Download the full version of the textbook now at textbookfull.

com

Middle English Marvels Magic Spectacle and

Morality in the Fourteenth Century Tara
Williams

https://textbookfull.com/product/middle-english-
marvels-magic-spectacle-and-morality-in-the-
fourteenth-century-tara-williams/

Explore and download more textbook at https://textbookfull.com

 Recommended digital products (PDF, EPUB, MOBI) that
you can download immediately if you are interested.

The Age of Spectacle Adventures in Architecture and The

21st Century City 1st Edition Tom Dyckhoff

https://textbookfull.com/product/the-age-of-spectacle-adventures-in-
architecture-and-the-21st-century-city-1st-edition-tom-dyckhoff/

textbookfull.com

After the Black Death: Economy, society, and the law in

fourteenth-century England 1st Edition Bailey

https://textbookfull.com/product/after-the-black-death-economy-
society-and-the-law-in-fourteenth-century-england-1st-edition-bailey/

textbookfull.com

Sincerity in Medieval English Language and Literature

Graham Williams

https://textbookfull.com/product/sincerity-in-medieval-english-
language-and-literature-graham-williams/

textbookfull.com

Burnout, Fatigue, Exhaustion: An Interdisciplinary

Perspective on a Modern Affliction 1st Edition Sighard
Neckel
https://textbookfull.com/product/burnout-fatigue-exhaustion-an-
interdisciplinary-perspective-on-a-modern-affliction-1st-edition-
sighard-neckel/
textbookfull.com
The Art and Science of Making Up Your Mind Rex V. Brown

https://textbookfull.com/product/the-art-and-science-of-making-up-
your-mind-rex-v-brown/

textbookfull.com

Problem Solving in Data Structures Algorithms Using C

Programming Interview Guide 1st Edition Hemant Jain

https://textbookfull.com/product/problem-solving-in-data-structures-
algorithms-using-c-programming-interview-guide-1st-edition-hemant-
jain/
textbookfull.com

Java Precisely third edition The MIT Press Peter Sestoft

https://textbookfull.com/product/java-precisely-third-edition-the-mit-
press-peter-sestoft/

textbookfull.com

National Geographic History March April 2018 2nd Edition

National Geographic

https://textbookfull.com/product/national-geographic-history-march-
april-2018-2nd-edition-national-geographic/

textbookfull.com

Problems in Value Theory: An Introduction to Contemporary

Debates 1st Edition Steven B. Cowan (Editor)

https://textbookfull.com/product/problems-in-value-theory-an-
introduction-to-contemporary-debates-1st-edition-steven-b-cowan-
editor/
textbookfull.com
Crash Course for the GRE Your Last Minute Guide to Scoring
High The Princeton Review

https://textbookfull.com/product/crash-course-for-the-gre-your-last-
minute-guide-to-scoring-high-the-princeton-review/

textbookfull.com
MIDDLE
ENGLISH
MARVELS

M A G I C , S P E C TA C L E , A N D
MORALITY IN THE
FOURTEENTH CENTURY

TARA WILLIAMS
MIDDLE ENGLISH MARVELS
MIDDLE ENGLISH

MARVELS

M A G I C , S P E C TA C L E , A N D

MORALIT Y IN THE FOURTEENTH CENTURY

Ta r a W i l l i a ms

The Pennsylvania State University Press | University Park, Pennsylvania

 Library of Congress Cataloging-in-Publication Data

Names: Williams, Tara, 1975– author.

Title: Middle English marvels : magic, spectacle, and morality
in the fourteenth century / Tara Williams.
Description: University Park, Pennsylvania : The Pennsylvania
State University Press, [2018] | Includes bibliographical
references and index.
Summary: “A multidisciplinary interpretation of
representations of magic in fourteenth-century romances, and
how these texts link magic, spectacle, and morality in distinctive
ways. By representing supernatural marvels in vivid visual detail,
these texts encourage reactions of wonder that have moral
effects within and beyond the narrative”
—Provided by publisher.
Identifiers: LCCN 2017037190 | ISBN 9780271079639
(cloth : alk. paper)
Subjects: LCSH: Romances, English—History and criticism. |
Magic in literature. | Marvelous, The, in literature. | Literature
and morals.
Classification: LCC PR321 .W49 2018 | DDC 821/.109—dc23
LC record available at https://lccn.loc.gov/2017037190

Copyright © 2018 Tara Williams

All rights reserved
Printed in the United States of America
Published by The Pennsylvania State University Press,
University Park, PA 16802–1003

The Pennsylvania State University Press is a member of the

Association of American University Presses.

It is the policy of The Pennsylvania State University Press to

use acid-free paper. Publications on uncoated stock satisfy
the minimum requirements of American National Standard
for Information Sciences—Permanence of Paper for Printed
Library Material, ansi z39.48–1992.

Titlepage: Detail from Canterbury Tales manuscript, ca.

1400–1410, England. EL 26 C 9, Egerton Family Papers,
The Huntington Library, San Marino, California.
 Contents

ACKNOWLEDGMENTS
vii

INTRODUCTION
Why Marvels Matter
1

1
MIRRORING O THERWORLDS
Fairy Magic, Wonder, and Morality
11

2
REVEALING SPECTACLES
Virtue and Identity in Fair Unknowns
37

3
MOVING MARVELS
Action and Agency in Courtly Spectacles
63

4
TALKING MAGIC
Chaucer’s Spectacles of Language
97

CONCLUSION
How Marvels Matter
127

NO TES
133
BIBLIOGRAPHY
153
INDEX
169
 Acknowledgments

This book began to take shape while Betty Campbell and I were collabora-
tively teaching a course on medieval and Victorian representations of magic.
From that point, and in countless conversations since, my thinking about
these issues has benefited from her deep knowledge and generous perspec-
tive. The project has—and I have—also been sustained by the friendship
of Rebecca Olson and Peter Betjemann, who are ideal readers and superb
colleagues.
One of the great pleasures of academic life is having an intellectual com-
munity beyond as well as within one’s institution. Much of the work on this
project happened in coffee shops around Portland with Karen Gross, whose
warmth and expertise made those sessions both pleasant and productive.
Helen Cooper, Susan Crane, Holly Crocker, Alex Mueller, Susie Nakley,
Myra Seaman, and Nicole Nolan Sidhu provided vital feedback on early
chapter drafts. After a serendipitous dinner conversation, Lynn Shutters
became a regular and insightful reader, helping me navigate several tricky
parts of the argument. She was also the driving force behind a writing group
including Jessica Barr, Suzanne Edwards, and Barbara Zimbalist, which
has become an invaluable source of input and support for this project and
others.
Writing about marvels gives deeper resonance to a subset of words that
are particularly appropriate in this context. Larry Scanlon imparted a sense
of enchantment with the Middles Ages that I still carry with me. At a crit-
ical juncture in this work, the Morton W. Bloomfield fellowship allowed
me to spend a wonderful month at Harvard; I benefited from taking part
in the Medieval Colloquium and from discussions with James Simpson,
Nicholas Watson, and Daniel Donoghue. At Penn State University Press,
Ellie Goodman’s attention to and advocacy for this book were nothing short
of marvelous.
The British Library kindly allowed me to use images from the Cotton
Nero A.x manuscript. I also gratefully acknowledge permission to include
revised versions of essays that first appeared in Philological Quarterly and
New Medieval Literatures (published at the time by Brepols): “Fairy Magic,
viii Acknowledgments

Wonder, and Morality in Sir Orfeo,” Philological Quarterly 91, no. 4 (2012),
and “Magic, Spectacle, and Morality in the Fourteenth Century,” New
Medieval Literatures 12 (2010). The editors and readers at those journals pro-
vided helpful comments on those arguments, and the Penn State University
Press readers responded thoughtfully to the project as a whole. In the final
stages, the copyeditor and production staff attended to every detail with
care.
Thanks to all of those who have provided encouragement for this proj-
ect along the way. Toni Doolen and my colleagues at the Honors College
helped me make time for my scholarship and saw it as complementing rather
than competing with my administrative responsibilities. My carpool fol-
lowed the development of these ideas over many miles of commuting and
hours of energizing cross-disciplinary conversations. Billie Williams, Rod
Williams, and Ryan Williams always believed in the book and enthusiasti-
cally celebrated its acceptance. Finally, thank you to Hugo, whose patience
and support are now measured not merely in years but in decades.
 IN TRO D UC TIO N
Why Marvels Matter

Richard II’s 1377 coronation procession included many possible sources of

wonder. The chronicles record glorious decorations, enchanting music, over-
whelming crowds, and wine rather than water flowing through the conduits
of the city. But perhaps the most impressive spectacle was the automaton
angel that anticipated the coronation itself by extending a golden crown to
the king-to-be.1 This marvel, like many in the Middle Ages, is difficult to
classify: It appears to be both spiritual and secular, both mechanical and
magical. It also simultaneously entertains and encodes a larger significance,
emphasizing Richard’s special status. Although the dual potential of marvels
aroused anxiety, as we can see in writers like Augustine, Thomas Aquinas,
and Isidore of Seville, it also presented productive possibilities that liter-
ary texts could manipulate. Marvelous spectacles command attention and
require responses that combine the immediate with the reflective, the affec-
tive with the cognitive.
Not all literary marvels take advantage of those possibilities, but a group
from the fourteenth century does. I argue that these texts represent a coher-
ent and previously unrecognized theory of the marvelous, one focused on
the intersection of the magical, the spectacular, and the moral. This theory
posits that magical spectacles can provoke forms of wonder that lead to
moral actions by characters and open up moral reflection for the audience,
particularly on the limits and limitations of ethical systems. The chapters
that follow will explore a range of examples, each of which a narrator or
character directly identifies as a magical marvel and each of which rep-
resents a key moment in this developing theory of the marvelous. Because
the phrase “fourteenth-century magical, spectacular, and moral marvels”
quickly becomes unwieldy, I will refer to this subset as “Middle English
Visit https://textbookfull.com
now to explore a rich
collection of eBooks, textbook
and enjoy exciting offers!
2 Middle English Marvels

marvels.”2 As that phrase indicates, this configuration of features appears

to be characteristically Middle English. The marvels appear in English texts
that distinguish themselves from their sources and analogues in French,
German, and Latin by adding magical and moral elements or enhancing
those already present. Those texts belong to a Middle English tradition in
which the two dominant genres—romance and hagiography—depend on
marvelous objects and events.
Magic and marvel overlap significantly in the Middle Ages; I have
chosen the latter as my central term because of its connotations and its
more inclusive denotations.3 In his influential treatment, Jacques Le Goff
defines the marvelous broadly in the Middle Ages, distinguishing it from
the magical on one hand and from the miraculous on the other;4 a number
of other writers restrict the definition to natural or mechanical wonders,
especially in the form of objects. Middle English usage ranges more widely:
in life and in texts, merveilles may be mechanical or natural, demonic or
divine; they may be intended to inspire devotion, cure a medical condition,
or amaze and amuse. Imagination often played a crucial role, as Michelle
Karnes has demonstrated; it could “give invented images the status of per-
ceptions and generate the same affective, intellectual, and physical effects as
perceived objects,” and intervene “in the world by exercising influence, albeit
mediated, over bodies.”5 The term marvel encompasses the technological,
natural, and supernatural wonders that were important contexts for under-
standing the Middle English marvels at the center of this study,6 and suggests
a relationship between secular marvels and their religious complements.
That relationship is partly predicated on similar ties to the visual, which
marvel also implies. Le Goff points out that the etymology highlights this
connection: “marvel (from the Latin mirare, to look at) suggests a visual
apparition.”7
Magic has nonetheless been the more popular critical term, and magic
studies has been a growing area of interest for scholars—and especially medi-
evalists—across disciplines. Richard Kieckhefer and other historians have
developed and adapted an influential model for classifying medieval magical
practices as either natural—more closely related to medicine and science—
or demonic—more closely related to religion and ceremony. Applying bat’s
blood to one’s eyes to improve night vision falls under natural magic, while
a ritual to obtain a cap of invisibility by drawing a circle, sprinkling it with
holy water, reciting a psalm, and then conjuring and bargaining with spir-
its would be demonic magic.8 Careful examinations by Kieckhefer, Claire
Fanger, Frank Klaassen, and Sophie Page of texts associated with learned
 introduction 3

magic have enriched our understanding of that complex category and shown
how closely licit and illicit forms might coexist.9
In literary texts, modes of magic are even more difficult to discern.
Such typing depends on the identification of agency and intent, which lit-
erary depictions often obscure, and on some level of access to the practice
involved, which literary depictions habitually omit. Readers are not privy
to how Morgan le Fay transforms Bertilak into the Green Knight or which
processes or figures forged the magical ring in the Squire’s Tale, for example.
Nonetheless, because the magic is exercised in these texts, we learn more
about it than in the many romances that, as Helen Cooper has pointed out,
introduce magic that later fails to work or goes unused.10 Corinne Saunders’s
Magic and the Supernatural in Medieval English Romance does the critical
work of delineating and contextualizing the various and mysterious forms
of literary magic while also demonstrating that it is, and should be, crucial
to our interpretations. Saunders’s comprehensive treatment establishes the
large-scale categories in English romance, such as the distinctions between
white and black magic and between the secular and religious forms of the
supernatural, and allows us to see where they do and do not overlap with
the historical categories.
Saunders’s work makes it possible to uncover when texts both draw on
and depart from precedent; with that foundation, the current study explores
how the marvelous functions in the fourteenth century. This moment in
late medieval culture comes at a conjunction of literary, social, scientific,
and religious developments that endow marvels with new potential signifi-
cance. Earlier romances reveal a strengthening correlation between courtly
love and magic as a means of discovering or testing that love, as in Marie de
France’s lays (in which magic brings together the lovers in Guigemar and
Yonec) or Floris and Blancheflour (in which the couple proves their love
by refusing to use a magic ring). The expanding connection between mar-
vels and morality in romances from the 1300s builds on that correlation. A
subgroup of fourteenth-century texts experiment in particular detail with
how magic of any type might have moral implications, not only within the
narrative but also for the audience, and with how visual description might
intensify or attenuate those internal and external effects.
The marvels that test courtly love and chivalric virtues are often signifi-
cantly visual, a feature that the Middle English marvels amplify—as when
the hero of Lybeaus Desconus encounters a dragon with gleaming wings, a
massive tail, and, in a twist on other extant versions, a woman’s face. Such
marvels are spectacles in the sense that they include unusual or surprising
4 Middle English Marvels

aspects that contribute to their visual impact, and their representations

correlate with a rising interest in spectacles of all types during the same
period. Middle English usage reinforces that a spectacle could function as
a medium for pointing to or revealing something else, a definition that the
loathly lady employs in the Wife of Bath’s Tale when she explains poverty as
a “spectacle” through which a man “may his verray freendes see.”11 Courtly
displays were often designed to impress; when they generated wonder—as
did the technological marvels that were becoming increasingly popular in
thirteenth- and fourteenth-century European courts, like Richard’s corona-
tion angel—it took the form of a curiosity about methodology.12 Within the
framework of affective piety, intensely visual miracles and visions, such as
those that Julian of Norwich describes, were also intensely moving; didactic
potential and visual nature were intertwined in religious culture, as scholars
have convincingly demonstrated.
Although secular manifestations of that connection have not yet
received much attention, magical spectacles during this same period pro-
duced a type of wonder that might be harnessed for similarly moral or
ethical purposes. When the Green Knight enters Arthur’s court, the court-
iers’ first reaction is one of “wonder.”13 As the dragon with a woman’s face
approaches Lybeaus Desconus, “grete wondyr with-all / Jn his herte ganne
falle.”14 These spectacles test the moral character of Gawain and Lybeaus
while also raising questions about the moral codes that the knights (and, to
some extent, their audiences) espoused. How should one respond to figures
outside one’s community or experience? What constitutes true virtue, and
what prompts its failure? Transformations, which could be arresting spec-
tacles while remaining anchored at some level in the human, were especially
effective for raising such questions.15 In exploiting this potential, Middle
English marvels eschew the type of detailed and stage-by-stage descriptions
that characterize what is otherwise the most influential treatment of trans-
formation in the Middle Ages, Ovid’s Metamorphoses; they focus less on the
process than its effects.
An emphasis on the response elicited is characteristic of marvels, and
another reason that I have chosen that term. It can describe a reaction as well
as an object or occurrence, and the latter usages retain a focus on the impact:
a marvel is something that inspires one to wonder.16 In the Middle Ages,
wonder often has a moral valence. Caroline Walker Bynum’s excellent work
on medieval wonder (admiratio) identifies it as “cognitive, perspectival,
non-appropriative, and deeply respectful of the specificity of the world.”17
This wonder reaction avoids appropriating or generalizing; in other words,
 introduction 5

it takes a moral approach to the marvelous. Jane Bennett discusses the

postmodern experience of wonder in similar terms, describing its ability to
encourage an “ethical” engagement with the world. Marvels exercise what
she calls an “affective force,” and an examination of that force reveals that
they can influence as well as charm readers. In fact, their influence is greater
precisely because they also entertain—an effect that will sound familiar to
scholars of medieval literary theory, which understood entertaining texts as
better able to inculcate a moral lesson. “One must be enamored with exis-
tence and occasionally even enchanted in the face of it,” Bennett contends,
“in order to be capable of donating some of one’s scarce mortal resources to
the service of others.”18
These accounts of medieval and postmodern wonder do construct a
slightly different relationship to morality: Bynum’s admiratio is already a
moral approach to the world, whereas Bennett’s enchantment is an inter-
mediate response that may lead to moral action. In other words, morality is
a precondition for the medieval form of wonder and a potential outcome of
the postmodern form. However, not all reactions to marvels in the Middle
Ages took the form of admiratio. For the Middle English texts under con-
sideration here, the interest lies in the gap between the spectacle and the
reaction, in the uncertainty over whether, how, and to what degree that
reaction will be moral. The reactions may involve emotions, actions, or both,
and they may come from the readers as well as the characters. I suggest that
Middle English marvels encourage a moral engagement that is in keeping
with Bynum’s admiratio, and do so by leveraging “the ethical potential of
the mood of enchantment” in a way that aligns with Bennett’s argument.19
Prefiguring her later work on “vital materiality,” this argument by
Bennett stresses the responsibility and responsiveness of the viewing sub-
ject more heavily.20 The subject must recognize something as marvelous,
becoming open to its “affective force” and determining whether and how to
respond. Implicitly, the possibility exists that a subject might be enchanted
by something or react in some way that would not accord with the sense of
ethics that Bennett establishes. Although the formulation of wonder in The
Enchantment of Modern Life is largely atemporal, the ethics are postmodern;
as a result, when we extend Bennett’s claims to the fourteenth century, we
must follow Bynum’s model in querying the texts themselves to see which
moral codes are operative. When we also consider the historical context in
which these texts were being written, circulated, and interpreted, we can see
that Bennett’s approach dovetails with the increasing emphasis during the
Middle Ages on the responsibility and responsiveness of the viewing subject,
6 Middle English Marvels

a trend that I will locate in optical theory (chapter 3) as well as philosophical

and religious discourse (chapter 4).
By invoking wonder in relation to moral issues or questions, these four-
teenth-century marvels go beyond the typical use of magic that Michelle
Sweeney has highlighted in French and English romances: “the establish-
ment of a marvellous or magical test which reveals to the audience certain
aspects of the personality of a given character.”21 Middle English marvels are
also more than containers for moral messages; in this sense, they pick up on
the ambiguous wonder stories that Carl Watkins identifies in late twelfth-
and early thirteenth-century historical texts. By the later thirteenth and
fourteenth centuries, Watkins argues, historical writers largely “exclude[d]
ambiguous and subversive wonders from their writing,” although they could
reappear in didactic contexts without the same ambiguous and subversive
undertones.22 In fourteenth-century literary texts, marvels show up with
those undertones and thereby facilitate moral contemplation rather than
being straightforwardly didactic. The emphasis on reading as a moral activ-
ity and the debate about the moral significance of literary texts, especially
romances, in the Middles Ages (explored in the first and second chapters)
helped to encourage readers’ moral engagement at various levels without
indicating that edification would be an automatic result.23
Like the marvelous, the moral encompasses many possible meanings.
Although the term may postdate some of the texts under consideration, I will
use moral in the late medieval sense of “associated with or characterized by
right behavior, virtuous, moral; also, associated with or concerning conduct
or moral principles”—in other words, much as we often use the term now to
describe behaviors or reactions grounded in beliefs about right and wrong.
Moral code indicates a set of such beliefs but one less formal, systematized,
and value-based than ethics would suggest in Middle English usage, which
defines the latter as “the science or principles of human conduct, ethics”
and “a particular system of ethics, a discussion of moral principles.”24 These
terms do not exist in isolation; the marvels in this study operate within the
ethical framework of chivalry while invoking moral concerns about how
one should treat others outside one’s own culture, community, or species.25
Because morality deals with personal and immediate reactions, however, it is
the primary mode for supernatural spectacles that present urgent questions
about what constitutes virtuous behavior or which reaction constitutes the
right choice.
Although this construction of morality remains consistent, the ways in
which the narratives engage with morality and the specific moral questions
 introduction 7

that they take up do differ. These questions tie into broad concerns, includ-
ing chivalry (in Sir Orfeo), identity (Lybeaus Desconus), agency (Sir Gawain
and the Green Knight), and language (Canterbury Tales). Each marvel also
invokes other discourses circulating at the same historical moment that over-
lap in crucial ways with this developing theory of the marvelous. Chapter
1 studies the links between image, memory, and morality in late medieval
culture, examining how strange and unfamiliar images were understood to
be particularly memorable and therefore particularly useful for instilling
moral lessons or modeling moral behavior. I suggest that fairy magic was well
positioned to exploit those relationships because it was fundamentally mys-
terious, had preexisting associations with concerns about moral and amoral
behavior, and involved a world that both reflected and opposed the human
one. I take the otherworld of Sir Orfeo as my central example, exploring how
the gallery of suffering and mangled figures kidnapped by the fairies works
as a moral and magical spectacle, revealing the fairy moral code while also
encouraging reflection on human ethics as expressed through chivalry. From
this angle, we can read the poem as thinking through the problem of moral
relationships with other cultures.
The second chapter shifts from cross-cultural to intimate encounters to
consider the power of marvels to illuminate one’s true character. I examine
the fair unknown tradition against the backdrop of the emerging correla-
tion between magic and morality in Middle English romance, with Lybeaus
Desconus—which was as popular in the Middle Ages as it is overlooked
today—as the representative case study. Questions about the hero’s identity
drive fair unknown plots, and this chapter outlines how magical marvels
definitively establish both the moral and familial aspects of that identity.
Because they are supernatural, these spectacles can reveal a knight’s parent-
age when that knowledge might be unavailable or unreliable from another
source. And because they pose such extreme challenges, these marvels allow
other characters—and readers—to be sure that the fair unknown has true
virtue and not simply its semblance. The more individual nature of the moral
issue in these texts (which interrogate one knight’s chivalrous identity)
requires more individualized marvels, like the woman-dragon in Lybeaus,
who will return to her human form only with a kiss from Gawain or his kin.
Lybeaus’s ability to approach that hybrid figure with courtliness as well as
courage certifies his knightly lineage and virtue as none of his numerous
other feats could. At the same time, this marvel encourages the audience to
puzzle over the troublingly inconsistent relationship between appearance
and virtue throughout the romance.
8 Middle English Marvels

As literary texts continue to experiment with marvels and morality, the

single scenes or figures give way to series of animated spectacles and, finally,
to spectacles that are language-based, emphasizing what is spoken over what
is seen. The ways in which such representations might interact with concur-
rent developments in visual theory are taken up in the third chapter. The
spectacles in both Richard II’s coronation procession and Cotton Nero A.x
resonate with such developments, surveying how different types of visual
marvels can do moral work. The cinematic, mobile, and recurring spectacle
of the Green Knight (represented in complementary but not identical ways
by the Sir Gawain and the Green Knight text and the Cotton Nero A.x illus-
trations) creates an unusually comprehensive test of Gawain’s character. It
investigates the nature and limits of virtue itself while also raising questions
about the compatibility of magical and moral agency, hinting that Morgan
le Fay embodies the former while the shape-shifting figure she creates enacts
the latter.
More complicated spectacles are more difficult to classify, and the
fourth chapter considers how writers like Augustine, Isidore of Seville,
Gervase of Tilbury, and Geoffrey Chaucer approached the challenges of
defining the marvelous and distinguishing it from the miraculous. Because
the Canterbury Tales assembles a range of marvels within its pages—resem-
bling medieval collections of marvels in that regard—it offers an especially
rich text for examining such classifications in a literary context.26 I argue
that the marvels in Chaucer’s Canterbury Tales invoke but then flout the
expectations—firmly established by that time—of visuality; although his
miracles are visual spectacles, magic is often represented minimally. As a
result, miracles seem to anticipate an awestruck reaction that may be chased
by subtle doubts, and marvels tend to encourage more direct and intense
moral contemplation. Focusing on the Squire’s and Wife of Bath’s narratives,
chapter 4 examines how the two most clearly magical tales create specta-
cles that work through language rather than sight and how those spectacles
encourage moral reflection on our communication with and relationships
to those outside our community and even species (reviving and extending
the concerns identified in the first chapter).
Over the course of the fourteenth century, mostly supernatural—and
static—marvels in Sir Orfeo give way to interactive marvels that mix the
magical with the technological in the Canterbury Tales. The major con-
cern moves from moral systems (whether an individual’s or a community’s),
which the marvels reveal, to personal moral character (albeit often still as an
embodiment of a code of values), which the marvels test. But the motivating
 introduction 9

interest in how marvels might be represented through spectacle and how

those representations can influence the marvel’s moral impact—both within
and beyond the text—persists. Recognizing the significant pattern in these
Middle English texts may also result in drawing attention to other uses of the
marvelous and the moral in other medieval romances, adding new layers to
literary understandings of representations of magic and to historical under-
standings of the development of magic. The concluding chapter explores
the range of ways in which marvels and morality are connected in four-
teenth- and fifteenth-century English texts, indicating the significance of
those concerns and urging a reevaluation of whether and how magic might
be “working” in romance, while also highlighting the distinctive nature of
the approach shared by the marvels highlighted here.
By focusing on marvels and wonder, I do not want to suggest that only
that which is unusual or extraordinary merits scholarly attention, nor do I
mean to imply that marvels were the main stuff of medieval lives. As Sarah
McNamer has demonstrated, “historical realities are not always joined to
what is arresting.”27 By the expansive definition that Middle English itself
employed, however, marvels were at the heart of late medieval culture. At
the same time, the very singularity of any given marvel, whether secular or
religious, gave it the potential to produce the intellectual, emotional, and
moral effects that motivate this project.
 CHAPTE R ON E

MIR RO R IN G O THE R WO R LD S
Fairy Magic, Wonder, and Morality

Fairyland is an ideal setting for examining the nexus between the moral and
the magical. Although there are many possible sources of wonder in the
Middle Ages,1 fairies induce a form that is particularly intense (because of
their connection to magic) and that balances fear with fascination (because
of their own status as simultaneously anthropomorphic and otherworldly).
The wonder they inspire is readily connected to moral issues and concerns;
especially when fairies’ appearances and social structures reflect courtly
ideals, the moral questions they raise can be relevant to human behaviors
and beliefs associated with chivalry.2 Several Middle English marvels lever-
age these linkages between fairies and humans, but none capitalizes on the
potential moral implications to the degree that Sir Orfeo does.
The poem’s fairies have often been read in the context of its Celtic
aspects or as part of its reimagining of the classical legend. The critical his-
tory of the poem has taken shape largely around the investigation of such
contexts; because this retelling of the Orpheus legend incorporates elements
from multiple medieval discourses, critics have examined several frame-
works—Celtic, Christian, classical, and historical3—to determine which is
primary and how the text exploits the layering of these multiple possibil-
ities.4 Scholars have also placed the romance in a rarefied literary context,
admiring it as an aesthetic object (perhaps more than any other non-
Chaucerian Middle English text) and focusing on the ways in which Sir
Orfeo, like the classical version, thematizes music and the arts.5 Whether
Visit https://textbookfull.com
now to explore a rich
collection of eBooks, textbook
and enjoy exciting offers!
12 Middle English Marvels

seeking to identify the best sources and contexts or exploring the poem’s
artistry and representation of artistic pursuits, critics have emphasized the
two primary departures from the Orpheus legend—the refiguring of the
underworld as a fairy otherworld and the apparently happy ending—as sig-
nificant but perplexing.6 These same concerns carry over into more recent
studies of the poem, which show increasing interest in issues of kingship7
and gender8 and thereby complicate rather than resolve the central puzzles.
The very persistence of those puzzles suggests another possible frame-
work: theories of wonder. Wonder can be an emotion, a way of seeing, or a
mode of engagement; it can be a reaction to objects or events that are aes-
thetic, natural, or supernatural. In every case, however, wonder is an active
and productive response that can operate on readers, listeners, or viewers
as well as characters. If we consider Sir Orfeo within the context of wonder
theory, we can draw together not only the poem’s aesthetic and cultural
influences, but also medieval and modern experiences of it, despite the inter-
vening aesthetic and ethical shifts.
This perspective opens up new ways of seeing the poem as an aesthetic
object and new ways of understanding both the gallery and the ending.
The gallery of human figures apparently kidnapped by the fairies becomes a
spectacle that is moral as well as magical, and thereby tied to similar specta-
cles like the Green Knight’s beheading in Sir Gawain and the Green Knight
and the loathly lady’s transformation in the Wife of Bath’s Tale. The moral
code of the gallery is supernatural rather than human, however, and the
lingering effects that Heurodis exhibits from her tenure there trouble the
romantic convention that magic may try human and chivalric virtues but
cannot overcome them. Rather than testing those qualities in order to reaf-
firm them, fairy magic in Sir Orfeo casts doubt on the nature of those ideals,
and, consequently, the resolution of the romance takes on a different and
unsettling significance. It leaves its audiences in a state of wonder.

Fairies and Wonder

Richard Firth Green points to the ubiquity and significance of belief in
fairies during the Middle Ages, arguing that such beliefs have meaningful
“consequences for literary analysis.” One such consequence is the recogni-
tion that, “far from being a convenient, if picturesque, plot device, magic
constitutes the narrative mainspring of many romances.”9 Middle English
representations of fairy magic and the reactions it provokes—which gen-
erally fall within the category of wonder—bear out this claim. Caroline
 Mirroring Otherworlds 13

Walker Bynum notes that “the wonder-reaction ranges from terror and
disgust to solemn astonishment and playful delight,”10 and fairies arouse
responses at both ends of that spectrum in the various medieval texts in
which they appear. Although they might be seen as outcast or fallen angels
or as secular supernatural spirits, they were usually attractive and often
threatening as they exercised power within the narrative.
In John Gower’s “Tale of Constance,” the accusation that the heroine
is “of faierie” explains how she could be beautiful and desirable to the king
while still purportedly producing an unnatural child.11 Although false in this
case, that accusation draws on the representations of “true” fairies in other
narratives. In Sir Launfal, the fairy mistress appears to be unbelievably beau-
tiful and wealthy; her powers are correspondingly impressive, and she uses
them to reward the worthy Launfal and to punish the dishonorable queen by
blinding her with a breath (a moral component added by the poet, as we will
explore in the next chapter). The fairy of Thomas of Erceldoune has a more
vulnerable beauty, which she temporarily loses when she reluctantly sleeps
with Thomas, yet she retains the power to bring him to fairyland and bestow
the gift of prophecy. The fairy knight of Sir Degaré initially follows a roman-
tic script—he is handsome, skilled in battle, and declares his love—but he
then rapes the maiden. Heurodis’s description of the fairies in Sir Orfeo
highlights their fairness (“Y no seiȝe neuer ȝete bifore / So fair creatours
y-core”) and wealth (the Fairy King’s crown is made “of a precious ston,” and
he shows her “castels & tours” and “his riche stedes ichon”); however, their
violent threats also drive her to the brink of madness.12 These depictions of
and reactions to fairies give us a sense of the expectations that they might
call up for a medieval audience.
In Middle English, the word fairy could indicate enchantment generally,
as it did in texts by Chaucer, the Gawain-poet, and others. Sir Orfeo has
the earliest recorded usage of fairy in that sense, in the passage describing
the kidnapping of Heurodis: “Þe quen was oway y-tviȝt, / Wiþ fairi forþ
y-nome” (192–93).13 This fact is not simply an interesting bit of philology;
it signals an interest in magic as a narrative element. By using fairy magic
rather than some other form, the poem sets itself up to affect the audience in
crucial ways. It distances the magic from the human, raises the expectation
that morality will be an important issue, and establishes the magic in use as
more mysterious than other forms. These effects draw on the cultural as well
as the literary contexts of the fairy.
Fairies are magical, but the specific type of magic has proven resistant
to classification. The classic studies of premodern fairy origins and types
14 Middle English Marvels

remain those by Minor White Latham and C. S. Lewis,14 and more recent
work continues to treat fairies as a singular phenomenon in the Middle
Ages. Corinne Saunders classifies most examples of medieval literary magic
via the black-versus-white distinction, whereas fairies, like miracles, require
their own category as another form of the supernatural.15 James Wade treats
as notably distinct not only fairies as a group, but also each specific depiction
of them. His 2011 Fairies in Medieval Romance focuses on what he terms
“internal folklore”—namely, the idea “that in each romance containing the
ambiguous supernatural there is a unique imagining of fairies and of the
Otherworld at large.”16
The singularity of fairy magic results in part from the fact that, unlike
most other types, it involves no human practitioner. Magic practiced by
humans may be powerful or not, evil or not, but—even when it involves
commanding a magical agent rather than practicing enchantment directly—
it remains connected to the human at some level. Fairy magic is completely
other. In most texts, including Sir Orfeo, such magic is never directly wit-
nessed; we see its effects while its nature and limits remain fundamentally
mysterious. This view accords with the emphasis on alterity in general
treatments of fairies in medieval romance.17 As Helen Cooper notes, “fair-
ies occupy that dangerous borderland that cannot be controlled by human
will and is not susceptible to the normal operations of prayer”; in other
words, fairies are not human, but neither are they undoubtedly divine or
demonic.18 The resulting distance between the fairy and the human para-
doxically enables the mirroring effect between the two worlds in Sir Orfeo
upon which critics have remarked.
The appearance of fairies signals the presence of magic and also sets
up the expectation that morality will be a significant issue. Jack Zipes, in
his study of the history of literary fairy tales—a generic designation that
originally described stories about fairies—argues that their moral aspect
is key to defining the genre and helps to explain why it has persisted: fairy
tales “incorporate a moral code that reflects upon the basic instincts of the
human being as a moral animal and suggest ways to channel these instincts
for personal and communal happiness.”19 In the Middle Ages, this generic
characteristic takes the shape of two opposing traditions on fairies’ morality.
In one, they are amoral, which is another marker of their difference from
humanity and a warning for those who might encounter them. In the other,
they dispense justice (often compensating for human failures, as in various
versions of Lanval) or facilitate a moral education (as in the Wife of Bath’s
Tale).20 The divergence of these two traditions hints at what a central issue
 Mirroring Otherworlds 15

morality is in depictions of fairies. Because they wield considerable power

over the humans with whom they interact, it is critical to know into which
category any given fairy falls.
Since it lacks a connection to the human, and since its practitioners
have such variable natures, fairy magic seems more mysterious than other
types. It also has no clear source beyond the fairies’ own unexplained magical
natures, and the methods by which it is practiced or through which it works
are unknown. Fairy magic does not conform to other historical models—
most notably, the categories of natural and demonic magic21—precisely
because it lacks defining characteristics other than being used by fairies.
In its broader definition, the term fairy seems to have connoted a sense of
mystery; patterns of usage suggest that more foreign or less comprehensible
magic is likely to be named in this way. In Sir Gawain and the Green Knight,
for instance, Arthur’s court identifies the Green Knight as “fantoum and
fayryȝe” before the nature of the enchantment becomes known.22
The portrayal of fairies and their magic as mysterious in Sir Orfeo is
consistent with the literary tradition of fairies as figures whose motives and
natures were unknowable, and therefore sources of wonder.23 It is only when
they create a spectacle that we catch a glimpse of their magic and the moral
code by which it operates. This pressure on the visual helps to explain Sir
Orfeo’s focus on the external rather than the internal, a feature that scholars
have noted;24 in particular, the poem underscores the ways in which bodies
can signify to those who behold them. In her discussion of fairies’ prophetic
powers, Cooper observes that “those of supernatural origin know of hidden
things directly, by a privileged form of consciousness unlike ordinary forms
of thought. It follows that they are almost never portrayed from the inside:
we are not shown what kind of thought-process produces such knowledge.”25
This second point holds true outside the context of prophecy as well and
suggests why both Orfeo and the audience need an external spectacle like
the gallery to provide insight into the workings of the Fairy King’s mind.
The unpredictable nature of fairies makes this insight all the more valuable.

The Gallery as a Moral Spectacle for Orfeo

The gallery has captivated readers of Sir Orfeo, but no consensus has been
reached about its nature or significance. Some critics have seen it as a ver-
sion of either the Celtic otherworld or a classical underworld, and others
have argued for the significance of its resistance to a single interpretation;
Bruce Mitchell found the scene so anomalous that he contended that it
16 Middle English Marvels

must be a later interpolation.26 Especially since Seth Lerer’s influential read-

ing of artistry in Sir Orfeo, critics have discussed the gallery as a set piece
demonstrating the poet’s aesthetic skill.27 Some have gone a step further by
suggesting that the aesthetic dimension of the gallery excepts it from moral
connections or importance; this approach can be seen as part of a tradition
that identifies the romance as a whole as lacking a moral undertone.28 In his
study of the gallery, Alan J. Fletcher argues that it creates “a morally vacant
space.”29 Interpreting the poem within the context of fourteenth-century
interests in magic, morality, and spectacle, however, reveals that the aes-
thetic and the moral are deeply intertwined in the gallery. An awareness
of this dual motivation, in turn, gives us insight into the otherwise mys-
terious nature of the Fairy King. The gallery is a moral spectacle in two
senses: it reveals the moral code of the fairies, and it encourages a moral
reaction from readers. Its revelatory function plays an integral role in the
narrative, and an examination of the spectacle in that light offers possible
answers to many of the troubling aspects of the poem, including why the
Fairy King abducts Heurodis, why he releases her, and why the poem glosses
over Orfeo’s reunion with Heurodis in favor of his reunion with the steward.
As the first detailed magical spectacle, the gallery is presented to have
maximum impact on the audience. The scene stands out because so many
other instances of magic in the narrative are not portrayed as visual spec-
tacles, including Heurodis’s kidnapping and Orfeo’s entrance into the fairy
world. When the fairies snatch Heurodis from within the ranks of armed
knights, the absence of any visible display is remarkable:

Ac ȝete amiddes hem ful riȝt

Þe quen was oway y-tviȝt,
Wiþ fairi forþ y-nome
—Men wist neuer wher sche was bicome.
(191–94)

Despite the overwhelming show of force and the knights’ vows that they
will die to protect the queen, human efforts prove completely ineffective
against the fairies. The fairy magic is all the more mysterious and threatening
because not only do those present not understand it, but they do not even
see it. Heurodis is there and then gone.
Similarly, when Orfeo enters fairyland after his long sojourn in the
wilderness, he does so in an understated moment. After catching sight of
Heurodis among a group of ladies out hunting, he follows them: “in at a
Random documents with unrelated
content Scribd suggests to you:
gerust. Dit gebouw Boeloe, door de machtige hand van mijn gemaal
opgetrokken rust op zandgrond; als hij er niet meer is om het te
steunen dan zal het in elkander storten. En ook hij [151]vreest het.…
doch nimmer spreken wij over onze vrees. Ik ben hem niets, niets
meer dan zijn Ratoe, de moeder zijner kinderen, de poetri die hem
hielp de ladder te bestijgen, welke naar roem en macht voert.”

„Maar is dat niet genoeg? Wat wilt ge meer? De tijd is toch voorbij
dat ge smaak vondt in de zoete kwee-kwee, welke hij u in zijn
liefkoozingen boodt? Die moeten u thans walgen, want ge zijt niet
jong meer, grootmoedertje!”

„Dat behoeft gij mij niet te herinneren, dwerg! Daarom juist wil ik de
spijs genieten, die mijn leeftijd past. Ik verlang zijn honigzoete
vleierij, zijn misschien leugenachtige liefdesbetuigingen niet meer.
Naar iets anders heb ik dorst; naar de kennis van zijn plannen, naar
de vertrouwelijke mededeelingen van zijn zorgen en
bekommernissen. Ik wilde met hem de belangen bespreken van
zijn … laat me liever zeggen van ons rijk, want wat ware er van hem
geworden zonder mijn liefde, zonder mijn steun?”

„Hij behandelt zijn Ratoe met een eerbied, waarvan men tot nu toe
op Java geen weerga zag; met niemand deelt zij zijn bezit.”

„Meent ge dat ik dit voorrecht zoo hoog stel? Hoe, ik zou nog liever
aan het hoofd staan van een welgevulden kapoetren dan het
eenzame leven te leiden te midden mijner dienaressen, waartoe hij
mij veroordeelt. Daar zou ik heerschen over mijn gelijken, nu zijn het
slechts slavinnen die mij gehoorzamen en ook mijn zoons dwingt hij
tot die Westersche onthouding en waarom, juist dit is ’t wat mij dag
en nacht pijnigt, omdat het zijn hoogste eerzucht is, den blanken
Christenhonden na te volgen omdat hij slechts van hen zijn heil
afwacht, en het voortbestaan van zijn rijk, terwijl ik daarentegen
voor niets insta, zoo hij niet den Islam ter hulpe roept.” [152]
„Juist, door een beroep te doen op de oude liefde der Oost-Javanen
voor den godsdienst van Batoro Goeroe, die ook de zijne is
gebleven, gelukte het hem deze volken te onderwerpen.”

„Meent ge dat, dwaze? Ja, ’t is waar de Tenger en de Zuidelijke

streken hebben in hem een afgezant der goden gezien, maar
Pasoeroean duldt slechts noode het gezag van een heiden en wat
zijn hem de vormen van de Brahmanen? Een lastig, vervelend kleed,
dat hij vol vreugde af zou werpen om den eeredienst der
Westerlingen aan te nemen en met hen vereenigd een soort van
monsterverbond te sluiten. Maar ik de vurige Mahomedaansche, ik
huiver van hun kille aanraking, liever niets dan vorstin door hen
gekroond.”

„Zoo dacht Pangeran Poeger er niet over en uw grootvader keizer

Tagal Wangie evenmin,” grijnsde Boeloe, „wat zou er van Mataram
geworden zijn, indien de kafir zijn reddende hand niet naar hen
uitgestoken had?”

„Die hulp is hun ook duur te staan gekomen, maar Soerapati

wenscht meer; hij verlangt door hen als gelijke te worden
behandeld, niet als een onmondig kind, dat zelf niet met zijn
speelgoed overweg kan en dus de hulp der ouderen en wijzeren
noodig heeft.”

„Maar vorstin! de hartstocht doet u dwalen, ge zijt altijd jaloersch

geweest op de Hollanders, eerst om de liefde, welke uw echtgenoot
een christenvrouw toedroeg, later omdat hij van hen alleen steun
verwacht tot instandhouding van hun rijk. Jaloezie is ’t alleen wat uw
leven beheerscht!”

„Ja ’t is waar, ik ben jaloersch! Hadde hij nooit die blanke liefgehad,
nooit zouden zijn gedachten weer telkens zijn teruggekeerd naar
hen, tot wier volk zij behoorde. Gelijk gindsche zonnebloem de zon
volgt, waar zij ook schijnt, zoo blijft zijn oog altijd op haar gericht.
Zonder haar ware hij, de Balinees, geheel Javaan [153]geworden, zou
hij mij liefgehad en vereerd hebben als zijn wettige eerste vrouw,
maar hij had het niet beneden zich geacht ook anderen zijn gunst te
bewijzen en ik had niet gemord, verheugd als ik ware dat hij mijn
geloof en mijn volksgebruiken deelde, maar nu.…”

„Gij vreest die doode vrouw meer dan een geheelen kapoetren.”

„Dwerg, ge leest mijn gedachten! Waartoe zou het dienen ze u te

verbergen? Ja, dat is zoo! Evenals het vat, waarin eenmaal doepa 1
gebrand werd, zijn geuren behoudt, al werpt men er ook later de
sterkste kruiden in, zoo blijft in hem steeds de herinnering leven aan
zijn eerste jeugd, aan zijn grootste liefde. Die herinnering doortrekt
zijn dagen met haar gehaten geur, na Suzanna heeft hij nooit meer
liefgehad, zelfs niet mij!”

Dat laatste woord klonk als een onderdrukte snik.

„En toch wat heeft zij hem geschonken en wat ik!”

„Zusje, zusje! Verwijt de u bewezen gunsten niet! Schrijf ze op, daar

ginds in het water, dan verzinken zij in de diepte, en wees oprecht;
was toen ter tijd de liefde van den roover niet de grootste weldaad,
die de prinses verlangde en waarvoor geen offer haar te groot
scheen!”

„Heb ik ze dan ontvangen, Boeloe? Neen, de liefde waarvan ik

droomde, daarnaar honger ik nu nog. Liefde, die alles deelt met den
geliefde, gedachten, hoop, vrees, zorgen, plannen en wat schonk
Soerapati mij? De kostbare gouden kas, waarin echter de
schitterende diamant ontbreekt!”
Zij zweeg gedurende weinige oogenblikken en ook Boeloe sprak
niets.

„Dwerg,” ging zij voort, „ik weet niets van wat er thans omgaat
[154]in het rijk. Hij heeft Soenan Mas een gastvrijheid verleend, die
den armen vorst zwaar drukt, een gastvrijheid die veel op kerkerstraf
gelijkt. Wat is daar zijn doel mede? Hij is bijna altijd afwezig, hij
oefent zijn soldaten, hij versterkt zijn vestingen. Is er oorlog op til?
En met wien?”

„De machtige Radhen Adipati wijdde mij niet in zijn geheimen.”

„Tegen Pakoe Boewana, tegen den onwettigen keizer zal hij strijden,
maar dan zal ’t ook wezen tegen de Hollanders! O als hij hen
vernietigen, als hij hen verjagen kon!”

„Zal dan zijn liefde jegens hen ook uitgeroeid zijn, vorstin?”

„Hij kan op den duur niet alleen staan tegen zijn volk, tegen zijn
gezin, want ook zijn zonen verfoeien wat ik verfoei!”

„Dus wil mijn goede moeder, de sieraden welke zij van haar gemaal
ontving doen versmelten in krissen, die hem moeten dooden?”

Het antwoord op Boeloe’s tartende vraag, die waarschijnlijk licht

verspreidde op nog duistere plekken in Koesoema’s gemoed, werd
haar echter bespaard.

Mas Pengantin, door Lembono gevolgd, trad binnen; hij zag er

ellendig uit, zijn kleederen waren in wanorde en gescheurd, zijn
gelaat bebloed, zijn arm hing in een zijden doek. Ook Lembono,
hoewel minder gehavend scheen bleek en vermoeid.

„Wat deert u mijn zoons!” riep Radhen Goesik verschrikt uit.

„Moeder, zie, dat hebben vaders vrienden, de trouwe, vreedzame
Tengereezen gedaan!” huilde Pengantin en wierp zich luid
jammerend op den divan naast haar neer.

„Ge ziet er waarlijk niet feestelijk uit voor vrome bedevaartgangers,”

merkte Boeloe Kidoer droogjes op.

„Vloek over de vroomheid van dat huichelachtig volk,” zeide

Lembono bits, „ware ik Radhen Wiro Negoro, ik zou hen allen
uitroeien van den eerste tot den laatste.” [155]

„Spreek geen kwaad van hen, hij deelt hun bijgeloof met hart en ziel
en zoo zij u aangevallen hebben mijn zoons, ligt de schuld aan u,”
sprak de vorstin gemelijk. „Waarom hebt gij aan hun bijgeloovige
misbruiken deelgenomen terwijl gij in uw hart Allah, den eenigen
God en zijn Profeet aanbidt? Gijzelf hebt u schuldig gemaakt aan
huichelarij en afgodendienst.”

„Vader veroorlooft ons niet iets anders te aanbidden dan wat hem
goeddunkt.”

Pengantin ging voort met kermen en met klagen. Brahma, Boeddha

of Mahomed waren hem allen even onverschillig. Hij jammerde zoo
wanhopig, alleen omdat zijn weldoordachte schaking mislukt was,
maar dat wist zijn moeder niet.

„Vertel me alles,” ging zij met vonkelende oogen voort, terwijl haar
dienaressen zich om strijd beijverden den gewonden prins te
verfrisschen en te verplegen. „Vertel me alles Lembono, wat er
gebeurde! Waarom hebben de Tengereezen u aangevallen?”

„Weet ik het? wellicht, omdat zij meenden dat wij hun dwaze
vertooningen bespotten, hoewel we ons uiterste best deden ernstig
te blijven.”
En hij gaf een zeer vrij verhaal van het gebeurde, waarin de arme
bergbewoners werden voorgesteld als verraders en wreedaards,
terwijl hij en zijn broeder onschuldige slachtoffers schenen van hun
kwade trouw.

De vorstin trilde van toorn; zij balde haar handen en sloeg er mede
tegen het voorhoofd.

„Die hoon moet uitgewischt worden; dat volk verdient de zwaarste

straffen. Radhen Wiro Negoro moet toonen dat zij, die zijn zonen
beleedigen, hem zelf aanvallen. Ik zal hem tot wraak aansporen
tegen dat vervloekte ras!”

„De Tengereezen zijn hem dierbaarder dan zijn kinderen!” spotte

[156]Lembono, terwijl Pengantin overdacht of hij de wraakneming
niet zoo kon inrichten dat hij toch in ’t bezit van Siwangi kwam.

Daar snelde de jonge, schoone Radhen Soederma, Pengantins gade,

naar binnen; zij had met haar vrouwen een kleine wandeling
gemaakt in den tuin die zich verder in het woud bevond en hoorde
terugkomend van het ongeval, dat haar echtgenoot was overkomen.

Met alle kenteekenen van schrik en zorg trad zij onder de veranda en
liet de andere vrouwen vertrekken; zij alleen wilde hem helpen, hem
verbinden en verkwikken; op haar arm geleund, wankelde Pengantin
naar binnen, terwijl Soederma bevel gaf den doekoen (lijfarts) haars
schoonvaders te ontbieden.

Radhen Goesik zag haar spottend na en haalde de schouders op.

Lembono glimlachte en fluisterde zijn moeder toe:

„Mijn schoone zuster moest eens weten, waardoor mijn broeder zich
die wonde berokkend heeft. Meent ge waarlijk, lieve moeder dat die
Tengereezen ons zonder eenige reden aangevallen en verwond
hebben?”

„Dat is mij tamelijk onverschillig; er kan geen reden zijn zoo

gewichtig om hun vijandig optreden te verschoonen; verlangt gij iets
van hen en willen zij ’t u niet goedschiks geven, dan zijt ge in uw
volste recht het te nemen al gold het ook hun vrouwen en kinderen.”

„Liefste moeder, waart gij slechts onze vorstelijke vader,” vleide

Lembono. „Wanneer komt Radhen Wiro Negoro hier terug?”

„Weet ik zelf of hij hier komt? Hij is naar de grenzen van Kediri, Nitro
vergezelt hem met den prins van Balembangan. Vertel me nu, naar
waarheid wat er voorviel, dan kan ik oordeelen wat aan uw vader
dient verhaald te worden. Het geldt zeker weer een verliefde gril van
Pengantin?” [157]

Wierook. ↑
1

[Inhoud]
VIII.
 HET VORSTELIJKE GEZIN.
Radhen Wiro Negoro nam de beleediging zijn zonen aangedaan, niet
licht op, juist omdat hij de Tengereezen liefhad en begunstigde,
vertoornde hem hun misdrijf bovenmate. Zijn echtgenoot en zonen
hadden niet veel moeite hem te overtuigen dat zulk een daad zware
straf verdiende; onmiddellijk liet hij een afdeeling zijner soldaten die
in Malang gekampeerd waren, oprukken naar den Tenger; het bevel
gaf hij echter aan een zijner Balineesche hoofdlieden en niet aan
een zijner zonen, hoewel Lembono er dringend om gevraagd had.
Pengantin lag nog met wondkoortsen te bed.

„Ik wil niet straffen vóór ik beide partijen gehoord heb,” sprak hij
ernstig, „mijn mannen kan ik vertrouwen, zij zullen de voornaamste
schuldigen vinden en hen gevankelijk naar Pasoeroean
overbrengen.”

„Ik begrijp niet,” zeide Radhen Goesik schamper, „waarom hier nog
onderzocht moet worden naar schuld. Hebben die menschen uw
zonen hun prinsen aangevallen dan verdienen zij voorbeeldig
gestraft te worden.”

Radhen Wiro Negoro sloeg weinig acht op de woorden zijner vrouw,

hetgeen hij trouwens bijna nooit deed, maar wendde zich tot zijn
zoon Lembono:

„Ge hoort wat ik gezegd heb, Mas! Wilt ge mij bekennen wat de
aanleiding is geweest tot dien onverwachten aanval dan zult ge mijn
taak zeer vergemakkelijken.”

„Ik begrijp niet, Edele Vader! wat uw bedoeling is,” antwoordde

[158]de prins met afgewend hoofd. „Welke aanleiding zou er bestaan?
Ik ben met mijn mannen opgestegen naar de Dasar, ik heb zelfs den
Kraton ongewapend beklommen met de Tengereezen en wierp in
den afgrond de offers, welke ik medegebracht had; de landlieden
schenen zelfs gesticht te zijn door mijn vroomheid. Daarna namen
wij deel aan het offermaal in de Zandzee en keerden langs den
gewonen weg, den berg af. De bewoners van de verschillende
dessa’s verlieten ons de een na den ander in hartelijke en eerbiedige
stemming, waarop wij alleen onze reis voortzetten.”

„Waar voegde zich uw broeder bij u?”

„In de Dasar, toen wij teruggekeerd waren van den kratertop.”

„En hij vergezelde u op uw tocht benedenwaarts?”

„Ja,” antwoordde Lembono min of meer weifelend.

„Ge waart dus Tosari reeds voorbij, hoe hebben zij u dan kunnen
aanvallen, bij hun dorp.”

„We keerden er terug, daar we verdwaalden en wilden er een

nachtverblijf zoeken.”

„Zie mij aan!” beval Radhen Wiro Negoro streng, daar de prins nog
steeds zijn blikken afwendde, „zweert ge mij, dat hetgeen ge vertelt
waarheid bevat? Uw broeder is ziek en ik kan hem thans niet
ondervragen, maar het onderzoek van de schuldigen zal uitbrengen,
wat hier waarheid is.”

„Wil mijn vader dan meer waarde hechten aan de verklaringen van
dat arme volk dan aan die zijner zonen?”

„De omstandigheden zullen bewijzen, wie het meest geloof verdient.

Wat ik nu van u verlang Lembono, is een plechtige eed. Behelst uw
verhaal waarheid?”
„Bij de geesten van den Bromo …”

„Roep hen niet aan! Neem slechts den grooten Oppergod, den
Schepper van het heelal, tot getuige uwer woorden. Hij heeft
[159]alles gezien en gehoord, wat in het gebergte voorviel. Zweer
thans!”

„Ik zweer dat geen logen mijn lippen ontwijdde.”

„’t Is goed! Wee u, al zijt ge ook mijn eigen vleesch en bloed, zoo ge
onwaarheid hebt gesproken.”

Juist trad Soederma binnen, zij wierp zich voor de voeten van haar
schoonvader en wilde zijn voeten kussen, maar hij hief haar
vriendelijk op en vroeg:

„Wat heeft mijn dochter mij te zeggen?”

„Mijn vader en gebieder!” sprak de jonge prinses, „mijn echtgenoot

spreekt zonderlinge taal; uw dochter weet niet of de koorts
waarschijnlijk zijn zinnen verwart, maar telkens ziet hij verward rond
en prevelt een naam, die altijd hetzelfde klinkt.”

Tranen rolden langs haar wangen en zij wrong in stomme smart de

handen. Haar schoonmoeder en zwager zagen elkander bezorgd
aan.

„En hoe luidt die naam, mijn kind?”

„Siwangi!” snikte de prinses. „Maar dan verhaalt hij nog vreemder

dingen. Het was niet tegen menschen dat hij gestreden heeft maar
tegen een Dewa; de geesten van den Bromo hebben zich verzet
tegen zijn geluk, daarom moest hij bezwijken, maar hij zal niet
ophouden te strijden om zijn doel te bereiken en telkens, telkens
roept hij weer den naam van daareven. Het zijn niet de
Tengereezen, verzekert hij, maar de geesten van den berg, die zijn
arm doorwondden en hem op het ziekbed wierpen.”

„Mijn broeder’s geest dwaalt af!” zeide Lembono scherp, „en mijn
zuster doet onverstandig de woorden, die zijn kranken mond
ontvallen, te herhalen. Zij moet ze laten verstuiven in de lucht en ze
niet tot een zaad maken, dat booze vruchten kan dragen. Het waren
menschen van vleesch en bloed en geen geesten die ons
[160]hebben aangevallen, men zal in Tosari daarvan de sporen
vinden.”

„Maar is Siwangi dan ook geen geest?” vroeg Soederma bedroefd.

„Keer naar de legerstede van uw echtgenoot terug, mijn dochter!”

zeide de vorst, „verzorg hem goed en bedroef uw hart niet
noodeloos! Ik zal de schuldigen weten te straffen.”

Maar toen de jonge vrouw vertrokken was, richtte hij zich in zijn
volle lengte op, zijn wenkbrauwen fronsten zich onheilspellend boven
de dreigende oogen en de machtige hand uitstrekkend naar zijn
zoon, sprak hij met donderende stem:

„Ik begrijp waar het om te doen was! Voor de Tengereezen zijn

vrouweneer en huwelijkstrouw nog steeds woorden vol beteekenis;
het zal niet gezegd worden dat Radhen Wiro Negoro deze kostbare
schatten zijner onderdanen niet heeft kunnen beschermen tegen zijn
eigen zonen! Het onderzoek zal worden ingesteld, ik zelf zal
ondervragen en ik herhaal ’t nogmaals: Wee hen, die ’t schuldigste
waren!”

Lembono verbleekte en zijn moeder zeide verschoonend:

„Maar gesteld eens dat het zoo ware, Edele Vorst! is die zonde dan
zoo onvergefelijk? Mas Pengantin is jong, het warme bloed zijner
ouders vloeit door zijn aderen; wanneer hij wellicht door hartstocht
overmand een landmeisje beleedigde, zoo verdient hij daarvoor toch
geen al te strenge straf. Ook gij hebt eenmaal bemind, ook gij hebt
uw liefde niet weten te bedwingen en moest er de gevolgen van
dragen.”

Met gemaakte zachtheid vol snijdenden hoon had Radhen Goesik

deze laatste woorden uitgesproken. Soerapati beet zich op de lippen
en wierp haar een blik toe, waarin duidelijk te lezen was, dat de
liefde jegens haar, zoo deze ooit in werkelijkheid bestaan had, reeds
sinds lang plaats maakte voor wrevel en ergernis. [161]

„Zwijg vrouw!” voegde hij haar scherp toe, „over dingen, waarvan gij
het rechte verstand niet bezit. Deze zaak geldt u niet, ik zal ze alleen
weten te behandelen.”

„Heb ik geen verstand van liefde en hartstocht?” vroeg zij fleemend.

„Ik ben Pengantins moeder en ook ik heb mij laten medeslepen door
den hartstocht der liefde. Ik verliet mijn eersten echtgenoot, een
prins van vorstelijken bloede, om een roover en slaaf te volgen op
zijn avontuurlijken weg. Inderdaad zoo mijn kind schuldig is, hij
dankt het aan ’t voorbeeld zijner ouders, Soerapati!”

Maar de vorst verwaardigde zich niet haar te antwoorden, hij keerde

haar met minachtend gebaar den rug toe en verliet de galerij.

Moeder en zoon bleven samen; Radhen Goesik weende van spijt en

Lembono sidderde over zijn geheele lichaam.

„Wat hij dreigt zal hij uitvoeren, moeder!” mompelde hij.

„Lafaard, die beeft bij het woord van een vader. Zijt ge dan nog
zwakke kinderen die een bestraffing vreezen en geen volwassen
prinsen van geboorte? Hij is een opkomeling, een soldaat die geluk
had met zijn wapens, maar in uw aderen stroomt het vorstelijke
bloed, dat ge mij dankt.”

„Predikt gij ons verzet en opstand?” vroeg de prins fluisterend.

„De omstandigheden zullen het leeren, hij heeft den weg gebaand
aan u, om zijn zetel opgericht te houden, desnoods boven zijn
lichaam.”

Zij zag er vreeselijk uit, deze vrouw met haar bloedroode lippen en
van haat glinsterende oogen.

„Hij zal de Hollanders hier binnen halen; hij voert met hen oorlog
alleen om het recht te hebben met hen vrede te sluiten; hij zal de
Hindoesche tempels sluiten evenals de moskeeën en er
Christenkerken voor in de plaats bouwen. De halve maan en de
lotusbloem zullen vervangen worden door het kruis.” [162]

„De Hollanders voeren geen kruis, zij hebben niets dan de

rijksdaalder,” meesmuilde Lembono, „dat geeft mij moed! Met geld
zijn zij het gemakkelijkst te onderwerpen, beter nog dan door
wapens!”

„Blijft dan één met u drieën, zoo zijt ge machtig, machtig tegen den
vreemdeling, machtig tegen uw eigen vader!” hernam zij en stond
op om haar zieken zoon te bezoeken.

De soldaten, die naar den Tenger uitgezonden waren, kwamen

weldra terug; zij verhaalden dat hun taak gemakkelijk was geweest;
de arme landbouwers hadden geen andere wapens dan hun
kapmessen en de schrik sloeg hen om het hart, toen zij de
krijgslieden zagen naderen.

Eerst dachten zij dat het een nieuwe poging was om Siwangi in het
bezit te krijgen, maar de aanvoerder reed vooruit met een witten
doek in de hand en de oudste der dessa, die het sinds den dood van
Siwangi’s vader was, kwam hem te gemoet om te hooren wat hij
verlangde.

De aanvoerder bracht het bevel over van den Vorst, die streng maar
rechtvaardig wilde oordeelen en dus de schuldigen aanraadde zich
vrijwillig over te geven, daar anders de geheele dessa voor het
misdrijf van slechts enkelen zou moeten boeten.

Toen was er een jonkman vooruitgekomen, die in gebroken

Javaansch zeide:

„Ik ben alleen de schuldige, ik heb een meisje beschermd dat

weerloos in de handen was gevallen van een roover, en ’s avonds
toen men opnieuw de misdaad wilde begaan, maar thans met
overmacht van wapenen, heb ik nogmaals mijn wapen gelost. Mijn
schoten hebben de aanvallers op de vlucht gejaagd. Onderzoek vrij
deze hutten, gij zult er geweren, kruit noch lood vinden, niets dan
deze wapenen, welke ik u ter hand wil stellen en die mij
toebehooren.” [163]

Vol verbazing hadden de krijgslieden den spreker aangestaard; zijn

gelaatstrekken hoewel lichter van kleur, droegen een merkwaardige
gelijkenis met die van Mas Pengantin, maar zijn stem en houding
brachten den gevreesden en geëerbiedigden Vorst zelf in
herinnering.

„Maar wie zijt gij dan?”

„Een arme verdwaalde koopman, die wapens verkoopt, paarlen en

snuisterijen, ik wilde ze uw vorstinnen te koop aanbieden. Het
noodlot heeft er anders over beschikt, maar ik treur er niet om, daar
’t mij vergund was een arm onschuldig meisje te redden van een
treurig lot.”
Men had zijn onderwerping aangenomen, doch met hem eenige
Tengereezen, den oudste, benevens Siwangi’s broeder en bruidegom
gevangen genomen; toen zij gevankelijk weggevoerd werden,
vervulde bitter gejammer en gesteun de lucht, maar de gevangene
bergbewoners troostten de achtergeblevenen.

„Wij komen weldra terug,” zeiden zij, „onze zaak is eerlijk en Radhen
Wiro Negoro is rechtvaardig.”

Zij werden naar den Kraton van Pasoeroean gebracht en daar in den
kerker opgesloten om het onderzoek af te wachten.

Radhen Wiro Negoro besloot ook naar zijn hoofdstad te vertrekken;

voor zijn heengaan bezocht hij nog het ziekbed van zijn zoon. Maar
Pengantin, hoewel lang niet zwaar ziek, hield zich bewusteloos of
slapend om een gesprek met den gevreesden vader te ontwijken.

„Ge zult goed op hem passen, Soederma,” sprak de Vorst tot zijn
schoondochter, „en zoodra hij in staat is te reizen, laat gij hem in
een draagstoel overbrengen naar mijn Kraton.”

„En zal mijn vader dan ook genadig zijn.”

„Ik wil rechtvaardig wezen, kind! Want rechtvaardigheid is de

[164]deugd, die op Java het verst te zoeken is, moge men eenmaal
zeggen, Soerapati bracht haar terug!”

„Geen deugd is ook moeilijker,” fluisterde de prinses en sloeg haar

door waken en tranen afgematte oogen naar den grond. Hij streelde
haar lokken en verliet de kamer om zich naar zijn gemalin te
begeven, die alweer met den dwerg aan haar voeten zat.

„Ik vertrek,” zei de hij kort en afgemeten, „ik reken er op dat gij mij
weldra volgt. Lembono zal mij vergezellen. Een woord heb ik nog te
zeggen. Gij overweegt booze dingen in uw hart, zoolang het zich tot
gedachten en woorden bepaalt, laat ik u vrij; maar pas op, dat ge
mij in geen nieuwe moeilijkheden wikkelt. Reeds genoeg zorgen en
lasten omringen mij, gij behoeft ze niet te vermeerderen, want als
gij en uw zonen er nieuwe bijvoegt konden zij licht aangroeien tot
een berg, die op mij valt en mij verplet. Misschien betreurt ge dat
niet eens, misschien is ’t juist dat, wat gij zoekt, maar bedenk dat ik
alleen het gebouw stut, waarin gij allen als vorsten zetelt. Wanneer
ik verdwijn, dan stort het ineen. Noch gij, noch uw kinderen kunnen
het staande houden! Overweeg dus mijn woorden en sla mijn raad
niet in de lucht.”

De vorstin bedwong het toornig antwoord dat op haar lippen,

zweefde en zeide niets dan:

„Vaarwel, ik zal u spoedig volgen.”

Aan Boeloe Kidoer echter gaf zij haar hart lucht.

„Wat zal er gebeuren, Boeloe? Wat zal hij doen met mijn arme
zonen; is ’t niet beter dat Pengantin zich niet waagt aan den toorn
zijns vaders, dat hij den Kraton niet meer betrede, maar vluchte
naar … naar de bergen met zijn getrouwen?”

„Bezit hij die?” vroeg de dwerg, „tien, twintig, honderd speelmakkers

en drinkebroeders zijn niet genoeg om een Radhen Wiro Negoro te
weerstaan?” [165]

„Maar hij kan vluchten naar den keizer!”

„Naar Pakoe Boewana?” en de dwerg lachte spottend.

„Naar Soenan Mas bedoel ik!”

Nog luider lachte de dwerg.

„Soenan Mas zal de bescherming van Soerapati verbeuren om zich
met die van zijn vluchtenden zoon te behelpen. Moedertje, ge zijt
bedreven in vele zaken, maar staatsmanswijsheid mist ge nog!”

Juist trad Amirang Koesoemo, Radhen Goesik’s pleegvader binnen en

de dwerg begroette hem met de woorden:

„Grootvadertje, gij komt juist bijtijds, de schoone vingers van uw

dochter willen zich wringen tusschen de treden van den troon van
haar gemaal; zij hoopt die ineen te doen storten en vergeet dat zij
de eerste zal zijn om daaronder begraven te worden.”

„Zwijg onbeschaamde dwerg!” beet de vorstin hem nijdig toe.

„Mijn dochter zal dit onzinnige werk niet beproeven,” zeide de oud-
Rijksbestuurder, „ernstige tijden breken aan. Slechts in eendracht
kunnen wij ons heil vinden. Van twee kanten bedreigen ons èn de
keizerlijken èn de Hollanders, met vereende krachten moeten wij
hen weerstaan. En wie zou het doen, als Soerapati er niet was? Uw
drie zonen, Radhen Goesik, reiken te zamen hem nog niet aan de
knie; gebruik uw invloed niet om uw kinderen tegen hun vader op te
zetten. De burgeroorlog verdeelt het rijk en maakt het zwak tegen
den vijand, die van buiten dreigt. De val des vorsten zal ons aller
ondergang zijn!”

„Maar hij zal zich niet ontzien zelfs zijn oudsten zoon zwaar te
straffen.”

„Dit is zijn plicht als de straffe verdiend is.”

„Maak u niet ongerust, moedertje!” grinnikte de dwerg, „de heer

vader zal streng oordeelen, vonnissen misschien, maar hij zal
vergeven. Hij heeft zijn zonen te veel noodig in deze duistere
[166]dagen. Wat zal het hem baten zijn troon te redden, als hij de
zekerheid heeft, dat deze na zijn dood ledig zal blijven? Een man als
Soerapati werkt niet voor één geslacht.”

„Ge handelt slecht, mijn dochter, door heete olie in plaats van
balsem te gieten op de wonden uwer zonen, dat zou hen razend
kunnen maken van pijn. Wees dus op uw hoede! Laat Radhen Wiro
Negoro handelen zooals hem ’t best dunkt. Wees overtuigd, dat het
ook goed en billijk zal blijken.”

Radhen Goesik zweeg, maar in haar hart was zij nog niet overtuigd;
zij koesterde echter voor haar pleegvader nog te veel kinderlijken
eerbied om hem te durven tegenspreken.

„De Dewa, waarvan Pengantin droomde, heeft zich doen kennen als
een gewoon sterveling,” hervatte zij na een poos, „hij heeft op mijn
zoon durven schieten de ellendeling. Als ik Wiro Negoro was, ik zou
op den vermetelen knaap het volle gewicht doen neerkomen van
mijn toorn, dan spaart hij ook zijn geliefde Tengereezen.”

„O moedertje, wat zou ’t goed leven zijn onder uw wijzen scepter,”

gichelde Boeloe Kidoer.

In diep nadenken verzonken reed de vorst intusschen aan het hoofd

van zijn leger; links en rechts wierp zich het volk bij zijn nadering in
het stof; hij zag hen nauwelijks aan, zoo hielden ernstige gedachten
zijn geest bezig.

De gebeurtenissen op het Tengergebergte, de oneenigheid met

vrouw en kinderen, kwamen hem juist thans ten hoogste ongelegen.
Hij wist dat de Hollanders zich nu op geduchte wijze uitrustten om
hem in zijn eigen gebied te komen aanvallen; het gevaar grijnsde
hem van nabij aan. Zijn ouden pleegvader en besten raadsman had
hij verloren; bittere smart welde op in zijn borst bij de gedachte dat
hij den man, die hem zoo trouw vergezeld [167]had van het
slavenkwartier naar het vorstelijk paleis nu voortaan zou missen, en
dat nog wel door zijn eigen schuld.

Naberouw kwelde hem, daar hij den grijsaard uitgezonden had op

zulk een gevaarvolle onderneming; hij had alleen zich zelf zijn dood
of gevangenisstraf te wijten. Zijn hart was bedroefd, maar daarop
mocht hij geen acht slaan, evenmin als op den toorn, die zijn borst
vervulde bij het herdenken van den tegenstand, hem geboden door
vrouw en kinderen. Neen, hij moest waken, hij moest denken, hij
moest sterk blijven, smart en gramschap verzwakken den mensch,
verduisteren zijn geest en hij diende krachtig te blijven, wilde hij alle
moeilijkheden, alle zorgen, alle vijanden het hoofd bieden.

Hij kon nu zijn zonen niet doodelijk kwetsen door een vernederende
straf, maar evenmin zijn trouwe Tengereezen beleedigen door
onrechtvaardigheid. De eer van zijn kroon door den erfprins
vertegenwoordigd stond aan de eene zijde, het geschonden recht
aan de andere.

„O, dat ik geen zoon bezit, waardig mij op te volgen, in wiens

handen ik gerust mijn taak kan overgeven als ik vallen moet,”
verzuchtte zijn ziel. „De kansen van den oorlog zijn wisselvallig,
wanneer ik sneuvel dan heb ik vergeefs gearbeid, mijn leven lang!
Als het kaf der ledige padikorrels zal alles verstuiven wat ik hier
wrochtte. De ellendige geest, die in mijn zonen heerscht, zal oorzaak
zijn van den val van mijn koninkrijk, dat ik door zooveel bloed en
tranen, zooveel zweet en arbeid vestigde. Zij zullen blijde
terugkeeren onder Mataram’s heerschappij, zich trotsch en tevreden
voelen, wanneer zij als regenten van den Soesoehoenan een schijn
van macht mogen behouden in deze gewesten, waar hun vader
eenmaal als onafhankelijk vorst regeerde. Zij worden slaven van den
Islam en van de gewetenlooze hadji’s. Ik ben hoog geklommen, mijn
[168]hoogste eerzucht is voldaan! Wat zal ’t mij baten indien er
niemand is, wien ik bij mijn heengaan de teugels kan overreiken?
Maar hoe komen die treurige voorgevoelens in mij op? Ik ben nog
niet oud, ik ben krachtig en sterk, mijn volk is mij trouw en mijn
lichaam is onkwetsbaar; ik zal de Hollanders leeren dat zij in mij een
anderen vijand hebben dan de Tjeribonsche, Bantamsche of
Mataramsche prinsen, een anderen tegenstander zelfs dan de
heldhaftige Troeno-Djojo. Zij zullen met mij moeten rekenen, ik zal
hun wetten voorschrijven. Waarom moeten zij overal zegevieren, dit
land behoort toch ons en niet hen, den vreemdelingen van over de
zee.” [169]
 ZESDE GEDEELTE.

[Inhoud]
I.
 DE RECHTSPRAAK.
De Kraton van Pasoeroean was een indrukwekkende ruimte. Evenals
alle andere kratons bestond hij uit verscheidene muren, de kern het
vorstelijke verblijf omvattend; fraaie tuinen, ruime pleinen, woningen
voor de prinsen, rijksgrooten en hofbeambten bevonden zich
tusschen deze muren. Soerapati had er vele veranderingen in laten
maken, hoewel hij den kraton niet gebouwd had. Vroeger zetelde er
Ngabi Ongo Djoyo in, regent van Pasoeroean; deze vorst was echter
door hem verdreven geworden en dus had hij zich met diens woning
moeten vergenoegen. Ware de keus aan hem geweest, hij had
voorzeker aan een andere inrichting verre de voorkeur gegeven; in
zijn eigen vertrekken volgde hij nu alleen zijn eigen smaak en
liefhebberijen.

Europeesche meubels, waarvan de modellen uit Soerabaya ontboden

waren, vulden deze ruimte; een breede divan nam een der zijmuren
in, daartegenover stond een schrijftafel met een hoogen
gebeeldhouwden stoel, eenige boeken, die hij met veel moeite
bijeenverzameld had, lagen op de tafel naast schrijfgereedschap en
papier; eenige schilderijen hingen aan de muren, waarde hadden zij
niet anders dan die van de verf, welke er kwistig over geworpen
was. Fraaier was de verzameling wapens, die de wanden [170]van
boven tot beneden bedekte, naast jachttropheeën, welke hij uit zijn
tochten in het Zuidergebergte medebracht. Een uit vellen van
koningstijgers samengevoegd tapijt rustte op den grond.

Niemand echter ontving hij in dit vertrek, zijn heiligdom, of het

moesten zijn trouwste vrienden, de oud-Rijksbestuurder, Kiai
Hemboong, Wirajoeda en nog enkele anderen zijn.
Hij sprak met zijn mantri’s, regenten en andere rijksgrooten, met de
gezanten van naburige vorsten of zijn onderdanen, die hem iets te
verzoeken hadden, steeds in de aangrenzende pendoppo.

Daar troonde hij geheel op de wijze der Javaansche vorsten op een

verhevenheid, met kostbare tapijten bedekt en door draperieën
omgeven; niemand mocht hem nabijzitten dan op een afstand van
zes voet. Zijn rijkssieraden werden door knapen in plaats van door
vrouwen gedragen, wanneer hij plechtig audientie gaf, of zich in
statie aan het volk vertoonde; hij verachtte al den verwijfden omhaal
der Javaansche etiquette en vergat nooit dat hij een soldatenvorst
was. Op zijn reizen liet hij zich alleen door zijn krijgslieden omringen
en wanneer hij dan ook op gewone dagen in zijn pendoppo
verscheen, hetzij om gehoor te verleenen, hetzij om recht te
spreken, dan omringde hij zich alleen door een sterke wacht van
soldaten, die met hun pieken in de hand aan weerszijden van de
pendoppo en achter zijn zetel geschaard stonden.

Daar hij geen harem bezat, behoefde hij ook al de overdreven

voorzorgen niet te gebruiken, waarmede de Soesoehoenan den
toegang van zijn hof tegen elk mannelijk persoon versperde, en daar
hij zelf den Mahomedaanschen godsdienst niet beleed, had hij den
Pangoeloe geen stem te geven in zijn raad en kon dus ook
gevoegelijk de omslachtige plechtigheden van den Islam achterwege
laten.

Deze twee eigenaardigheden maakten zijn hof zoo verschillend van

die der andere Javaansche vorsten; overigens trachtte hij
[171]zooveel mogelijk nog den schijn van macht en glans te
behouden, die bij de Javanen onafscheidelijk is van de
opperheerschappij; daarom mocht ook niemand hem ooit anders
dan kruipend naderen. Zoo hij hierin verandering had gebracht, dan
kon hij verzekerd zijn dat hij een deel van zijn overwicht in de
verblinde oogen zijner onderdanen verloren had.

Heden viel er bijzonder veel te doen; zijn afwezigheid had slechts

enkele weken geduurd en toch vond hij thans vele zaken af te doen,
die zich in zijn afzijn opeengehoopt of verward hadden. De zaak van
den Tenger moest onderzocht worden, daarenboven waren er
gezanten gekomen van Soenan Mas uit Kediri en van den regent van
Soerabaya, die onmiddellijk gehoor verlangden.

Radhen Wiro Negoro gaf bevel de boden van den afgezetten Keizer
te doen voorkomen; deze, twee in getal verschenen onmiddellijk en
kropen naar den troon, waarop de vorst hen afwachtte, omringd
door zijn beide jongere zoons, door Matjanegara den erfprins van
Balembangan en zijn mantri’s; deze waren allen op lage banken
gezeten.

„Wat is het verlangen van uw heer, den edelen Pangeran Adipati?”

vroeg de vorst.

„Heer, onze meester zond ons in allerijl naar u heen, zijn hart is in
groote bekommernis, want hij weet niet welk besluit te nemen en
daarom roept hij uw raad in. De Hollanders zonden hem een tweetal
verkleede boden, Chineezen naar het schijnt, die in een heimelijk
onderhoud hem voorsloegen zich met de Compagnie te verzoenen
en zijn oom den Pangeran Poeger als wettig Keizer te erkennen.”

„En heeft de Pangeran Adipati naar hun voorslagen geluisterd?”

„Hij veinsde te luisteren, Heer, en vroeg uitstel om ernstig na [172]te

denken; in dien tusschentijd zond hij ons naar u ten einde uw
meening te vragen aangaande het verleidelijk aanbod.”

„Hoe luidde dit aanbod?”

„De Compagnie beloofde hem genade en vergiffenis, alle
eerbetuigingen, die een Javaansch prins toekwamen, het gezag over
eenige landstreken, vrijheid voor hem, zijn vrouwen en kinderen.”

„En meent uw prins wellicht dat het hem beter zal gaan onder de
bescherming der Hollanders dan onder de mijne? Zoo hij hiervan
overtuigd is, hij trekke naar Batavia of Soerabaya en onderwerpe
zich aan de Compagnie. Hij zal mij dan verlossen van de verplichting
zijn rechten staande te houden tegenover Pakoe Boewana; ik zal
met hem vrede kunnen sluiten naar mijn believen. Zeg uw meester,
dat hij den kraton van Kediri onmiddellijk ontruime om zich aan de
voeten der Hollanders te werpen.”

„Heer, uw geest loopt te snel onze woorden vooruit! Onze Gebieder

heeft slechts toegeluisterd en meer niet. Hij wacht met te
antwoorden tot hij uw gevoelens heeft vernomen.”

„Ik heb ze uitgesproken. Mij is er niets aan gelegen den Pangeran

Adipati in mijn rijk te bezitten. Hij blijve of vertrekke naar zijn
goedvinden. Wanneer hij meent mij tot zijn wil te kunnen dwingen
door het aanbod dat mijne vijanden hem gedaan hebben, zoo
vergist hij zich deerlijk; om zijnentwil schroomde ik niet mij de
vijandschap op den hals te halen der Hollanders; alleen om hem te
gerieven, bood ik hem een schuilplaats aan, waar het hem aan niets
ontbreekt en nog is hij niet tevreden. Hij wenscht dat ik hem
keizerlijke eer bewijs, hem, den vluchteling, dien ik uit genade heb
opgenomen in mijn land. Hij acht het een onrechtvaardigheid dat ik
hem geldelijken steun gevraagd heb wanneer ik voor zijn zaak de
wapens opneem; liever wil hij overloopen naar zijn vijanden, die
door zijn schuld ook de mijne zijn geworden. [173]Wat belet mij aan
Goesti Katawangan bevel te geven hem over te leveren aan Pakoe
Boewana, zijn dierbaren oom? Deze zal hem nog hartelijker
ontvangen dan de Hollanders, ik ben er zeker van.”
De gezanten bogen het hoofd ter aarde en smeekten:

„Genade Heer, genade! Dat was de bedoeling niet van onzen Heer.
Hij vroeg slechts uw meening.”

„Die kent hij zonder er ook naar te vragen. Het is tijdverlies het boek
dat men reeds verscheidene malen gelezen heeft, nogmaals te
openen. Acht hij zich zelf Keizer of niet?”

„Ongetwijfeld, Heer, hij is de wettige opvolger der Soesoehoenans

van Mataram!”

„Welnu, dan kan hij in eeuwigheid ook niet het recht van zijn oom
erkennen; twee keizers kunnen niet tegelijk bestaan. Wil hij zich
verzoenen met de Compagnie, het staat hem vrij, maar hij verzoene
zich dan ook als Keizer, hij onderhandele met geen Chineesche
boden, maar met den Grooten Heer van Batavia zelf; zoo deze hem
als Keizer erkent, dan vervalt vanzelf zijn onderwerping aan Pakoe
Boewana. Dit is mijn antwoord. Vertrekt in allerijl en brengt mijn
woorden letterlijk aan uw meester over.”

En hij wenkte dat de boden uitgeleid zouden worden.

Thans was het de beurt van de gezanten, die Depati Soerabaya naar
hem afvaardigde; deze verschenen eveneens al kruipend aan het
eind van den pendoppo.

„Hoe maakt het mijn goede broeder, de Depati?” vroeg Radhen Wiro
Negoro nu veel vriendelijker als daar straks, „welke boodschap
brengt ge mij van hem?”

„De gezondheid van onzen meester laat niets te wenschen over,

Edele vorst! Hij beval ons met eigen oogen ons te vergewissen van
den toestand van zijn broeder, den machtigen Radhen Wiro Negoro.”
[174]
„Zeg uw meester dat de toestand van mijn lichaam uitstekend is,
maar mijn geest wordt gedrukt door vele zorgen.”

„Helaas! Heer, dezelfde klacht ontsnapt ook de lippen van mijn

meester, de tijden zijn donker en bang. Het is moeilijk den weg te
vinden in de duisternis.”

„De weg kan lang en moeilijk zijn, dit ontken ik niet, maar wanneer
men het doel vast en zeker in ’t oog houdt dan is er weinig kans tot
verdwalen. Dit zal ook mijn broeder van Soerabaya ervaren.”

„Maar juist het doel Heer, is vaak moeilijk te onderscheiden.”

„Daarom verdwalen er zoovelen; maar de meesten gaan blindelings

voort, zij tasten en zoeken, totdat zij in den afgrond storten.”

„Wanneer zij ten minste het geluk niet hebben een veiligen leidsman
te vinden, en juist deze ontbreekt mijn meester, daarom zond hij mij
naar Uw Hoogheid.”

„Zoo hij verlangt dat ik zijn leidsman zij, dan zal ik hem klaar en
duidelijk den weg doen kennen, dien hij gaan moet.”

„Maar hij mag den rechten open weg niet volgen Heer, zijpaden
moet hij inslaan wil hij niet geheel verderven.”

„Ik haat zijpaden en kronkelwegen, de rechte weg is mij altijd de

kortste gebleken naar het doel. Uw meester heeft de vriendschap
der Hollanders aangenomen, dat weet ik. Zal hij nu ook met hen
tegen mij oprukken?”

„Niets zou hem meer leed doen Heer, maar hij kan niet anders
doen … schijnbaar. Zijn schoonvader, de oude Panombahan van
Madura is uw felste vijand en zoo mijn meester openlijk uwe zijde
kiest dan is zijn lot beslist, de Hollander en de Madurees zullen hem
verdrijven, hij is geheel aan hen overgeleverd. In het geheim hoopt
hij uw zaak beter te dienen, dan hij het openlijk zou kunnen.”

„En op welke wijze dan?” [175]

„Hij zal den veldtocht met zijn troepen medemaken, maar zijn
soldaten zullen niet medevechten, integendeel op beslissende
oogenblikken zal hun hulp den Hollanders falen, nog meer, hij zal
hun vertrouwen winnen en hen voeren op dwaalwegen; gij zult alles
weten, wat in hun kamp omgaat.”

„Uw meester is listig en sluw, zijn diensten zullen mij veel waard
zijn, welke belooning verlangt hij daarvoor?”

„Bescherming voor zijn grenslanden in de eerste plaats en verder

wat Uw Hoogheid in zijn hart rechtvaardig en billijk acht tot loon van
zulke goede hulp.”

„’t Is goed, het vertrouwen van den Depati zal niet beschaamd
worden; ik zal u geschenken medegeven ten bewijze van het
verbond dat door ons gesloten is. Maar begrijp me goed en laat ook
uw meester het begrijpen! Bij de eerste teekenen dat hij zijn belofte
schendt, geef ik mijn krijgsvolk bevel het grondgebied van
Soerabaya binnen te dringen, de akkers te vernielen, de dessa’s te
plunderen, de kampongs te verbranden, de bewoners als slaven weg
te voeren. Onthoud dit wel, ik ben een trouwe vriend maar ook een
gevaarlijke vijand. Wanneer ik mijn woord geef dan, bij mijn kris, zal
ik het houden.”

De gezanten bogen zich ter aarde bij ’t hooren zijner krachtige,

dreigende stem en beloofden alles wat hij wenschte.

„Het zij dan zoo, ik noodig u uit op een feest, dat ik morgen in mijn
kraton geef, een gevecht tusschen tijger en buffel; heden avond