
abvZ¥K I FYvZ¥K †KvY:
Dc‡iv³ Av‡jvPbvq Avgiv OA iwk¥ Ges OB iwk¥‡K Nwoi KuvUv †hw`‡K N~‡i Zvi wecixZ w`‡K N~i‡Z †`‡LwQ
Ges OC iwk¥‡K Nwoi KuvUv †hw`‡K N~‡i †mw`‡K N~i‡Z †`‡LwQ| myZivs †Kv‡bv iwk¥‡K Nwoi KuvUvi wecixZ w`‡K
(Anticlockwise) N~iv‡j Drcbœ †KvY‡K abvZ¥K (Positive) †KvY ejv nq Ges †Kv‡bv iwk¥‡K Nwoi KuvUvi w`‡K
(Clockwise) N~iv‡j Drcbœ †KvY‡K FYvZ¥K (Negative) †KvY ejv nq| myZivs w·KvYwgwZK †Kv‡Yi cwigvY 00
n‡Z ïiæ K‡i †h †Kvb gv‡bi n‡Z cv‡i Ges Zv abvZ¥K I FYvZ¥K †h‡Kvb gv‡bi n‡Z cv‡i| Z‡e R¨vwgwZK
†Kv‡Yi cwigvc ïay abvZ¥K, KLbI FYvZ¥K nq bv| w·KvYwgwZK †Kv‡Yi cwigvc Rvb‡Z n‡j †PŠKY ev PZzf©vM
m¤ú‡K© Rvb‡Z n‡e|

222 evsjv‡`k Db¥y³ wek¦we`¨vjq


D”PZi MwYZ BDwbU 13

†PŠKY ev PZzf©vM (Quadrant): wPÎ j¶ Ki‡j †`Lv hv‡e, j¤^fv‡e


`Ûvqgvb XOX Ges YOY mij‡iLv `yBwU mgZj †¶ÎwU‡K PviwU As‡k Y
wef³ K‡i‡Q| GB PviwU As‡ki cÖ‡Z¨KwU‡K †PŠKY ev PZzf©vM (Quadrant)
e‡j| wP‡Î XOY, YOX, XOY I YOX Ask‡K h_vμ‡g cÖ_g, wØZxq, 2q ‡PŠKY 1g ‡PŠKY
Z…Zxq I PZz_© †PŠKY ejv nq| w·KvYwgwZK †Kv‡Yi cwigvY hvB †nvK bv †Kb
Zv †h‡Kvb GKwU †PŠK‡Yi g‡a¨ Ae¯’vb Ki‡e| cÖwZ †PŠK‡Y †Kv‡Yi cwigvY X O X
900 |
3q ‡PŠKY 4_© ‡PŠKY
ZvB, Dc‡ii Av‡jvPbv †_‡K ejv hvq GKwU abvZ¥K †Kv‡Yi cwigvc 90°
A‡c¶v Kg n‡j 1g PZzf©v‡M _vK‡e| Avevi 360°I 450° g‡a¨ _vK‡jI Y
†KvYwU 1g PZzf©v‡MB _vK‡e| GKBfv‡e †Kv‡bv abvZ¥K †Kv‡Yi gvb 90°†_‡K
180° Gi g‡a¨ _vK‡j 2q PZzf©v‡M, 180° I 270°g‡a¨ _vK‡j †KvYwU 3q PZzf©v‡M, Ges 270°I 360°Gi
g‡a¨ _vK‡j 4_© PZzf©v‡M _vK‡e| Abyiƒcfv‡e GKwU FYvZ¥K †Kv‡Yi cwigvc −90°†_‡K 0 g‡a¨ _vK‡j 4_©
PZzf©v‡M, 180°†_‡K 90°Gi g‡a¨ 3q PZzf©v‡M, 270°†_‡K 180°Gi g‡a¨ 2q PZzf©v‡M I 360°
†_‡K 270°Gi g‡a¨ _vK‡j 1g PZzf©v‡M _vK‡e| 0° I 360° ev Gi †h‡Kv‡bv c~Y©mvswL¨K ¸wYZK XOX
†iLvi Ges 90°I 270°G‡`i †h‡Kv‡bv c~Y©mvswL¨K ¸wYZK YOY †iLvi Dci Ae¯’vb Ki‡e|
GLb Avmyb Avgiv D`vni‡Yi gva¨‡g eyS‡Z †Póv Kwi w·KvYwgwZK †KvY wKfv‡e †Kvb& †PŠK‡Y Ae¯’vb K‡i|
D`vniY 1: 280 †KvY †Kvb& †PŠK‡Y Ae¯’vb K‡i? Y
mgvavb: 280 †KvYwU PZz_© †PŠK‡Y Ae¯’vb Ki‡e|
†h‡nZz 280 = 3×90+10 280o
e¨vL¨: †h‡nZz 280 †KvYwU abvZ¥K| AZGe †KvYwU Drcbœ n‡e †KvY X X
m„wóKvix N~Y©vqgvb iwk¥wU Nwoi KvUvi wecixZ w`‡K N~Y©‡bi d‡j| GLv‡b O
N~Y©vqgvb †iLvwU Nwoi KvUvi wecixZ w`‡K Nyi‡Z Nyi‡Z wZbwU †PŠK‡Y 270 A
AwZμg K‡i Ges Aewkó 10 Ny‡i 4_© †PŠK‡Y OA Ae¯’v‡b _vK‡e| myZivs Y
280 †KvYwU 4_© †PŠK‡Y Ae¯’vb Ki‡e|
D`vniY 2: 280 †KvYwU †Kvb& †PŠK‡Y Ae¯’vb Ki‡e| Y A
mgvavb: †h‡nZz 280 = (3×90+10)
 280 †KvYwU 1g †PŠK‡Y Ae¯’vY Ki‡e| 280o
e¨vL¨v: †h‡nZz 280 †KvbwU FYvZ¥K| AZGe †KvbwU Drcbœ n‡e †KvY X X
O
m„wóKvix N~Y©vqgvb iwk¥wU Nwoi KuvUvi w`‡K NyY©‡bi d‡j| GLv‡b N~Y©vqgvb
iwk¥wU Avw` Ae¯’vb OX n‡Z Nwoi KuvUv †hw`‡K †Nv‡i †mw`‡K Nyi‡Z Nyi‡Z
wZbwU †PŠK‡Y 270 AwZμg Kivi ci Aewkó 10 AwZμg K‡i 1g †PŠK‡Y Y
OA Ae¯’v‡b _vK‡e| myZivs 280 †KvYwU 1g †PŠK‡Y Ae¯’vb Ki‡e|

mvims‡ÿc˗
 R¨vwgwZ‡Z mvaviYZ `yBwU iwk¥i wgj‡b †KvY Drcbœ nq Ges †Kv‡Yi cwigvY 0o n‡Z 360o Gi g‡a¨
wmgve× _v‡K Ges Zv memgqB abvZ¥K nq, KLbI FYvZ¥K nq bv|
 w·KvYwgwZ‡Z GKwU N~Y©vqgvb iwk¥ Aci GKwU w¯’i iwk¥i †cÖwÿ‡Z Ny‡i wbw`©ó Ae¯’v‡b Avm‡Z †h cwigvY
AvewZ©Z nq, ZvB H iwk¥ Øviv m„ó †Kv‡Yi cwigvc|

w·KvYwgwZ 223
I‡cb ¯‹zj GmGmwm †cÖvMÖvg

 †Kv‡bv iwk¥‡K Nwoi KuvUvi wecixZ w`‡K N~iv‡j Drcbœ †KvY‡K abvZ¥K †KvY ejv nq Ges †Kv‡bv iwk¥‡K
Nwoi KuvUvi w`‡K N~iv‡j Drcbœ †KvY‡K FYvZ¥K †KvY ejv nq|

cv‡VvËi g~j¨vqb 13.1˗

1. wb‡¤œ DwjøwLZ †KvY¸‡jv †Kvb& PZzf©v‡M Ae¯’vb Ki‡e wbY©q Kiæb|


(i) 440o (ii) 530o (iii) ˗515o (iv) 740o

cvV 13.2 †KvY cwigv‡ci GKK

cvVwfwËK D‡Ïk¨
GB cvV †k‡l Avcwb˗
 †KvY cwigv‡ci wewfbœ c×wZ¸‡jv eY©bv I e¨vL¨v Ki‡Z cvi‡eb|

g~L¨ kã lvUg~jK, kZg~jK, e„Ëxq, wWwMÖ, †MÖW, †iwWqvb

g~jcvV˗
w·KvYwgwZK †Kv‡Yi cwigvc
msÁvbymv‡i mg‡Kv‡Yi cwigvY nj w¯’i ev aªæe (Constant) mg‡KvY‡K g~j GKK a‡i w·KvYwgwZK †KvY cwigv‡ci
Rb¨ wZb cÖKvi c×wZ e¨envi Kiv nq| GB c×wZ¸‡jv njÑ
(i) lvUg~jK c×wZ (Sexagesimal System)
(ii) kZg~jK c×wZ (Centesimal System)
(iii) e„Ëxq c×wZ (Circular System)
(i) lvUg~jK c×wZ: lvUg~jK c×wZ‡Z mg‡KvY‡K †KvY cwigv‡ci GKK aiv nq| GB c×wZ‡Z GK mg‡KvY‡K ev
900 †KvY‡K mgvb 90 fv‡M fvM K‡i cÖwZwU fvM‡K GK wWMÖx ejv nq|
GK wWwMÖ‡K mgvb 60 fvM K‡i cÖwZfvM‡K GK wgwbU (1=One Minute) Ges GK wgwbU‡K mgvb 60 fvM K‡i
cÖwZ fvM‡K GK †m‡KÛ (1= One Second) aiv nq|
cÖwZwU wWwMÖ‡K 60 wgwb‡U Ges cÖwZwU wgwbU‡K 60 †m‡K‡Û fvM Kiv nq| A_©vr
1 mg‡KvY = 90 (beŸB wWMÖx)
1 = 60' (lvU wgwbU)
1' = 60" (lvU †m‡KÛ)
¶z`ªZg fvM¸‡jv 60 e‡j Gi bvgKiY n‡q‡Q lvUg~jK †KvY cwigv‡ci GB c×wZ‡K mvaviY (Common) ev e„wUk
(British) c×wZI ejv nq|
(ii) kZg~jK c×wZ: GB c×wZ‡Z GK mg‡KvY‡K mgvb 100 fv‡M fvM K‡i cÖwZwU fvM‡K †MÖW ejv nq| cÖwZwU
†MÖW‡K GK kZg~jK wgwbU Ges cÖwZwU GK kZg~jK wgwbU‡K GKkZg~jK †m‡KÛ fvM Kiv nq| A_©vr
1 mg‡KvY = 100g (GKkZ †MÖW)
1 = 100 (GKkZ kZg~jK wgwbU)

224 evsjv‡`k Db¥y³ wek¦we`¨vjq


D”PZi MwYZ BDwbU 13

1 = 100 (GKkZ kZg~jK †m‡KÛ)


¶z`ªZg fvM¸‡jv 100 e‡j Gi bvgKiY n‡q‡Q kZg~jK| GB c×wZ‡K divwm c×wZI e‡j|
(iii) e„Ëxq c×wZ: GB c×wZ‡Z g~j GKK nj †iwWqvb (Radian)| G‡K 1c wPý Øviv cÖKvk Kiv nq|
†h †Kvb e„‡Ëi e¨vmv‡a©i mgvb e„ËPvc H e„‡Ëi †K‡›`ª †h †KvY Drcbœ K‡i Zv‡K ejv nq GK †iwWqvb †KvY|
†iwWqvb GKwU w¯’i (Constant) †KvY| Q
wP‡Î PQR e„‡Ëi †K›`ª O e„‡Ëi e¨vmva© OP = r Ges e¨vmv‡a©i mgvb Pvc PQ| PQ Pvc
R O P
†K›`ª O †Z ∠POQ Drcbœ K‡i‡Q| D³ †Kv‡Yi cwigvYB GK †iwWqvb| A_©vr ∠POQ r
GK †iwWqvb|

mvims‡ÿc-
 lvUg~jK c×wZ‡Z mg‡KvY‡K †KvY cwigv‡ci GKK aiv nq| mg‡KvY‡K ev 900 †KvY‡K mgvb 90 fv‡M
fvM K‡i cÖwZwU fvM‡K GK wWMÖx ejv nq|
 GB c×wZ‡Z GK mg‡KvY‡K mgvb 100 fv‡M fvM K‡i cÖwZwU fvM‡K †MÖW ejv nq|
 GB c×wZ‡Z g~j GKK nj †iwWqvb (Radian)| G‡K 1c wPý Øviv cÖKvk Kiv nq|
 †h †Kvb e„‡Ëi e¨vmv‡a©i mgvb e„ËPvc H e„‡Ëi †K‡›`ª †h †KvY Drcbœ K‡i Zv‡K ejv nq GK †iwWqvb
†KvY| †iwWqvb GKwU w¯’i (Constant) †KvY|

cv‡VvËi g~j¨vqb 13.2-

1. †KvY cwigv‡ci wewfbœ c×wZ¸‡jv eY©bv I e¨vL¨v Kiæb|

cvV 13.3 †KvY cwigv‡ci wewfbœ cÖwZÁvmg~n

cvVwfwËK D‡Ïk¨
GB cvV †k‡l Avcwb˗
 †Kv‡Yi wWMÖx cwigvc I †iwWqvb cwigv‡ci m¤úK© wbY©‡qi Rb¨ wb‡¤œv³ cÖwZÁvmg~n eY©bv I e¨vL¨v
Ki‡Z cvi‡eb|

g~L¨ kã e„Ë, cwiwa, e¨vm AbycvZ

g~jcvV˗
†Kv‡Yi wWMÖx cwigvc I †iwWqvb cwigv‡ci m¤úK© wbY©‡qi Rb¨ wb‡¤œv³ cÖwZÁvmg~n Ges †Kv‡Yi e„Ëxq cwigvc
m¤ú‡K© Rvbv cÖ‡qvRb|
cÖwZÁv 1: †h †Kvb `yBwU e„‡Ëi ¯^˗¯^ cwiwa I e¨v‡mi AbycvZ mgvb|
cÖgvY: g‡b Kiæb O `yBwU e„‡Ëi mvaviY †K›`ª| eo e„ËwU‡Z n msL¨v mgvb evû A
O A
wewkó ABCD ... eûfzR AsKb Kiæb| OA, OB, OC, OD .... †hvM Kiæb| GB
†iLv¸wj †QvU e„ËwU‡K A', B', C', D', ....we›`y‡Z †Q` K‡i| GLb A'B', B'C', B
B
D C
C
w·KvYwgwZ 225
I‡cb ¯‹zj GmGmwm †cÖvMÖvg

C'D', ..... †hvM Kiæb| Zvn‡j A'B'C'D' .... †ÿÎwU †QvU e„‡Ë AšÍwj©wLZ n˗msL¨K mgvb evû wewkó eûfzR n‡e|
GLb OA = OB (eo e„‡Ëi `yBwU e¨vmva©)
Ges OA = OB ( †QvU e„‡Ëi `yBwU e¨vmva©)
OA OB
myZivs  ,
OA OB
AZGe, AOB, OAB Ges OAB Gi mvaviY †KvY
AZGe, OAB Ges OAB m`„k‡KvYx wÎfzR|
AB OA
 
AB OA
n. AB OA
ev, 
n. AB OA
n. AB n. AB
ev, 
OA OA
eo e„‡Ëi AšÍwj©wLZ eûfz‡Ri cwimxgv †QvU e„‡Ëi AšÍwj©wLZ eûfz‡Ri cwimxgv
A_©vr eo e„‡Ëi e¨vmva© = †QvU e„‡Ëi e¨vmva© ........................(i)
GLb eûfz‡Ri evû msL¨v n hZ †ekx n‡e AB, AB ......... Ges Ab¨vb¨ evû¸wji ˆ`N©¨ ZZ †QvU n‡e| hw` n
......... Gi gvb Amxg nq Zvn‡j Dfq eûfz‡R evû¸wj e„‡Ëi cwiwai mv‡_ cÖvq wg‡k _v‡K|
myZivs (i) bs mgxKiY wbgœiƒc AvKvi aviY Ki‡e,
eo e„‡Ëi cwiwa †QvU e„‡Ëi cwiwa
=
eo e„‡Ëi e¨vmva© †QvU e„‡Ëi e¨vmva©
eo e„‡Ëi cwiwa †QvU e„‡Ëi cwiwa
ev, eo e„‡Ëi e¨vm = †QvU e„‡Ëi e¨vm ........................................... (ii)
Gfv‡e †h †Kvb msjMœ e„Ë AsKb K‡i (ii) bs mgxKi‡Yi mZ¨Zv cÖgvY Kiv hvq|
myZivs †h †Kvb `yBwU e„‡Ëi ¯^˗¯^ cwiwa I e¨v‡mi AbycvZ mgvb|
gšÍe¨ 1: †h‡Kv‡bv e„‡Ëi cwiwa I e¨v‡mi AbycvZ memgq mgvb I GKB aªæe msL¨v|
†h †Kv‡bv e„‡Ëi cwiwa
†mB e„‡Ëi e¨vm = aªæe msL¨v
G aªæe msL¨vwU‡K wMÖK eY© π (cvB) Øviv cÖKvk Kiv nq| π GKwU Ag~j` msL¨v Ges `kwg‡K cÖKvk Ki‡j GwU
GKwU AšÍnxb A‡cŠbtcywbK msL¨v (π  3⋅1415926535897932........) |
gšÍe¨ 2: mvaviYZ Pvi `kwgK ¯’vb ch©šÍ π Gi Avmbœ gvb π = 3⋅1416 e¨envi Kiv nq| Kw¤úDUv‡ii mvnv‡h¨ π Gi
gvb mnmª j¶vwaK `kwgK ¯’vb ch©šÍ wbY©xZ n‡q‡Q| †h‡nZz π Gi Avmbœ gvb e¨envi Kiv nq †m‡nZz DËiI n‡e
Avmbœ| ZvB Dˇii cv‡k ÔcÖvqÕ †jLv Aek¨ KZ©e¨| cieZ©x mg¯Í Kv‡R Ab¨ †Kv‡bviƒc ejv bv _vK‡j Pvi `kwgK
¯’vb ch©š— π Gi Avmbœ gvb 3⋅1416 e¨envi Kiv n‡e|
Amywm×všÍ: e„‡Ëi e¨vmva© ÔrÕ n‡j, cwiwa n‡e 2πr |
cwiwa
†Kvb e„‡Ëi e¨vmva©‡K r Ges d aiv n‡j (ii) bs m~Î Abymv‡i, d 
ev, cwiwa = d = 2r = 2r
 e„‡Ëi cwiwa = 2r
cÖwZÁv 2: e„‡Ëi †Kv‡bv Pvc Øviv Drcbœ †K›`ª¯’ †KvY H e„ËPv‡ci mgvbycvwZK|

226 evsjv‡`k Db¥y³ wek¦we`¨vjq


D”PZi MwYZ BDwbU 13

cÖgvY: g‡b Kiæb, PQR e„‡Ëi †K›`ª O Ges e¨vmva© OP | Q e„‡Ëi Dci Ab¨ GKwU we›`y| d‡j QP e„‡Ëi GKwU
Pvc Ges ∠POQ e„‡Ëi GKwU †K›`ª¯’ †KvY| Q

Zvn‡j, †K›`ª¯’ ∠POQ, Pvc QP. Gi mgvbycvwZK n‡e|


R
O P
A_©vr, †K›`ª¯’ ∠POQ ∞ Pvc QP | r

cÖwZÁv 3: †iwWqvb †KvY GKwU aªæe †KvY|


cÖgvY: g‡b Kiæb O †K›`ª wewkó GKwU e„‡Ëi e¨vmva© r| GLb e„‡Ëi e¨vmv‡a©i mgvb K‡i e„‡Ëi cwiwa n‡Z AB
e„ËPvc A¼b Kiæb| OA, OB †hvM Kiæb| Zvn‡j mÁvbymv‡i AOB = 1C | GLb OA mij‡iLvi Dci OC
1 r
j¤^ A¼b Kiæb| Zvn‡j AOC = GK mg‡KvY Ges e„ËPvc AC = e„‡Ëi cwiwai GK PZz_©vsk =  2r =
4 2
Agiv Rvwb e„ËPvc Øviv m„ó †K›`ª¯’ †KvY e„ËPvcwUi mgvbycvwZK| C
AOB AOC B
AZGe =
e„ËPvc AB e„ËPvc AC
AOB e„ËPvc AB O A
ev,  r
AOC e„ËPvc AC
1c r
ev, GK mg‡KvY 
r
2
2
ev, 1c =  GK mg‡KvY

†h‡nZz  Ges mg‡Kv‡Yi gvb aªæe, AZGe †iwWqvb GKwU aªæe †KvY|
†Kv‡Yi e„Ëxq cwigvc
e„Ëxq GKK A_©vr †iwWqvb GK‡K †Kv‡bv †Kv‡Yi cwigvc Zvi e„Ëxq cwigvc (Circular Measure) ejv nq|
cÖwZÁv 4: e„‡Ëi †h †Kvb Pvc I Zvi e¨vmv‡a©i AbycvZ H e„‡Ëi †K‡›`ª †mB Pvc Øviv Drcbœ †Kv‡Yi mgvb|
cÖgvY: g‡b Kiæb, POQ GKwU wbw`©ó †KvY| O †K †K›`ª K‡i r Gi mgvb e¨vmva© wb‡q GKwU e„Ë AsKb Kiæb hv
OP Ges OQ †K h_vμ‡g A I B we›`y‡Z †Q` K‡i| GLb e„‡Ëi e¨vmv‡a©i mgvb GKwU e„ËPvc AC wbb| Zvn‡j,
Pvc AC = e¨vmva© OA Ges AOC = GK †iwWqvb| Q
Avgiv Rvwb, GKwU e„ËPvc Øviv m„ó †K›`ª¯’ †KvY †mB e„ËPvcwUi mgvbycvwZK| B C
AOB AOC
myZivs Pvc AB = Pvc AC
AOB Pvc O P
ev, AOC = Pvc AC r A

AOB Pvc
ev, GK †iwWqvb = r
Pvc
ev, AOB = r × GK †iwWqvb
s
ev, AOB = r †iwWqvb, †hLv‡b Pvc AOB = s
myZivs e„‡Ëi †h †Kvb Pvc I Zvi e¨vmv‡a©i AbycvZ H e„‡Ëi †K‡›`ª †mB Pvc Øviv Drcbœ †Kv‡Yi mgvb|
GLb AOB Gi e„Ëxq cwigvc  †iwWqvb n‡j Zv‡K AOB = †iwWqvb AvKv‡i wjLv hvq|

w·KvYwgwZ 227
I‡cb ¯‹zj GmGmwm †cÖvMÖvg

s
Zvn‡j AOB = r †iwWqvb
s
ev, †iwWqvb = r †iwWqvb
s
ev,  = r
s  r

mvims‡ÿc-
 †h‡Kv‡bv e„‡Ëi cwiwa I e¨v‡mi AbycvZ memgq mgvb I GKB aªæe msL¨v| G aªæe msL¨vwU‡K wMÖK eY© π
(cvB) Øviv cÖKvk Kiv nq|
 mvaviYZ Pvi `kwgK ¯’vb ch©šÍ π Gi Avmbœ gvb π = 3⋅1416 e¨envi Kiv nq|
 e„‡Ëi †Kv‡bv Pvc Øviv Drcbœ †K›`ª¯’ †KvY H e„ËPv‡ci mgvbycvwZK|
 †iwWqvb †KvY GKwU aªæe †KvY|
 e„‡Ëi †h †Kvb Pvc I Zvi e¨vmv‡a©i AbycvZ H e„‡Ëi †K‡›`ª †mB Pvc Øviv Drcbœ †Kv‡Yi mgvb|
 e„‡Ëi †h †Kvb Pvc s, Zvi e¨vmva© Ges r H e„‡Ëi †K‡›`ª †mB Pvc Øviv Drcbœ †KvY  n‡j s  r |

cv‡VvËi g~j¨vqb 13.3-

1. cÖgvY Kiæb, †iwWqvb GKwU aªæe †KvY|


s
2. cÖgvY Kiæb  = r ,†hLv‡b s = e„‡Ëi Pvc Ges r = e„‡Ëi e¨vmva©|

cvV 13.4 †KvY cwigv‡ci wewfbœ GK‡Ki g‡a¨ m¤úK©

cvVwfwËK D‡Ïk¨
GB cvV †k‡l Avcwb-
 †KvY cwigv‡ci wewfbœ GK‡Ki g‡a¨ m¤úK© wbY©q Ki‡Z cvi‡eb,
 m¤úK©¸‡jvi mvnv‡h¨ mgm¨v mgvavb Ki‡Z cvi‡eb|

g~jcvV-
†KvY cwigv‡ci wewfbœ GK‡Ki g‡a¨ m¤úK©:
(K) lvUg~jK I kZg~jK GK‡Ki g‡a¨ m¤úK©
lvUg~jK c×wZ‡Z 1 mg‡KvY = 90Ges kZg~jK c×wZ‡Z 1 mg‡KvY = 100g
myZivs 90 = 100g  90 = 100g  9 = 10g  1 = 10g
g
10
 =  9  = 1.11g (cÖvq)
 
Avevi, 10g =9

228 evsjv‡`k Db¥y³ wek¦we`¨vjq


D”PZi MwYZ BDwbU 13

9
1g = = 0.9 (cÖvq)
10
(L) lvUg~jK I e„Ëxq GK‡Ki g‡a¨ m¤úK©
cÖwZÁv 3˗Gi †iwWqvb †Kv‡Yi eY©bvq Avgiv cvB,
2
1 †iwWqvb = mg‡KvY

2 2 
myZivs 1c =  mg‡KvY  1c =  × 1c = 

1c = = 5717'44.8"
3.1416
 3.1416
Avevi, 1 =  †iwWqvb  1 = †iwWqvb = 0.0174533 †iwWqvb
180
wKš‘ Aci `yBwU c×wZ Abymv‡i
2 mg‡KvY = 180 = 200g
2 mg‡KvY = 180 = 200g= c
c
1 mg‡KvY = 90 = 100g=

(M) g‡b Kiæb, GKwU wbw`©ó †Kv‡Yi cwigvY‡K lvUg~jK kZg~jK I e„Ëxq c×wZ‡Z h_vμ‡g D wWMÖx, G †MÖW Ges
R †iwWqvb wb‡`©k Kiv nj| Zvn‡j,
 
180 =  †iwWqvb  1 = †iwWqvb  D =  × D †iwWqvb


Avevi †h‡nZz 200g =  †iwWqvb  Gg =  × G †iwWqvb
D G
myZivs =  =  = R
D G R
 = =
 
Dc‡iv³ Av‡jvPbv †_‡K eûj e¨eüZ †KvYmg~‡ni wWwMÖ I †iwWqv‡bi m¤úK© †`Iqv n‡jv:
c c c
(i) 1 = (ii) 30 = × 30 =
  
c c c c
(iii) 45 = × 45 = (iv) 60 = × 60 =
   
c c c
(v) 90 = × 90 = (vi) 180 = × 180 = c
  
c
(vii) 360 = × 360 = 2c

e¨envwiK †¶‡Î †iwWqvb cÖZxK (c) mvaviYZ wjLv nq bv| †iwWqvb cÖZxK Dn¨ †i‡L m¤úK©¸wj‡K Avgiv
wbgœwjwLZfv‡e co‡ev|
    
1 = , 30 = , 45 = , 60 = , 90 = , 180 = 360 = 2 BZ¨vw`|
    

D`vniY 1: 2015'30" †K †iwWqv‡b cÖKvk Kiæb|


30 1
mgvavb: 30" = 60 '= 2 '

w·KvYwgwZ 229
I‡cb ¯‹zj GmGmwm †cÖvMÖvg

1 31 31  31   31 
 15'30" = 152 ' = 2 ' = 2 ' =2×60 = 120
   
 
31 2431 2431 2431 c
AZGe 2015'30" = 20120 =  120  = 120×90 mg‡KvY = 10800 × 
   
2431
= 21600 × c = 0.116 c (cÖvq)

D`vniY 2: 20g25'20" †K lvUg~jK c×wZ‡Z cÖKvk Kiæb|


mgvavb: 20g25'20" = 20g+0.25g +0.0020g =20.252 g = 20.252 × 100 mg‡KvY
= 0.20252 mg‡KvY = 90 × 0.20252 = 18.2258 = 18 (60 × 0.2268)'
= 1813.608' = 1813' (60×0.608)" = 1813' 36.48"
D`vniY 3: †Kvb wÎfz‡Ri †KvY¸wji AbycvZ 3:4:5| †KvY¸wj‡K wWMÖx I †iwWqv‡b cÖKvk Kiæb|
mgvavb: aiæb, GKwU †Kv‡Yi cwigvY = 3x
AZGe, kZ©g‡Z wÎfz‡Ri Aci †KvY `yBwU 4x Ges 5x.
wÎfz‡Ri wZb †Kv‡Yi mgwó = 180
180
A_©vr 3x+4x+5x = 180  12x = 180  x = 12 = 15
cÖ_g †KvYwU = 3x = 3×15 = 45
wØZxq †KvYwU = 4x = 4×15 = 60
Z…Zxq †KvYwU = 5x = 5×15 = 75
c
Avevi, 1 = 
 c
45 = × 45 =
 
  c
60 = × 60 =
 
 5c
Ges 75 =  × 90 = 1
c c 5c
 wÎfz‡Ri †KvY wZbwU 45, 60, 75 A_ev , , Ges
  1
D`vniY 4: GKwU Mvoxi PvKvi e¨vm 4 dzU Ges PvKvwU cÖwZ †m‡K‡Û 8 evi †Nv‡i| MvwowUi MwZ‡eM wbY©q Kiæb|
mgvavb: PvKvi e¨vm d = 4 dzU
d 4
 PvKvi e¨vmva© r =  =  dzU = 2 dzU
 PvKvi cwiwa = 2r = 2 × 3.1416×2 dzU = 12.5664
A_©vr PvKvwU 1 evi Ny‡i 12.5664 dzU `~iZ¡ AwZμg K‡i|
†h‡nZz PvKvwU cÖwZ †m‡K‡Û 8 evi †Nv‡i|
AZGe 1 †m‡K‡Û MvwowUi AwZμg `~iZ¡ = 12.5664×8 dzU
12.5664×8×60×60
 1 N›Uv ev 60×60 ... ... ... ... ... = 12.5664×8×60×60 dzU = MR

12.5664×8×60×60
=
×1760
gvBj = 68.544 gvBj = 69 gvBj (cÖvq)

230 evsjv‡`k Db¥y³ wek¦we`¨vjq


D”PZi MwYZ BDwbU 13

 MvwowUi MwZ‡eM N›Uvq 69 gvBj (cÖvq)

D`vniY 5: GKwU e„&ËKvi c‡_ N›Uvq 6 wK.wg. †e‡M †`Їo GK e¨w³ 36 †m‡K‡Û Ggb GKwU e„ËPvc AwZμg K‡i
hv †K‡›`ª 56 †KvY Drcbœ K‡i| e„‡Ëi e¨vm wbY©q Kiæb|
mgvavb: 1 N›Uvq ev 60×60 †m‡K‡Û AwZμg K‡i = 6 wK.wg. = 6×1000 wg.
6×1000
 1 †m‡K‡Û Ó Ó Ó = ×60 wg.
6×1000×36
 36 †m‡K‡Û Ó Ó Ó = wg.
×60
= 60 wg.
  e„‡Ëi Pvc = 60 wg.
s
Avgiv Rvwb r
s
 r = 

†h‡nZz r = e„‡Ëi e¨vmva©, s = e„ËPvc, †Kv‡Yi cwigvb
c
GLv‡b s = 60 wg., × 180
AZGe gvb ewm‡q cvB˗
60 60×180
r = 60p wg. = 56×3.1416 wg. = 61.38 wg.
180
e„‡Ëi e¨vm = 2r= 2× = 122.74 wg. = 123 wg. (cÖvq)

D`vniY 6: 10 wgUvi DuPz GKwU LywU KZ `~‡i 15 †KvY Drcbœ K‡i|
mgvavb: g‡b Kiæb AB LywUwU f‚wgi Dci O we›`y‡Z 15 †KvY Drcbœ K‡i| aiæb OA = r| †h‡nZz AOB Lye
¶z`ª| myZivs AB˗Gi ˆ`N©¨ OA Gi ˆ`‡N©¨i Zzjbvq Lye ¶z`ª n‡e| myZivs AB †K GKwU e„‡Ëi Pvc aiv †h‡Z cv‡i
hvi †K›`ª D Ges e¨vmva© = r. B

15 15 15 
GLb 15 = 60 = 60×60 = 60×60  †iwWqvb
GLb s = r m¤úK© n‡Z cvB 15
15 O A
10 = r. 60×60×180 r wg.

60×60×180×10 60×60×180×10 60×60×180×10


ev, r = wg. = 15×3.1416 wg. = 15×3.1416×1000 wK.wg. = 137.509 wK.wg (cÖvq)
15
= 137.51 wK.wg (cÖvq)
AZGe LywUwU 137.51 wK.wg `y‡i 15 †KvY Drcbœ K‡i|
D`vniY 7: c„w_ex †_‡K m~‡h©i Mo `~iZ¡ 9,25,00,000 gvBj aiv nj| hw` m~h© `k©‡Ki †Pv‡Li Ae¯’v‡bi mv‡_ 32
†KvY Drcbœ K‡i, Zvn‡j m~‡h©i e¨vm KZ?
mgvavb: g‡b Kiæb m~‡h©i e¨vm D gvBj| †h‡nZz `k©‡Ki †Pv‡Li
Ae¯’v‡bi mv‡_ m~‡h©i A_©vr m~‡h©i e¨vm Øviv Drcbœ †Kv‡Yi cwigvb m~h'
Lye †QvU, myZivs `k©K A_©vr c„w_ex n‡Z m~‡h©i `~i‡Z¡i Zzjbvq m~‡h©i D

e¨v‡mi cwigvY AwZ ¶z`ª n‡e| 32'

9,25,00,000 gvBj

w·KvYwgwZ 231
I‡cb ¯‹zj GmGmwm †cÖvMÖvg

myZivs m~‡h©i e¨vm‡K †mB e„‡Ëi Pvc Kíbv Kiv †h‡Z cv‡i hvi e¨vmva© = 9,25,00,000 gvBj Ges †K›`ª nj
`k©‡Ki Ae¯’vb|
32 32 
GLb 32 = 60 = 60 ×180 †iwWqvb
GLb s = r †hLv‡b s = e„‡Ëi Pvc, r = e„‡Ëi e¨vmv_© Ges = wbw`©ó †KvY m¤úK© n‡Z cvB˗
32 92500000×32×3.1416
D = 9,25,00,000 × 60×180 = 60×180
= 8,61,031 gvBj (cÖvq)

cv‡VvËi g~j¨vqb 13.4-

1. †iwWqv‡b cÖKvk Ki:


(i) 205'6" (ii) 4025'36" (iii) 4512'23.2"
2. lvU g~jK c×wZ‡Z cÖKvk Kiæb˗

(i) 23g25'20" (ii) 5g2'5" iii) 15
3. GKwU PvKvi e¨vmva© 3 wg. n‡j Zvi cwiwa KZ?
11
4. GKwU wÎfz‡Ri †KvYmg~n h_vμ‡g x, 25g Ges 36 | x˗Gi gvb wbY©q Kiæb|
5. GKwU Mvwoi PvKv 200 evi AveZ©b K‡i 800 wgUvi AwZμg K‡i| PvKvi e¨vmva© wbY©q Kiæb|
6. GKwU †ijMvoxi PvKvi e¨vm 1.5 wgUvi Ges PvKvwU cÖwZ †m‡K‡Û 5 evi †Nv‡i| †ijMvoxi MwZ‡eM N›Uvq KZ?
7. `yBwU †Kv‡Yi mgwó I AšÍi h_vμ‡g 1 †iwWqvb I 1 n‡j ¶z`ªZg †KvYwUi gvb †iwWqv‡b cÖKvk Kiæb|
8. GKwU wÎfz‡Ri wZbwU †Kv‡Yi AbycvZ 1:2:3| †KvY wZbwU‡K wWMÖx I †iwWqv‡b cÖKvk Kiæb|
D R
9. GKwU †Kv‡Yi wWMÖx‡Z cwigvc D I †iwWqv‡b cwigvc Rc n‡j †`Lvb †h, 180 =  .
10. lvUg~jK I kZg~jK c×wZ‡Z GKwU †Kv‡Yi cwigvc h_vμ‡g x I y n‡j †`Lvb †h 250x = 81y|
11. GK e¨w³ N›Uvq 10 gvBj †e‡M †`Їo 36 †m‡K‡Û Ggb GKwU e„ËPvc AwZμg K‡i hv e„‡Ëi †K‡›`ª 56 †KvY
Drcbœ K‡i| e„‡Ëi e¨vm wbY©q Kiæb|
12. hw` GKwU e„ËPvc 40 dzU `xN© e¨vmva© wewkó e„‡Ëi †K‡›`ª 60g †KvY Drcbœ K‡i, Zvn‡j e„ËPvcwUi ˆ`N©¨ wbY©q
Kiæb|
13. wbgœwjwkZ mg‡q e„ËvKvi Nwoi N›Uvi KuvUv I wgwb‡Ui KuvUvi ga¨eZ©x †Kv‡Yi cwigvc‡K †iwWqv‡b, wWMÖx I
†MÖ‡W cÖKvk Kiæb|
(i) 10 Uv 15 wgwbU (ii) 3 Uv (iii) 4 Uv 40 wgwbU
14. c„w_ex †_‡K Puv‡`i `~iZ¡ 237600 gvBj| Puv‡`i e¨vm c„w_exi †Kvb we›`y‡Z 16 †KvY Drcbœ K‡i| Puv‡`i
e¨vm wbY©q Kiæb|
15. c„w_ex †_‡K m~‡h©i `~iZ¡ 14.9×107 wKwg Ges c„w_exi †K›`ªwe›`y‡Z m~‡h©i e¨vm 32 †KvY Drcbœ K‡i| m~‡h©i
e¨vm KZ?
16. c„w_exi e¨vmva© 6440 wKwg n‡j c„w_exi Dci †h `ywU ¯’vb †K‡›`ª 32 †KvY Drcbœ K‡i Zv‡`i `~iZ¡ wbY©q
Kiæb|
17. Puv‡`i e¨vm `k©‡Ki †Pv‡Li mv‡_ 30 †KvY Drcbœ K‡i Ges m~‡h©i 32| hw` m~h©, Puv‡`i †_‡K 675 ¸Y `~‡i
Aew¯’Z nq, Zvn‡j Zv‡`i e¨v‡mi AbycvZ wbY©q Kiæb|
18. GKwU Mv‡Qi D”PZv 50 Ges MvQwUi `k©‡Ki †Pv‡Li Ae¯’v‡b 9 †KvY Drcbœ K‡i| Mv‡Qi †Mvov n‡Z `k©‡Ki
`~iZ¡ KZ?

232 evsjv‡`k Db¥y³ wek¦we`¨vjq


D”PZi MwYZ BDwbU 13

cvV 13.5 w·KvYwgwZK AbycvZmg~n

cvVwfwËK D‡Ïk¨
GB cvV †k‡l Avcwb-
 m~²‡Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZmg~n wbY©q Ki‡Z cvi‡eb,
 †h †Kv‡bv †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ wbY©q Ki‡Z cvi‡eb,
 wewfbœ PZzf©v‡Mi w·KvYwgwZK Abycv‡Zi wPý wba©viY Ki‡Z cvi‡eb|

g~L¨ kã m~²‡KvY, w·KvYwgwZK AbycvZ, ¯’vbvsK, e¨vmva© †f±i, w·KvYwgwZK Abycv‡Zi wPý

g~jcvV-
w·KvYwgwZi GB As‡k cÖ_‡g m~²‡Kv‡Yi †¶‡Î w·KvYwgwZK AbycvZmg~n (sine, cosine, tangent, secant,
cosecant, cotangent) m¤ú‡K© Av‡jvPbv Kiv n‡e| m~²‡Kv‡Yi AbycvZmg~‡ni gva¨‡g †h‡Kv‡bv †Kv‡Yi
w·KvYwgwZK AbycvZmg~n wbY©‡qi †KŠkj Av‡jvPbv Kiv n‡e| AbycvZ mg~‡ni cvi¯úwiK m¤úK© Ges wewfbœ
PZzf©v‡M G‡`i wPý wK n‡e †m m¤ú‡K© e¨vL¨v Kiv n‡e| w·KvYwgwZK AbycvZ msμvšÍ KwZcq A‡f` m¤ú‡K© aviYv
†`Iqv n‡e| GQvovI Av`k© †KvYmg~‡ni (0, 30, 45, 60, 90) w·KvYwgwZK AbycvZ Ges AbycvZmg~‡ni
m‡ev©”P ev me©wb¤œgvb A_©vr gv‡bi cwiwa m¤ú‡K© Av‡jvPbvI GB As‡k AšÍf©y³ _vK‡e|
A
m~²‡Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZmg~n
P
wP‡Î XOA GKwU m~²‡KvY| aiæb †KvYwU | OA evû‡Z †h †Kvb
GKwU we›`y P wbb| P we›`y n‡Z OX Gi Dci PM j¤^ Uvbyb| Zvn‡j
AwZfzR
GKwU mg‡KvYx wÎfyR POM Drcbœ nj| ∠POM Gi mv‡c‡¶ OP j¤^
wÎfz‡Ri AwZfzR (Hypotenuse), OM fywg (adjecent side), PM

j¤^ (opposite side) Ges∠POQ =(m~²‡KvY)| GLb POM
O f~wg M X
Gi wZbwU evû OP, OM I PM wb‡q QqwU AbycvZ MVb Kiv hvq|
PM OM PM OP OP OM
AbycvZ¸‡jv , , , , ,
OP OP OM OM PM PM
GB AbycvZ¸‡jv‡K  †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ ejv nq|
Zvn‡j  †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ‡K wb‡gœv³fv‡e AwfwnZ Kiv
nqt
PM j¤^
 = sine  ( †Kv‡Yi mvBb) ev ms‡¶‡c sin 
OP AwZfzR
OM f‚wg
 = cosine  ( †Kv‡Yi ‡KmvBb) ev ms‡¶‡c cos 
OP AwZfzR
PM j¤^
  tangent  ( †Kv‡Yi U¨vb‡R›U) ev ms‡¶‡c tan 
OM f‚wg

w·KvYwgwZ 233
I‡cb ¯‹zj GmGmwm †cÖvMÖvg

OM f‚wg
  cotangent  ( †Kv‡Yi †KvU¨vb‡R›U) ev ms‡¶‡c cot 
PM j¤^
OP AwZfzR
  secant  ( †Kv‡Yi †m‡K›U) ev ms‡¶‡c sec 
OM f‚wg
OP AwZfzR
  cosecant  ( †Kv‡Yi †Kv‡m‡K›U) ev ms‡¶‡c cosec 
PM j¤^
†h †Kv‡bv †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ
g‡b Kiæb GKwU N~Y©vqgvb iwk¥ Avw` Ae¯’vb OX n‡Z N~Y©b ïiæ K‡i OP Y
Ae¯’v‡b Gm ∠XOP  †KvY Drcbœ K‡i| GLb P we›`y n‡Z XOX r P (x,y)
†iLvi Dci PM j¤^ A¼b Kiæb| g~jwe›`y O n‡Z P we›`yi `~iZ¡ OP †K 
y
P we›`yi e¨vmva© †f±i e‡j| g‡b Kiæb, OM  x Ges PM  y | GLb P X O x M X
we›`yi ¯’vbvsK (x,y) Ges e¨vmva© †f±i OP  r n‡j  †Kv‡Yi
w·KvYwgwZK AbycvZ¸‡jv wb¤œwjwLZfv‡e msÁvwqZ nq: Y
PM P we›`yi y-¯’vbvsK y
sin    
OP P we›`yi e¨vmva© †f±i r
OM P we›`yi x-¯’vbvsK x
cos   
OP P we›`y i e¨vmva© †f±i r
PM P we ›`y i y- ¯’ vbvsK y
tan      (hw` x  0 nq)
OM P we ›`y i x- ¯’ vbvsK x
OM P we ›`y i x- ¯’ vbvsK x
cot     (hw` y  0 nq)
PM P we ›`y i y- ¯’ vbvsK y
OP P we›`yi e¨vmva© †f±i r
sec    (hw` x  0 nq)
OM P we›`yi x-¯’vbvsK x
OP P we›`yi e¨vmva© †f±i r
cosec    (hw` y  0 nq)
PM P we›`yi y-¯’vbvsK y
Dc‡ii eY©bvq P we›`y Ges O we›`y wfbœ we›`y e‡j OP  r  0 | †mBRb¨ sin  Ges cos memgqB A_©en|
hw` cÖvwšÍ evû OP, x A‡ÿi Dci Aew¯’Z nq Zvn‡j y0, KviY x˗A‡ÿi Dci Aew¯’Z †h †Kv‡bv we›`yi y Gi
¯’vbvsK k~b¨| Giƒc †Kv‡Yi Rb¨ cot  , cosec msÁvwqZ bq| Avevi hw` cÖvwšÍ evû OP, y˗A‡ÿi Dci Aew¯’Z
nq Zvn‡j x  0, KviY y˗A‡ÿi Dci Aew¯’Z †h †Kv‡bv we›`yi x˗Gi ¯’vbvsK k~b¨| Giƒc †Kv‡Yi Rb¨
tan  , sec msÁvwqZ bq|
w·KvYwgwZK Abycv‡Zi wPý
g‡b Kiæb GKwU N~Y©vqgvb iwk¥ Avw` Ae¯’vb OX n‡Z N~Y©b ïiæ K‡i OP Ae¯’v‡b Gm ∠XOP  †KvY Drcbœ
K‡i| GLv‡b P we›`yi Ae¯’vb XOY, YOX, XOY A_ev YOX GB PviwU PZzf©v‡Mi †h †Kv‡bv GKwU‡Z n‡Z
cv‡i| GLb P we›`y n‡Z XOX †iLvi Dci PM j¤^ A¼b Kiæb| g~jwe›`y O n‡Z P we›`yi `~iZ¡ OP †K P we›`yi
e¨vmva© †f±i e‡j| g‡b Kiæb, OM  x Ges PM  y|
Y Y
P (x,y) P (x,y) r
r
y y 

x M X M x O X
X O X

234
Y Y evsjv‡`k Db¥y³ wek¦we`¨vjq
D”PZi MwYZ BDwbU 13

1g wPÎ 2q wPÎ
Y Y

M x   x M
X y O X X O y X
r
r P (x,y)
P (x,y)
Y Y
3q wPÎ 4_© wPÎ

N~Y©vqgvb iwk¥ Avw` Ae¯’vb OX n‡Z N~Y©b ïiæ K‡i  cwigvY †KvY Drcbœ Kivi ci PviwU PZzf©v‡Mi †h †Kv‡bv
GKwU‡Z Ae¯’vb Ki‡Z cv‡i| †h‡nZz e¨vmva© †f±i OP ( r) me©`v abvZ¥K AZGe  †Kv‡Yi wewfbœ Abycv‡Zi
wPý x I y Gi wPý A_©vr OM I PM evûi cwigv‡Yi Dci wbf©i K‡i (wPÎ)|
GLb hw` N~Y©vqgvb iwk¥i †kl Ae¯’vb A_©vr e¨vmva© †f±i cÖ_g PZzf©v‡M Ae¯’vb K‡i (1g wPÎ) Zvn‡j x, y, r
cÖ‡Z¨‡KB abvZ¥K n‡e| myZivs Zv‡`i mKj AbycvZ abvZ¥K n‡e| myZivs cÖ_g PZzf©v‡M Aew¯’Z mKj
w·KvYwgwZK AbycvZ abvZ¥K n‡e| Y
hw` e¨vmva© †f±i wØZxq PZzf©v‡M Ae¯’vb K‡i (2q wPÎ) Z‡e x
FYvZ¥K Ges y I r abvZ¥K| myZivs wØZxq PZzf©v‡M x ewR©Z AbycvZ 2q PZzf©vM 1g PZzf©vM
A_©vr sin I cosec AbycvZ `yBwU abvZ¥K Ges Ab¨vb¨ AbycvZmg~n sin I cosec mKj AbycvZ
FYvZ¥K| AbycvZ abvZ¥K abvZ¥K
hw` e¨vmva© †f±i Z…Zxq PZzf©v‡M Ae¯’vb K‡i (3q wPÎ) Z‡e x I y X O X
DfqB FYvZ¥K Ges r abvZ¥K| myZivs Z…Zxq PZzf©v‡M x I y m¤^wjZ 3q PZzf©vM 4_© PZzf©vM
tan I cot cos I sec
AbycvZ A_©vr tan I cot AbycvZ `yBwU abvZ¥K Ges Ab¨vb¨
AbycvZ abvZ¥K AbycvZ abvZ¥K
AbycvZmg~n FYvZ¥K|
hw` e¨vmva© †f±i PZz_© PZzf©v‡M Ae¯’vb K‡i (4_© wPÎ) Z‡e y FYvZ¥K Ges x I r abvZ¥K| myYZivs wØZxq PZzf©v‡M
y ewR©Z AbycvZ A_©vr cos I sec AbycvZ `yBwU abvZ¥K Ges Ab¨vb¨ AbycvZmg~n FYvZ¥K|
wbw`©ó †KvY Drcbœ Kivi ci N~Y©vqgvb iwk¥ †Kvb& PZzf©v‡M Ae¯’vb Ki‡e Zv Rvb‡Z cvi‡j cv‡ki wP‡Îi mvnv‡h¨
Avgiv w·KvYwgwZK Abycv‡Zi wPý wbY©q Ki‡Z cvwi|

cvV 13.6 w·KvYwgwZK AbycvZ¸‡jvi cvi¯úwiK m¤úK©

cvVwfwËK D‡Ïk¨
GB cvV †k‡l Avcwb-
 w·KvYwgwZK AbycvvZ¸‡jvi cvi¯úwiK m¤úK© wbY©q Ki‡Z cvi‡eb|

g~jcvV-

w·KvYwgwZ 235
I‡cb ¯‹zj GmGmwm †cÖvMÖvg

cv‡ki wP‡Î POM = 


AZGe msÁvbyhvqx
PM OP
(i) sin   , cos ec 
OP PM
PM 1 1 1
 sin     ,  cos ec  
OP OP cos ec sin 
PM
OM OP
(ii) cos  , sec 
OP OM
1 1
 cos  , sec 
sec cos
PM OM
(iii) tan   , cot  
OM PM
PM 1 1 1
 tan     , cot  
OM OM cot  tan 
PM
PM
PM sin 
(iv) tan    OP 
OM OM cos
OP
cos
Abyiƒcfv‡e cot  
sin 
(v) wPÎ n‡Z cx_v‡Mviv‡mi cÖwZÁv Abyhvqx
PM 2  OM 2  OP 2
PM 2 OM 2 OP 2
ev, 2
 2
 2
[Dfq c¶‡K OP 2 Øviv fvM K‡i]
OP OP OP
2 2
 PM   OM 
ev,     1
 OP   OP 
ev, sin    cos   1
2 2

ev, sin 2   cos 2   1 ....................... (1)


(vi) wPÎ n‡Z cx_v‡Mviv‡mi cÖwZÁv Abyhvqx
PM 2  OM 2  OP 2
PM 2 OM 2 OP 2
ev, 2
 2
 2
[Dfq c¶‡K OM 2 Øviv fvM K‡i]
OM OM OM
2 2
 PM   OP 
ev,   1   
 OM   OM 
ev, tan    1  sec 
2 2

ev, sec 2   1  tan 2  ........................ (2)


(vii) wPÎ n‡Z cx_v‡Mviv‡mi cÖwZÁv Abyhvqx

236 evsjv‡`k Db¥y³ wek¦we`¨vjq


D”PZi MwYZ BDwbU 13

PM 2  OM 2  OP 2
PM 2 OM 2 OP 2
ev, 2
 2
 2
[Dfq c¶‡K PM 2 Øviv fvM K‡i]
PM PM PM
2 2
 OM   OP 
ev, 1     
 PM   PM 
ev, 1  cot    cos ec 
2 2

ev, cos ec 2  1  cot 2  ......................... (3)


(1), (2) I (3) bs m~θ‡jv‡K wb¤œwjwLZ AvKv‡iI wjLv hvq|
sin 2   1  cos 2  ; cos 2   1  sin 2 
sec 2   tan 2   1; sec 2   1  tan 2 
cosec2  cot 2   1; cosec2  1  cot 2 

cvV 13.7 w·KvYwgwZK Abycv‡Zi aªæeZv I mxgve×Zv

cvVwfwËK D‡Ïk¨
GB cvV †k‡l Avcwb-
 w·KvYwgwZK Abycv‡Zi aªæeZv wbY©q Ki‡Z cvi‡eb,
 w·KvYwgwZK Abycv‡Zi mxgv wbY©q Ki‡Z cvi‡eb,
 w·KvYwgwZK Abycv‡Zi mxgve×Zv wbY©q Ki‡Z cvi‡eb|

g~L¨ kã w·‡KvYwgwZK AbycvZ, aªæeZv, mxgve×Zv

g~jcvV-
w·KvYwgwZK Abycv‡Zi aªæeZv
GKwU wbw`©ó cwigvY †Kv‡Yi Rb¨ †h †Kvb wbw`©ó w·KvYwgwZK Abycv‡Zi gvb me mgqB aªæe|
g‡b Kiæb ∠XOP | w·KvYwgwZK Abycv‡Zi gvb OA evû‡Z P we›`yi Ae¯’v‡bi Dci wbf©i K‡i bv| OA
evû‡Z Aci GKwU we›`y P wbb| GLb P I P we›`y n‡Z OX Gi Dci h_vμ‡g PM I PM j¤^ A¼b Kiæb|
AZGe POM Ges POM `yBwU m`„k mg‡KvYx wÎfyR|
†h‡nZz POM Ges POM m`„k, P
PM OP PM P M  OP OP 
AZGe  A_©vr  ev 
P M  OP  OP OP  PM P M 
OM OP OM OM  OP OP 
Abyiƒcfv‡e,  A_©vr  ev 
OM  OP  OP OP  OM OM  
PM OM PM P M   OM OM 
Ges  A_©vr  ev  M
P M  OM  OM OM  PM P M  O X

w·KvYwgwZ 237
I‡cb ¯‹zj GmGmwm †cÖvMÖvg

myZivs XOA =  n‡j


PM P M  OP OP 
sin    , cos ec  
OP OP  PM P M 
OM OM  OP OP 
cos   , sec  
OP OP  OM OM 
PM P M  OM OM 
tan    , cot   
OM OM  PM P M 
N~Y©vqgvb iwk¥i †kl Ae¯’vb †h †Kv‡bv PZzf©v‡M Ae¯’vb KiæK bv †Kb, wÎfzR `yBwU m`„k‡KvYx nIqv QvovI Abyiƒc
evûi wPÎ GKB cÖK…wZi nq| myZivs †h †Kv‡bv wÎfzR n‡Z w·KvYwgwZK AbycvZ wbY©q Ki‡j Zv‡`i gvb I wPý
GKB n‡e|
myZivs wbw`©ó cwigvY †Kv‡Yi Rb¨ †h †Kvb wbw`©ó w·KvYwgwZK Abycvv‡Zi gvb aªæeK|
w·KvYwgwZK mxgv
w·KvYwgwZK Abycv‡Zi wbw`©ó mxgv Av‡Q| GB mxgvi evB‡i w·KvYwgwZK AbycvZ Ae¯’vb K‡i bv| GLb Avgiv
w·KvYwgwZK Abycv‡Zi mxgv m¤ú‡K© Rvb‡ev|
g‡b Kiæb, POM=  GKwU m~²‡KvY Ges PM  OM
(i)  †Kv‡Yi cÖ‡Z¨K w·KvYwgwZK AbycvZ POM˗Gi `yBwU evûi AbycvZ| myZivs Giƒc cÖ‡Z¨K AbycvZ GKwU
abvZ¥K ev¯Íe msL¨v|
(ii) POM˗G AwZfyR OP e„nËg evû|
myZivs PM  OP Ges OM  OP
PM OM
ev,  1 Ges  1 [OP Øviv Dfq c¶‡K fvM K‡i]
OP OP
A_©vr sin   1 Ges cos   1 
OP OP
Avevi  1 Ges 1
PM OM
A_©vr cos ec  1 Ges sec   1
(iii) POM˗G †h †Kvb `yB evûi mgwó Z…Zxq evû A‡c¶v e„nËi|
myZivs PM + OM > OP
PM OM
ev,   1 [OP Øviv Dfq c¶‡K fvM K‡i]
OP OP
A_©vr sin   cos   1
w·KvYwgwZK Abycv‡Zi gv‡bi mxgve×Zv
Avcbviv Rv‡bb sin 2   cos 2  1
†h‡nZz ev¯Íe msL¨vi eM© me©`v abvZ¥K, myZvivs sin 2  Ges cos 2  cÖ‡Z¨KwUi gvb abvZ¥K n‡e| Avevi G‡`i
†hvMdj 1 e‡j †KvbwUi gvb + 1 A‡cÿv e„nËi n‡Z cv‡i bv| A_©vr sin  ev cos Gi gvb +1 A‡cÿv e„nËi
1
ev 1 A‡cÿv ÿz`ªZi n‡Z cv‡i bv| A_©vr  1  sin   1 Ges  1  cos  1 | †h‡nZz cosec 
sin 
1
Ges sec  myZivs cosec Ges sec Gi gvb  1 A_ev  1 | wKš‘ tan  I cot  Gi gv‡bi
cos
†Kv‡bv mxgv wba©viY Kiv hvq bv|

238 evsjv‡`k Db¥y³ wek¦we`¨vjq


D”PZi MwYZ BDwbU 13

cvV 13.8 w·KvYwgwZK AbycvZ: mgm¨v I mgvavb

cvVwfwËK D‡Ïk¨
GB cvV †k‡l Avcwb-
 w·KvYwgwZK AbycvZ m¤úwK©Z mgm¨vi mgvavb Ki‡Z cvi‡eb|

g~jcvV-
c~e©eZ©x cvVmg~‡n w·KvYwgwZK AbycvZ, wewfbœ PZzf©v‡M w·KvYwgwZK Abycv‡Zi wPý, w·KvYwgwZK AbycvZmg~‡ni
cvi¯úwiK m¤úK©, w·KvYwgwZK Abycv‡Zi aªæeZv I mxgve×Zv BZ¨vw` m¤ú‡K© Av‡jvPbv Kiv n‡q‡Q| eZ©gvb cv‡V
w·KvYwgwZK Abycv‡Zi cÖ‡qvM A_©vr wewfbœ mgm¨v I mgvavb wb‡q Av‡jvPbv Kiv n‡e|
D`vniY 1: sin  AbycZ‡K cot  Gi gva¨‡g cÖKvk Kiæb|
1
mgvavb: Avgiv Rvwb, sin  
cos ec
Avevi, cos ec  1  cot 2   cos ec   1  cot 2 
1
 sin  
 1  cot 2 
21 1
D`vniY 2: hw` sin   nq, Z‡e cÖgvY Kiæb sec  tan   2 , hLb  cÖ_g PZzf©v‡M Aew¯’Z|
29 2
21
mgvavb: sin  
29
GLb sin   cos 2   1
2

2
 21  441 400
 cos   1  sin   1     1 
2 2

 29  841 841
400 20
 cos   
841 29
†h‡nZz  cÖ_g PZzf©v‡M Aew¯’Z, AZGe cos Gi gvb abvZ¥K n‡e|
1 sin  1 1 29 21 50 1
GLb sec  tan         2
cos cos 20 21 20 20 20 2
29 29

1  sin  1  sin 
D`vniY 3: cÖgvY Kiæb,   2 sec
1  sin  1  sin 

mgvavb:
1  sin 

1  sin 

1  sin  1  sin    1  sin  1  sin  
1  sin  1  sin  1  sin  1  sin   1  sin  1  sin  

1  sin  2 
1  sin  2  1  sin  2  1  sin  2
1  sin 2  1  sin 2  cos 2  cos 2 

w·KvYwgwZ 239
I‡cb ¯‹zj GmGmwm †cÖvMÖvg

1  sin  1  sin  1  sin   1  sin  2


     2 sec
cos cos cos cos
tan   sec  1 1  sin 
D`vniY 4: cÖgvY Kiæb, 
tan   sec  1 cos
sin  1 sin   1  cos
 1
tan   sec  1 cos cos cos
mgvavb:  
tan   sec  1 sin   1  1 sin   1  cos
cos cos cos
sin   1  cos sin   1  cos sin   1  cos 
 
sin   1  cos sin   1  cos sin   1  cos 


sin   1  cos 
2

sin   1  cos sin   1  cos 


sin 2   1  cos 2   2 sin   2 cos  2 sin  cos

sin 2   1  cos 
2

sin 2   cos 2   1  2 sin   2 cos 1  sin  




sin 2   1  2 cos  cos 2 
1  1  2 sin   2 cos 1  sin   2  2 sin   2 cos 1  sin  
 
sin 2   1  2 cos  cos 2   cos 2   2 cos  cos 2 
21  sin    2 cos 1  sin   1  sin  2  2 cos  1  sin 
  
2 cos  2 cos 2  cos 2  2 cos  cos

sec A  1
D`vniY 5: cÖgvY Kiæb,  cot A  cos ecA
sec A  1
sec A  1

 sec A  1
sec A  1

  
sec A  1

sec A  1 
2

mgvavb:
sec A  1  sec A  1
sec A  1  
sec A  1
2
tan 2 A
1
sec A  1 sec A 1 1
    cos A  cot A   cot A
tan A tan A tan A sin A sin A
cos A
 cos ecA  cot A

D`vniY 6: cÖgvY Kiæb,  1  sin   1  sin    21  cos 


2

mgvavb:  1  sin   1  sin     1  sin     1  sin    2


2 2 2
1  sin  1  sin 
 1  sin   1  sin   2 1  sin 2 
 2  2 cos 2   2  2 cos  21  cos 

D`vniY 7: cÖgvY Kiæb, sin   cos ec 2  cos   sec  2  tan 2   cot 2   1
mgvavb: sin   cos ec 2  cos   sec 2
 sin 2   cos ec 2  2 sin  cos ec  cos 2   sec 2   2 cos  sec 

240 evsjv‡`k Db¥y³ wek¦we`¨vjq


D”PZi MwYZ BDwbU 13

 sin 2   cos 2   cos ec 2  sec 2   2  2  1  cos ec 2  sec 2   4


 cos ec 2  sec2   3  cos ec 2  1  sec2   1  1
 cot 2   tan 2   1  tan 2   cot 2   1
a
D`vniY 8:  m~²‡KvY Ges tan   n‡j cÖgvY Kiæb, sin 2   cos 2   1
b
a sin  a sin 2  a 2 sin 2  a2
mgvavb: tan        
b cos b cos 2  b 2 1  sin 2  b 2
 b 2 sin 2   a 2 1  sin 2    b 2 sin 2   a 2  a 2 sin 2 
 
 b 2 sin 2   a 2 sin 2   a 2  sin 2  a 2  b 2  a 2
2
a
 sin 2  
a  b2
2

a2 a 2  b2  a 2 b2
Avevi cos 2   1  sin 2   1  2 2  
a b a 2  b2 a 2  b2
a2 b2 a2  b2
GLb sin 2   cos 2   2 2  2 2  2 2  1
a b a b a b
D`vniY 9: hw` sin A  cos A  a Ges sec A  cos ecA  b nq, Z‡e cÖgvY Kiæb, ba 2  1  2a

mgvavb: ba 2  1  sec A  cos ecA sin A  cos A2  1 
 sec A  cos ecAsin A  cos A  2 sin A cos A  1
2 2

 sec A  cos ecA1  2 sin A cos A  1  sec A  cos ecA.2 sin A cos A
 2sin A cos A sec A  sin A cos A cos ecA  2sin A  cos A  2a

cv‡VvËi g~j¨vqb 13.8-

wb¤œwjwLZ A‡f`¸‡jv cÖgvY Kiæb (1˗15)


sin A 1  cos A
1.   2 cos ecA
1  cos A sin A
2. sec 4 A  sec 2 A  tan 4 A  tan 2 A
1  cos
3. (i)  cos ec  cot 
1  cos
1  sin 
(ii)  sec  tan 
1  sin 
1  cos 1  cos
4.   2 cot 
1  cos 1  cos
cos  cos  sin   sin 
5. 
sin   sin  cos   cos
cos 2 A  sin 2 A
6.  cos ecA  sec A
sin A cos 2 A  cos A sin 2 A

w·KvYwgwZ 241
I‡cb ¯‹zj GmGmwm †cÖvMÖvg

1 1 1 1
7.   
sec A  tan A cos A cos A sec A  tan A
sin A  sin B cos A  cos B
8.  0
cos A  cos B sin A  sin B
1  sin   cos 1  sin   cos
9.   2 cos ec
1  sin   cos 1  sin   cos
2
1  tan 2   1  tan  
10.  
1  cot 2   1  cot  
11. sin  1  tan    cos 1  cot    sec  cos ec
12. sec 4 A  tan 4 A  1  2 sec2 A tan 2 A
1  sin 
13. tan   sec  
2

1  sin 
2 2
 m cos   m sin   m2
14.      2
 n cot    n tan   n
1  sin  1  sin 
15.  sec  sec 
1  sin  1  sin 
16. hw` sin   sin   1 nq, Z‡e †`Lvb †h tan 4   tan 2   1
4 2

12
17. (i) sin   n‡j cos I tan  Abycv‡Zi gvb KZ n‡e?
13
9
(ii) cos  n‡j tan  I cos ec Abycv‡Zi gvb KZ n‡e?
41
18. x  a cos  b sin  Ges y  a sin   b cos n‡j †`Lvb †h, x 2  y 2  a 2  b 2
sin 2 k k2
19. k tan   tan k n‡j †`Lvb †h, 
 
sin 2  1  k 2  1 sin 2 
sin   cos
20. tan   n‡j cÖgvY Kiæb, 2 cos   sin   cos 
sin   cos

cvV 13.9 wba©vwiZ †Kv‡Yi w·KvYwgwZK Abycv‡Zi gvb

cvVwfwËK D‡Ïk¨
GB cvV †k‡l Avcwb-
 wba©vwiZ †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZmg~‡ni gvb wbY©q Ki‡Z cvi‡eb,
 mgm¨v mgvav‡bi AbycvZmg~‡ni gvb cÖ‡qv‡M Ki‡Z cvi‡eb|

g~jcvV-
wewfbœ †Kv‡Yi †hgb 00, 300, 450, 600 Ges 90o †Kv‡Yi Rb¨ AbycvZ¸‡jvi gvb wfbœ nq| GLb Avmyb †Kvb&
†Kv‡Yi Rb¨ w·KvYwgwZK Abycv‡Zi gvb wK nq †m m¤ú‡K© Rvwb|

242 evsjv‡`k Db¥y³ wek¦we`¨vjq


D”PZi MwYZ BDwbU 13

450 †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ


cv‡ki wP‡Î XOA = 450| OA evû‡Z P †h †Kvb we›`y Ges P n‡Z OX evû‡Z PM j¤^|
GLb POM = 450, PMO = 90o, AZGe OPM = 45o
A
myZivs OM = PM
aiæb OM = PM = a P
 OP  OM 2  PM 2  a 2  a 2  2a 2  a 2 a2
PM a 1
GLb, sin 45o    a
OP a 2 2
OM a 1 450
cos 45o   
OP a 2 2 X
O a M
PM a
tan 45o   1
OM a
OM a
cot 45o   1
PM a
OP a 2
sec 45o    2
OM a
OP a 2
sec 45o    2
OM a
OP a 2
cos ec45o    2
PM a
30o I 60o †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ A
P
30o A_ev 60o †Kv‡Yi Rb¨ Abycv‡Zi gvb wfbœ n‡e| GLb Avgiv
†`wL GB `yBwU †Kv‡Yi w·KvYwgwZK Abycv‡Zi wK gvb cvIqv hvq|
2a 60o
wP‡Î XOA = 30o| OA evû‡Z P †h †Kvb we›`y Ges P n‡Z OX
a
evû‡Z PM j¤^|
GLb POM = 30o, PMO = 90o 30o a3
O 30o M X
AZGe OPM = 60o
PM †K P ch©šÍ Ggbfv‡e ewa©Z Ki †hb PM = PM nq| PO 60o
a
†hvM Kiæb| 2a
GLb POM = POM P
AZGe POM = POM = 30o A
Ges OPM = OPM = 60o
AZGe OPP GKwU mgevû wÎfyR|
aiæb PM = PM = a
AZGe PP = PM + P M = PM + PM= 2PM = 2a
OP = OP = 2a
GLb OM  OP 2  PM 2  2a 2  a 2
 4a 2  a 2  3a 2  a 3

w·KvYwgwZ 243
I‡cb ¯‹zj GmGmwm †cÖvMÖvg

AZGe
PM a 1 OM a 3 3
sin 30o    cos 30o   
OP 2a 2 OP 2a 2
PM a 1 OM a 3
tan 30o    cot 30o    3
OM a 3 3 PM a
OP 2a 2 OP 2a
sec 30o    cos ec30o   2
OM a 3 3 PM a

Avevi,
OM a 3 3 PM a 1
sin 60o    cos 60o   
OP 2a 2 OP 2a 2
OM a 3 PM a 1
tan 60o    3 cot 60o   
PM a OM a 3 3
OP 2a OP 2a 2
sec 60o   2 cos ec60o   
PM a OM a 3 3
k~b¨ (0) †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ
k~b¨‡Kv‡Yi Avw`evû I cÖvwšÍK †iLv Awfbœ| G‡¶‡Î P(x,y) we›`y XOX A‡¶ g~jwe›`yi Wvbcv‡k¦© Aew¯’Z|
AZGe x = r, y = 0
GLb Y
y 0
sin 0o   0
r r
x r r
cos 0o    1
r r
X O P(x,y) X
y 0
tan 0o    0
x r
r r
sec 0o    1
x r Y
GLv‡b cot0o I cosec0o mÁvwqZ bq, KviY y = 0|
mg‡Kv‡Yi (90o) w·KvYwgwZK AbycvZ
90o †Kv‡Yi †¶‡Î cÖvšÍevû OY eivei Ges P(x,y) we›`y YOY A‡¶ g~jwe›`yi Dc‡ii w`‡K Aew¯’Z|
d‡j x = 0 Ges y = r Y
myZivs
y r P(x,y)
sin 90o   1
r r r
x 0
cos 90o    0 X
r r X O
x 0
cot 90o    0
y r

Y

244 evsjv‡`k Db¥y³ wek¦we`¨vjq


D”PZi MwYZ BDwbU 13

r r
cos ec90o   1
y r
GLv‡b tan90o I sec90o mÁvwqZ bq, KviY x = 0|
e¨env‡ii myweav‡_© wewfbœ †Kv‡Yi w·KvYwgwZK Abycv‡Zi gvbmg~n QK AvKv‡i wb‡¤œ †`Lv‡bv n‡jv|
†KvY  0o 30o 45o 60o 90o
AbycvZ 
1 1 3
sin 0 1
2 2 2
3 1 1
cos 1 0
2 2 2
1
tan 0 1 3 AmsÁvwqZ
3
1
cot AmsÁvwqZ 3 1 0
3
2
sec 1 2 2 AmsÁvwqZ
3
2
cosec AmsÁvwqZ 2 2 1
3

jÿbxq: w·KvYwgwZK Abycv‡Zi gvbmg~n‡K g‡b ivLvi mnR wbqg˗


(K) 0, 1, 2, 3 Ges 4 msL¨v¸‡jvi cÖ‡Z¨KwU‡K 4 Øviv fvM K‡i fvMd‡ji eM©g~j wb‡j h_vμ‡g sin 0o, sin 30o,
sin 45o, sin 60o Ges sin 90o Gi gvb cvIqv hvq|
(L) 4, 3, 2, 1 Ges 0 msL¨v¸‡jvi cÖ‡Z¨KwU‡K 4 Øviv fvM K‡i fvMdj¸‡jvi eM©g~j wb‡j h_vμ‡g cos 0o, cos
30o, cos 45o, cos 60o Ges cos 90o Gi gvb cvIqv hvq|
(M) 0, 1, 3 Ges 9 msL¨v¸‡jvi cÖ‡Z¨KwU‡K 3 Øviv fvM K‡i fvMdj¸‡jvi eM©g~j wb‡j h_vμ‡g tan 0o, tan 30o,
tan 45o Ges tan 60o Gi gvb cvIqv hvq| (D‡jL¨ †h, tan 90o msÁvwqZ bq)|
(N) 9, 3, 1 Ges 0 msL¨v¸‡jvi cÖ‡Z¨KwU‡K 3 Øviv fvM K‡i fvMdj¸‡jvi eM©g~j wb‡j h_vμ‡g cot 45o, cot
60o, cot 90o Gi gvb cvIqv hvq| (D‡jL¨ †h, cot 0o msÁvwqZ bq)|
(O) secant Gi gvb cosine Gi gv‡bi ¸YvZ¥K wecixZ Ges cosecant Gi gvb sine Gi gv‡bi ¸YvZ¥K wecixZ|
n  90o †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ
g‡b Kiæb n GKwU c~Y© msL¨v| GLb XOX  †K x ˗Aÿ Ges YOY  Y
†K y ˗Aÿ we‡ePbv K‡i n Gi wewfbœ gv‡bi Rb¨   n  90o †Kv‡Yi P(0,r)
w·KvYwgwZK Abycv‡Zi gvb wb¤œwjwLZfv‡e cvIqv hvq˗
(i) hLb n  4k , †hLv‡b k GKwU c~Y© msL¨v A_©vr hLb r
P(r,0) P(r,0)
n  0, 4, 8, 12,..............  4,  8,  12,........ BZ¨vw` ZLb cÖvwšÍK
r O r X
evû OP abvZ¥K x Aÿ OX Gi Dci c‡o| myZivs P we›`yi ¯’vbvsK X
n‡e r ,0 , †hLv‡b OP  r  0. r
0 r P(0,r)
myZivs sin    0, cos   1
r r Y

w·KvYwgwZ 245
I‡cb ¯‹zj GmGmwm †cÖvMÖvg

(ii) hLb n  4k  1 , †hLv‡b k GKwU c~Y© msL¨v A_©vr hLb n  3,  7,  11,..............1, 5, 9, 13,........
BZ¨vw` ZLb cÖvwšÍK evû OP abvZ¥K y Aÿ OY Gi Dci c‡o| myZivs P we›`yi ¯’vbvsK n‡e 0, r  , †hLv‡b
OP  r  0.
r 0
myZivs sin    1, cos   0
r r
(iii) hLb n  4k  2 , †hLv‡b k GKwU c~Y© msL¨v A_©vr hLb n  2,  6,  10,..............2, 6, 10,........
BZ¨vw` ZLb cÖvwšÍK evû OP FYvZ¥K x Aÿ OX  Gi Dci c‡o| myZivs P we›`yi ¯’vbvsK n‡e  r ,0  ,
†hLv‡b OP  r  0.
0 r
myZivs sin    0, cos   1
r r
(iv) hLb n  4k  3 , †hLv‡b k GKwU c~Y© msL¨v A_©vr hLb n  1,  5,  9,..............3, 7, 11,........ BZ¨vw`
ZLb cÖvwšÍK evû OP FYvZ¥K y Aÿ OY  Gi Dci c‡o| myZivs P we›`yi ¯’vbvsK n‡e 0,r  , †hLv‡b
OP  r  0.
r 0
myZivs sin    1, cos   0
r r
D`vniY 1: gvb wbY©q Kiæb, sin 45o sin 60o  cos 45o cos 60o
mgvavb: sin 45o sin 60o  cos 45o cos 60o
1 3 1 1 3 1 3 1
 .  .   
2 2 2 2 2 2 2 2 2 2
1 1
D`vniY 2: gvb wbY©q Kiæb, 3 tan 2 45o  sin 2 60o  cot 2 30o  sec2 45o
2 8
1 1
mgvavb: 3 tan 2 45o  sin 2 60o  cot 2 30o  sec2 45o
2 8
2
2  3 1
 31    
  
2
3 
1
2
2
 
 2  2 8
3 3 2 24  6  12  2 26  18 8
 3      1
4 2 8 8 8 8
2 tan A
D`vniY 3: hw` A  30o nq Z‡e cÖgvY Kiæb, sin 2 A 
1  tan 2 A
3
mgvavb: sin 2 A  sin 2.30o  sin 60o 
2
1
2.
2 tan A 2 tan 30o 3
 
1  tan 2 A 1  tan 30o 2
Avevi 2
 1 
1  
 3

246 evsjv‡`k Db¥y³ wek¦we`¨vjq


D”PZi MwYZ BDwbU 13

2 2
2 3 3
 3  3   
3 1 4 3 4 2
3 3
2 tan A
 sin 2 A 
1  tan 2 A
1  2 sin 60o cos 60o 1  2 sin 60o cos 60o
D`vniY 4: †`Lvb †h,   2 cos 30o
sin 60  cos 60
o o
sin 60  cos 60
o o

1  2 sin 60 cos 60 1  2 sin 60o cos 60o


o o
mgvavb: evgcÿ= 
sin 60o  cos 60o sin 60o  cos 60o
3 1 3 1 3 3
1  2. . 1  2. . 1 1
 2 2 2 2  2  2
3 1 3 1 3 1 3 1
   
2 2 2 2 2 2 2 2


2 3 2 3
 
   
2  3 3 1  2  3 3 1  
3 1 3 1 
3 1 3 1 
2 3 23 3  2 3  23 3 4 32 3
 
 3   1
2 2 3 1
2 3
  3
2
3
Wvbcÿ= 2 cos 30o  2.  3
2
 evgcÿ = Wvbcÿ
D`vniY 5: mgvavb Kiæb, 2 sin 2   3 cos , hLb  abvZ¥K my²‡KvY
mgvavb: 2 sin 2   3 cos  21  cos 2    3 cos
 2  2 cos 2   3 cos  2 cos 2   3 cos  2  0
 2 cos2   4 cos  cos  2  0  2 cos cos  2  1cos  2  0
 2 cos  1cos  2  0
nq 2 cos  1  0 A_ev cos  2  0
 2 cos  1  cos  2 hv m¤¢e bq
1
 cos   cos 60o
2
  60o
D`vniY 6: mgvavb Kiæb, 3 tan   cot    4 hLb 0o    90o
 1 
mgvavb: 3 tan   cot    4  3  tan   4
 tan  

w·KvYwgwZ 247
I‡cb ¯‹zj GmGmwm †cÖvMÖvg

 tan 2   1 
 3 
tan 
 
  4  3 tan 2   1  4 tan 
 
 3 tan   4 tan   3  0  3 tan 2   3 tan   tan   3  0
2

   
 3 tan  tan   3  1 tan   3  0  tan   3   
3 tan   1  0
nq tan   3  0 A_ev, 3 tan   1  0
 tan   3  tan 60o  3 tan   1
1
  60o  tan    tan 30o
3
  30o
†h‡nZz 0o    90o
  30o , 60o

mvims‡ÿc˗
 0, 1, 2, 3 Ges 4 msL¨v¸‡jvi cÖ‡Z¨KwU‡K 4 Øviv fvM K‡i fvMd‡ji eM©g~j wb‡j h_vμ‡g sin 0o, sin
30o, sin 45o, sin 60o Ges sin 90o Gi gvb cvIqv hvq|
 4, 3, 2, 1 Ges 0 msL¨v¸‡jvi cÖ‡Z¨KwU‡K 4 Øviv fvM K‡i fvMdj¸‡jvi eM©g~j wb‡j h_vμ‡g cos 0o,
cos 30o, cos 45o, cos 60o Ges cos 90o Gi gvb cvIqv hvq|
 0, 1, 3 Ges 9 msL¨v¸‡jvi cÖ‡Z¨KwU‡K 3 Øviv fvM K‡i fvMdj¸‡jvi eM©g~j wb‡j h_vμ‡g tan 0o, tan
30o, tan 45o Ges tan 60o Gi gvb cvIqv hvq| (D‡jL¨ †h, tan 90o msÁvwqZ bq)|
 9, 3, 1 Ges 0 msL¨v¸‡jvi cÖ‡Z¨KwU‡K 3 Øviv fvM K‡i fvMdj¸‡jvi eM©g~j wb‡j h_vμ‡g cot 45o,
cot 60o, cot 90o Gi gvb cvIqv hvq| (D‡jL¨ †h, cot 0o msÁvwqZ bq)|
 secant Gi gvb cosine Gi gv‡bi ¸YvZ¥K wecixZ|
 cosecant Gi gvb sine Gi gv‡bi ¸YvZ¥K wecixZ|
 sin 90 o     cos  ; cos90 o     sin  ; tan 90 o     cot  ;
cot 90 o     tan  ; sec90 o     cosec ; cosec90 o     sec

cv‡VvËi g~j¨vqb 13.9-

gvb wbY©q Kiæb (1˗4)


1. 3 sin 30o  4 sin 3 30o
2. 5 sin 90o  3 cos 0o  6 tan 45o  sec 2 45o
  3  
3. cot 2  2 cos 2  sec 2  4 sin 2
6 3 4 4 6
   
4. tan 2 .sin . tan . tan 2
4 3 6 3
cÖgvY Kiæb (5˗9)
1  cos 30o
5.  sec 60o  tan 60o
1  cos 30 o

248 evsjv‡`k Db¥y³ wek¦we`¨vjq


D”PZi MwYZ BDwbU 13

       
6. cos cos  sin sin  sin cos  cos sin
3 4 3 4 4 6 4 6
7. 1  2 sin 30  2 cos 30  1  cos 60o
2 o 2 o

1  tan 2 30o 1
8. 
1  tan 2 30o 2
        
9. sin 2  cos ec 2 cos 2  cot 2 sec 2   tan 2  cos 2 cot 2  sec 2
2 4 4 6 6 3 2 4 4
    
10. tan 2  cos 2  x sin n‡j x ˗Gi gvb wbY©q Kiæb|
cos tan
4 3 4 4
3
   1 
11. 3 tan 2  sin 2  x cot 2  sec2  1 n‡j x ˗Gi gvb wbY©q Kiæb|
4 3 6 8 4
12. A  60 , B  30 n‡j wb¤œwjwLZ m~θ‡jvi mZ¨Zv hvPvB Kiæb|
o o

(i) sin  A  B   sin A cos B  cos A sin B


(ii) cos A  B   cos A cos B  sin A sin B
tan A  tan B
(iii) tan  A  B  
1  tan A tan B
2 tan A
(iv) tan 2 A 
1  tan 2 A
(v) cos 3 A  4 cos3 A  3 cos A
(vi) sin 3B  3 sin B  4 sin 3 B
mgvavb Kiæb (13˗16)
13. 2cos 2   sin 2    1,  abvZ¥K my²‡KvY|
14. sec 2   2 tan  ,  abvZ¥K my²‡KvY|
15. cos ec  cot   2 3 ,  abvZ¥K my²‡KvY|
16. sin   cos  2 ,  abvZ¥K my²‡KvY|

cvV 13.10 mshy³ †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ


cvVwfwËK D‡Ïk¨
GB cvV †k‡l Avcwb-
 mshy³ †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ wbY©q Ki‡Z cvi‡eb|

g~L¨ kã mshy³ †KvY, w·KvYwgwZK AbycvZ

g~jcvV-

w·KvYwgwZ 249
I‡cb ¯‹zj GmGmwm †cÖvMÖvg

, 90o, 180o ........ Giƒc †KvY‡K  †Kv‡Yi mshy³ †KvY ejv nq| mshy³ †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ
wbY©‡qi mgq `~i‡Z¡i wPý¸‡jv wPý¸‡jv Aek¨B we‡ePbv Ki‡Z n‡e| Z‡e ¯§iY ivL‡Z n‡e †h e¨vmva© †f±i me
mgqB abvZ¥K| Giƒc †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ‡K  †Kv‡Yi w·KvYwgwZK Abycv‡Zi gva¨‡g cÖKvk Kiv nq|
(˗) †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ
g‡b Kiæb, GKwU N~Yv©qgvb iwk¥ Avw` Ae¯’vb OX n‡Z Nwoi KvUvi wecixZ w`‡K Ny‡i XOP =  Ges Nwoi
KvUvi w`‡K Ny‡i XOQ = ˗  †KvY Drcbœ K‡i| GLb P we›`y †_‡K OX Gi Dci PN j¤^ AsKb Kiæb| PN
†K ewa©Z Ki‡j Zv OQ †iLv‡K Q we›`y‡Z †Q` K‡i|
g‡b Kiæb, P I Q we›`yi ¯’vbvsK h_vμ‡g (x,y) I (x1,y1)
Zvn‡j ON = x, PN = y Ges ON = x1, QN = y1
GLb OPN I OQN mg‡KvYx wÎfzRØq n‡Z cvB,
PON = QON, ONP = ONQ Ges ON mvaviY evû|
myZivs, ΔOPN I ΔOQN me©mg
 PN= QN; OP = OQ = r (e¨vmva© †f±i)
¯’vbvs‡Ki wPý we‡ePbv K‡i cvB, x1 = x, y1 = y
y1 y
myZivs, sin () = sin QON = r = r =  sin PON =  sin 
x1 x
cos () = cos QON = r = r = cos PON = cos 
y1 y
tan () = tan QON = x = x =  tan PON = tan 
1
Abyiƒcfv‡e, cosec () = cosec 
sec () = sec 
cot () =  cot 

(900 ˗ ) †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ


g‡b Kiæb, GKwU NyYv©qgvb iwk¥ OX Ae¯’vb n‡Z Nwoi KuvUvi wecixZ w`‡K Ny‡i XOP =  †KvY Drcbœ K‡i|
Aci GKwU N~Yv©qgvb iwk¥ GKB Avw` Ae¯’vb OX n‡Z GKB w`‡K Ny‡i XOY = 900 †KvY Drcbœ Kivi ci OY
Ae¯’vb n‡Z Nwoi KvuUvi w`‡K Ny‡i YOQ =  †KvY Drcbœ K‡i| Zvn‡j, XOQ = 900 ˗ 
GLb OP = OQ †iLv wbb Ges P I Q n‡Z OX †iLvi Dci h_vμ‡g PN I QM j¤^ AsKb Kiæb|
g‡b Kiæb, P I Q we›`yi ¯’vbvsK h_vμ‡g (x,y) I (x1,y1)
Zvn‡j ON = x, PN = y Ges OM = x1, QM = y1
GLb ΔOPN I ΔOQM mg‡KvYx wÎf‚R n‡Z cvB,
PON = OQM Ges OP = OQ myZivs, wÎfzRØq me©mg|
AZGe, QM = ON; OM = PN; OP = OQ = r (e¨vmva© †f±i)
A_v©r, y1 = x, x1 = y
y1 x
myZivs, sin (900 ˗ ) = sin XOQ = r = r = cos XOP = cos 
x1 y
cos (900 ˗ ) = cos XOQ = r = r = sin XOP = sin 
y1 x
tan (900 ˗ ) = tan XOP = x = y = cot XOP = cot 
1

250 evsjv‡`k Db¥y³ wek¦we`¨vjq


D”PZi MwYZ BDwbU 13

Abyiƒcfv‡e, cosec (900 ˗ ) = sec 


sec (900 ˗ ) = cosec 
cot (900 ˗ ) = tan 
`ªóe¨: 900 ˗  Ges  ci¯ú‡ii cwic~iK †KvY| `yBwU cwic~iK †Kv‡Yi Rb¨ GKwUi sine AciwUi cosine,
GKwUi tangent AciwUi cotangent Ges GKwUi cosecant AciwUi secant Gi mgvb| †hgb, 300 I 600 †KvY
ci¯ú‡ii cwic~iK| AZGe sin 300 = cos 600 ev sin 600 = cos 300, tan 300 = cot 600 ev tan 600 = cot
300, cosec 300 = sec 600 ev cosec 600 = sec 300
(900 + ) †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ
g‡b Kiæb, GKwU NyYv©qgvb iwk¥ Avw` Ae¯’vb OX n‡Z Nwoi KuvUvi wecixZ w`‡K Ny‡i XOP =  †KvY Drcbœ
K‡i| H GKB †iLv GKB w`‡K AviI Ny‡i POQ = 900 †KvY Drcbœ K‡i| Zvn‡j, XOQ = 900 + 
GLb OP = OQ wbb Ges P I Q n‡Z x A‡ÿi Dci h_vμ‡g PN I QM j¤^ AsKb Kiæb|
g‡b Kiæb, P I Q we›`yi ¯’vbvsK h_vμ‡g (x,y) I (x1,y1)
Zvn‡j ON = x, PN = y Ges OM = x1, PM = y1
GLb ΔOPN I ΔOQM mg‡KvYx wÎf‚R n‡Z cvB,
PON = QOY = OQM Ges OP = OQ, myZivs wÎfzRØq me©mg|
AZGe, QM = ON; OM = PN; OP = OQ = r (e¨vmva© †f±i)
¯’vbvs‡Ki wPý ch©v‡jvPbv K‡i cvB, y1 = x, x1 = ˗ y
y1 x
myZivs, sin (900 + ) = sin XOQ = r = r = cos XOP = cos 
x1 -y
cos (900 + ) = cos XOQ = r = r = ˗ sin XOP = ˗ sin 
y1 x
tan (900 + ) = tan XOP = x = -y = ˗ cot XOP = ˗ cot 
1
Abyiƒcfv‡e, cosec (900 + ) = sec 
sec (900 + ) = ˗ cosec 
cot (900 + ) = ˗ tan 
(1800 ˗ ) †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ
c~‡e©i wbqg AbymiY K‡i R¨vwgwZK c×wZ‡Z (1800 ˗ ) †Kv‡Yi wÎKvYwgwZK AbycvZ wbY©q Kiv hvq| wKš‘ wb‡gœi
c×wZ AbymiY K‡i Avgiv mn‡R (1800 ˗ ) †Kv‡Yi wÎKvYwgwZK AbycvZ wbY©q Ki‡Z cvwi|
myZivs, sin (1800 ˗ ) = sin {900 + (900 ˗ )} = cos (900 ˗ ) = sin 
cos (1800 ˗ ) = cos {900 + (900 ˗ )} = ˗ sin (900 ˗ ) = ˗ cos 
tan (1800 ˗ ) = tan {900 + (900 ˗ )} = ˗ cot (900 ˗ ) = ˗ tan 
Abyiƒcfv‡e, cosec (1800 ˗ ) = cosec 
sec (1800 ˗ ) = ˗ sec 
cot (1800 ˗ ) = ˗ cot 
(1800 + ) †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ
R¨vwgwZK c×wZ‡Z (1800 + ) †Kv‡Yi wÎKvYwgwZK AbycvZ wbY©q Kiv hvq| Avevi wb‡gœi c×wZ AbymiY K‡i
Avgiv mn‡RB (1800 + ) †Kv‡Yi wÎKvYwgwZK AbycvZ wbY©q Kiv hvq|
myZivs, sin (1800 + ) = sin {900 + (900 + )} = cos (900 + ) = ˗ sin 

w·KvYwgwZ 251
I‡cb ¯‹zj GmGmwm †cÖvMÖvg

cos (1800 + ) = cos {900 + (900 + )} = ˗ sin (900 + ) = ˗ cos 


tan (1800 + ) = tan {900 + (900 + )} = ˗ cot (900 + ) = ˗ (˗tan ) = tan 
Abyiƒcfv‡e, cosec (1800 + ) = ˗ cosec 
sec (1800 + ) = ˗ sec 
cot (1800 + ) = cot 
(2700 ˗ ) †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ
sin (2700 ˗ ) = sin {1800 + (900 ˗ )} = ˗ sin (900 ˗ ) = ˗ cos 
cos (2700 ˗ ) = cos {1800 + (900 ˗ )} = ˗ cos (900 ˗ ) = ˗ sin 
tan (2700 ˗ ) = tan {1800 + (900 ˗ )} = tan (900 ˗ ) = cot 
Abyiƒcfv‡e, cosec (2700 ˗ ) = ˗ sec 
sec (2700 ˗ ) = ˗ cosec 
cot (2700 ˗ ) = tan 
(2700 + ) †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ
sin (2700 + ) = sin {1800 + (900 + )} = ˗ sin (900 + ) = ˗ cos 
cos (2700 + ) = cos {1800 + (900 + )} = ˗ cos (900 + ) = ˗ (˗ sin ) = sin )
tan (2700 + ) = tan {1800 + (900 + )} = tan (900 + ) = ˗ cot 
Abyiƒcfv‡e, cosec (2700 + ) = ˗ sec 
sec (2700 + ) = cosec 
cot (2700 + ) = ˗ tan 
(3600 ± ) †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ
cÖwgZ Ae¯’v‡b (3600 ˗ ) Ges (3600 + ) †KvY `yBwU h_vμ‡g (˗ ) I  †Kv‡Yi ms‡M wg‡j hvq| myZivs,
(3600 ˗ ) †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ (˗ ) †Kv‡Yi mswkøó Abycv‡Zi mgvb Ges (3600 + ) †Kv‡Yi
w·KvYwgwZK AbycvZ  †Kv‡Yi mswkøó Abycv‡Zi mgvb|
AZGe, sin (3600 ˗ ) = sin (˗ ) = ˗ sin 
cos (3600 ˗ ) = cos (˗ ) = cos 
tan (3600 ˗ ) = tan (˗ ) = ˗ tan 
cosec (3600 ˗ ) = cosec (˗ ) = ˗ cosec 
sec (3600 ˗ ) = sec (˗ ) = ˗ sec 
cot (3600 ˗ ) = cot (˗ ) = ˗ cot 
Ges, sin (3600 + ) = sin 
cos (3600 + ) = cos 
tan (3600 + ) = tan 
cosec (3600 + ) = cosec 
sec (3600 + ) = sec 
cot (3600 + ) = cot 
mshy³ †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ wbY©‡qi wbqg
(i) hw`  †KvYwU 900-Gi †Rvo ¸wYZ‡Ki mv‡_ †hvM A_ev we‡qvM nq (1800 ± , 3600 ± ), Z‡e †mB †Kv‡Yi
AbycvZ‡K  †Kv‡Yi w·KvYwgwZK Abycv‡Z cÖKvk Ki‡j g~j Abycv‡Zi †Kvbiƒc cwieZ©b nq bv| A_v©r sine,

252 evsjv‡`k Db¥y³ wek¦we`¨vjq


D”PZi MwYZ BDwbU 13

cosine, tangent BZ¨vw` sine, cosine, tangent-B _v‡K| wKš‘ Zvi wPý abvZ¥K bv FYvZ¥K n‡e Zv wbY©q
Kivi Rb¨  †KvY‡K abvZ¥K m~²‡KvY a‡i †KvYwU †Kvb& PZzf©v‡M Zv wbY©q K‡i wP‡ýi PZzf©vM wbY©q wbqg
Abyhvqx mn‡RB wbY©q Kiv hvq|
(ii) hw`  †KvYwU 900-Gi we‡Rvo ¸wYZ‡Ki mv‡_ †hvM A_ev we‡qvM nq (900 ± , 2700 ± ....... BZ¨vw`), Z‡e
†mB †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ‡K  †Kv‡Yi w·KvYwgwZK Abycv‡Z cÖKvk Ki‡j sine, cosine, tangent,
cotangent, secant, cosecant cwiewZ©Z n‡q h_vμ‡g cosine, sine, cotangent, tangent, cosecant,
secant nq| wKš‘ Zvi wPý abvZ¥K bv FYvZ¥K n‡e Zv wbY©q Kivi Rb¨  †KvY‡K abvZ¥K m~ÿ‡KvY a‡i g~j
†KvYwU †Kvb& PZzf©v‡M Ae¯’vb K‡i Zv wbY©q K‡i wP‡ýi PZyf©vM wbqg Abyhvqx mn‡RB wbY©q Kiv hvq|

cv‡VvËi g~j¨vqb 13.10-

1. mshy³ †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZmg~‡ni gvb wbY©q Kiæb|

cvV 13.11 mshy³ †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ: mgm¨v I mgvavb

cvVwfwËK D‡Ïk¨
GB cvV †k‡l Avcwb-
 mgm¨v mgvav‡b mshy³ †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ cÖ‡qvM Ki‡Z cvi‡eb|

g~jcvV-
c~‡e©i cv‡V Avcbviv mshy³ †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ m¤ú‡K© Ávb AR©b K‡i‡Qb| eZ©gvb cv‡V wewfbœ mgm¨v
mgvav‡b AbycvZmg~n cÖ‡qvM Ki‡Z cvi‡eb|
D`vniY 1: gvb wbY©q Kiæb, (i) sin 23700 (ii) sec 5100 (iii) tan(˗15900)
1
mgvavb: (i) sin (23700) = sin (26900+300) = ˗ sin 300 = ˗ 2
e¨vL¨v: GLv‡b N~Yv©gvb iwk¥ hw` Ae¯’vb n‡Z Nwoi KuvUvi wecixZ w`‡K N~Y©b ïiæ K‡i 23700 †KvY Drcbœ Kivi ci
Z…Zxq †PŠK‡Y Ae¯’vb Ki‡e| †h‡nZz †KvYwU n 900 +  (hLb n †Rvo msL¨v) AvKv‡ii sin AcwiewZ©Z _vK‡e
Ges †h‡nZz Z…Zxq †PŠK‡Y sin FYvZ¥K d‡j wPý FYvZ¥K n‡e|
2
(ii) sec (5100) = sec (5900+600) = cosec 600 =
3
(iii) tan (˗15900) = ˗ tan (˗15900) [†h‡nZz tan (˗) = ˗ tan ]
1
= ˗ tan (17900+600) = ˗ (˗ cot 600) = cot 600 =
3
D`vniY 2: gvb wbY©q Kiæb, (i) cos 1980 + sin 4320 + tan 1680 + tan 120
(ii) sin 4200 . cos 3900 + cos (˗3000) . sin (˗3300)
mgvavb: (i) cos 1980 + sin 4320 + tan 1680 + tan 120

w·KvYwgwZ 253
I‡cb ¯‹zj GmGmwm †cÖvMÖvg

= cos (2900+180) + sin (5900˗180) + tan (2900˗120) + tan 120


= ˗ cos 180 + cos 180 ˗ tan 120 + tan 120 = 0
(ii) sin 4200. cos 3900 + cos (˗3000). sin (˗3300)
= sin (5900˗300) . cos (4900+300) ˗ cos (3900+300).sin (3900+600)
= cos 300 . cos 300 ˗ (˗ sin 300) . (cos 600) sin(˗)= ˗sin][cos(˗)= cos]
3 3 1 1 3 1 4
= . + . = + = =1
2 2 2 2 4 4 4
 5 37 3
D`vniY 3: gvb wbY©q Kiæb, (i) sin2 17 18 + sin2 8 + cos2 18 + cos2 8
14 39 41 23
(ii) sec2 17 ˗ sec2 17 + cot2 34 ˗ cot2 34
 5 37 3
mgvavb: (i) sin2 17 18 + sin2 8 + cos2 18 + cos2 8
 3  3
= {sin ( ˗ 18 )}2 + {sin ( ˗ 8 )}2 +{cos (2 + 18 )}2 + cos2 8
 3  3
= sin2 18 + sin2 8 + cos2 18 + cos2 8
  3 3
= ( sin2 18 + cos2 18 ) + ( sin2 8 + cos2 8 ) = 1 +1 = 2
14 39 41 23
(ii) sec2 17 ˗ sec2 17 + cot2 34 ˗ cot2 34
3 5 7 11
= {sec ( ˗ 17 )}2 + { sec (2 + 17 )}2 +{cot ( + 34 )}2 ˗ {cot ( ˗ 34 )}2
3 5 7 11
= sec2 17 ˗ sec2 17 + cot2 34 ˗ cot2 34
3 5  5  3
= sec2 17 ˗ sec2 17 + {cot (2 ˗ 17 )}2 ˗ {cot (2 ˗ 17 )}2
3 5 5 3 3 5 5 3
= sec2 17 ˗ sec2 17 + tan2 17 ˗ tan2 17 = 1 + tan2 17 ˗ 1 ˗ tan2 17 + tan2 17 ˗ tan2 17 = 0

 3  3 
D`vniY 4: †`Lvb †h, sin (2 + ) cot ( 2 + ) cos ( ˗ ) = sin (2 ˗ ) sin ( 2 ˗ ) cot (2 + )
 3
mgvavb: evgcÿ = sin (2 + ) cot ( 2 + ) cos ( ˗ )
 
= sin (2 + ) cot (3  2 + ) cos ( ˗ ) = cos  (˗tan ) (˗cos )
sin 
= cos . tan . cos  = cos . cos  = sin . cos 
cos 
 3 
Wvbcÿ = sin (2 ˗ ) sin ( 2 ˗ ) cot (2 + ) = cos .(˗cos ). (˗tan )
sin 
= cos .(˗tan ) .(˗cos ) = cos . tan . cos  = cos . cos  = sin . cos 
cos 
 evgcÿ = Wvbcÿ

254 evsjv‡`k Db¥y³ wek¦we`¨vjq


D”PZi MwYZ BDwbU 13


D`vniY 5: hw` n˗Gi gvb ïb¨ A_ev †h †Kvb ALÛ msL¨v nq Z‡e, sin {n + (˗1)n 4 } Gi gvb wbY©q Kiæb|
  1
mgvavb: hLb n = 0, ZLb sin {n + (˗1)n 4 } = sin 4 =
2
hw` n †Rvo msL¨v Ges m GKwU ALÛ msL¨v nq Z‡e, n = 2m
    1
 sin {n + (˗1)n 4 } = sin {2m + (˗1) 2m 4 } = sin (2m + 4 ) = sin 4 =
2
Avevi, n we‡Rvo msL¨v n‡j Z‡e, n = 2m + 1 n‡e
 
 sin {n + (˗1)n 4 } = sin {(2m+1) + (˗1) 2m+1 4 }
   1
= sin (2m +  ˗ 4 ) = sin ( ˗ 4 ) = sin 4 =
2
 1
myZivs n˗Gi gvb ïb¨ A_ev †h †Kvb ALÛ msL¨v n‡j Avgiv cvB, sin {n + (˗1)n 4 } =
2

D`vniY 6: mgvavb Kiæb tan  ˗ 3 cos  ˗ sin  + 3 = 0, hLb 00    2


mgvavb: tan  ˗ 3 cos  ˗ sin  + 3 = 0
sin 
ev, tan  ˗ 3 cos  ˗ . cos  + 3 = 0
cos 
ev, tan  ˗ 3 cos  ˗ tan . cos  + 3 = 0
ev, tan  + 3 ˗ tan . cos  ˗ 3 cos  = 0
ev, (tan  + 3 ) ˗ cos  (tan  ˗ 3 ) = 0
ev, (tan  + 3 ) (1˗ cos ) = 0
  
nq, tan  + 3 = 0  tan  = ˗ 3  tan  = ˗ tan 3  tan  = tan ( ˗ 3 ) A_ev, tan (2 ˗ 3 )
2 5
 tan  = tan 3 , tan 3
2 5
= 3 , 3
A_ev, 1˗ cos  = 0  cos  = 1  cos  = cos 00, cos 2
  = 00, 2
†h‡nZz, 00    2
2 5
  = 00, 3 , 3 , 2

D`vniY 7: mgvavb Kiæb sin2  ˗ cos2  = cos , hLb 00    3600


mgvavb: sin2  ˗ cos2  = cos 
ev, 1 ˗ cos2  ˗ cos2  = cos 
ev, 1 ˗ 2cos2  = cos 
ev, 2cos2  + cos  ˗ 1 = 0
ev, 2cos2  + 2cos  ˗ cos  ˗ 1 = 0

w·KvYwgwZ 255
I‡cb ¯‹zj GmGmwm †cÖvMÖvg

ev, 2cos  (cos  + 1) ˗ 1(cos  + 1) = 0


ev, (cos  + 1) (2cos  ˗ 1) = 0
nq, cos  + 1 = 0  cos  = ˗1 = cos 1800
  = 1800
1
A_ev, 2cos  ˗ 1 = 0  2cos  = 1  cos  = 2  cos  = cos 600 = cos (3600 ˗ 3000)
  = 600, 3000
†h‡nZz, 00    3600
  = 600, 1800, 3600

cv‡VvËi g~j¨vqb 13.11-

gvb wbY©q Kiæb (1-4)


1. (i) sin 6750 (ii) cot 21900 (iii) cosec 7650 (iv) sec (˗25800) (v) cot (˗15600)
29 16 5 19
2. (i) sin (˗ 4 ) (ii) cosec 3 (iii) tan ( 2 ˗ 3 )
3. (i) sin 1050 + sin 2550 + cos 4500 + cos 5400 (ii) cos 4200 sin (˗3000) ˗ sin 8700 cos 5700
sin 2500 + tan 2900
(iii) tan 2250 cot 4050 + tan 7650 cot 6750 (iv) cot 2000 + cos 3400
 5 8 9
4. (i) sin2 7 + sin2 14 + sin2 7 + sin2 14
 19 31 37
(ii) cos2 24 + cos2 24 + cos2 24 + cos2 24
 3 5 7 9 11
(iii) sin2 12 + sin2 12 + sin2 12 + sin2 12 + sin2 12 + sin2 12
5. †`Lvb †h,
5 7  3 5
(i) sin ( 2 + ) cos (3 ˗ ) cot ( 2 + ) = sin (2 ˗ ) sin ( 2 ˗ ) cot ( 2 + )
3 5 3
(ii) cos2 (3 + ) cosec ( 2 + ) cot ( 2 ˗ ) = sin2 ( 2 ˗ ) sec (4 ˗ ) tan (3˗ ) = ˗ sin 
6. n˗ GKwU ALÛ c~Y© msL¨v n‡j gvb wbY©q Kiæb,
n   n 
(i) tan { 2 + (˗1)n 4 } (ii) sin {n + (˗1)n 6 } (iii) cosec { 2 + (˗1)n 6 }
7
sin (- ) cot ( - 2 ) sec (- )
7. †`Lvb †h, tan  =
3 5
cos ( - 2 ) cosec ( + 2 )
8. wb‡gœi mgxKiY¸‡jv n‡Z ˗Gi gvb wbY©q Kiæb,
(i) sec  = ˗2, hLb 900    1800 (ii) tan  = ˗ 3 , hLb 2700    3600
3
(iii) sin  = , hLb 3600    5400
2
9. mgvavb Kiæb: hLb 00    3600

256 evsjv‡`k Db¥y³ wek¦we`¨vjq


D”PZi MwYZ BDwbU 13

(i) 2(sin cos + 3 ) = 3 cos  + 4 sin  (ii) 2 sin2  + 3 cos  = 0


(iii) 1˗ 2sin  ˗ 2cos  + cot  = 0 (iv) tan2  + sec  = ˗1
(v) 3tan2  ˗ 4 3 sec  + 7 = 0 (vi) cot  + tan  = 2 sec 
(vii) cot  + cosec  = 3

P~ovšÍ g~j¨vqb-
eûwbe©vPbx cÖkœ
1. lvUg~jK c×wZ‡Z †KvY cwigv‡ci GKK wb‡Pi †KvbwU?
(K) wWwMÖ (L) †MÖW (M) †iwWqvb (N) †KvbwUB bq
o
2. 1 Gi 60 fv‡Mi GK fvM mgvb KZ?
(K) 1 (L) 15 (M) 30 (N) 60
3. GKwU PvKvi e¨vmva© 10 †m.wg.| PvKvwU GKevi Nyi‡j KZ †m.wg. `~iZ¡ AwZμg Ki‡e?
(K) 5 (L) 10 (M) 15 (N) 20
4. r e¨vmv‡a©i GKwU e„‡Ëi cwiwa I e¨v‡mi AbycvZ KZ?
(K) 1 : r (L) r : 1 (M)  (N)  GKK
5. lvUg~jK c×wZ‡Z-
(i) 1o  60
(ii) 1  60
(iii) 1 mg‡KvY  5400
Dc‡ii Z‡_¨i wfwˇZ wb‡Pi †Kvb&wU mwVK?
(K) (i) I (ii) (L) (i) I (iii) (M) (ii) I (iii) (N) (i), (ii) I (iii)
6. s  r m~‡Î  †K †Kvb& GK‡K cÖKvk Ki‡Z nq?
(K) wWwMÖ (L) †iwWqvb (M) †MÖW (N) †m‡KÛ

7. †Kv‡bv Pvc e„‡Ëi cwiwai mv‡_ †iwWqvb †KvY Drcbœ Ki‡j -
2
(i) †K‡›`ª  †iwWqvb †KvY Drcbœ Ki‡e|
(ii) DcPvc I AwaPvc mgvb n‡e|
(iii) PvcwU n‡e e„‡Ëi e„nËg R¨v|
Dc‡ii Z‡_¨i wfwˇZ wb‡Pi †Kvb&wU mwVK?
(K) (i) I (ii) (L) (i) I (iii) (M) (ii) I (iii) (N) (i), (ii) I (iii)
wb‡Pi Z_¨ †_‡K 8-10 bs cÖ‡kœi DËi w`b:
GKwU wÎfz‡Ri wZbwU †Kv‡Yi AbycvZ 3 : 4 : 5 |
8. wÎfz‡Ri e„nËg †KvYwUi e„Ëxq gvb KZ?
   5
(K) (L) (M) (N)
6 4 3 12
9. wÎfz‡Ri ÿz`ªZg †KvYwUi gvb lvUg~jK c×wZ‡Z KZ?
(K) 30o (L) 45o (M) 60o (N) 75o
10. wÎfzRwU †Kvb ai‡bi wÎfzR?
(K) m~²‡KvYx (L) mg‡KvYx (M) ¯’~j‡KvYx (N) †KvbwUB bq
11. sine Gi w·KvYwgwZK AbycvZ wb‡Pi †KvbwU?

w·KvYwgwZ 257
I‡cb ¯‹zj GmGmwm †cÖvMÖvg

j¤^ j¤^ f‚wg f‚wg


(K) (L) (M) (N)
f‚wg AwZfzR j¤^ AwZfzR
12. cosine Gi w·KvYwgwZK AbycvZ wb‡Pi †KvbwU?
j¤^ j¤^ f‚wg f‚wg
(K) (L) (M) (N)
f‚wg AwZfzR j¤^ AwZfzR
13. cot n‡jv-
1 sin  cos 
(i) (ii) (iii)
tan  cos  sin 
Dc‡ii Z‡_¨i wfwˇZ wb‡Pi †Kvb&wU mwVK?
(K) (i) I (ii) (L) (i) I (iii) (M) (ii) I (iii) (N) (i), (ii) I (iii)
wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 14-17 bs cÖ‡kœi DËi w`b-
cv‡ki wP‡Î ABC -G  m~ÿ‡KvY C

3

14. AC  KZ? A 2 B

(K) 4 (L) 5 (M) 13 (N) 15


15. sin  Gi gvb KZ?
3 3 2 2
(K) (L) (M) (N)
2 13 13 3
16. cos Gi gvb KZ?
3 3 2 2
(K) (L) (M) (N)
2 13 13 3
17. tan  Gi gvb KZ?
3 3 2 2
(K) (L) (M) (N)
2 13 13 3
18. sin   cos  1 n‡j,  Gi gvb-
(i) 0o (ii) 30o (iii) 90o
Dc‡ii Z‡_¨i wfwˇZ wb‡Pi †Kvb&wU mwVK?
(K) (i) I (ii) (L) (i) I (iii) (M) (ii) I (iii) (N) (i), (ii) I (iii)
19. A  30 , B  60 n‡j cos A  B  Gi gvb KZ?
o o

1
(K) 0 (L) 1 (M) -1 (N)
2
20. -305o †KvYwU †Kvb PZzf©v‡M _vK‡e?
(K) cÖ_g (L) wØZxq (M) Z…Zxq (N) PZz_©
21. cos 330 o
 Gi gvb KZ?
3 3 1 1
(K)  (L) (M) (N) 
2 2 2 2
wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 22-23 bs cÖ‡kœi DËi w`b-
3
A  cos  x   
2

258 evsjv‡`k Db¥y³ wek¦we`¨vjq


D”PZi MwYZ BDwbU 13

22. A Gi gvb KZ?


(K) sin x (L)  sin x (M) cos x (N)  cos x
23. x Gi gvb KZ †iwWqvb?
   
(K) (L) (M) (N)
6 4 3 2
m„Rbkxj cÖkœ
24. K I L ¯’vb `yBwU c„w_exi †K‡›`ª  †KvY Drcbœ K‡i| c„w_exi e¨vmva© R Ges ¯’vb `yBwUi ga¨eZ©x `~iZ¡ S|
(K) †`Lvb †h, c„w_exi cwiwa 2R [c„w_ex‡K e„Ë g‡b K‡i]|
(L) R Ges S Gi g‡a¨ m¤úK© ¯’vcb Kiæb|
(M) hw` c„w_exi e¨vmva© 6440 wK.wg. nq Ges K I L ¯’vb `yBwU c„w_exi †K‡›`ª 32o357 †KvY Drcbœ K‡i
Z‡e ¯’vb `yBwUi ga¨eZ©x `~iZ¡ KZ wbY©q Kiæb|
25. GKwU PvKv 0.88 wK‡jvwgUvi c_ †h‡Z 20 evi †Nv‡i|
(K) PvKvwU GKevi Nyi‡j AwZμvšÍ `~iZ¡ wbY©q Kiæb|
(L) PvKvwUi e¨vmva© wbY©q Kiæb|
(M) PvKvwUi e¨vmv‡a©i mgvb e¨vmva© wewkó †Kv‡bv e„‡Ëi 11 wgUvi `xN© Pv‡ci m¤§yL¯’ †Kv‡Yi cwigvY wbY©q
Kiæb|
26. hw` cot   cos ec  a nq Z‡e
(K) cos ec  cot Gi gvb wbY©q Kiæb|
a2  1
(L) cÖgvY Kiæb †h, cos  2
a 1
(M) †`Lvb †h, a  1cos   a 2  1sin   a  12  2
2

 
27. A  I B  n‡j
3 6
(K) cos A  B  I cos A  B  Gi gvb wbY©q Kiæb|
(L) cÖgvY Kiæb †h, cos A  B   cos A  B   2 cos A cos B
(M) cÖgvY Kiæb †h, cos A  B   cos A  B   2 sin A sin B
28. hw` cos  sin   2 sin  nq Z‡e
5
(K)   †iwWqv‡bi Rb¨ cos  sin  Gi gvb wbY©q Kiæb|
6
(L) cÖgvY Kiæb †h, cos  sin   2 cos
(M) †`Lvb †h, cos ec  2 2 cos

DËigvjv-

cv‡VvËi g~j¨vqb 13.1


1. (i) 1g PZzf©v‡M (ii) 3q PZzf©v‡M (iii) 3q PZzf©v‡M (iv) 4_© PZzf©v‡M
cv‡VvËi g~j¨vqb 13.4

w·KvYwgwZ 259
I‡cb ¯‹zj GmGmwm †cÖvMÖvg

1. (i) 0.111c (ii) 0.224c (iii) 0.251c


2. (i) 2050'11.5" (ii) 431'6.4" (iii) 12 3. 19 wg. 4. 102.5 5. 0.636 wgUvi
1  c

c

c
6. 85 wKwg (cÖvq) 7. 2 (1˗180 ) 8. 30,60,90, 6 , 3 , 2 11. 1080 dzU
19  5
12. 37.3 dzU (cÖvq) 13. (i) 24 , 14230', 158.3g (ii) 2 , 90, 100g (iii) 9
,
100, 111.1g
14. 221.58 gvBj (cÖvq) 15. 13.87×107 wKwg (cÖvq) 16. 1 wKwg (cÖvq)
17. 1:720 18. 3.61 gvBj (cÖvq)
cv‡VvËi g~j¨vqb 13.8
5 12 40 41
17. (i)  , (ii)  ,
13 5 9 40
cv‡VvËi g~j¨vqb 13.9
3 3 1
1. 1 2. 0 3. 0 4. 10. 11. 13. 30o 14. 45 o
2 2 2
15. 30o 16. 45 o

cv‡VvËi g~j¨vqb 13.11


1 1
1. (i) ˗ (ii) 3 (iii) 2 (iv) 2 (v)
2 3
1 2 1
2. (i) (ii) ˗ (iii)
2 3 3
3
3. (i) ˗1 (ii) (iii) 0 (iv) ˗1
2
4. (i) 2 (ii) 2 (iii) 3
1 2
6. (i) 1 (ii) 2 (iii) ±2, ±
3
8. (i) 120 0
(ii) 300 0
(iii) 420 0

9. (i) 600, 1200 (ii) 1200, 2400 (iii) 300, 1350, 1500 I 3150
(iv) 1800 (v) 300, 3300 (vi) 300, 1500 (vii) 600
P~ovšÍ g~j¨vqb
1. K 2. K 3. N 4. N 5. N 6. L 7. N 8. N 9. L 10. K 11. L 12. N 13. L
14. M 15. L 16. M 17. K 18. L 19. K 20. K 21. L 22. N 23. K
24. (L) S  R (M) 3662.43 wK.wg.
25. (K) 44 wgUvi (L) 7.006 wgUvi (M) 1.57 †iwWqvb
1 3 3 1
26. (K) 27. (K) 0, 28. (K) 
a 2 2

260 evsjv‡`k Db¥y³ wek¦we`¨vjq

You might also like