Fizyka kwantowa

dotyczy świata mikroskopowego

wiele wielkości jest skwantowanych,
tzn. występuje w całkowitych
wielokrotnościach pewnych minimalnych
porcji zwanych kwantami

Foton, kwant światła

Zjawiska świadczące o kwantowej naturze
światła:
„ zjawisko fotoelektryczne – energia
kwantów - równanie Einsteina
„ efekt Comptona - pęd fotonów
„ widma emisyjne atomów
„ prawidłowy opis promieniowania
termicznego z postulatem kwantyzacji
energii świetlnej - prawo Plancka

Zjawisko fotoelektryczne
„ Wiązka światła wybija elektrony z powierzchni metalu
„ z falowej teorii wynika:
„ elektron nie opuści metalu dopóki amplituda fali Eo nie
przekroczy określonej wartości krytycznej
„ energia emitowanych elektronów wzrasta proporcjonalnie
do Eo2
„ liczba emitowanych elektronów powinna zmniejszyć się ze
wzrostem częstotliwość światła
„ wyniki eksperymentalne:
„ progowego natężenia nie zaobserwowano
„ energia elektronów okazała się niezależna od wielkości Eo
„ zauważono zależność energii elektronów od częstotliwości
 Teoria Einsteina
„ światło o częstości ν stanowi zbiór pakietów
energii zwanych fotonami lub kwantami z
których każdy posiada energię hν
„ h to uniwersalna stała Plancka = 6.626×10–34 Js
„ kwanty światła (fotony) zachowują się podobnie
do cząstek materialnych (przy zderzeniu foton
może być pochłonięty, a cała jego energia
przekazana jest elektronowi).
„ maksymalna energia kinetyczna elektronu
opuszczającego metal o pracy wyjścia Wo wynosi
Kmax = hν − Wo

Doświadczenia Kmax = hν − Wo

fotoelektryczne hν o = Wo

Kmax
materiał
T K tarczy:

j U
A
νo częstość progowa ν
j liczba emitowanych elektronów
(prąd j) rośnie ze wzrostem
2Io natężenia światła Io

Io maksymalna energia elektronów

Kmax=Uh nie zależy od natężenia
U światła Io, rośnie ze wzrostem
częstotliwości ν
Uh 0

Pęd fotonu
Foton, oprócz energii E=hν, posiada również pęd p
Zgodnie z teorią relatywistyczną wszystkie cząstki
które posiadają energię muszą posiadać pęd,
nawet jeśli nie mają masy spoczynkowej

E 2 = (pc ) + moc 2
2
( )2 mo = 0
E = pc

E hν h Kierunek pędu fotonu jest zgodny z kierunkiem

p= = =
c c λ rozchodzenia się fali elektromagnetycznej

Foton nie ma ładunku elektrycznego ani momentu

magnetycznego, ale może oddziaływać z innymi cząstkami
 hν h
p= = E = pc
c λ

Efekt Comptona przed zderzeniem

r
p
Rozpraszanie fotonów na swobodnych elektronach: hν
e
wiązka promieniowania rentgenowskiego o długości r
fali λ rozpraszana przez grafitową tarczę zmieniała p'
swą długość w zależności od kąta rozpraszania θ . po
W klasycznym podejściu długość fali wiązki
rozproszonej powinna być taka sama jak padającej.
θ
r
z prawa zachowania energii e
p'e
promieniowanie detektor
i pędu przed i po zderzeniu
rentgenowskie
λ'
λ θ
wiązka hν = hν '+E 'e
rozproszona
r r r
p = p'+p'e
tarcza
szczeliny grafitowa
h
kolimujące λ'−λ = (1 − cos θ)
mc

Wyniki doświadczenia
h
Comptona λ'−λ =
mc
(1 − cos θ)

„ przesunięcie comptonowskie ϕ=90°

Io
Δλ=λ’-λ zwiększa się wraz ze
wzrostem kąta rozpraszania
„ obecność wiązki o nie
zmienionej długości fali
wynika z rozproszenia na
elektronach związanych
λ λ’ długość fali
„ im większa masa cząstki tym
mniejsze przesunięcie Δλ
Io
„ efekt Comptona potwierdza ϕ=135°
korpuskularny charakter
światła – fotony obdarzone
energią i pędem

λ λ’ długość fali

Widma emisyjne atomów

„ pochodzenie dyskretnych linii
spektralnych można wyjaśnić w
oparciu o dwa założenia:
„ pojęcie fotonu
„ istnienie poziomów energetycznych
atomu
 1913r. – 13 lat przed sformułowaniem

Model Bohra równania Schrodingera

„ elektrony poruszają się w atomach nie

promieniując energii, po takich orbitach
kołowych, że moment pędu elektronu jest równy
całkowitej wielokrotności stałej h
mvr = nh n = 1, 2, 3..
„ przejścia elektronu z orbity o energii En na
orbitę, gdzie energia wynosi Em, towarzyszy
emisja lub absorpcja fotonu o częstości
określonej wzorem

E n − E m = hν

Widmo atomu wodoru

„ wzbudzenie atomu – przejście elektronu na
wyższy poziom energetyczny
„ po czasie 10-8 s samorzutny powrót do stanu o
niższej energii i emisja fotonu o długości λ
1 ν En − Em ⎛ 1 1 ⎞
R – stała Rydberga = = = R⎜ − ⎟
λ c hc ⎝ m2 n 2 ⎠
„ jonizacja atomu – przejście elektronu na
najwyższy poziom energetyczny o zerowej
energii (elektron swobodny) E∞
(energia jonizacji = E0)
jonizacja E3
me4 E2
R=
64π 3ε o2h 3c wzbudzenie
E1

Serie widmowe
„ seria Lymana
„ seria Balmera
„ seria Paschena
„ seria Bracketta
„ seria Pfunda

BohrModel.swf
 Promieniowanie termiczne
„ model ciała doskonale czarnego
„ prawa promieniowania termicznego
„ prawo Kirchhoffa
„ prawo Stefana-Boltzmanna
„ prawo przesunięć Wiena
„ prawo Rayleigha-Jeansa - klasyczne
„ prawo Plancka - kwantowe

Jak teoria fotonów wyjaśnia ciągłe widmo

promieniowania emitowanego przez gorące,
nieprzezroczyste ciała?

Podstawowe definicje
Promieniowaniem termicznym (zwanym też cieplnym lub
temperaturowym) nazywamy promieniowanie wysyłane przez
ciała ogrzane do pewnej temperatury - jest wynikiem drgań
ładunków elektrycznych
Zdolność emisyjna ciała e(ν,T)dν definiujemy jako energią
promieniowania wysyłanego w jednostce czasu z jednostki
powierzchni o temperaturze T, w postaci fal elektromagne-
tycznych o częstościach zawartych w przedziale od ν do ν + dν.
Zdolność absorpcyjna, a, określa jaki
ułamek energii padającej na
powierzchnię zostanie pochłonięty. a(ν, T ) + r (ν, T ) = 1
Zdolność odbicia, r, określa jaki ułamek
energii padającej zostanie odbity.

Ciało doskonale czarne

Ciało doskonale czarne (c.d.cz.) całkowicie
absorbuje promieniowanie termiczne.
a =1 i r =0

Prawo Kirchhoffa:
Stosunek zdolności emisyjnej do Promień
zdolności absorpcyjnej jest dla świetlny

wszystkich powierzchni jednakowy i

równy zdolności emisyjnej c.d.cz.
Powierzchnia
o dużej zdolności
e(ν, T ) absorpcyjnej
= ε(ν, T )
a(ν, T )

Ponieważ zawsze a≤1, więc i e(ν,T) ≤ ε(ν,T), tzn.

zdolność emisyjna każdej powierzchni nie jest większa
od zdolności emisyjnej ciała doskonale czarnego.
 Prawa promieniowania
c.d.cz.
katastrofa
Prawo Stefana-Boltzmanna nadfioletowa
E = σT 4
Stała Stefana-Boltzmanna
σ = 5.67×10–8 Wm–2K–4

Prawo przesunięć Wiena

νmax = b ⋅ T
Stała Wiena
b = 5.877×1010 s–1K–1

Prawo Rayleigha-Jeansa
2πν 2 νmax1 νmax2
ε(ν, T ) = kT
c2

Prawo Plancka
Hipoteza Plancka: elektryczny oscylator harmoniczny
stanowiący model elementarnego źródła promieniowania, w
procesie emisji promieniowania może tracić energię tylko
porcjami, czyli kwantami ΔE, o wartości proporcjonalnej do
częstości ν jego drgań własnych.

ΔE = hν gdzie stała Plancka h = 6.626×10–34 Js

zdolność emisyjna c.d.cz. jest funkcją częstości i temperatury

2πhν 3 1
ε(ν, T ) =
c2 exp(hν / kT ) − 1

i pozostaje w bardzo dobrej zgodności z doświadczeniem

∞
∂ε (ν , T )
E = ∫ ε (ν , T ) dν =0
∂ν
Wnioski
0

„ Postulat Plancka (energia nie może być

wypromieniowana w sposób ciągły), doprowadził
do teoretycznego wyjaśnienia promieniowania
ciała doskonale czarnego.
„ Z prawa Plancka wynika prawo Stefana-
Boltzmanna i prawo przesunięć Wiena.
„ Porcje energii promienistej emitowanej przez
ciało wynoszące hν zostały nazwane kwantami
lub fotonami.
„ Hipoteza Plancka dała początek fizyce
kwantowej, a stała h występuje obecnie w wielu
równaniach fizyki atomowej, jądrowej i ciała
stałego.
 Jak światło może być
jednocześnie falą i cząstką
„ opisy światła: falowy i korpuskularny
są uzupełniające się
„ potrzeba obu tych opisów do
pełnego modelu świata, ale do
określenia konkretnego zjawiska
wystarczy tylko jeden z tych modeli
„ dlatego mówimy o dualizmie
korpuskularno-falowym światła

Falowa natura cząstek

Promień świetlny jest falą,

ale energię i pęd przekazuje
materii w postaci fotonów.
Dlaczego innych cząstek np.
elektronów nie traktować jako
fal materii ?

Hipoteza de Broglie’a
W 1924 r. Louis de Broglie przypisał elektronom o pędzie p
długość fali λ
h
λ= – długość fali de Broglie’a
p

dla pyłku unoszonego h 6,63 ⋅ 10 −34 J ⋅ s

λ= = = 6,6 ⋅ 10 − 27 m
przez wiatr p 0,1 ⋅ 10 − 6 kg ⋅ 1 m s

Słuszność hipotezy de Broglie’a została potwierdzona w 1927 r.

przez Davissona i Germera, którzy wykazali, że wiązka
elektronów ulega dyfrakcji tworząc typowy obraz interferencyjny

Promieniowanie i materia wykazują dwoistą falowo-korpuskularną

naturę – nazywamy to dualizmem korpuskularno-falowym
 h h
λ= = Dla elektronów o K=1000eV λ=4×10–11 m
p 2mK

Dyfrakcja elektronów
Doświadczenie Davissona - Germera
(dyfrakcja elektronów)

Znając kąt θ przy którym

obserwuje się pierwsze
maksimum można określić
stałą Plancka
ΔD = d sinθ

Δ D =λ
h
= d sin θ
p

h = pd sin θ

Jak elektron przechodzi

przez szczelinę?
A A

B B

wiązka wiązka
elektronów elektronów

• Pojedyncze elektrony padające na dwie szczeliny

dają obraz dyfrakcyjny w postaci szeregu prążków
• zasłonięcie jednej szczeliny (B) powoduje zmianę
obrazu dyfrakcyjnego
• skąd elektron wie, że szczelina B jest zasłonięta?
• fakt, że obraz dyfrakcyjny może zostać utworzony
przez różne nieoddziałujące ze sobą elektrony
świadczy o tym, że każdy elektron przechodzi
przez obie szczeliny i interferuje sam ze sobą

Fale prawdopodobieństwa
Rozkład elektronów na ekranie powinien być
sumą rozkładów dla każdej szczeliny oddzielnie
- obserwujemy obraz interferencyjny dla
dwóch szczelin

Do wyjaśnienia tego paradoksu musimy

stworzyć nowy formalizm matematyczny:
fale materii traktować jako fale
prawdopodobieństwa wytwarzającą na ekranie
obraz „prążków prawdopodobieństwa”

Rozkład
obserwowany
B
P1
r2

A r1 P2
klasycznie Rozkład
klasyczny
 Mechanika kwantowa
dział mechaniki zajmujący się
ruchem mikrocząstek, których
stan opisany jest funkcją falową
będącą rozwiązaniem równania
Schrodingera

Funkcja falowa
„ Formalizm matematyczny za pomocą którego usuwa się te
paradoksy, przypisuje każdej cząstce materialnej funkcję
falową Ψ (x,y,z,t) będącą funkcją współrzędnych i czasu

„ Znajdując rozkład natężenia w obrazie dyfrakcyjnym

można określić prawdopodobieństwo, że elektron padnie w
określonym miejscu ekranu

„ Kwadrat amplitudy funkcji falowej jest proporcjonalny do

gęstości prawdopodobieństwa znalezienia elektronu w
danym elemencie obszaru

Właściwości funkcji falowej

„ Prawdopodobieństwo znalezienia się elektronu
w objętości dV=dxdydz wynosi
2
2
PdV = Ψ dxdydz
gdzie Ψ = Ψ ⋅ Ψ∗

„ warunek unormowania 2
funkcji falowej ∫ Ψ dV = 1
V

„ zasada superpozycji Ψ = Ψ1 + Ψ2

„ funkcja falowa powinna być ograniczona |Ψ|<∞

„ funkcja falowa Ψ nie stanowi bezpośrednio obserwowanej

wielkości. Fale klasyczne i fale odpowiadające cząstkom
podlegają równaniom matematycznym tego samego typu.
Lecz w przypadku klasycznym amplituda fali jest
bezpośrednio obserwowana, a dla funkcji falowej Ψ– nie.
 ho
Postać funkcji falowej ho =
2π

h 2π h
Z hipotezy de Broglie’a: po = h λo po = = ko po = hko
2π λo 2π
Funkcja falowa cząstki o pędzie po poruszającej się wzdłuż osi x,
odpowiada równaniu fali o długości λo i wektorze falowym ko
Ψ = A cos(k o x − ωt ) = A 2 cos 2 (k o x − ωt )
2
Ψ
Rzeczywista postać funkcji falowej jest niewłaściwa bo istniałyby
punkty, gdzie nie można cząstki zaobserwować. Lepsza zespolona

Ψ = Ae i
(ko x − ωt ) ( )( )
Ψ = Ψ ∗ Ψ = Ae − i (ko x −ωt ) Ae i (ko x −ωt ) = A 2
2

Pokazaliśmy, że jeżeli pęd cząstki posiada określoną wartość, to

cząstkę można znaleźć z jednakowym prawdopodobieństwem w
dowolnym punkcie przestrzeni. Inaczej mówiąc, jeżeli pęd cząstki
jest dokładnie znany, to nic nie wiemy o jej miejscu położenia.

Równanie Schrodingera
W sytuacjach stacjonarnych, gdy potencjał nie zmienia się w czasie,
zmienne przestrzenne i czas można rozseparować i zapisać funkcję
falową w postaci:
Ψ (x, y , z, t ) = Ψ (x, y , z )e − iωt

Postać przestrzennej funkcji falowej, dla przypadku jednowymia-

rowego, wyznaczamy z równania Schrödingera:
d 2Ψ 2m stacjonarne, jednowymiarowe
= − 2 [E − U (x )]Ψ równanie Schrödingera
dx 2 h
gdzie: m – masa cząstki, E – całkowita energia mechaniczna cząstki,
U(x) – energia potencjalna w danym obszarze

równania Newtona – fale dźwiękowe i fale w strunach

równania Maxwella – fale świetlne
równanie Schrödingera – fale materii (funkcja falowa)

Równanie Schrodingera dla2

d Ψ 2m
cząstki swobodnej = − 2 [E − U (x )]Ψ
dx 2 h
tylko
kinetyczna
d 2Ψ 2m 2m
U (x ) = 0 =− EΨ oznaczając k = E p2
dx 2 h2 h2 E =
2m
d 2Ψ
= −k 2 Ψ którego rozwiązaniem jest Ψ (x ) = Ae ikx + Be − ikx
dx 2
przyjmując B=0 (cząstka porusza się w kierunku dodatnich x)

Ψ (x, t ) = Ψ (x )e − iωt = Ae i (kx −ωt )

2m 2m p 2 p 2π 2π h
k = E = = λ= = h=
h2 h 2 2m h k p p

funkcją falową cząstki swobodnej jest fala płaska o długości λ

określonej zależnością de Broglie’a
 Paczki falowe materii
Dla cząstki znajdującej się w t=0 w
określonym obszarze przestrzeni
kwadrat modułu funkcji falowej
przyjmuje postać funkcji Gaussa

⎛ x2 ⎞
Ψ (x,0 ) = A exp⎜⎜ − ⎟ exp(ik o x )
2 ⎟
⎝ 4σ x ⎠
2 ⎛ x2 ⎞ 2
Ψ = A 2 exp⎜⎜ − ⎟
2 ⎟ Ψ
⎝ 2σ x ⎠
Tak zlokalizowana funkcja
nazywana jest paczką falową

Elektron jako paczka falowa

przechodzi przez obie szczeliny

Superpozycja fal
monochromatycznych
Paczka falowa powstaje w wyniku superpozycji fal o różnych
długościach, którym odpowiadają różne wartości pędu
∞
⎛ x2 ⎞
Ψ = exp⎜⎜ − ⎟ exp(iko x ) =
2 ⎟ ∫ B(k ) exp(ikx )dk
⎝ 4σ x ⎠ −∞
współczynniki Fouriera

Amplitudy tych fal B(k), zwane

współczynnikami Fouriera, B(k)
posiadają również postać funkcji
Gaussa wokół wartości ko

Pomiędzy funkcją falową Ψ(x),

a współczynnikami Fouriera B(k) ko k
istnieje ścisły związek

Zasada nieoznaczoności
Δk Δk
B(k) B(k)

ko k ko k
Re (Ψ) Re (Ψ)

x x

Δx Δx

czym szerszy zakres k odpowiadający większemu rozrzutowi Δpx , tym

paczka falowa jest przestrzennie węższa (mniejsze Δx)
1 Δ px = hΔ k h gdy Δ px=0,
Δx = Δx =
Δk Δpx to Δ x = ∞
niemożliwe jest jednoczesne dokładne określenie wartości cząstka
współrzędnej i pędu cząstki ΔxΔpx ≥ h swobodna
 Zasada nieoznaczoności w pociągu

λ
chcemy zmierzyć prędkość pociągu wiedząc, że każdy wagon ma długość λ

minęło nas n wagonów w ciągu czasu t

pokonana przez pociąg droga wynosi l = nλ Δl = λ 2

średnia prędkość l nλ Δl λ v
pociągu wynosi v = = Δv = = =
t t t 2t 2n
im większy przedział czasu tym pomiar prędkości dokładniejszy, ale maleje
dokładność położenia pociągu w chwili pomiaru
vλ pλ
Δx = l 2 = nλ 2 Δx ⋅ Δv = Δx ⋅ Δp =
4 4
w mechanice kwantowej pociąg to paczka falowa o długości fali λ
rozciągająca się na obszar l = nλ
h h
λ= Δx ⋅ Δp = ≈h
p 4

Znaczenie zasady
nieoznaczoności Heisenberga
p = hk
szerokość Δx=1/Δk Δx ⋅ Δp = h
paczki ΔS = h
falowej E = hω
Δt=1/Δω ΔE ⋅ Δt = h

Działanie S można określić z dokładnością stałej Plancka

h
Zasada nieoznaczoności określa granice możliwości naszych
pomiarów.

Jest jednym z fundamentalnych twierdzeń mechaniki kwantowej:

• wyjaśnia dyfrakcję na szczelinie
• energie cząstek są zawsze większe od zera
• elektron nie spada na jądro atomowe

Prędkość grupowa paczki

klasycznie
dω hk = p p2 (hk )2
vg = E = hω =
dk hω = E 2m 2m

dω hk dω hk p
= vg = = = =v vg = v
dk m dk m m
Paczka falowa przemieszcza się z prędkością równą
prędkości cząstki
relatywistycznie

E 2 = Eo2 + p 2c 2
dω dE p mv
vg = = = c2 = c2 =v
2
dk dp E mc 2
2E dE = 2 pc dp
 E3
Równanie Schrodingera dla U=∞ U=∞

nieskończonej jamy potencjału E2

E1

2
d Ψ 2m 2m 0 U=0 L
=− [E − U (x )]Ψ U (x ) = 0 k = E
2 2
dx h h 2

d 2Ψ
= −k 2 Ψ Ψ (x ) = Ae ikx + Be − ikx
dx 2
warunki brzegowe
Ψ (0 ) = Ψ (L ) = 0 A+B =0
(
A e ikL − e −ikL = 0 )
Ae ikL + Be − ikL = 0
sin(kL ) = 0 kL = nπ n=1,2,3...

π2h 2 ⎛ nπx ⎞
En = n2 Ψn (x ) = C sin⎜ ⎟ C = 2 Ai
2mL 2 ⎝ L ⎠
„ wartości energii En nazywamy wartościami własnymi
„ odpowiadające im funkcje falowe Ψn – funkcjami
własnymi

Wnioski
„ energia jest skwantowana, występują dyskretne wartości
(poziomy) energii (n – liczba kwantowa)
„ cząstka nie może posiadać energii zerowej – wynika z
zasady nieoznaczoności p2
Δ xΔ p ≥ h Δx = L Δp ≥ h L E = >0
2m
„ stałą C wyznaczamy z warunku unormowania
L
L
2⎛
L
⎞ nπ 2⎛ nπ ⎞ L
* 2
∫ Ψ ⋅ Ψ dx = C ∫ sin ⎜ L x ⎟ dx = 1 ∫ sin ⎜ L x ⎟ dx = 2
⎝ ⎠ 0 ⎝ ⎠
0 0
L 2 ⎛ nπ ⎞
C2 =1 C = 2L sin⎜ Ψn (x ) =
x⎟
2 L ⎝ L ⎠
„ dla obiektów klasycznych poszczególne poziomy są tak
bliskie, że nierozróżnialne

Elektron w skończonej
studni potencjału
studnia potencjału o głębokości Uo

d 2Ψ 2m
=− [E − U (x )]Ψ
dx 2 h2

równanie
Schrodingera
rozwiązujemy dla
trzech obszarów

wyniki zbliżone jak dla nieskończonej studni, lecz:

•fale materii wnikają w ściany studni
•energie dla każdego stanu są mniejsze niż w ∞
•elektron o energii większej od U0 nie jest
zlokalizowany, jego energia nie jest skwantowana
Efekt tunelowy - przenikanie
cząstki przez barierę potencjału
2L „ prawdopodobieństwo
− 2m(Uo − E ) przejścia przez barierę
T ≈e h
potencjału zależy od L i Uo
Ψ(x) „ szybko maleje ze
wzrostem jej szerokości i
wysokości
B1
„ wg. mechaniki klasycznej
przenikanie przez barierę
jest niemożliwe
„ energia cząstki, w
odróżnieniu od jamy
A1 potencjału nie jest
skwantowana
A3
E Uo>E
x
0 l

Przykłady efektu
tunelowego
„ Dioda tunelowa (efekt tunelowy w złączu
p-n) Nagroda Nobla 1973r
„ Esaki - tunelowanie w półprzewodnikach
np. diody tunelowe
„ Giaever - tunelowanie w nadprzewodnikach
„ Josephson – złącze Josephsona, szybki
przełącznik kwantowy
„ Skaningowy Mikroskop Tunelowy
„ Binning i Rohrer Nagroda Nobla 1986r