Setatamente sa Kharikhulamo ya

Setšhaba (SKS)
SEPEDI LELEME LA GAE

Setatamente sa Pholisi sa
Lenaneothuto le Kelo

Sehlopa sa Godimo
Mephato ya 7-9





 SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO
MEPHATO YA 7-9

SEPEDI LELEME LA GAE

SEPHOLEKE
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
DISCLAIMER

In view of the stringent time requirements encountered by the Department of Basic Education to effect the necessary editorial changes and layout
to the Curriculum and Assessment Policy Statements and the supplementary policy documents, possible errors may occur in the said documents
placed on the official departmental websites.

There may also be vernacular inconsistencies in the language documents at Home-, First and Second Additional Language levels which have been
translated in the various African Languages. Please note that the content of the documents translated and versioned in the African Languages are
correct as they are based on the English generic language documents at all three language levels to be implemented in all four school phases.

If any editorial, layout or vernacular inconsistencies are detected, the user is kindly requested to bring this to the attention of the Department of
Basic Education.

E-mail: [email protected] or fax (012) 328 9828

Department of Basic Education

222 Struben Street

Private Bag X895
Pretoria 0001
South Africa
Tel: +27 12 357 3000
Fax: +27 12 323 0601

120 Plein Street Private Bag X9023

Cape Town 8000
South Africa
Tel: +27 21 465 1701
Fax: +27 21 461 8110
Website: http: //www.education.gov.za

© 2011 Department of Basic Education

Isbn: 978-1-4315-0496-1

Design and Layout by: Ndabase Printing Solution

Printed by: Government Printing Works

SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
FOREWORD by the minister

Our national curriculum is the culmination of our efforts over a period of seventeen
years to transform the curriculum bequeathed to us by apartheid. From the start of
democracy we have built our curriculum on the values that inspired our Constitution
(Act 108 of 1996). The Preamble to the Constitution states that the aims of the
Constitution are to:

• heal the divisions of the past and establish a society based on democratic
values, social justice and fundamental human rights;

• improve the quality of life of all citizens and free the potential of each person;

• lay the foundations for a democratic and open society in which government is
based on the will of the people and every citizen is equally protected by law;
and

• build a united and democratic South Africa able to take its rightful place as a sovereign state in the family of
nations.

Education and the curriculum have an important role to play in realising these aims.

In 1997 we introduced outcomes-based education to overcome the curricular divisions of the past, but the experience
of implementation prompted a review in 2000. This led to the first curriculum revision: the Revised National Curriculum
Statement Grades R-9 and the National Curriculum Statement Grades 10-12 (2002).

Ongoing implementation challenges resulted in another review in 2009 and we revised the Revised National
Curriculum Statement (2002) and the National Curriculum Statement Grades 10-12 to produce this document.

From 2012 the two National Curriculum Statements, for Grades R-9 and Grades 10-12 respectively, are combined
in a single document and will simply be known as the National Curriculum Statement Grades R-12. The National
Curriculum Statement for Grades R-12 builds on the previous curriculum but also updates it and aims to provide
clearer specification of what is to be taught and learnt on a term-by-term basis.

The National Curriculum Statement Grades R-12 represents a policy statement for learning and teaching in South
African schools and comprises of the following:

(a) Curriculum and Assessment Policy Statements (CAPS) for all approved subjects listed in this document;

(b) National policy pertaining to the programme and promotion requirements of the National Curriculum Statement
Grades R-12; and

(c) National Protocol for Assessment Grades R-12.

MRS ANGIE MOTSHEKGA, MP

MINISTER OF BASIC EDUCATION

SEPHOLEKE
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
DITENG

Karolo ya 1: matseno go setatamente sa pholisi sa lenaneothuto le kelo............ 3

1.1 Boithekgo/bokamorago...................................................................................................................................3

1.2 Kakaretšo .......................................................................................................................................................3

1.3 Maikemišetšokakaretšo a lenaneothuto la afrika borwa..............................................................................4

1.4 Kabo ya nako....................................................................................................................................................6

1.4.1 Sehlopha sa Motheo ...............................................................................................................................6

1.4.2 Sehlopha sa Gare....................................................................................................................................6

1.4.3 Sehlopha sa Godimo...............................................................................................................................7

1.4.4 Mephato ya 10-12....................................................................................................................................7

KGAOLO YA 2: MATSENYAGAE A LELEME LA GAE GO SEHLOPHA SA GODIMO............................ 8

2.1 Maleme go setatamente sa pholisi ya setšhaba sa lenaneothuto le kelo ..................................................8

2.1.1 Maemo a Leleme ....................................................................................................................................8

2.1.2 Mabokgoni a polelo..................................................................................................................................9

2.1.3 Mekgwa ya go ruta polelo........................................................................................................................9

2.2 Kabo ya nako go leleme la gae.....................................................................................................................12

2.3 Methopo le dipukukgakollo tša go ruta le go ithuta...................................................................................13

KGAOLO 3: DITENG LE MANANEO A GO RUTA A MABOKGONI A POLELO.................................... 14

3.1 Kakaretšwana ya mabokgoni a polelo –ditshepedišo le mekgwanakgwana, mehuta ya

ditšweletšwa le botelele................................................................................................................................14

3.1.1 Go theeletša le go bolela.......................................................................................................................14

3.1.2 Go bala le go bogela..............................................................................................................................27

3.1.3 Go ngwala le go hlagiša.........................................................................................................................38

3.1.4 Dibopego le melao ya tšhomišo ya polelo.............................................................................................52

3.2 Nkatlapana ya phatlalatšo ya ditšweletšwa.................................................................................................58

3.3 Peakanyo ya go ruta .....................................................................................................................................59

3.4 Nkatlapana ya Peakanyo ya go ruta.............................................................................................................62

SEPHOLEKE 1
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
KAROLO YA 4: KELO GO LELEME LA GAE........................................................................................ 131

4.1 Matseno ...................................................................................................................................................131

4.2 Kelo yeo e sego ya semmušo goba ya tšatši ka tšatši.............................................................................132

4.3 Kelo ya semmušo ........................................................................................................................................133

4.3.1 Dinyakwa tša kelo ya semmušo tša leleme la gae..............................................................................133

4.3.2 Sebopego sa mešomo ka kotara.........................................................................................................134

4.4 Lenaneo la kelo............................................................................................................................................136

4.5 Go rekhota le go bega.................................................................................................................................142

4.6 Tekanyetšo ya kelo.......................................................................................................................................142

4.7 Kakaretšo ...................................................................................................................................................143

Tlhalošontšu................................................................................................................................... 144

2 SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
KAROLO ya 1: MATSENO GO SETATAMENTE SA PHOLISI SA
LENANEOTHUTO LE KELO

1.1 BOKAMORAGO

Setatamente sa Kharikhulamo ya Setšhaba Mephato ya R-12 (SKS) se laetša pholisi ya lenaneothuto le kelo dikolong.

Go kaonafatša phethagatšo, Setatamente sa Kharikhulamo ya Setšhaba se ile sa fetošwa, gomme diphetogo tšeo di
tla phethagatšwa ka Pherekgong 2012. Tokomane e tee ya botlalo ya Pholisi ya Lenaneothuto le Kelo, e hlametšwe
thuto ye nngwe le ye nngwe go tšea sebaka sa Ditatamente tša Thuto, Ditšhupatsela tša Lenaneo la go ithuta le
Ditšhupatsela tša Kelo ya Thuto ka go Mephato ya R-12.

1.2 Kakaretšo

(a) Setatamente sa Kharikhulamo ya Setšhaba sa Mephato ya R-12 (January 2012) se emela setatamente sa
pholisi ya go ithuta le go ruta dikolong tša Afrika Borwa gomme se hlamilwe ka tše di latelago:

(i) Ditatamente tša Pholisi ya Lenaneothuto le Kelo tša thuto ye nngwe le ye nngwe ye e dumeletšwego;

(ii) Tokomane ya pholisi, National policy pertaining to the programme and promotion requirements of the
National Curriculum Statement sa Mephato ya R-12 le

(iii) Tokomane ya pholisi, National Protocol for Assessment Grades R-12 (January 2012).

(b) Setatamente sa Kharikhulamo ya Setšhaba sa Mephato ya R-12 (January 2012) se tšea sebaka sa ditatamente
tše pedi tša Kharikhulamo ya Setšhaba tšeo di šomišwago ga bjale, e lego:

(i) Setatamente sa Kharikhulamo ya Setšhaba se se Boeleditšwego sa Mephato ya R-9, Government

Gazette No. 23406 of 31 May 2002, le

(ii) Setatamente sa Kharikhulamo ya Setšhaba Mephato ya 10-12, Government Gazettes, No. 25545 of 6
October 2003 and No. 27594 of 17 May 2005

(c) Ditatamente tša lenaneothuto la setšhaba tše di akantšwego go temanatlaleletšo (b) (i) le (ii), di hlangwa ke
ditokomane tša pholisi tše di latelago, tšeo di tla forohlwago ka tatelano ke Setatamente sa Kharikhulamo ya
Setšhaba sa Mephato ya R-12 (January 2012) mo lebakeng la 2012-2014:

(i) Lekala la go ithuta/Ditatamente tša Thuto, Ditšhupatsela tša Lenaneo la go ithuta le Ditšhupatsela tša
Kelo ya Thuto tša Mephato ya R-9 le Mephato ya 10-12;

(ii) Tokomane ya pholisi, National Policy on assessment and qualifications for schools in the General
Education and Training Band, ye e kwalakwaditšwego ka go Government Notice No. 124 go Government
Gazette No. 29626 of 12 February 2007;

(iii) Tokomane ya pholisi, the National Senior Certificate: A qualification at Level 4 on the National
Qualifications Framework (NQF), ye e kwalakwaditšwego ka go Government Gazette No. 27819 of 20
July 2005;

SEPHOLEKE 3
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
(iv) Tokomane ya Pholisi, Phetošo ya tokomane ya pholisi, National Senior Certificate: A qualification at Level
4 on the National Qualifications Framework (NQF), mabapi le barutwana ba ditlhoko tše di kgethegilego,
tše di phatlaladitšwego ka go Government Gazette, No.29466 of 11 December 2006, e akareditšwe ka
gare ga tokomane ya pholisi, pholisi ya Setšhaba ye e bolelago ka lenaneo le dinyakwa tša tlhatlošo tša
Setatamente sa Kharikhulamo ya Setšhaba sa Mephato ya R-12; le

(v) Tokomane ya Pholisi, Phetošo ya tokomane ya pholisi, National Senior Certificate: A qualification at
Level 4 on the National Qualifications Framework (NQF), mabapi le the National Protocol for Assessment
(Mephato ya R-12), ye e kwalakwaditšwego ka go Government Notice No.1267 go Government Gazette
No. 29467 of 11 December 2006.

(d) Tokomane ya pholisi, National policy pertaining to the programme and promotion requirements of the National
Curriculum Statement Grades R -12, le dikarolo tša Pholisi ya Lenaneothuto le Kelo bjalo ka ge di lemogwa
ka Dikgaolong tša 2, 3 le 4 tša tokomane ye, di bopa ditlwaelo le maemo a godimo a Setatamente sa
Kharikhulamo ya Setšhaba ya Mephato ya R-12; Ka fao, mabapi le karolo ya 6A ya South African Schools Act,
1996 (Act No. 84 of 1996, ) e tla hlamela Tona ya Kgoro ya Thuto ya Motheo, motheo go laetša bonyane bja
dipoelo le maemo, gammogo le ditshepetšo le ditsela tša go ela bokgoni bja morutwana tše di tla swanelago
dikolo tša mmušo le tša go ikema ka botšona.

1.4 Maikemišetšokakaretšo a Lenaneothuto la Afrika Borwa

(a) Setatamente sa Kharikhulamo ya Setšhaba sa Mephato ya R-12 se fa tlhalošo ya tsebo, mabokgoni le meetlo
yeo e swanetšego go rutwa mo dikolong tša Afrika Borwa. Lenaneothuto le, le ikemišeditše go netefatša go re
barutwana ba humana le go šomiša tsebo le mabokgoni ka tsela yeo e kwešišegago mo maphelong a bona.
Ka go realo, lenaneothuto le hlatloša tsebo ka dikamano tša tikologo ya selegae, mola le šeditše kamego ya
ditaelo tša boditšhaba.

(b) Setatamente sa Kharikhulamo ya Setšhaba sa Mephato ya R-12 se ikemišeditše go tšweletša merero ya:

• ya hlama barutwana, go sa šetšwe maemo a ekonomi malapeng a gabobona, morafe, bong, go itekanela
mmeleng goba bokgoni, ka tsebo, mabokgoni le meetlo ya go tšweletša boitshepo le go tšea karolo ga
maleba mo setšhabeng bjalo ka badudi ba naga ye e lokologilego;

• go bula menyako ya thuto ya maemo a godimo;

• go kgonagatša diphetogo tša barutwana go tšwa go dihlongwa tša thuto go ya go lefase la mešomo; le

• go fa bengmešomo profaele ye e lekanego ya bokgoni bja morutwana.

(c) Setatamente sa Kharikhulamo ya Setšhaba sa Mephato ya R-12 se theilwe godimo ga metheo ye e latelago:

• Phetošo ya leago: go netefatša gore go se lekalekane ga maemo a thuto ya maloba go a lokišwa, le gore
makala ka moka a badudi a hwetša dibaka tša go lekana tša go ithuta;

• Go ithuta ka mafolofolo le ka tsinkelo: go hlohleletša go ithuta ka mafolofolo le ka tsinkelo, go phala go re

ba ithuta ka go swara ka hlogo le go se tsinkele dinnete tše di filwego;

• Tsebo ya maemo a godimo le mabokgoni a maemo a godimo: tsebo le mabokgoni a bonyane bja go
lekanela ao a swanetšego go fihlelelwa mphatong wo mongwe le wo mongwe, a laeditšwe le go hloma
maemo a godimo ao a kago go fihlelelwa dithutong ka moka;

4 SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
• Kgatelopele: diteng le dikamano tša mphato wo mongwe le wo mongwe di laetša kgatelopele go tloga go
tše bonolo go ya go tša go raragana;

• Ditokelo tša botho, boakaretši, toka ya tikologo le leago: go tsentšha metheo le ditlwaetšo tša toka ya leago
le ya tikologo le ditokelo tša botho bjalo ka ge di hlalošitšwe ka go Molaotheo wa Repabliki ya Afrika Borwa.
Setatamente sa Kharikhulamo ya Setšhaba sa Mephato ya R-12 se šetša ditaba tša go fapana go swana
le bodiidi, go se lekalekane, morafe, bong, leleme, bogolo, go se itekanele le mabaka a mangwe;

• Go bona mohola wa dithulaganyo tša tsebo ya setšo: go amogela le go dumela gore naga ye e na le histori
ye e humilego le bohwa tšeo e lego diabi tše bohlokwa kgodišong ya meetlo ye e tšwelelago go molaotheo;
le

• Kamogelego, boleng le bokgoni: go aba thuto ye e bapetšegago le ya dinaga tše dingwe, go ya ka boleng,
bophara le botebo.

(d) Setatamente sa Kharikhulamo ya Setšhaba sa Mephato ya R-12 se ikemišeditše go tšweletša barutwana ba

go kgona go:

• lemoga le go rarolla mathata le go tšea diphetho ka go nagana ka tsinkelo le boitlhamelo bjo bo tseneletšego;

• šoma ka bokgwari ba le noši gammogo le ba bangwe bjalo ka maloko a sehlopha;

• rulaganya le go kgona go itaola mešongwaneng ya bona ka maikarabelo le ka bokgwari;

• kgoboketša, sekaseka, rulaganya le go lekola tshedimošo ka tsinkelo;

• kgokagana ka bokgwari le ba bangwe ka go diriša diswantšho tša go bonwa, dikai le/goba mabokgoni a
polelo mo mekgweng ya go fapafapana;

• diriša saense le theknolotši ka bokgwari le ka tsinkelo ba bontšha maikarabelo mabapi le tikologo le

maphelo a ba bangwe; le

• laetša kwešišo ya lefase bjalo ka sehlaga sa dithulaganyo tša go nyalelana ka go lemoga gore dikamano
tša tharollo ya mathata ga di tšwelele di le ka botšona fela.

(e) Boakaretši bo swanetše go ba kgwekgwe ya thulaganyo, peakanyo le go ruta ga sekolo se sengwe le se

sengwe. Se se ka phethagala ge fela barutiši ba na le kwešišo ya maleba ya go lemoga le go fediša mapheko
a go ithuta, le go beakanyetša go se swane.

Senotlelo go laola boakaretši ke go netefatša gore mapheko a a lemogwa le go elwa šedi ke mafapa a thekgo
kamoka a maleba tikologong ya sekolo; go akaretša barutiši, Dihlopha tša Thekgo tša Selete, Dihlopha tša
thekgo ya Dihlongwa; batswadi le Dikolo tše di Kgethegilego bjalo ka Disenthara tša Methopo. Go fediša
mapheko a go ithuta ka phapošing, barutiši ba swanetše go šomiša mekgwanakgwana ye e fapanego ya
mananeothuto bjalo ka yeo e akareditšwego ka go Department of Basic Education’s Guidelines for inclusive
Teaching and Learning (2010).

SEPHOLEKE 5
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
1.4 Kabo ya Nako

1.4.1 Sehlopha sa Motheo

(a) Taetšo ya nako ya go ruta ye e abetšwego dithuto tša Sehlopha sa Motheo ke ye e latelago:

MPHATO WA R MEPHATO YA 1-2 MPHATO WA 3

THUTO
(DIIRI) (DIIRI) (DIIRI)

Leleme la Gae 10 7/8 7/8

Lelemetlaleletšo la Pele 2/3 3/4

Mmetse 7 7 7

Mabokgoni a Bophelo 6 6 7
• Tsebo ya go Thoma (1) (1) (2)
• Bokgabo bja Boitlhamelo (2) (2) (2)
• Thutatšhidullammele (2) (2) (2)
• Thutaphelo (1) (1) (1)

PALOMOKA 23 23 25

(b) Taetšo ya nako ya go ruta ya Mephato ya R, 1 le 2 ke diiri tše 23, go Mphato wa 3 ke diiri tše 25.

(c) Nako ye e abetšwego thuto ya Maleme go Mephato ya R-2 ke diiri tše 10 mola Mphato wa 3 o abetšwe diiri
tše 11. Leleme la Gae le abetšwe bontši bja diiri tše 8 le bonyane bja diiri tše 7, mola Lelemetlaleletšo le
abetšwe bonyane bja diiri tše 2 le bontši bja diiri tše 3 go Mephato ya 1-2. Go Mphato wa 3 le bontši bja diiri
tše 8 le bonyane bja diiri tše 7 bo abetšwe Leleme la Gae gomme bonyane bja diiri tše 3 bontši bja diiri tše 4
bo abetšwe Lelemetlaleletšo la Pele.

(d) Go thuto ya Mabokgoni a Bophelo, Tsebo ya go Thoma e abetšwe iri ye 1 ka go Mephato ya R - 2 le diiri tše 2
go ya le ka fao go laeditšwego ka diiri ka mašakaneng go Mphato wa 3.

1.4.2 Sehlopha sa Gare

(a) Taetšo ya nako ya go ruta ye e abetšwego dithuto tša Sehlopha sa Gare ke ye e latelago:

THUTO DIIRI

Leleme la Gae 6

Lelemetlaleletšo la Pele 5

Mmetse 6

Saense le Theknolotši 3, 5

Disaense tša Leago 3

Mabokgoni a Bophelo 4
• Bokgabo bja Boitlhamelo (1, 5)
• Thutatšhidullammele (1)
• Thutaphelo (1, 5)

PALOMOKA 27, 5

6 SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
1.4.3 Sehlopha sa Godimo

(a) Taetšo ya nako ya go ruta ye e abetšwego dithuto tša Sehlopha sa Godimo ke ye e latelago:

THUTO DIIRI

Leleme la Gae 5

Lelemetlaleletšo la Pele 4

Mmetse 4, 5

Saense 3

Disaense tša Leago 3

Theknolotši 2

Disaense tša Ekonomi le Taolo 2

Tsebišo ya Bophelo 2

Bokgabo bja Boitlhamelo 2

PALOMOKA 27, 5

1.4.4 Mephato ya 10-12

(a) Taetšo ya nako ya go ruta ye e abetšwego dithuto tša Mephato ya 10-12 ke ye e latelago:

THUTO KABO YA NAKO KA BEKE (DIIRI)

Leleme la Gae 4.5

Lelemetlaleletšo la Pele 4.5

Mmetse 4.5

Tsebišo ya Bophelo 2

Bonyane bja dithuto tše dingwe le tše dingwe tše tharo bjo 12 (diiri tše 3x4)
bo kgethilwego go tšwa go Sehlopha sa B Semamatletšwa
B, Dinkatlapana B1-B8 tša tokomane ya pholisi, National
policy pertaining to the programme and promotion
requirements of the National Curriculum Statement Grades
R-12, go ya le ka tšweletšo ye e laeditšwego go temana ya
28 ya tokomane ya pholisi yeo.

PALOMOKA 27, 5

Nako ye e abilwego ka beke e ka dirišetšwa fela bonyane dinyakwa tša dithuto tša SKS bjalo ka ge di laeditšwe
ka godimo, gomme e ka no se šomišetšwe dithuto tše dingwe le tše dingwe tša tlaleletšo tšeo di okeditšwego
go lenaneo la bonyane bja dithuto. Ge morutwana a rata go ingwadišetša dithuto tše dingwe, nako ya go ruta
dithuto tšeo e swanetše go oketšwa.

SEPHOLEKE 7
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
KGAOLO YA 2: MATSENYAGAE A LELEME LA GAE GO SEHLOPHA
SA GODIMO

2.1 MALEME GO SETATAMENTE SA PHOLISI YA SETŠHABA SA LENANEOTHUTO LE KELO

Leleme ke sedirišwa sa go hlohla monagano le kgokagano. Gape ke tsela yeo setšo le botaki di abelanwago ke batho
go kwešiša lefase le ba phelago go lona bokaone. Go ithuta go šomiša leleme ka bokgwari go kgontšha barutwana
go nagana le go ikgobokeletša tsebo, go itlhaloša, go tšweletša maikutlo le dikgopolo, go dirišana le ba bangwe le go
laola maphelo a bona mo lefaseng. Go fa barutwana diswantšho le dikgopolo tša go huma, tše maatla tša go tia tše
di ka dirago gore lefase la bona le be kaone go feta ka fao le lego ka gona. Polelo e kgona go hlama le go hlatholla
phapano ya merafe le tswalano ya leago, gape ke ka polelo ge tlhamego e kgona go fetošwa, katološwa le go betlwa.

2.1.1 Maemo a Leleme

Go ithuta leleme Mephatong ya Godimo go akaretša maleme a semmušo a Afrika Borwa ka moka, e lego, Afrikaans,
English, isiNdebele, isiXhosa, isiZulu, Sepedi, Sesotho, Setswana, Siswati, Tshivenda, Xitsonga – gammogo le
Maleme ao e sego a semmušo. Maleme a a ka rutwa maemong a go fapana.

Leleme la Gae ke leleme la mathomo leo barutwana ba ikhweletśago lona. Le ge go le bjalo, dikolo tše dintši tša
Afrika Borwa ga di rute maleme a gae a barutwana ba bangwe goba barutwana ka moka bao ba ingwadiśitśego
sekolong seo di no ba le leleme le tee goba a mabedi ao a rutwago maemong a Leleme la Gae. Ka lebaka leo,
maina a Leleme la Gae le Lelemetlaleletšo la Pele a hlaloša maemo a bokgoni bjoo leleme le rutwago ka ona, e sego
leleme la letswele (Gae) goba leo le ithutilwego (go swana le malemetlaleletšo.) Sebakeng sa mohola wa pholisi
ye, tšhupetšo ye nngwe le ye nngwe ya Leleme la Gae e swanetše go kwešišwa e šupa maemo e sego leleme ka
bolona.

Maemo a Leleme la Gae a thuša barutwana ka mabokgoni a motheo a kgokagano ao a nyakegago go tša leago
le mabokgoni a thutokwešišo ao a ba thušago go ithuta go kgabaganya lenaneothuto. Maemong a a polelo go
gatelelwa go rutwa le mabokgoni a go theeletša, go bolela, go bala le go ngwala. Le ge go le bjalo, tiišetšo le kabo
ya meputso ya go theeletša le go bolela go thoma Mphatong wa 7 go ya godimo, e fase ga mabokgoni a go bala le
go ngwala.

Lelemetlaleletśo la Pele ke leleme leo e sego la mma/la letswele eupśa le diriśwa mererong ye e itśego ya
dikgokagano mo setśhabeng. Se se śupa gore ke leleme leo le diriśwago go ithuta le go ruta mo thutong. Lenaneothuto
le fa thekgo ye kgolo kudu go barutwana bao ba diriśago Lelemetlaleletśo la Pele la bona go ithuta le go rutwa. Go
ya mafelelong a mphato wa senyane, barutwana ba ba swanetśe go ba ba kgona go śomiśa leleme la gae la bona le
Lelemetlaleletśo la Pele la bona gabotse le ka boitshepho mabakeng a a fapanego go akaretśwa le go ithuta.

Ka mo Afrika Borwa, bana ba bantśi ba thoma go śomiśa lelemetlaleletśo la pele la bona e lego Sepedi (Sesotho sa
Leboa) bjalo ka leleme la go ithuta le go rutwa mo mphatong wa 4. Se se ra gore ba swanetśe go fihlelela maemo a
godimo a bokgoni ka Sepedi (Sesotho sa Leboa) ge ba fetśa mphato wa 3, ba be ba kgone gape go bala le go ngwala
gabotse ka Sepedi (Sesotho sa Leboa)

Maemo a Lelemetlalelešo la Pele a hutša gore ga se gore ge barutwana ba fihla sekolong, ba na ba šetše ba
na le tsebo ya leleme leo. Mengwageng e se mekae ya mathomo ya barutwana sekolong, śedi ye kgolo e lebiśwa
go tlhabollo ya bokgoni bja barutwana bja go kweśiśa le go bolela leleme le – mabokgoni a motheo a polediśano
ya dikamano. Mephatong ya 2 le 3 barutwana ba thoma go bopa temogo ya ditlhaka go tśwa go motheo wo wa

8 SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
dipolediśano. Ba diriśa gape le mabokgoni a go lemoga ditlhaka ao ba śetśego ba ithutile ona Lelemeng la bona la
ka Gae.

Mo go Sehlopha sa Gare le sa Godimo, barutwana ba tšwela pele go matlafatša mabokgoni a bona a go theeletša,
go bolela, go bala le go ngwala. Mo legatong le bontši bja barutwana ba ithuta ka Lelemetlaleletšo la Pele gomme
ba swanetše go utollelwa lona kudu. Ka go realo, kgatelelo ye kgolo e bewa godimo ga tšhomišo ya Lelemetlaleletšo
la Pele go merero ya go gopola le go fahlela. Se se kgontšha barutwana go godiša mabokgoni a thutokwešišo ya
bona, ao a nyakegago go ithuta dithuto tśa go swana le Disaense tša Mahlale, Mmetse ka Sepedi Seisemane. Ba
swaragana gape kudu le ditšweletšwa tša dingwalo mme ba thoma go ba le tlhabollo ya bokgabo le bokgoni bja go
ikgopolela ka Lelemetlaleletšo la bona.

Ka nako yeo barutwana ba fihlago Sehlopheng sa Godimo, ba swanetše go ba ba na le bokgoni bja go bolela
Lelemetlaleletšo la Pele, go ya le ka mabokgoni a kgokagano le a thutokwešišo. Le ge go le bjalo, bonnete ke gore,
go fihla ga bjale, barutwana ba bantši ga ba kgone go kgokagana gabotse ka Lelemetlaleletšo la Pele. Ditlhohlo
mo Sehlopheng sa Gare, ke go fa barutwana ba thekgo, le go ba fa lenaneothuto leo le ba kgontšhago go fihlelela
maemo a a nyakegago Mephatong ya go latela. Maemo a, a swanetše go ba ka tsela yeo barutwana ba ka kgonago
go šomiša lelemetlaleletšo la bona ka bokgoni bja godimo, go ba lokišetša thuto ya tlaleletšo goba ya ka Godimo
goba lefase la mošomo. Ka go realo, go šišinywa gore, mo go kgonegago, barutwana ba Sehlopha sa Godimo ba
swanetše go utollelwa dikgopolo tša go swana mo leboong la dibeke tše pedi go maemo a mabedi a polelo.

2.1.2 Mabokgoni a polelo.

Lenanethuto la Leleme la Gae le beakantšwe go ya ka mabokgoni a a latelago

1. Go theeletša le Go bolela
2. Go bala le Go bogela
3. Go ngwala le Go hlagiša
4. Dibopego le melao ya tšhomišo ya polelo

2.1.3 Mekgwa ya go ruta polelo

Mekgwa ya go ruta polelo ditokomaneng tše, e theilwe godimo ga ditšweletšwa, kgokagano, togaganyo le tšhomišoya
magato.

Mokgwa wa go ruta wo o theilwego godimo ga setšweletšwa le mokgwakgokagano wa go ruta polelo ka go

e šomiša, bobedi e laolwa ke tšhomišo le tšweletšo ya ka mehla ya ditšweletšwa. Mokgwa wa go ruta wo o
theilwego godimo ga setšweletšwa o ruta barutwana go ba le bokgoni, boitshepo le

go bala ka tsinkelo, go ba bangwadi, babogedi le bahlami ba ditšweletšwa. Mokgwa wo o akaretša go theeletša, go

bala, go bogela le go sekaseka ditšweletšwa gore ba kwešiše ka fao di tšweleditšwego ka gona le gore na mohola
wa tšona ke ofe. Ka go tsenelela ditšweletšwa ka tsinkelo, barutwana ba godiša bokgoni bja bona bja go lekola
ditšweletšwa. Ditšweletšwa tša mmakgonthe ke mothopo wa diteng le dikamano go mokgwa wa go ithuta polelo
ka mokgwa wa kgokagano, togaganyo ya thuto le go ruta maleme. Mokgwa wa go ruta wo o theilwego godimo ga
setšweletšwa o akaretša gape le go tšweletša mehutahuta ya ditšweletšwa go merero ye itšego le baamogedi ba
tshedimošo. Mokgwa wo o laolwa ke kwešišo ya gore na ditšweletšwa di hlamilwe bjang.

Mokgwakgokagano wa go ruta polelo ka go e šomiša o šišinya gore ge morutwana a ithuta polelo, a tsebišwe
le go utollelwa leleme leo a ithutago lona, a be le dibaka tše ntši tša go itlwaetša goba go tšweletša leleme leo.
Barutwana ba ithuta go bala ka go bala kudu le go ngwala ka go ngwala kudu.

SEPHOLEKE 9
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
Mokgwa wa go šomiša magato o šomišwa ge barutwana ba bala le ge ba tšweletša ditšweletšwa tša bomolomo/
orale le tša go ngwalwa. Barutwana ba kgatha tema go magato a go fapana a go theeletša, go bolela, go bala le
gongwala. Ba swanetše go nagana ka baamogedi ba tshedimošo le morero ka nako ya magato a. Se se tla ba
kgontšha go kgokagana le go tšweletša dikgopolo tša bona ka mokgwa wa tlwaelo. Mohlala, go ruta go ngwala ga
se go lebane le se se tlogo tšweletšwa mafelelong fela, eupša go nepišitšwe go morero le magato a go ngwala. Ka
nako ya magato a go ngwala, barutwana ba rutwa go tšweletša dikgopolo, go nagana ka morero le baamogedi ba
tshedimošo, go ngwala dingwalwakakanywa, go boeletša, go hlokola, go phošolla mošomo wa bona le go hlagiša
setšweletšwa sa mafelelo seo se bolelago dikgopolo tša bona.

Mekgwa ya go ruta dingwalo

Lebaka le legolo la go bala dingwalo ka phapošing ke go godiša temogo ya barutwana ya tšhomišo ye e kgethegilego
ya polelo ye e hlapilego, ya dingwalo, ya dika, dikai le mohola wa go teba go feta tše dingwe tše ba ka di balago.
Mola ditšweletšwa tša dingwalo tše dintši e le tša boithabišo, kgahlego goba kutollo, bangwadi ba maikemišetšo ba
hlama dipadi, dipapadi le direto ka gore ba na le dikgopolo, menagano le ditaba, metheo, ditumelo tšeo ba ratago
go di abelana le babadi goba go ba utollela tšona. Tšhomišo ya bona ya polelo ka boikgopolelo ke mokgwa wo o
tlaleleditšwego wa go utolla, go tiišetša le go bonagatša dikgopolo tša bona.

Go ruta dingwalo ga go bonolo, fela ga go kgonagale go di ruta ntle le ditlhathollo tša nnete tša mong tšeo di
gopodišitšwego ka botlalo, le ditshwayotshwayo tša barutwana ka bobona. Ge barutwana ba ka se fiwe sebaka sago
ithuta go kwešiša ditšweletšwa tša dingwalo ka bobona, ba ka se kgone go ithuta ka botlalo. Barutiši ba swanetše
go fela ba fokotša ditlhathollo tša bona tša ditšweletšwa tša dingwalo, gomme ba dumelele barutwana go tšea karolo
kudu ka mo go kgonegago. Tlhathollo ga e na nnete goba maaka. E nepišitše go nyakišišo ya seo se ka bago le
mohola go mmadi.

Ditsela tše kaone tša go ruta dingwalo di ka akaretša dintlha tše dingwe goba ka moka tša tše di latelago:

• Leka ka gohle go bala bontši bja ditšweletšwa ka phapošing ntle le go kgaotša gore o dire mošongwana wo
mongwe. Se se se ke sa feta dibeke tše pedi. Go bohlokwa gore barutwana ba tsebe gore go direga eng
go maemo a motheo a puku. Go tšea nako ye telele o bala setšweletšwa, go ka hlola mathata a go kwešiša
mothalokanego le thulaganyo. Diphapoši tše dingwe di ka bala ditšweletšwa ntle le thušo ya mohuta woo.
Seo se swanetše go hlohleletšwa. Theto e swanetše go rutwa, e sego direto. Bala tše ntši ka mo go ka
kgonagalago ka phapošing, gomme o netefatše gore barutwana le bona ba ngwala direto.

• Tlhathollo ya dingwalo gabotse ke mošomo wo o lebanego le diyunibesithi, gomme barutwana mephatong

ye, ga se ba swanele go ithuta tlhathollo ye e tseneletšego. Le ge go le bjalo, morero wa go ruta dingwalo
ke go bontšha barutwana ka fao leleme la bona la gae le ka šomišwago ka bokgoni le boleng, bohlale,
kgopolo le talente. Se se ra gore go lebeledišiša ka moo setšweletšwa se hlamilwego, se jabeditšwego, e
bile se beakantšwego go hlatholla le go gatelela seo se bolelwago. Mošomo wo bjalo o ka ama go hlahloba
go ba gona goba go se be gona ga tshwantšhokgopolo; mohuta wa tshwantšhokgopolo wo mongwadi a o
kgethilegole gore ke ka lebaka la eng a o kgethile, dibopego tša mafoko le ditemana, kalo ya direto, kgetho ya
mantšu, merero ya go tšwela pele ya setšweletšwa, tšhomišo ya sekai, modumo le mmala fao go nyakegago.
Bontši bja mošomo wo bo swanetše go thewa godimo ga tšhomišo ya setšweletšwa, fela tshekatsheko ya
mothalo ka mothalo wa setšweletšwa sefe goba sefe e senya boleng bja bokgoni.

• Go ngwala ga boitlhamelo go swanetše go kgomantšhwa le serutwa se sengwe le se sengwe sa setšweletšwa

sa dingwalo. Mešongwana ya go ngwala ye e nyakago kwešišo ye e tseneletšego ya setšweletšwa, e tla thuša
barutwana go fihlelela maemo a go itlhamela kgahlego. Dikahlaahlo tša ka phapošing di ka ba le mohola fela
barutwana ka moka ba ka kgatha tema. Fela dikahlaahlo tša ka phapošing tše di lebišitšwego go mešongwana
ya go ngwalwa, di šoma bjalo ka morero wo o kwešišegago gomme di hola bobedi bomolomo le go ngwala.

10 SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
• Sa mafelelo, go bohlokwa go laetša gore Dingwalo ga se di lebane fela le dikarabo tša nnete. Setšweletšwa
ka moka se bolela se sengwe, e sego diriparipana tša sona fela; go bala setšweletšwa gabotse go akaretša
setšweletšwa ka moka go tlhathollo, boitlhamelo, bowena le ditlwaetšo tša dinyakišišo.

Mekgwa ye mengwe ya go ruta dingwalo ye e ka logaganywago le go ruta tekakwešišo le go kwešiša diponagalo tša motheo
tša dingwalo ke tokologano/tatelano, mongwadi, morero le mekgwa ya dingwalo. Mekgwa ye e ka kopantšhwa.

Mokgweng wa tokologano/tatelano, barutwana ba ka dira dinyakišišo gomme ba kopantšha pakana ya dingwalo

le ditiragalo tša histori gore di hlagišwe ka nako ya go swana.

Mo go mokgwa wa mongwadi, barutwana ba ka kgatha tema mo go thutišo ya phatlalala le go tsenelela ka ga

mongwadi, kudu ka go theto, gomme ba tswalanya direto tša gagwe le ditiragalo tše itšego tša histori.

Ka mokgwa-morero, barutwana ba ka lebelela merero ye bjalo ka toka, katlego, lerato bj, bj. go kgabaganya palo ye
e bonalago ya direto goba go magareng ga mehuta ye e fapanego ya dingwalo gomme ba e tswalanya le ditiragalo
tša mannete bophelong.Ba ka no fa dikahlolo mabapi le ditiro tša moanegwa ba be ba swayasawya ka morero.

Mabapi le mokgwa wa dingwalo, barutwana ba ka hlopha, ba bapetša le go fapantšha mehuta ye e fapanego ya

dingwalo, mohlala, phapano magareng ga dithulaganyo tša padi/kanegelokopana/terama/kanegelotšhaba

Mekgwa ya go ruta tšhomišo ya polelo

Go ruta dibopego le melao ya tšhomišo ya polelogo swanetše go nepiša ka fao polelo e šomišwago le gore go ka
dirwa eng ka polelo.k.g.r. go hwetša tlhaologanyo, /kwešišo bjang ka polelo, polelo e ka thuša bjang tharollong ya
mathata le ditlhologelo, go huetšeng bagwera le bašomišane le gore e ka dirišwa bjang bophelo bobotse le go huma.
Go ruta dibopego tša polelo go swanetše go dirišwa gorec dilo di kgonagale go direga.

Go ruta dibopego dibopego tša polelo/dibopego tša thutapolelo go swanetšev go thewa godimo ga setšweletšwa go
dirišwe go kgokaganya go be go logaganywe,

Dintlha tše di latelago di swanetše go hlokomelwa ge go rutwa dibopego tša polelo

• Thutapolelo e swanetše go thuša go hlama ditšweletšwa go ya ka fao di šomišitšwego ka gona – ke mantšu a

mangwe e amana kudu le polelo ya kgonthe.

• Tšhomišo ya thutapolelo ga se ya swanela felela go tshekasekong ya mafoko a go ikema a nnoši- empa e

swanetše go hlaloša ka fao mafoko a bopilwego ka gona go hlama ditšweletšwa tše bjalo ka dikanegelo,
ditaodišo, mangwalo le dipego tšeo barutwana ba ithutago ka tšona go bala le go ngwala ka sekolong.

• Tšhomišo ya ditlabela tša kgonthe tše bjalo ka dipoledišano, dipotšišotherišano e swanetše go hlohleletšwa
ka mešogofela

• Tswalanya sebopego sa polelo le tšhomišo ya polelo mabakeng a a fapanego a tša leago, mohlala, go
hlagišeng dikgopolo goba maikutlo; go tsebišeng batho; go boleleng ka goba go begeng dilo, ditiro, ditiragalo
goba batho tikologong, kgale goba ka moso; go dirng dikgopelo; go direng ditšhišinyo; go feng dijo goba dino
le go amogeleng goba go gana ka boikobo; go fa le go iphetolela go dtaelo; go bapetšeng le go fapantšheng
dilo.

• Šomiša mešongwana ya ka phapošing ye e bontšhago nyalelano ya dibopego tša polelo le tšhomišo ya tšona,
mohlala, tšhomišo ya lebaka le le fetilego (Lefetile) ka go taodišokanegelo le ge go ngwalwa pego; tšhomišo
ya modirišogore ge go ngwalwa taodišokgadimo

SEPHOLEKE 11
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
• Tsepelela go mešongwana ya go ba le tlhalošo. Ga se gore go tseba melawana ya thutapolelo ya polelo go tlo
kgontšha barutwana go šomiša polelo ka mogwa wa go go kwagagala le go hlalošega. Se bohlokwa go rena
ke se bopego le tšhomišo go feta legato la lefoko, k.g.r tsela yeo batho ba šomišago polelo ya go bolelwa goba
polelo ya go ngwalwa.

2.2 KABO YA NAKO GO LELEME LA GAE

Nako ya go rutra go Leleme la Gae le Leleme la Pele la Tlaleletšo ke diiri tše 5 le le tše 4 beke ka beke go ya ka
pholisi. Le ge go le bjalo, go Sehlopha sa Godimo go šišintšwe gore diiri tše 5 di abelwe leleme la go ithuta le go go
ruta mola diiri tše 4 di abelwa leleme le lengwe la kgapeletšo. Dikolo tšeo di šomišago Leleme la Pele la Tlaleletšo
bjalo ka leleme la go ithuta le go ruta, di swanetše go abela leleme leo diiri tše 5.

Nako ya go ruta Leleme la Gae ke diiri tše 5 ka beke. Diteng tša polelo ka moka di rutwa mo leboong la dibeke tše
pedi (diiri tše 10 (8)). Ga se gore barutiši ba swanetše go kgomarela leboo le ka mešogofela, eupša ba swaanetše
go bona gore mabokgoni a polelo, kudu go bala, le go ngwala di a tlwaetšwa. Kabo ya nako ya mabokgoni a polelo
a a fapanego mo go Mephato ya 7-9 ke dibeke tše 36.Dibeke tše nne di beetšwe tlhahlobo-se se ra gore dibeke tše
pedi (2) ke tša tlhahlobo ya June mola tše pedi (2) gape e le tša tlhahlobo ya Desemere. Nkatlapana ya dipakana e
swanetše go dumelela sebaka sa dipakana tše pedi tša go latelana ka beke. Go leboo la dibeke tše pedi, go šišinywa
gore kabo ye e latelago ya nako go ya ka mabokgoni a a fapanego a polelo.

Mabokgoni Kabo ya nako go ya ka leboo la dibeke tše pedi (Diiri)

Mphato wa 7 Mphato wa 8 Mphato wa 9
*Go theeletša & Go bolela
Diiri tše 2
(bomolomo)
*Go bala le Go bogela Diiri tše 3 le metsotso ye 30
(Iri ye 1 le metsotso ye 45 ya kwešišo le iri ye 1, metsotso ye 45 ya ditšweletšwa tša
dingwalo)
*Go ngwala & Go hlagiša Diiri tše 3 metsotso ye 30
Dibopego le melawana ya Iri ye 1
tšhomišo ya polelo
*Dibopego tša polelo le melawana le tšhomišo ya tšona di logagantšwe go ya ka kabo ya
dinako tša mabokgoni a mane a polelo.Gape go na le nako ye e abetšwego go itlwaetša
ga semmušo.Mabokgoni a go nagana le go gopodišiša a logagantšwe le mabokgoni le
mekgwanakgwana tšeo di nyakegago go Go theeletša le Go bolela, le Go bala le Go
bogela, le Go ngwala le Go hlagiša.

Nako ye e eleditšwego go leleme le lengwe la kgpeletšo

Mabokgoni Kabo ya nako go ya ka leboo la dibeke tše pedi (Diiri)

Mphato wa 7 Mphato wa 8 Mphato wa 9
*Go theeletša & Go bolela Diiri tše 2
(bomolomo)
*Go bala le Go bogela Diiri tše 3
(Iri ye 1 le metsotso ye 30 ya kwešišo le iri ye 1, metsotso ye 30 ya ditšweletšwa tša
dingwalo)
*Go ngwala & Go hlagiša Diiri tše 2
Dibopego le melawana ya Iri ye 1
tšhomišo ya polelo
*Dibopego tša polelo le melawana le tšhomišo ya tšona di logagantšwe go ya ka kabo ya
dinako tša mabokgoni a mane a polelo.Gape go na le nako ye e abetšwego go itlwaetša
ga semmušo.Mabokgoni a go nagana le go gopodišiša a logagantšwe le mabokgoni le
mekgwanakgwana tšeo di nyakegago go Go theeletša le Go bolela, le Go bala le Go
bogela, le Go ngwala le Go hlagiša.

12 SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
2.3 Methopo le dipukukgakollo tša go ruta le go ithuta

Barutwana ba swanetše go ba le tše di latelago go ithuta Leleme la Gae mo go Mephato ya 7-9

MEPHATO YA 7 – 9

Ditlabela tša motheo

Pukukgakollo ye e kgethilwego ya polelo, Hlatlamorutiši le √

puku ya morutwana

Padi √

Kanegelokopana √

Dingwalotšhaba √

Terama √

Theto √

Pukuntšu √

Ditlabela tša mediya

Dikuranta √

Dimakasine √

Dipoledišano tša Radio/diterama √

Dipontšho tša thelebišene/diterama/didokumenthari √

Barutiši ba Leleme la Gae ba swanetše go ba le:

(a) Tokomane ya Setatamente sa Pholisi sa Lenaneothuto le Kelo

(b) Tokomane ya Language in Education Policy

(c) Pukukgakollo ya polelo yeo e kgethilwego go šomišwa ke barutwana le dipukukgakollo tše dingwe go merero
ya methopo go tlaleletša tše di kgethilwego.

(d) Pukuntšu (leleme le tee, maleme a mabedi, maleme a mantši, thesorase, ensaeklopedia

(e) Mehuta ya dipuku tšeo di kgethilwego tša dingwalo

(f) Mehutahuta ya ditšweletšwa tša mediya: dikuranta, digatišobaka, proutšhara, maphephetsebiši, bj, bj.

(g) Phihlelelo tša go theeletšwa/le tša go bonwa tšeo di ka šomišwago ka phapošing

Ditlabakelo tša ka phapošing

(a) Molokoloko wa ditšweletšwa wa go akaretša maemo ka moka a go bala, mohlala: kgetho ya dipadi tša go ba
le dikgatišo tša ditšweletšwa tšeo di lekanego maemong ka moka a phapoši

(b) Mehutahuta ya ditlabakelo tša mediya: dikuranta, dikgatišobaka, diproutšhara, maphephetsebiši,

dikwalakwatšo, diphoustara, ditsebišo, bj.bj.

(c) Dithuši tša go kwa le go bona

SEPHOLEKE 13
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
KGAOLO 3: DITENG LE MANANEO A GO RUTA A MABOKGONI A
POLELO

3.1 Kakaretšwana ya mabokgoni a polelo –ditshepedišo le mekgwanakgwana,

mehuta ya ditšweletšwa le botelele

3.1.1 Go theeletša le go bolela

Ke motheo o bohlokwa wa go ithuta dithuto ka moka. Ka mekgwanakgwana ye e tseneletšego ya go theeletša le

go bolela, barutwana ba kgoboketša le go tlemaganya tshedimošo, ba bopa tsebo, ba rarolla mathata, ba ba ba
tšweletša dikgopolo le dikakanyo tša bona. Mabokgoni a go theeletša ka tsinkelo a thuša barutwana go lemoga
meetlo le maitshwaro ao a tsupetšwego ditšweletšeng le go hlohla polelo ya go sekamela ka lehlakoreng le tee le
ya go hlalefetša. Go theeletša le go bolela go a fapamna eupša e sale mabokgoni ao a le lengwe le itsheamego ka
le lengwe. Bobedi bja ona bo dula bo le gona ka phapošing le ge e se ka tsela ya semmušo bjalo ka ge barutwana
ba amogela le go ahlaahla tshedimošo ka ona.Go theeletša le go bolela ga semmušo ga dibopego tša go ikgetha,
mohlala, dingangišano, go nyaka taelo ye e nepišitšego thwii. Go theeletša le go bolela ga semmušo le go e sego
ga semmušo di logaganywa le go bala, go ngwala le go itlwaetša polelo, le go bolela go ka fa setšweletšwa sa go
bogelwa, sebopego sa bomolomo (mohlala, go balela godimo)

Tshepedišo ya go theeletša le mekgwanakgwana

Gantši thutwana ya go theeletša e ama go šoma go kgabaganya le dielemente tša tshepedišo ya go theeletša.
Wo ke mošongwana wa magato a mararo wo o tšweletšago mekgwanakgwana ya go theeletša ya go ikema ka
noši go utolla le go kwešiša polelo le mekgwa ye mengwe ya go kwewa.Ga se gore kgato ye nngwe le ye nngwe
ya tshepedišo e tlo latelwa lebakeng le lengwe le le lengwe. Go fa mohlala, Ge e le gore barutwana ba theeleditše
tlhalošo ye e gatišitšwego, ba tlo swanela ke go dira mošongwana wa pele ga go theeletša wo o ba phafošetšago
go bohlokwa bja go theeletša ka nepišo le go ba thuša go dira ditswalano le maitemogelo a bona. Mešongwana ya
go theeletša e tla ba thuša go gopola dintlha le go sekaseka molaetša. Morago ga go theeletša barutwana ba ka
kgatha tema ka go iphetolela go seo ba se kwelego ge ba be ba swere dikahlaahlo.

Mešongwana ya tekatlhaloganyo ya go theeletšwa le kelo di fa sebaka sa go ruta barutwana gore ba theeletše bjang.

Pele ga go theletša ke karolo yeo e tsebišago barutwana boemo bja go theeletša. Go ba dumelela go tsošološa
tsebo ya bona ya pele ya sererwa gomme ba itokišetša go theeeletša.

• Tsošološa tsebo ya boithekgo pele ga ge go ka theeletšwa

• Akanya gore setšweletšwa se ka ba se le mabapi le eng ge go lebeletšwe hlogotaba

• Ahlaahla tlotlontšu ye nngwe le nngwe ya motheo yeo barutwana ba bego ba sa e tsebe

• Morutiši a ka beakanya potšišo ya pele ga go theeletša ka nepo ya go goga šedi ya barutwana

• Barutwana ba swanetše go ba ba ikemišeditše ka sebele, go fa mohlala, ba be le phensele le letlakala la go

ngwala dinoutse.

14 SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
Nakong ya go theeletša– go botšiša dipotšišo, go lemoga, go bapetša, go ngwala dinoutse, go hlatholla. Barutwana:

• Sekaseka

-- molaetša,

-- seboledi le

-- bohlatse bja seboledi.

• Dira dikgokaganyo tša monagano.

• Hwetša tlhalošo.

• Botšiša dipotšišo

• Dira dikutollo le go amogela dikakanyo.

• Gadima morago le go ela.

Morago ga go theeletša-ke mošomo wo o tlago morago ga maitemogelo a go theeletša. Barutwana ba:

• Botšiša dipotšišo

• Bolela ka seo se boletšwego ke seboledi

• Lekodišiša dinoutse lefsa

• Dira kakaretšwana ya bomolomo ya tlhagišo

• Fetišetša tshedimošo go tloga go bomolomo go iša go mokgwa wa go ngwala, mohlala, diriša tshedimošo go
leibola sethalwa

• Sekaseka le go ela seo ba se kwelego ka tsinkelo

• Tlemaganya tshedimošo ye mphsha le tsebo ya pele

• Tšea diphetho; ela karabo; fa kgopolo ya gago, iphetolela ka tsinkelo

SEPHOLEKE 15
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

MEHUTA YE E FAPANEGO YA GO THEELETŠA

Go theeleletša tshedimošo Go theeletša, e sego fela go kwa, e sa fela e le motheo go iphetoleleleng go gokaone go
e itšego lefase leo le re dikologilego. Lefaseng leo theknolotši e re tletšego le medumo, mantšu,
mmino le go bolela moo o ka se go fetšego, go ithuta go theeletša fela seo se lego
bohlokwa go fetiša tšohle. Bontši bja tšeo di tšweleditšwego ka mo tlase, ke tšeo barutwana
ba sehlopha se ba di tsebago, gomme ka go realo barutiši ba swanetše go šoma ka
ditshepedišo tše bjalo ge e le gore ba lemoga gore diphapoši tša bona di sa di nyaka.
• Tsošološa tshedimošo ya boithekgo pele go ka theeletšwa
• Netefatša nepo ya seboledi
• Efa mošongwana wa go theeletša šedi ya mafelelofelelo le go laetša kgahlego
• Nyakišiša tlhalošo
• Lekola kwešišo ya molaetša ka go dira dikgokagantšhi, go ela le go gadima morago, go
dira dikakanyo le go di netefatša, go dira dikutollo, go ela le go gadima morago
• Go dira dinoutse tša go kwagala, go beakanya ka magoro, dira dikakaretšwana, dira
mananeotshwaiwa, go hlagiša kgopolo ka mantšu a gago, go dira mmepe, go anega, go
hlaloša
• Ntšha molaetša go tšwa go seboledi
• Lebelela tswalano magareng ga dikamano le kgetho ya mantšu le sebopego
• Hlatha, hlatholla, le go ela melaetša
• Kwešiša ditaelo, latišiša ditaelo mmepeng gomme wa latela ditshepedišo
• Lemoga dikgopolokgolo le dikgopolotlaleletšo
• Diragatša tshedimošo ka go: bapetša, obamela ditaelo, tlatša dikgoba, nyakišiša
diphapano, go swaya dilo, fetišetša tshedimošo, latelanya, swantšha, hlatholla tlhalošo
• Tšwetša pele tlhagišo ka go: araba dipotšišo, lekodišiša dinoutse gape, hlopha dikgopolo
ka magoro, dira kakaretšwana, fa tshedimošo ka botlalo, lekola morago, go bolela le go
ngwala

Go theeleletša kwešišo le • Anega kanegelo gape

go bolela
• Gopodišiša dintlha tše itšego setšweletšweng
• Gadima boleng le melaetša setšweletšweng
• Gadima tshekamelo lehlakoreng le tee, dikgethollo le tše dingwe
• Ahlaahla moanegwa, thulaganyo le tikologo
• Hlagiša kakanyo
• Fa tshedimošo ye e tletšego ya dipotšišo

Go theeleletša tshekaseko Bontši bja ditshepedišo tšeo di tšweleditšwego ka tlase di thuša ge motho a ithuta
ka tsinkelo le go akanyetša/ ditšweletšwa tša dingwalo, dipapatšo, le ditokomane tša sepolotiki. Morago ga mošongwana
lekola wa go theeletša, gantši barutiši ba hlagiša dibaka tša go ahlaahla, ebile go sale bohlokwa
go fetola mešongwana ye go ba ya go ngwalwa.Setsopolwa se sennyane sa filimi ya
modumo, go fa mohlala, se ka dirišwa go thoma taodišokanegelo (“A naa o kwa eng? Leka
go bopa tlhaloganyo ka se”). Kgetho ya mantšu a mmalwa a “maikutlo” go tšwa polelong e
itšego goba go tšwa go go baleng sereto go ka kopakopanywa le sengwalwana sa maleba
se se nyalelanago le dikamano. Akaretša mantšu go bopa setatamente sa go thulana le
seo se boletšwego polelong; goba diriša mantšu a a lego ka gare ga sereto sa gago gore
kwešišo ya gago ya mantšu e tle e kwagale.
• Hlatha le go hlatholla polelo ya tlhohleletšo, maikutlo le ya go hlalefetša, ya go kgetholla,
sekamela lehlakoreng le tee, polelo ya go hlaola batho go ya ka seo ba lego sona le ya go
lebelela dilo ka leihlo le tee
• Bontšha phapano magareng ga dintlha le dikakanyo
• Bontšha temogo ya le go hlatholla segalo, lebelo le tšhomišo ya polelo
• Iphetolela go setaele, segalo le retšistara gomme a lekola ka nepagalo
• Kwešiša tokologano ya maleba ya tshedimošo
• Dira dikahlolo le go fa bohlatse
• Go gopolela le go dira dikakaknyo tša ditlamorago
• Iphetolela go tšhomišo ya polelo, kgetho ya mantšu, sebopego le pitšo ya mantšu

16 SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

MEHUTA YE E FAPANEGO YA GO THEELETŠA

Go theeleletša kgahlego le Mešongwana ye ya go theeletša e diragatšwa bokaone ka dingangišano, dikahlaahlo tša

go kgokagana dihlophana tše nnyane le kahlaahlo ye nngwe le ye nngwe ye e beakantšwego. Go bogela
ditsopolwana tša difilimi le gona go ka thuša go sekaseka dipharologantšho tše bjalo, go
swana le tše di laeditšwego ka mo tlase.
• Go iphetolela mabakeng a dikgokagano
• Go diriša melawana ya go šielana ge go boledišanwa
• Go šireletša maemo
• Go botšiša dipotšišo go tšwetša pele dikgokagano
• Go iphetolela go polelo, kopantšho ya mahlo, tshepedišo ya ditho tša mmele le
polelommele
• Laetša kwešišo ya tswalano magareng ga polelo le setšo ka go bontšha tlhompho ya
melawana ya setšo
• Iphetolela go dilwana tša bokgabo tša ditšweletšwa tša bomolomo, mohlala, mošito,
kgato, khuetšo ya modumo, tshwantšokgopolo

Botelele bja ditšweletšwa tše di ka šomišwago go go theeleletša kwešišo/tekatlhaloganyo

Mošomo Mphato 4 Mphato 5 Mphato 6

Setšweletšwa sa tekatlhaloganyo sa go Mantšu a150-200/go Mantšu a 200-250 go Mantšu a 250-300/go

theeletšwa lebaka le letelele, mohlale fihla go metsotso ye 5 fihla go metsotso ye 5 fihla go metsotso ye 5
kanegelo, potšišotherišano, dipapadi,
dipego tša dikuranta

Setšweletšwa sa tekatlhaloganyo sa go Mantšu a 60-70/ Mantšu a 70-80/ Mantšu a 80-100/

theeletšwa lebaka le lekopana, mohlala, metsotso ye 1-2 metsotso ye 1-2 metsotso ye 1-2
ditsebišo, ditšweletšwa tša tshedimošo,
ditaelo, ditaetšo

Tekatlhaloganyo ya go balwa/ Mantšu a 150-200 Mantšu a 200-250 Mantšu a 250-300

ditšweletšwa tša go bala ka tsenelelo

Go bolela

Sehlopheng sa Godimo, barutwana ba swanetše go rutwa goba go godišwa gore ba bolele gabonolo le ka nepagalo
bjalo ka ge se e le ye nngwe ya ditlabakelo tše bohlokwahlokwa maphelong a bona, go tša seprofešenale le go
yena mong. Go ba le boitshepo bja mohuta wo, go bohlokwa kudu go fetiša thekniki ye e itšego goba leanonyana
le lengwe le le lengwe la go bolela pele ga batho. Barutwana ba swanetše go tseba gore ge ba bolela ba ka se ke
ba kwerwa goba go gegewa, gape ba swanetše go netefaletšwa gore ba na le thekgo ya morutiši ye e feleletšego le
gore ba hlohleletšwe ka mešogofela.

Barutwana Sehlopheng sa Godimo ba swanetše go rutwa dithekniki tša motheotheo tša go fa polelo ye botse.Go
swanetše go be le kgotlelelonyana ye e fiwago barutwana ba kudu ge go lebeletšwe dinyakwa tša dikgokagano tša
bomolomo tšeo di swanetšego go tšwa go bona.

Tshepetšo ya go bolela le mekgwanakgwana

Go ruta go bolela go swanetše go akaretša tsebo ya tshepedišo le mekgwanakgwana ya go kgokagana (latišiša,

beakanya sekafoko lefsa, emela, bontšha, tshepedišo ya ditho, ekiša, medumo le go kgopela thušo) Go ruta
tshepetšo ya go bolela go bopilwe ka magato a a latelago:

• Go beakanya- go nyakišiša le go rulaganya

• Go itlwaetša le go hlagiša

SEPHOLEKE 17
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
Go beakanya, go nyakišiša le go rulaganya

Barutwana ba swanetše go kgona go diragatša mabokgoni a go beakanya, go nyakišiša le go rulaganya go hlagiša

ka bomolomo ka go:

• šomiša retšistara ya maleba, setaele le lentšu (dikakanyo le maikutlo) go ya ka batheeletši, morero, kamano
le kgwekgwe;

• šomiša polelo ya maleba ka go:

-- Šomiša madiri, mehuta ye e fapanego ya mahlaodi le mahlathi go hlagiša maemo a a itšego, dintlha le
tlhalošo ye e hlapilego ge go bolelwa ka polelo, kanegelo, ngangišano

-- Šomiša tsebo ya mahlalosetšagotee, malatodi, ditumatshwano le lentšu le tee sebakeng sa sekafoko

-- Šomiša maadingwa, mantšu a bohwa (mohlala, radio, menu) le mantšu a mafsa

-- Šomia polelo ya dika (dikapolelo, dika, diema) segalo, modirišo goba tshegišo

-- Šomiša dikhutsufatšo

-- Šomiša medu, dihlogo le meselana

-- Šomiša bong, bontši le nyenyefatšo

-- Šomiša mahlaodi le mahlathi go laetša papetšo le bogolo

• Laetša temogo ya go šomiša polelo ka tsinkelo ka go:

-- Fa dintlha le go hlagiša dikakanyo tša gagwe

-- Tšweletša tlhalošothwii ya lentšu le tlhalošo yeo e iphihlilego le ya go rarela

-- Hlagiša le go bolela ka ga meetlo le mehola, polelo ya go sekamela ka lehlakoreng le tee, go lebelela

dilo ka leihlo le tee, go tsoša maikutlo, go hlohleletša le go jabetša, mohlala, polelong ya go hlohleletša
le bokgoni bja go e šomiša.

• Tšhomiša methopo le dipukukgakollo tša go swana le pukuntšu le thesorase go kgetha tlotlontšu ya maleba
gomme ba hlagiše, ba diriše dinoutse, ditheeletšwa le/goba dibogelwa; dithuši le dikrafo go thekga le go
tiišetša maatlakgogedi le nepagalo ya tlhagišo.

Go itlwaetša le Go hlagiša

Barutwana ba swanetše go itlwaetša le go laetša mabokgoni a go fa polelo ya bomolomo ka go:

• Bolela thwii le batheeletši;

• Bolela ka mehuta ya methopo ya maleba yeo ba e šomišitšego go hwetša tshedimošo,

-- go akaretša mehutahuta ya dintlha le mehlala ya go balega go ya ka dinyakwa tša mošomo;

• Šomiša matseno le mafelelo ka bokgwari (ka go diriša ditsopolwa tša bongwadi, laetša methopo ya semmušo,
aneketote

18 SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
-- hlabolla dikgopolo le dingangišano-diteng di bontšhe tša tlhago, tša boitlhamelo, go swaragana, tatelano
ya go kwagala le peakanyo ya dintlha, mehlala le dikgopolo

• Šomiša dielemente tša dibopego tša polelo (mohlala, matseno, phetogo ya mathomo le ya bobedi, mmele,
mafelelo) ge go hlangwa dingangišano le go diriša bokgabo bja go hlohleletša le ngangišano, phetho, papetšo
le phapantšho, bothata le tharollo tša go sedimoša le tša go hlohleletša

Šomiša dibopego tša peakanyo tše bjalo ka tatelano, tlholego le sephetho, go bapetša le go fapantšha, bothata le
tharollo go sedimoša le go hlohleletša

• Šomiša phetošo ya lentšu ka go nepagala;

• Hlagiša le go tšweletša ngangišano ya go kwagala le go kgetha mehuta ya maleba ya bohlatse, (mohlala,

dipalopalo, go fa bopaki, ditiragalo tša go ikgetha) tšeo di fihlelelago maemo a a lekanetšego a bohlatse, go
akaretšwa kamogelego, bonnete le go ba maleba;

• Šomiša mekgwa ya maleba ya go bitša batho go ya ka maemo a bona a go fapana goba poeletšo: (mohlala,
bomme le botate, magagešo; ke rata go gatelela gore);

• Šomiša dibopego le melao ya tšhomišo ya polelo ka nepagalo bjalo ka:

-- dibopego tša lediri le mathuši go hlagiša lebaka le modirišo ka nepagalo

-- Šomiša dikarolo tša polelo go hlagiša dikgokagano tša bomolomo tša tšatši ka tšatši

• Šomiša dipotšišo tša kgegeo, go khutša, poeletšo

• Šomiša dithekniki tša bomolomo le tšeo e sego tša bomolomo (mohlala, segalo, tšweletšo ya lentšu/
phetošontšu, modumo, lebelo, mokgwa wa go bega taba, kopantšhomahlo, polelo ya tšhomišo ya sefahlego,
polelo ya dika tša mmele le polelo ya mmele) go hlagiša.

SEPHOLEKE 19
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
Diponagalo le melawana ya ditšweletšwa tša kgokagano

Mehuta ya ditšweletšwa tša go Theeletšwa le go Bolelwa

Polelo ya go Go tsebiša/hlohleletša/abelana le go netefatša ntlhakgopolo goba kakanyo.
itokišetšwa
• Go kgetha sererwa sa dinyakišišo sa maleba
-- Bohlatsenyana bja gore go dirilwe dinyakišišo bo swanetše go bonala
-- Sebopego sa maleba (matseno, mmele le mafelelo)
-- Go be le tswalano ya go kwagala le hlogotaba
-- Ngangišano goba ntlha kemo yeo e phekgolago boiphetolelo bjo bo gopodišitšwego gabotse
go ba bangwe
-- Dikgopolo tše di hlagišitšwego ka makgethe le go laetša temogo ya baamogedi/batheeletši
le nepo
Polelo ya go se Go hlagiša polelo ntle le go itokiša pele ga nako/go beakaya dikgopolo ka tshwanelo/diriša
itokišetšwe dithekniki ka pela ka mo go kgonegago
• Šomiša sebopego sa maleba (matseno, mmele le mafelelo)
• Go ba maleba le morero
• Šomiša segalo, tšweletšo ya lentšu, kopantšho mahlo, leemo le tshepedišo ya ditho
• Retšistara le segalo tše di lego maleba le baamogedi/batheeletši
• Šomiša tlotlontšu ya maleba le go ba le mohola le dibopego tša polelo.
• Ye kopana empa ya go tsenelela
Go bala ga go • Kwešišo ya temana e a bontšhwa
itokišetšwa (Go bala ka
• Temana e badilwe ka go lokologa
go hlaboša lentšu)
• Lentšu le kgwagaditšwe
• Mantšu a biditšwe ka tshwanelo
• Tšhomišo ye botse ya go khutša
• Go tšwetša pele kwešišano le baamogedi.
• Kgetho ya setsopolwa e bea baamogedi pele
• Botelele bja setsopolwa bo maleba
Go bala ga go se Go abagana setšweletšwa se a ingwaletšego goba go ngwalwa ke yo mongwe; go ithabiša
itokišetšwe (Go bala ka
• Kwešišo ya temana e a bontšhwa
go hlaboša lentšu)
• Temana e badilwe ka go lokologa
• Lentšu le kgwagaditšwe
• Mantšu a biditšwe ka tshwanelo
• Tšhomišo ye botse ya go khutša
• Go tšwetša pele kwešišano le baamogedi.
• Kgetho ya setsopolwa ye e beago baamogedi pele
• Botelele bja setsopolwa bo maleba

20 SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

Mehuta ya ditšweletšwa tša go Theeletšwa le go Bolelwa

Ngangišano Go ngangišana ka dintlhakemo tše di fapanego le hlogotaba ye e kgethilwego. Se ke pogelo le
kgathotema ya batho ka moka ya semmušo ya bomolomo
Tshepetšo ya ngangišano:
• Dihlopha tše pedi tša diboledi, gantši e ba maloko a mararo sehlopha, ba ngangišana ka go
dumelelana goba go ganetšana le hlogotaba. Gantši hlogotaba e na le go emela se sengwe
goba go se šišinya, mohlala, “Mogopo wa Lefase o bile mohola ekonoming ya naga ya
gešo”go feta go re “Mogopo wa lefase”.
• Ditshepedišo di laolwa ke modulasetulo yo a:
-- Tsebagatšago hlogotaba le go fa boithekgo bja yona
-- Tsebiša seboledi se sengwe le se sengwe
-- Laola tshepetšo
-- Hlokomela nako- diboledi di fiwa nako ye e itšego ya go bolela
-- Laola kahlaahlo ge hlogotaba e le ya mang le mang (lebelela ka tlase)
-- Laola bouto
• Modulasetulo o tsebagatša hlogotaba gomme a kgopela seboledi sa mathomo go tla ka
tšhišinyo (sehlopha seo se thekgago hlogotaba) gore ba bolele lehlakore la bona.
• Seboledi sa mathomo sa go šišinya se hlagiša mabaka a go thekga hlogotaba
• Seboledi sa mathomo sa ka lehlakoreng la kganetšo (bao ba sa thekgego hlogotaba) se
hlagiša mabaka a go thulana le hlogotaba ebile gape se ka hlasela mabaka a seboledi sa
mathomo
• Seboledi sa bobedi lehlakoreng la kganetšo sona se thoma go aga godimo ga mabaka ao
a fiwago ke mahlakore ka bobedi gomme sa tliša mabaka a mafsa le go hlasela dintlha tša
seboledi se se sa tšwago go bolela.
• Seboledi sa bobedi sa lehlakore la kganetšo le sona se dira bjalo.
• Bjale hlogotaba e bulelwa batho ka moka gore e ahlaahlwe le go botšiša dipotšišo
• Morago ga kahlaahlo-kakaretšo, sehlophakganetšo ke sona se fago kakaretšwana pele.
Seboledi sa boraro se boeletša dintlhakgolo le go leka go hlohleletša batheeletši go bouta
kgahlanong le hlogotaba, ka go fahlela ka mabaka.Seboledi se le sona se ka no thulana le
mabaka a pele.
• Seboledi sa boraro le sona se dira tšhišinyo ya mohuta woo
• Ngangišano e ka rungwa gomme dipoelo tša hwetšwa ka ditsela tše di fapanego, mohlala, ka
go dira gore dipolelo tše di elwe ke moahlodi goba ba dire gore go boutiwe
Poledišano • E tšweletša poledišano magareng ga batho ba babedi goba go feta
• Thoma le go tšwetša pele dipoledišano
• Diriša melawana ya go bolela ka go šielana, tšwela pele ka poledišano
• Šireletša maemo
• Theeletšana, dumelelana
• Tlatša dikgoba le go hlohleletša seboledi
• Hlatholla ditaba
• Abelana dikgopolo le maitemogelo le go laetša kwešišo ya mareo/dintlha

SEPHOLEKE 21
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

Mehuta ya ditšweletšwa tša go Theeletšwa le go Bolelwa

Potšišotherišano Go hwetša tshedimošo goba ntlhakemo go tšwa go motho yo a itšego goba sehlophana
• Šomiša dipotšišo go botšiša, hlohleletša, ngwala dinoutse, ngwala kakaretšwana, mabokgoni
a go theeletša le ao e sego a bomolomo
• Go beakanya le go itokišetša: tshedimošo ya boithekgo, hlaloša, botšiša, nako, lefelo,
latelantšha, tikologo ya tlhago (lebelela diponagalo tša go ngwala)
• Diriša dithekniki tša potšišotherišano go ya ka magato:
-- Matseno (go itlhatha/itemoga; hlagiša nepo)
-- Kwešišano (hlagiša moya wa tshepano)
-- Dipotšišo (botšiša go tloga go kakaretšo go ya go tše itšego; dipotšišo tša maleba; tša go
laetša go butšwa; go se kgopiše; polelo ya go hlohleletša le go bontšha tlhompho; theeletša
ka tlhoko; lekola boiphetolelo; iphetolela ka tshwanelo go laetša tsebo)
-- Kakaretšwana (rekhota maiphetolelo ka go ngwala dinoutse; ngwala kakaretšo; latelanya le
go beakanya maiphetolelo le dintlha tše bohlokwa ka tokologano ya maleba) fa dinomoro tša
mogala)
Pego (ya semmušo le • Fa dipoelo tša nnete tša tiragalo e itšego, mohlala, kotsi, tše dingwe le tše dingwe tše di
ye sego ya semmušo) hweditšwego
• Lebeledišiša hlogotaba, matseno (boithekgo, nepo le monabo), mmele (Mang, Ka baka lang?
Kae? Neng? Eng? Bjang?), mafelelo, ditšhišinyo, dikgakollo, karolo ye e fago dintlhatlaleletšo
mafelelong a puku
• Boitokišetšo: Kgoboketša le go beakanyatshedimošo le go fa dintlha
• Šomiša retšistara ya polelo le setaele tša semmušo le seka semmušo
• Šomiša
-- Lebjale (ntle le dipego tša histori)
-- Mainagokwa
-- Motho wa boraro
-- Tlhalošo ya dintlha
-- Mantšu a sethekniki le dikafoko
-- Polelo ya semmušo
Go fa ditaetšo Go botša yo mongwe ka fao a ka yago bokaekae
• Šomiša ditaetšo ge o botša yo mongwe ka fao a ka yago bokaekae.
• Šomiša gantši modirišotaelo
• Šomiša motho wa bobedi yo a emelago kgokagano magareng ga seboledi le motheeletši.
• Hlokomela tše di latelago ge o efa ditaetšo:
-- Šomiša mafoko a go nepagala le go kwagala
-- Šomiša tatelano ya go kwagala
-- Go be le taetšo ye e itšego ye e nepišitšwego
-- Laetša tekanyo ya monabo
-- Efa kakanyo ya palo ya mekgotha ye e ka selwago go fihla mo a yago
-- Fa tshedimošo mabapi le tše bohlokwa tšeo a ka di lemogago ge a dutše a sepela
-- Šomiša mantšu a go bontšha maemo
-- Šomiša mantšu a go bontšha taetšo ya lefelo
-- Šomiša mantšu a go nyaka taetšo ya lefelo
-- Šomiša mantšu a go bontšha go leboga

22 SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

Mehuta ya ditšweletšwa tša go Theeletšwa le go Bolelwa

Ditaelo Go hlaloša ka fao sedirišwa goba setlabela se ka dirišwago, go apea dijo, go lokiša mo go
senyegilego bj.bj.
• Hlaloša ka fao selo se se itšego se šomago: go hlatswa dibjana, go lokiša seo se sa šomego
gabotse bj.bj
• Go beakanya le boitokišetšo (lekola diponagalo tša go ngwala)s
-- Kwešiša maemo le ka fao go fa ditaelo/ditšhupetšo go swanetšego go ba ka gona goba
go direga ka gona
-- Hlaloša go šoma ga selo goba ka fao selo se se itšego se šomišwago ka gona
-- Tšweletša ditaelo tša go kwagala, tša nnete ka tokologano ya go kgodiša
-- Šomiša didirišwa tša matsogo, ditaelo le diopereišene
-- Hlokomela tlotlontšu, thutapolelo, polelo ya dika le dikafoko tše di ka šomišwago
• Go hlagiša
Go fa tlhagišo ya • Hlagiša ditiragalo ka bomolomo go tšwa go, mohlala, radio goba thelebišene goba tšeo di
bomolomo/pego hweditšwego go tšwa go potšišotherišano tše di bego di swerwe.
• Go beakanya le go itokiša
-- Tsebagatša seo setšweletšwa sa tlhagišo ya bomolomo se swanetšego go ba sona
-- Akanya gore ke tlotlontšu, thutapolelo le polelo ya dika tše di šomišwago
-- Nyakišišo go hwetša tshedimošo ya maleba go tšwa go seboledi le polelo ye e nyakegago go
hlagiša tshedimošo
• Hlagiša; nyaka tše di latelago:
-- Nyakišišonyana e swanetše go bonala
-- Sebopego (matseno, mmele, mafelelo) se swanetše go ba gona
-- Ditswalano le hlogotaba e be tša go kwagala le go lokologana le go bontšha dintlha tša nnete
ka tatelano ya maleba
-- Ngangišano goba ntlhakemo yeo e hlogohlago boiphetolelo bja go gopodišišwa gabotse go
ba bangwe bo a hlagišwa
-- Dikgopolo tše di tšweleditšwego ka bokgwari le go laetša temogo ya baamogedi le nepo;
hlagišwa ka tsela ya semmušo le setaele sa magareng, ye e hlagišwago ka retšistara ya
maleba go swanela baamogedi
• Beakanya tlhagišo ya bomolomo ka dikarolo tše tharo:
-- Matseno: Barutwana ba swanetše go goga šedi ya batheeletši/baamogedi; Araba dipotšišo
tša Mang? Eng? Neng?
-- Mmele: Beakanya dintlhakgolo tša pego ka tatelano ya maleba. Go dirišwe tshedimošo ye e
nepagetšego thwii; thekga ntlhakgolo ka tshedimošo go tšwa go dinyakišišo; diriša dintlha ka
botlalo le mafoko a go hlaloša go dira gore pego e kgahliše
-- Thumo: Dira kakaretšwana go fihlelela ntlha ye bohlokwahlokwa. Go ngwala thumo ye
kopana.Feleletša le go boeletša gape ntlhakgolo.Diriša dintlhakgolo go hlama kgopolo ya
mong mabapi le sererwa sa pego
• Šomiša dithuši tša go bonwa/bogelwa, bjalo ka postara goba ditransparensi, le go itlwaetša go
di diriša ge a ikgakološa
• Šomiša dinoutse go dira kabo ya mafelelo ya pego
• Šomiša dinoutse ge a hlagiša pego

SEPHOLEKE 23
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

Mehuta ya ditšweletšwa tša go Theeletšwa le go Bolelwa

Foramo/Kahlaahlo ya Go abelana dikakanyo tše di fapanego goba tshedimošo go tšwa methopong ye e fapanego
phanele
Seboledi se swanetše go:
• Fatolla molokoloko wa dikgopolo
• Theeletša ba bangwe
• Amogela dinltha ge go nyakega
• Go se tsenatsene diboledi tše dingwe ganong
• Dira ditswalano tša go kwagala magareng ga dintlha
• Swarelela hlogotaba
• Leka gore batho ba boledišane
-- tsenatsena ganong ka boikobo
-- hlagiša dikakanyo le go thekga mabaka
• Seboledi se sengwe le se sengwe se bolela k ntlha e itšego ya hlogotaba
• Šomiša dikafoko tša semolao
• Mešomo ya modulasetulo
-- Hlokomela gore dilo di sepela ka lenaneo
-- Laola nako
-- Latela lenaneothero
-- Hlohleletša go kgatha tema
-- Go se tšee lehlakore
-- Kgopela ditšhišinyo
Go diragatša Barutwana ba fiwa maemo a ditaba ao gantši e ka bago bothata goba tiragalo e itšego yeo ba
swanetšego go iphetolela ka go kgatha tema e itšego. Go ekiša go ka no dirwa ntle le go ikatiša
goba morutwana a ka sebotšwa gannyane ka karolo ye a swanetšego go e bapala . Dikelo tše
bjalo, ga di na karabo ye tee ebile di theilwe godimo ga motho.
Mehola:
• Kelo ya mehutahutana ye e fapanego ya mabokgoni a maitshwaro le mabokgoni a go
tlemagana le ba bangwe
Kahlaahlo/Poledišano • E tšweletša poledišano magareng ga batho ba babedi goba go feta
ye e sego ya semmušo
• Thoma le go tšwetša pele ka dipoledišano
• Diriša melawana ya go bolela ka go šielana, tšwela pele ka poledišano
• Šireletša maemo
• Theeletšana, dumelelana
• Tlatša dikgoba le go hlohleletša seboledi
• Hlatholla ditaba
Abelana dikgopolo le maitemogelo le go laetša kwešišo ya mareo/dintlha
Go tsebiša seboledi Go fa batheeletši tshedimošo mabapi le seboledi/moeng
• Hwetša tshedimošo ya maleba go tšwa go seboledi
• Šomiša setaele sa semmušo goba retšistara
• Hlagiša kgahlego le tetelo go batheeletši, mohlala, ka go botša batheeletši mabapi le
tshedimošo ya boithekgo ya maleba le tšeo a di thopilego
• Aga tetelo ka go, mohlala, go khutša le go fetoša lentšu goba segalo
• Fetša ka maatla le boitshepo

24 SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

Mehuta ya ditšweletšwa tša go Theeletšwa le go Bolelwa

Ditebogo • Go leboga seboledi morago ga go ala polelo pele ga batheeletši
• Šomiša retšistara ya semmušo
• Theeletša seboledi ka tlhoko, go bontšha tše dingwe tša dintlhakgolo tša polelo
• Bolela dintlha tše maatla go tšwa polelong
• Fetša ka maatla le boitshepo

Nako ye e šišintšwego ya ditšweletšwa tše di ka tšweletšwago kgokaganong ya bomolomo

Nako
Setšweletšwa
Mphato 7 – 9

Dipoledišano, dingangišano, dipoledišano tša foramo/sehlopha/phanele, dikahlaahlo tša sehlopha Metsotso ye 10 – 15

Dipoledišano Metsotso ye 4 – 6

Ditaetšo le ditaelo Metsotso ye 2 – 4

Dipotšišotherišano Metsotso ye 8 – 10

Go bala ga go itokišetšwa Metsotso ye 2 – 3

Polelo ya go itokišetšwa, pego, review Metsotso ye 2 – 3

Polelo ya go se itokišetšwe Metsotso ye 2 – 3

Kanegelo Metsotso ye 5 – 7

Kopano le ditshepedišo Metsotso ye 7 – 10

Mebolelwana ye e šomišwago ge go boledišanwa ka Sepedi- Lenaneokgakollo

GO KGOPELA TUMELELO/KGOPELO Go tsenatsena

• A nka…..? • Ntshwarele hle! a nka ...?
• A nke….? • Tshwarelo, a na o gopolola nka be ke ...?
• A go ka kgonagala gore nna ke…..? • Tshwarelo, na o tseba ...?
• A na go lokile ge nka….? • Ke go kwele gabotse…na o ka nthuša? (semmušo)
• A na go be go tlo loka ge nka…?
• A o ka ba le bothata ge nka …?
• A nkeo ntumelele go…….hle!
• A naa o tlo dumela ge nka …?

GO IKGAFA GO THUŠA GO NYAKA THUŠO

• A ke go thuše? • A ke thuše ka…..?
• A nka go thuša? • A o ka nthuša go…..?
• A na go na le seo o se nyakago? • Ke nyaka go thušwa ka....
• A o be o ka nyaka thušo? • A nke o nthuše hle… (semmušo)
• A na o nyaka thušo? • A nke o nthuše ka……. …
• A na nka go thuša bjang lehono?

SEPHOLEKE 25
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

GO KGOPELA TSHWARELO GO IPELAETŠA

• Tshwarelo. • Ke manyami ge swanetše go bolela se, empa...
• Ke kgopela tshwarelo…. • Ke manyami go go šitela, emp...
• Ke manyami go…… • Mohlomongwe o lebetše go...
• A nke o ntshwaerel e hle … • Ke gopola gore o ka ba o lebetše go...
• Ke ipona phošo ge … • O tla ntshwarela ge e le gore ke tšwele tseleng, empa...
• Tshwarelo. • Go ka no ba go bile le go se kwešišane mabapi le...
• Ntshwarele hle. Se nkwele thoko, empa ...
• Ga e be tshwarelo.

GO FA KELETŠO GO LAETŠA KGETHO

• Ga ke tshepe gore gore o swanetše go …….. • A o ka rata go ….
• O swanetše go….. • Nka mpe ke……
• Ga se wa swanela go……... • Nka ne re ...?
• Ge nka be ke le wena ke be ke tlo ……. • Go lokile, empa ke nka rata……..Wena o gopola bjang?
• Ge nka be ke le maemong a gago, ke be tlo … • O gopola gore re direng?
• Ge nka be ke le ka dieteng tša gago ke be ke …. • Ge nka be e le gore thato ke ya ka, ke be nka mpa …
• Bokaone nka be o…. • Ke nagana gore re ….
• O se ke…….

• Gore o dirang, o se ke wa…….

GO GOPOLELA GO FA TSHEDIMOŠO KA SEO O SE NAGO NNETE YA SONA

• Nka no re o kgauswi le go ... • Go ka ba go na le ….
• E ka nyaka … • Bonnyane go na le……..
• A ka ba a le ... • Go na le palo ye kgolo ….
• Go bonala e ke ... • ……. akanya go fihla go …..
• Mohlomongwe o nyaka … • Go swana le…
• Mohlomongwe ba nyaka go ... • Ke mohutana wa…
• Ga go bonolo gore motho a ka reng, empa ke • Ke mohutana wa go …..
gopola gore …
• Ga go bonolo go bolela, empa ke gopola gore..
• Ga ke tloge ke na le nnete, empa ke nagana gore
• Ga ke tloge ke na le nnete, empa ke nagana gore…
…

GO LAELA GO ITEKOLA
Maeto a matelele, maikhutšo, go tšwela ka ntle go • Dilo di sepetše gabotse ka lebaka la gore….
bethwa ke moya
• Ke kgonne se ka gore ….
• O sepele gabotse.
• Go be go tlo ba kaone gen ka be ke ...
• Ipshine ka makhutšo .
• Se se ka kaonafala ge….
• Ipshineng ka leeto.
• Go na le tšwelopele ka gore …
• Ipshineng ka makhutšo.
• Se se a atlega ka gore …
• Ipshineng!
• Ipshineng ka dijo (lefelong la bojelo bjalo ka
resturente)
• Sepelang gabotse
DITUMEDIŠO MORAGO GA LEETO
• Makhutšo a gago a bile bjang kua…?
• A o ipshinne leetong?
• Leeto la gago le bile bjang?

26 SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
3.1.2 Go bala le go bogela

Mabokgoni a go bala le go bogela ao a tšwetšego pele, ke motheo wa go ithuta go go atlegilego go kgabaganya

kharikhulamo.Barutwana ba tšwetša mabokgoni a bona a go bala le go bogela ka go bala le go bogela mehutahuta
ye e fapanego ya ditšweletšwa tša dingwalo le tše e sego tša dingwalo, go akaretšwa le ditšweletšwa tša go bogelwa.
Barutwana ba lemoga ka fao mohuta wa sengwalo le retšistara di tšweletšago nepo, baamogedi le kamano ya
setšweletšwa.Ka go bala ka phapošing, le go ipalela ka noši, barutwana ba thoma go ba batho ba go nagana ka
tsinkelo le boitlhamedi.

Go bala/bogela go kopantšha dielemente tše pedi: 1) go ithuta le go diriša mekgwanakgwana ya go hlatholla le

go kwešiša setšweletšwa 2) go ithuta le go diriša tsebo ya diponagalo tša setšweletšwa. Dintlha tše ka bobedi di
swanetše go ba gona ge go balwa/bogelwa taelo ya sengwalo le ditšweletšwa tše e sego tša sengwalo.

Go bala/bogela go beakantšwe ka tše di latelago: 1) go balela kwešišo 2) go balela go ithuta ga tlwaelo (dipuku tše
di kgethilwego) le 3) go ipalela ka noši go go okeditšwego.

Tshepedišo ya go bala le mekgwanakgwana

Go ruta go bala go ka akaretša magato a mararo go tšweletša kwešišo ye e tletšego ya setšweletšwa. Ga se

gore kgato ye nngwe le nngwe e tlo dirišwa mabakeng ka moka. Go fa mohlala, ge e le gore barutwana ba bala
setšweletšwa se ba sa se tsebego gobsa sengwalo, ba tlo swanelwa ke go dira mošongwana wa pele ga go bala
wo o tlogo ba lemoša ka diponagalo tša ka ntle tša mohuta wa setšweletšwa seo, gomme ya ba thuša le go dira
ditswalano le maitemogelo a sona le bona. Mešongwana ya ge go dutšwego balwa e tla ba thuša go sekaseka
sebopego sa yona le diponagalo tša polelo ka botlalo. Barutwana ba ka kgona go tšweletša sengwalo sa pukwana
ka bobona mo kgatong ya ka morago ga go bala.

• Mešongwana ya pele ga go bala

• Mešongwana ya ka nako ya go bala

• Mešongwana ya ka morago ga go bala

Dithekniki le mekgwanakgwana ye e šomišwago ka nako ya go bala:

Pele ga go bala

Barutwana ba ka itokišetša setšweletšwa ka ditsela tše di fapanego go ya ka mohuta wa setšweletšwa le maemo a

morutwana. E tsošološa ditswalano le tsebo ya pele.

• Barutwana ba hlohleletšwa go hlama ditetelo tše dingwe mabapi le setšweletšwa tšeo di theilwego godimo
ga ditšhupo go tšwa go diswantšho, mohuta wa setšweletšwa, tlhamego, letlakala la hlogotaba, lenaneo la
diteng, dikgaolo, tlhalošantšu, peakanyo ya tshedimošo go ya ka lenaneo, dintlhatlaleletšo mafelelong a puku,
footnoute

• Go sekima le go sekena diponagalo tša setšweletšwa: leina la puku, dihlogwana, mantšu a go ngwalwa ka godimo
goba ka tlase go hlaloša seswantšho setšweletšweng, diswantšho, dikerafo, dipapetla, dithalwa, mongwalo
wo mokoto, mongwalo wa italiki, dihlogo, dihlogwana, go nomora, mebepe, seka goba seswantšhwana sa go
emela kgopolo ye bohlokwa, ditlhahli/ditšhupetšo tša khomphuthara, go nyaka mantšu a bohlokwa

• Go sekima dikgopolokgolo le go fa dikgopolo tša gagwe go kahlaahlo ya pele ga go bala

SEPHOLEKE 27
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
• Go sekena go nyaka dintlha tša go thekga

• Akanyetša ka go diriša tshedimošo ye e hweditšwego ge go sekingwa le go sekena

Ka nako ya go bala

• Go hwetša tlhalošo ya mantšu le diswantšho tša go se tlwaelege ka go šomiša tsebo ya bona le dikarolo tša
mantšu le ditšhupo tše di lego dikamanong.

• Badišiša/lebeledišiša

• Go šomiša tshwantšhokakanyo/go swantšha ka monaganong

• Humana tlhalošo (dikamano, tlhamofoko, bj.bj.)

• Go botšiša dipotšišo

• Go ngwala dinoutse (dikgopolokgolo le dikgopolotlaleletšo)

• Go akaretša dikgopolokgolo le dikgopolotlaleletšo ka dintlha/temana go ya ka botelele bjo bo nyakegago.

• Hlalošiša diteng

• Go tšea sephetho go ya ka dintlha tšeo di filwego

• Hlaloša/lekola ditlhalošo le mafetšo a mongwadi.

Ka morago ga go bala

• Araba dipotšišo tša go thoma ka tša maemo a fase go ya go tša maemo a godimo go tšwa go setšweletšwa

• Go tšea sephetho/kgopolo/kakanyo ya mong

• Lekola/ahlaahla ditlhathollo tša go fapana tša setšweletšwa

• Bapetša le go fapantšha

• Tlemaganyo ya mafoko/go ngwala kakaretšo

• Hlarolla setšweletšwa go ithuta thutapolelo le tlotlontšu, mohlala, go ngwalolla ka lebaka le lengwe

• Tšweletša mohuta wa sengwalo ka go ngwala sa bona ( ge go le maleba)

• Temogo ya polelo ka tsinkelo

-- Dintlha le dikakanyo

-- Tlhalošo ye e lego pepeneneng le ye e iphihlilego

-- Tlhalošo ya dika le ya pukuntšu (ntšu ka ntšu)

-- Boithekgo bja selegae le dipolitiki le setšo tša setšweletšwa le mongwadi

-- Khuetšo ya kgetho le tlogelo mo tlhalošong

28 SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
-- Tswalano gare ga polelo le maatla

-- Polelo ya maikutlo le ya go jabetša, kgethollo, polelo ye e sekametšego ka lehlakoreng le tee, dipolelo

tša go fapana, tlhalošo ya lentšu go ya ka dikamano, dikakanyo, dingangišano mohola wa go akaretša
goba go se akaretše tshedimošo

-- Hlama ditšweletšwa tše mpsha, mohlala. fetošetša kanegelo go papadi goba poledišano; hlarolla
setšweletšwa go ithuta popopolelo le tlotlontšu, mohlala, go ngwala ka lebaka le lengwe

Tlhathollo ya setšweletšwa sa go bonwa (mehuta ya dithalwa le ditšweletšwa tša go bonwa):

Go barutwana ba bantši sekirini, go fetiša letlakala le le gatišitšwego, ke motheo wa tshedimošo ye ntši go bona.
Literesi/tsebotlhaka ya go bonwa, ke karolo ye bohlokwa ya go ithuta gomme sekirini sa khomphutara ke mothopo
wo o humilego wa sedirišwa. Lebelela fela ka fao kalo e lego senotlelo go websaete ye e tlwaelegilego; ka fao šedi
e fiwago babapatši; ka fao mosepelo le mmala di bapalago dikarolo tše bohlokwa go goketša mošomiši go šutela
mathokong a mangwe.

• dithekniki tša go goketša: polelo ya maikutlo, kgapeletšo, kgethollo, polelo ya go hlalefetša

• Ka tsela yeo polelo le diswantšho di huetšago le go bopa meetlo le mekgwa.

• Khuetšo ya tšhomišo ya mehuta le bogolo bja ditlhaka/fonte, dihlogo le dihlogwana

• sekaseka, hlatholla, lekola le go araba mehuta ya dikhathune/mesetwana ya dikhomiki

Mešongwana ya go bala le mohuta wa mmadi yo a letetšwego

Go bala ga go itokišetšwa (Go bala ka go hlaboša lentšu)

• Tšhomišo ya segalo, go phagamiša lentšu, lebelo, kopantšho ya mahlo, boemo, le tshepedišo ya ditho

• Bitša mantšu ntle le go fetoša tlhalošo

Go bala ga go se itokišetšwe (Go bala ka go hlaboša lentšu)

• Go bala ka thelelo go ya ka nepo

• Bitša mantšu ntle le go fetoša tlhalošo

• Tšhomišo ya segalo, go phagamiša lentšu, lebelo, kopantšho ya mahlo, boemo, le tshepedišo ya ditho ka
tshwanelo

Go balela kwešišo

Go bala setšweletšwa ka tsenelelo le tsinkelo (tekakwešišo ya go balwa)

• Go kwešiša setšweletšwa ka botlalo- diponagalo tša setšweletšwa-dihlogo, dithalwa, dikrafo, ditšhate,

ditayakramo, dihlogo, dihlogwana, tlhamego, mohlala, kholomo ya kuranata, bj.bj

• Go bontšha go ipalela ka noši (go balela boipshino, tshedimošo le go ithuta ka kakaretšo)

SEPHOLEKE 29
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
• Temogo ya polelo ka tsinkelo (go lemoga tlhalošo ya pepeneneng le ye e khutilego ya mantšu le gore e rwele
melaetša le ditlhalošo tše di khutilego, mohlala, go sekamela lehlakoreng le tee, nepo le go tšea lehlakore ga
seboledi)

GO BALA GO GO TSENELETŠEGO

a) Go bala go go tseneletšego ga ditšweletšwa tše kopana tša go ngwalelwa KWEŠIŠO legatong la lentšu

Barutwana ba diriša mekgwanakgwana ye e fapanego go hlagiša molaetša wa setšweletšwa ka polelo ya ka

mehla.Ba bopa tlotlontšu ka mabokgoni a go kwešiša mantšu le go ba maemong a go fihlelelega

• Šomiša dipukuntšu, thesarose le mešomo ye mengwe ya kgakollo go kgona go tseba tlhalošo, mopeleto,
pitšo ya mantšu le karolo ya polelo ya mantšu ao a sa tlwaelegago

• Hlatha tlhalošo ya dihlogo tša mantšu a tlwaelo (mohlala, ba-, di-) le meselana ya tlwaelo (mohlala, -ana,
-nyana, -gadi)

• Kgona go tseba tlhalošo ya mantšu le kgokagano ya ona le magoro a mantšu ka go diriša tsebo ya medu,
dihlogo le meselana ya tlwaelo

• Šomiša dikamano tša setšweletšwa (mohlala, tlhalošo ya ka gare ga lentšu) ditlhahli (mohlala, fegelwana,
ditsebjana) le ditlhahli tša krafiki (ntshofatšo/kotofatšo) go kgona go tseba tlhalošo ya mantšu ao a sa
tlwaelegago

• Hlatha le go diriša dika le diema tša tlwaelo, mohlala, go gata direthe.

• Bontšha phapano magareng ga tlhalošo ye e khutilego le ya pepeneneng

• Hlatha setlogo le tšhomišo ya mantšu a mafsa, mohlala, polelo ya mekgotheng, polelosemmotwana,

maadingwa (ubuntu, kereke. toropo)

• Hlatha phapano magareng ga mantšu a go hlakahlakana: ditumatshwano, mohlala: tlala/tlala; homonimi:

hlogo ya sekolo/hlogo ya lapa, mahlalosetšagotee: lee, leata, lekgopa

• Hlatha mehuta ye e fapanego ya dikhutsofatšo, mohlala, inišialisimi, diakronimi, klipite, trankašene

• Diriša tsebo ya thutapolelo go fa tlhalošo ya pepeneneng ka polelo ya mehleng. Lebelela Dibopego tša
polelo –Lenaneokgakollo le latela ka tlase.

b) Go bala go go tseneletšego ga ditšweletšwa tše kopana tša go ngwalelwa KWEŠIŠO legatong la temana

Barutwana ba diriša tsebo ya bona ya popopolelo go kwešiša tlhamego ya mafoko le peakanyo ya setšweletšwa.
Thutwana ya setšweletšwa legatong le, e hlola sebaka sa go ruta dibopego tša polelo ka togagano.

• Hlatha le go šomiša tlhalošo le tšhomišo ya dibopego tša polelo le melawana ka gare ga setšweletšwa-
Lebelela Dibopego tša polelo –Lenaneokgakollo le latela ka tlase

• Hlatha sebopego sa ditšweletšwa tše di dirišwago mererong ye e fapafapanego (mohlala, tlhalošo, tlholego
le sephetho) go kgabaganya le kharikhulamo le mantšu ao a nyalelanago le ona bjalo ka makopanyi/
mantšu a go fa sešupo, (ka lehlakoreng le lengwe, mathomong, ka gobane). Lebelela Go ngwala/go hlagiša
mehuta ya ditšweletšwa tša maleba.

30 SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
c) Go bala go go tseneletšego ga ditšweletšwa tše kopana tša go ngwalelwa KWEŠIŠO legatong la setšweletšwa
ka moka

Barutwana ba šomiša tsebo ya bona ya mohuta wa sengwalo le thutwana ya setšweletšwa sa semmušo go

kwešiša tlhalošo, maikemišetšo le khuetšo ya setšweletšwa ka moka

• Tswalanya setšweletšwa le maitemogelo a bona

• Hlatha mohuta wa sengwalo le nepo ya sona, mohlala, ngangišano yeo e nyakago go gapeletša/hlohleletša

• Hlatha le go hlaloša maikemišetšo le maikutlo a mongwadi

• Hlarolla karolo ya setšweletšwa goba setšweletšwa ka moka ka maikemišetšo a go fihlelela diphetho

• Tšea diphetho; bopa le go fahlela kakanyo ya gagwe

d) Go bala go go tseneletšego ga ditšweletšwa tše kopana GO NGWALA KAKARETŠO LE GO NGWALA

DINOUTSE.

Barutwana ba šomiša tsebo ya bona ya diponagalo tša setšweletšwa go ngwala kakretšwana ya setšweletšwa.
Lebelela mekgwanakgwana ya go bala ka godimo.

• Go sekima le go sekena go hwetša dikgopolo le morero

• Pharologanya magareng ga dikgopolokgolo le dintlha tša tlaleletšo

• Ngwala dikgopolokgolo ka mantšu a gagwe

• Latelanya mafoko le go diriša makopanyi le dikgokagantšhi go di tswalanya gotee ka gare ga setšweletšwa

e) Go bala go go tseneletšego ga ditšweletšwa tše kopana go TEMOGO YA POLELO KA TSINKELO

Barutwana ba šomiša tsebo ya bona ya ka fao polelo e ka hlamago le go ditswalano tša maatla magareng ga
motšweletši wa setšweletšwa le mmadi. Ba sekaseka ntlhakemo yeo setšweletšwa se tšwago go yona.

• Hlatha le go ahlaahla polelo ya maikutlo le ya go hlalefetša

• Hlatha le go ahlaahla kgethollo, go huetšwa le go sekamela lehlakoreng le tee

• Hlatha le go ahlaahla go hutša ntle le kgonono le go hlaloša khuetšo ya tšona

• Hlatha le go ahlaahla tlhalošo ye e ukangwago le ya go ya ka setšweletšwa

• Hlatha le go ahlaahla tlhalošo ye e iphihlilego le ye e lego pepeneneng

• Šišinya maikemišetšo a go tsentšha le go tlogela tshedimošo ka ntle

• Hlatha ntlhatebelelo ya mongwadi

SEPHOLEKE 31
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
f) Go bala go go tseneletšego ga DITŠWELETŠWA TŠA MAHLAKORENTŠI LE TŠA GO BONWA FELA
(ditšweletšwa tša mahlakorentši di šomiša didirišwa tša go bonwa le tša go ngwalwa setšweletšweng se tee,
mohlala, dipapatšo, dikhathune. Gape di ka kopanywa le polelo ya mehleng le tshepetšo ya ditho.)

Barutwana ba šomiša tsebo ya bona ya diswantšho le dielemente tša go bonwa go re ba tle ba kwešiše ka fao
ba ka thekgago go ngwala ka go diriša ditšweletšwa tša mahlakorentši. Barutwana ba šomiša meta-langwetše
ya thuto ya filimi go kwešiša le go ipshina ka dielemente tša setšweletšwa sa go bonwa le khuetšo ya sona.

• Hlatha le go ahlaahla ka fao dielemente tša go bonwa di logaganywago le ditšweletšwa tša go bonwa ka
gare ga ditšweletšwa tša mahlakorentši, mohlala, kalo, dithalwa, tshedimošo ya krafiki

• Hlatha le go ahlaahla maikemišetšo le molaetša ka gare ga ditšweletšwa tša go bonwa tša tshedimošo,
mohlala, dikrafo, dinkatlapana, ditshwantšhotumo, ditšhate, mebepe

• Hlatha le go ahlaahla molaetša le go ba le khuetšo ga dielemente tša go bonwa tša dipapatšo le tswalano
magareng ga dielemente tša ngwalwa le tša go bonwa

• Hlatha le go ahlaahla maikemišetšo le molaetša go ditšweletšwa tša go bonwa tšeo di laetšago ditswalano,
mohlala, mmepe wa monagano, dithalwa, ditšhate tša phaye, mebepe, dipolane

• Hlatha le go ahlaahla maikemišetšo, dintlha tša bokgabo le go thalwa ga ditšweletšwa tša go bonwa tšeo di
hlamlwego ka maikemiša go hlagiša bokgabo, mohlala, diswantšho, filimi, dielemente tša bokgabo

• Hlatha le go ahlaahla maikemišetšo le molaetša wa ditšweletšwa tša go bonwa tšeo di hlamilwego ka nepo
ya go iphsina le go tloša bodutu, mohlala, filimi, dikhathune, divideo tša mmino, mesetwana ya khomiki

• Hlatha le go ahlaahla molaetša le go ba le khuetšo ga ditšweletšwa tša go bonwa tše di thekgago go bolela,
mohlala, diphoustara, diakramo/dithalwa, projekšene ya data

• (Thuta-filimi-ke fela ya koketšatsebo) Lemoga, kwešiša sekaseka, le go lekola – tswalano magareng ga

modumo, polelo, tiro, le dielemente tša go bonwa ka gare ga filimi le dibopego tše dingwe tša go kwewa le
go bonwa

THUTO YA SEMMUŠO YA DITŠWELETŠWA TŠA DINGWALO

Barutwana ba a bala, ba lekol gomme ba iphetolela go dintlha tša bokgabo tša setšweletšwa sa bokgabo.
Ba šomiša meta-langwetše go ithuta dingwalo go kwešiša le go ipshina ka dielemente tša ditšweletšwa tša
dingwalo.

LEMOGA: Kgatelelo ya thuto ya semmušo ya setšweletšwa e tlo fetoga go lebeletšwe dipuku tše di kgethilwego.

• Kwešiša dikhwalithi tša go ikgetha tša dibopego tše di fapanego tša dingwalo, mohlala, gore sereto se na le
dipharologantšho tša go fapana le tša padi

• Hlatha le go hlaloša polelo ya dika le ditlabela tša retoriki bjalo ka ge di tšwelela go ditšweletšwa tša go fapana,
mohlala, tshwantshanyo, tshwantšhišo, mothofatšo, poeletšo, onomapopoeia, phapantšho, kodutlo, kgegeo,
kganetšosehloa sekai, pheteletšo, phefolo, papadišantšu, polelo ya go fihla taba

• Hlatha le go hlaloša maikemišetšo a mongwadi

32 SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
• Hlaloša kgetho le go ba mohola ga yona ka gare ga theto le ka fao dielemente di thekgago molaetša/morero.
Dielemente di akaretša dikapolelo, tswantšhišo, dielemente tša sebopego le ditlabela tša modumo, mohlala,
morumokwano, mošito, poeletšo, poeletšo ya lefoko la go felelela mafelelong a thematheto

• Hlaloša kgetho le go ba mohola ga yona ka gare ga terama le ka fao dielemente di thekgago molaetša/morero.
Go tlaleletša dikapolelo le tshwantšhokgopolo, dielemente di ka akaretša dikarolo tša polelo, dielemente tša
sebopego, mohlal, thulaganyo, sehloa, tshwantšho ya baanegwa, ditšhupasefala, kgegeo ya tiragatšo, tikologo

• Hlaloša kgetho le go ba mohola ga dielemente ka gare ga theto le ka fao di thekgago molaetša/morero.

Dielemente di akaretša dikapolelo, tswantšhokgopolo, modumo, morumokwano, mošito, poeletšo, poeletšo
ya lefoko la go felelela mafelelong a tematheto

• Hlaloša kgetho le go ba mohola ga dielemente ka gare ga terama le ka fao di thekgago molaetša/morero. Go

tlaleletša dikapolelo le tshwantšhokgopolo, dielemente di ka akaretša thulaganyo, baanegwa, tshwantšho ya
baanegwa, ditšhupasefala, kgegeo ya tiragatšo, tikologo, poledišano, monoloko, solilokwi, bj.bj. Go tlaleletša,
go filimi, mošomo wa khamera, go rulaganya, mohlala, go tswalela, go tšea seswantšho o le kgole, mmino,
medumo, dikhuetšo tša moswananoši, mmala.

• Hlaloša kgetho le go ba mohola ga dielemente ka gare ga dikanegelokopana/dipadi/difilimi le ka fao di

thekgago molaetša/morero. Go tlaleletša dikapolelo le tshwantšhokgopolo, dielemente di ka akaretša karolo
ya moanegi, dielemente tša sebopego, mohlala, thulaganyo, kalotaba, phekgogo, thulano, thulano, sehloa,
kganetšosehloa, tharollo/, tikologo

GO BALA/BOGELA KA BOIKEMO GO GO KATOLOŠITŠWEGO

Barutwana ba itlwaetša mekgwanakgwana ye e laeditšwego ka go go bala ka tseenelelo le thuto ya ditšweletšwa

tša semmušo tša go tlaleletša kharikhulamo tša go ipalela ka noši go hwetša lethabo le go dira dinyakišišo.
Tlhahlo ya morutiši ya phihlelelo le legato di bohlokwa kudu go karolo ye ya lenaneo le la go ithuta.

• Go fihlelela makgobapuku le go tseba melawana ya go boloka dipuku

• Go fa bohlatse bja go bala/bogela go go okeditšwego ka sebopego sa dipolelo, dikahlahlo le ditshekaseko ya

puku/filimi/lenaneo

• Bala/bogela mehutahutana ye e fapanego ya ditšweletšwa ka bophara, mohlala, dipuku, dimakasine, dikuranta,

websaete, difilimi, dokumenthari, molokoloko wa dikanegelo tša TV pele le ka morago ga dithuto.

Mehlala ya mehuta ya dipotšišo

Dipotšišo tša tsebo Go hlagileng ka morago…? A na o ka fa leina … Hlaloša se se hlagilego kua … Ke mang yo a
boletšego le …? A na tlhalošo ya …. ke eng?

Dipotšišo tša kwešišo Na ke mangy o e bego e le moanegwathwadi …? A na o ka fa mohlala wa …? A na o ka hlaloša

ka mantšu a gago ….?

Dipotšišo tša Tšhomišo A o ka kgona go gopola ka tiragalo ye nngwe yeo mo go yona ….? A na o sa gopola gore re be
re lebeletše tshwantšhišo-a o ka hlaloša bjang tshwantšhišo mothalading wo?

Dipotšišo tša tshekaseko A na se se swana bjang le …? A na se s fapana bjang le …? Na morero o mogolo e be e le …?

Go reng o nagana gore …..?

Dipotšišo tša Synthesis Re ithutile ka dintlha tše di fapanego ka Matome- a na o ka di hlopha gotee gomme wa hlaloša
questions semelo sa gagwe? Ke motho wa mohuta mang?

Dipotšišo tša go lekola A na…. e na le khuetšo ye? A na o gopola gore go na le tsela ye nngw eyeo o ….? Go direto tše
pedi tše, o rata sefe? Ka labaka la eng?

SEPHOLEKE 33
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
Go kgetha mohuta wa setšweletšwa goba sengwalo

Barutiši ba swanetše go kgonthišiša gore barutwana ba bala ditšweletšwa le dingwalo tše di fapafapanego gareng
ga ngwaga. Go swanetše go be le tekatekano ya magareng ga ditšweletšwa tše kopana le tše ditelele go ya ka
maikemišetšo a a fapafapanego, mohlala, bokgabo (thuto ya semmušo ya setšweletšwa ya dipuku tše di kgethilwego
tša go bala) ditšweletšwa tša go phatlalalletšwa mašabašaba ka gare ga mediya, ditšweletšwa tša go bonwa tša
boipshino (Lebelela “Ditšweletšwa tše di dirišwago go hlagiša go ruta go go logaganego ga mabokgoni a polelo”).

Mehuta ya ditšweletšwa tša go bala

Theto Go na le dipotšišo tše pedi tše bohlokwa tšeo barutwana ba swanetšego go di botšiša mabapi le sereto: Ke eng
seo se bego se bolelwa? Ke tseba bjang? Potšišo ya bobedi e tlaleletša le go tiišetša potšišo ya mathomo; mola
ya mathomo e laola seo ya bobedi e tlilego go se utolla. Bangwadi ba dipuku ka moka ba ngwala ka gobane
ba na le seo ba nyakago go bolela ka sona- ba ngwala ka seo ba tšeago gore se a kgahliša gape se bohlokwa
go sehlopha sa setšo seo se lebantšwego. Re bala le go ithuta ditšweletšwa tše, gore re fe thekgo, tlhalošo le
kutollo ka seo bangwadi ba nyakago go se bolela. Mošongwana wo o akaretša tšhomišo ya dikapolelo polelong;
mokgwa wo mafoko, methalo ya ditemana le direto tše di tlhagišwago; kgetho ya seswantšho, mošito, lebelo
le modumo; khuduego ya maikutlo ye e tšweletšwago ke diswantšho. Tše ka moka ke maitekelo a go fihlelela
mafetšo a a ka akanywago, a seo sereti se a holofelago, mme ka morago re ka utolla tlhalošo ya setšweletšwa.
Ga se gantši ge sereto se sebotse se kgaotšwa go balwa.
Dikarolwana tše di laetšwago ka tlase di tla thuša go tliša kwešišo ya molaetša wo o lebantšwego:
• Tlhalošothwii goba tlhalošo ya lentšu ka lentšu
• Tlhalošo ya seka
• Moya wo ao tšweletšago maikutlo go mmadi
• Kgwekgwe le molaetša
• Tshwantšhokgopolo
• dikapolelo/tshwantšhokgopolo, kgethontšu, ditlabela tša modumo, segalo, ditlabela tša retoriki,
mošito, makgethepolelo, polelo ya maikutlo, morethetomethalotheto, kgethontšu, ditematheto,
nyalelano, poeletšo, kelelothalo/sešura, maswaodikga, morumokwano, poeletšomodumo
(tumammogo, tumanoši, tumadika).

Terama Papadi ga e re botše ka mantšu le polelo fela: e laetša mosepelo, lentšu, lesedi le leswiswi, poledišano ya
tsenelelano le papalego. Tsela yeo papadi e sepetšwago (lebelo) ka gona e bohlokwa: ka fao baanegwa ba
boledišanago, seo ba se dirago ge ba sa bolele, ka mo tšhomišo ya ditho tša mmele bjalo ka sefahlego di
ka fetošago tlhalošo ya methaladi- tše ka moka di ka fetoga lefela ge papadi e ka balwa bjalo ka padi. Ga se
kgopolo ye botse go laetša video ya papadi pele e ka rutwa, ya ahlaahlwa le go diragatšwa ka phaphošing. Ka
ntle le go dira seo, video e fetoga bonnete bja papadi, gomme tlhathollo ya setšweletšwa ya lahlegelwa ke
maemo a yona. Tshwantšhokgopolo e kgatha tema ye bohlokwa ge go balwa papadi. Go bona sefala ka leihlo
la moya le gore baanegwa ke batho ba mohuta mang, le go akanya phapano yeo e lemogwago mothalading
gore e ka ba mothaladi goba polelo ke dikarolwana tše bohlokwa tša papadi ka phaphošing. Thulaganyo le
thulaganyotlaleletšo; le mokgwa wo mongwadi wa papadi a tšweletšago baanegwa ka gona, le ka mo ba golago
ge papadi e dutše e tšwela pele; boithekgo le tikologo; lebelo; tšhomišo ya seswantšho le sekai; thekniki ya
tšhomišo ya polelonoši, ditšhupetšo tša sefala, thulano, tshegišo goba manyami; tše ka moka di bohlokwa ge
go rutwa go bala papadi.
Tše di latelago di tla thuša barutwana go kwešiša setšweletšwa
• Thulaganyo le thulaganyotlaleletšo (tšweletšotaba, phekgogo, thulano, sehloa, tharollo),
tebelelopele le kgadimonthago
• Tshwantšho ya baanegwa
• Tema ye e kgathwago ke moanegi/moanegwa/ntlhatebelelo
• Kgwekgwe le melaetša
• Boithekgo/mafuri le tikologo - tswalano le moanegwa le kgwekgwe
• Sebopego sa papadi/terama: thulaganyo, thulaganyotlaleletšo (tšweletšotaba, phekgogo le
sehloa)
• Moya wo o fokago ka gare ga puku le segalo se tlišago maikutlo a rilego go mmadi
• Moya wo o fokago ka gare ga puku le segalo se tlišago maikutlo a rilego go mmadi
• kgegeophetogi/mafetšo
• Ditšhupasefala
• Nyalano magareng ga poledišano/polelonoši le tiragatšo
• (kgegeotiragatšo)
• Mothalonako (Thuloganyo le tatelano ya ditiragalo go ya ka nako

34 SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

Mehuta ya ditšweletšwa tša go bala

Thutafilimi (bjalo ka Thuto ya filimi ga e swane le go bala padi. Le ge go rutwa ga filimi go ka latela mokgwa wa go ruta papadi le
mošomongwana wa padi, ntlha ye ‘dithekniki tša dithalwa tša sinema’ e hloka šedi ya go ikgetha. ‘Go bala filimi’ ka tlhoko le maleba
koketšatsebo) go lebane le bokgole bjo mmogedi a holofelago go phošolla, ripa, , go tšea diswantšho ka khamera, go bopa
diswantšho tša go fapana go dira seswantšho se segolo ka mokgwa wa kholatše/filimi, go beakanya diswantšho
go ya ka ditiragalo/dikgaolo, mmino, moaparo, go bonega le modumo. Go kgona go bala filimi mo kgatong ye,
go nontšha pogelo ya motho ya difilimi: mmogedi ga a sa dio ‘lebelela fela’ go no latela mothalo wa kanegelo, e
fela o “hlalela ka tsebo’ ya go oketša botebo bja go bogela, le kwešišo ye kaone ya ka fao molaodi, morulaganyi
le ba bangwe ka moka ba huetšago seo re se bogelago go dira gore re ikwe le go araba ka tsela ye e itšego.
• Poledišano le tiragatšo, le tswalano ya tšona le moanegwa le kgwekgwe; go bala le go ngwala
matlakala a filimi.
• Thulaganyo, thulaganyotlaleletšo, tshwantšho ya baanegwa, thulano, sebopego le mohola wa
papalego.
• Kgegeo, phetogo ye e kgegegago le thumo;
• Sebopego sa terama le ditšhupasefala
• Dithekniki tša dithalwa tša sinema (tša go bonwa, tša go theeletšwa le tša go theeletšwa ebile
di bonwa) go swana le tirišo ya mmala, tlhalošo ye e tlišwago ka leleme le le fapanego le le
go diragatšwago ka lona, taodišo, poledišano, mmino, modumo, go bonega, go phošolla, go
foreima, setaele sa go tšea diswantšho, dithekniki tša khamera, tshepedišo ya khamera, go tliša
diswantšho pelepele le go di bontšha ka morago.

Padi, kanegelokopana, Dipadi le mehuta ye mengwe ya dikanegelo di swanetše go balwa, go ahlaahlwa le go thabiša. Go balela
godimo ka phaphošing go na le mohola, kudu ge barutwana ba se na kgahlego ya go bala, goba ba gana
kanegelotšhaba go bala. Bala ka lebelo, gomme o swarelele kgahlego ka go šomiša melao ye bonolo ya go bala go swana le
ponelopele, tekolo le kgahlego. Mešongwana ye bonolo ye e akaretšago kakanyo ya kakaretšo, e ka thuša
barutwana go bala ka lebelo la maleba. Ka morago ga go bala ga mathomo, barutwana ba swanela ke go tseba
phapano gare ga kanego (go tlile go direga eng?) le thulaganyo (ke ka baka la eng seo se diregile?) le go laetša
ditlhalošo le ditlhathollo tše di ka fihlelelwago tša kanego, go lekola ka moo mongwadi a šomišitšego polelo go
tšweletša moanegwa ( polelotharedi le tebanyi); ka moo baanegwa ba boledišanago le ditumelo tše di laolago
tshepedišo ya papadi ka kakaretšo. Ditšo ka moka le bontši bja batho ba phela bophelo bja go thakgalela
dipadi. Seo morutiši a se dirago ka phaphošing mabapi le dipadi le dikanegelo se swanetše go fetoga boithabišo
ge go anegwa. .
Mahlakore a a lego ka tlase, a tla thuša morutwana go kwešiša setšweletšwa:
• Thulaganyo le thulaganyotlaleletšo (tšweletšotaba, phekgogo, thulano, sehloa, magomo a
kgakgano, tharollo, tebelelopele le kgadimonthago), mathomo le mafetšo a dikanegelotšhaba
bjalo ka dinonwane/dikanegelo, dikoša tša dikanegelo.
• Thulano
• Tshwantšho ya baanegwa
• Tema ye e kgathwago ke moanegi
• Kgwekgwe le melaetša
• Boithekgo le tikologo - tswalano le moanegwa le/kgwekgwe
• Moya, kgegeophetogi/mafetšo

Ditšweletšwa tše Dipostara, ditšhate, mebepe, dikrafo, dikhathuni, dimakasine, dikuranta, websaete, difilimi, dokumenthari,
dingwe tša go balwa molokoloko wa dikanegelo tša TV ka nako ya go ruta le ka morago

SEPHOLEKE 35
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

Botelele bja ditšweletšwa tše di swanetšego go balwa

Setšweletšwa Mphato 7 Mphato 7 Mphato 7

Setšweletšwa sa go bala ka go Mafoko a 5 – 6 Mafoko a 5 – 8 Mafoko a 5 – 10

hlaboša lentšu
Temana ye 1 Ditemana tše 2 Ditemana tše 3

Tekatlhaloganyo ya go balwa/
Ditšweletšwa tša go balwa ka Mantšu a 350-400 Mantšu a 400-450 Mantšu a 450-500
tsenelelo

Go bala ka noši Theto, kanegelokopana, Theto, kanegelokopana, Theto, kanegelokopana,

dinonwane, padi, le dinonwane, padi, le dinonwane, padi, le
terama- bjalo ka ge terama- bjalo ka ge terama- bjalo ka ge
go laetšwe go ya go laetšwe go ya go laetšwe go ya
ka SEPHOLEKE le ka SEPHOLEKE le ka SEPHOLEKE le
ditšweletšwa tša nnete ditšweletšwa tša nnete ditšweletšwa tša nnete

Kakaretšo Mantšu a 70-80 go tša go Mantšu a 70-80 go tša go Mantšu a 70-80 go tša go
setšweletšwa sa mantšu setšweletšwa sa mantšu setšweletšwa sa mantšu
a 250 a 260 a 280

36 SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

DITŠWELETŠWA TŠA GO ŠOMIŠWA GE GO RUTWA KA GO LOGAGANYA MABOKGONI A

POLELO MEPHATO YA 7 - 9
Go tlaleletša ditšweletšwa tša dingwalo go go ithuta ga semmušo, ditšweletšwa tšeo di swanetšego
Go rutwa go Kreiti 7-9 Sehlopheng sa Godimo, di akaretša tša go ngwalwa, ditšweletšwa tša go bonwa le tša mediya wa
bontši tša merero ya go fapafapana. Ditšweletšwa tše dingwe di tla balelwa boleng bja bokgabo bja tšona, gomme tše;ingwe
di tla balwa bjalo ka mehlala ya dingwalo gape bjalo ka dimotlolo tša go ngwala

Ditšweletšwa tša dingwalo tša Ditšweletšwa tša go ngwalwa tša Ditšweletšwa tša mahlakorentši a
semmušo tša go ithuta. Go tshedimošo mediya/tša go bonwa tša tshedimošo
na le mehuta ye e fapa yeo e Dipukuntšu Ditšhate, mebepe
swanetšego go rutwa
Ensaeklophedia Dikrafo, dipapetla, ditšhate tša phae
Dingwalo tše di kgethilwego
Dišetule Mebepe ya monagano, diswantšho
Theto
Pukutaetšo ya dinomoro tša megala Diphoustara
(Mphato wa 7 – Direto tše 5-10)
Dipukukgakollo Maphephetsebiši, diphamfolete,
(Mphato wa 8 – direto tše 10-12) diproutšhara
Thesorase
(Mphato wa 9 – direto tše 12-15) Maswao le dika
Tšhupadipaka
Padi Ditokumenthari tša thelebišene
Pukutaetšo ya thelebišene
(Mphato wa 7 – matlakala a 30-40) Matlakala a kgokagano (web), saete ya
Ditšweletšwa tša go ngwalwa tša inthanete
(Mphato wa 8 – matlakala a 40-50) mediya
(Mphato wa 9 – matlakala a 50-60) Pukutaetšasefahlego le dikgokagano tše
Diathikele tša makasine dingwe tša seleago
Kanegelokopana Diathikele tša kuranta Data projekšeni
(Mphato wa 7 – dikanegelokopana Tša morulaganyi/Editoriale Ditransperensi
tše 4-5, matlakala a 3-5 ka kanegelo
ye nngwe le nngwe)) Tsebišo Ditšweletšwa tša mahlakorentši a
Papatšo mediya/ditšweletšwa tša go bonwa tša
(Mphato wa 8 – dikanegelokopana
merero ya bokgabo
tše 5-7, matlakala a 3-5 ka kanegelo Mehuta ya ditšweletšwa tša go
ye nngwe le ye nngwe) ngwalwa tša go kwewa Difilimi
(Mphato wa 9 – dikanegelokopana Poledišano Diswantšho
tše 7-10, matlakala a 3-5 ka Dithalwa
Go fa polelo
kanegelo ye nngwe le ye nngwe)
Dikoša Ditšweletšwa tša mahlakorentši a
Kanegelotšhaba mediya/ditšweletšwa tša go bonwa tša
Metlae boithabišo
(Mphato wa 7, dikanegelo tše 4-5,
matlakala a 3-5 ka kanegelo ye Ditšweletšwa tša tirišano tša go Difilimi
nngwe le ye nngwe) ngwalwa le tsenelelano ya botho
Mananeo a thelebišene
(Mphato wa 8, dikanegelo tše 4-5, Mangwalo
Dibedio tša mmino
matlakala a 3-5 ka kanegelo ye Dipukutšatši
nngwe le ye nngwe Dikhathuni, dikgokgo
Ditaletšo
(Mphato wa 9, dikangelo tše 7-, Meseto ya dikhomikhi
Di-emeile
matlakala a 3-5 ka kanegelo ye Metlae (ye e laetšwago)
nngwe le ye nngwe Melaetša ye mekopana
Krafiti
Terama Digopodišo/dinoutse
Ditšweletšwa tša go kwewa
Tiragatšo ya temana ye tee/tše Dipego
Mananeo a seyalemoya/radio
pedi (Mephato ya 7 – Tiragatšo ya Ditšweletšwa tša go ngwalwa
Dikgaolo tše 1-2, matlakala a 10-20) tša tsenelelano ya botho go tša Go bala diterama
kgwebo Go bala dipadi goba dikanegelokopana
Mphato wa 8- Tiragatšo ya Dikgaolo
tše 2-3, matlakala a 20-30) Mangwalo a semmušo Dipolelo tša go rekhotwa
(Mphato wa 9 – Titiragatšo ya Dipapatšo tša seyalemoya/radio,
Dikgaolo tše 3-5, matlakala a 30-50) Thelebišene, dikuranta le dimakasine
Koketšatsebo
Difilimi
Tiragatšotatelano ya Thelebišene ye
e kgethilwego/ditokumenthari
Ditiragatšo tša seyalemoya
Ditaodišo

SEPHOLEKE 37
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
3.1.3 Go ngwala le go hlagiša

Go ngwala ke sešomišwa se bohlokwa sa kgokagano seo se kgontšhago barutwana go hlama le go tšweletša

dikgopolo tša bona ka kgohlano. Go itlwaetša go ngwala go go dirwago kgafetšakgafetša go kgabaganya dikamano
tša go fapafapana, mešomo le dithuto go kgontšha barutwana go kgokagana ka boitlhamo le tirišo. Go ngwala go go
hlatlamantšwego gabotse ka tšhomišo ya diforeimi tša go ngwala, go tšweletša bangwadi ba go ba le bokgoni, ba go
fetoga le mabaka bao ba tla kgonago go šomiša mabokgoni a bona go tšwetša pele le go hlagiša ditšweletšwa tša
go ngwalwa tša maleba, tša go bonwa le tša mahlakorentši a mediya mo mabakeng a go fapana. Go letetšwe gore
barutwana ba Sehlopha sa Godimo, ba ngwale mehuta ye e itšego ya ditšweletšwa ka bobona.Gape ba tlo diriša
magato a go ngwala go tšweletša ditšweletšwa tša go beakanywa gabotse le go diriša popolelo ka nepagalo.

Tshepetšo ya go ngwala le mekgwanakgwana

Go ngwala gabotse ke mabokgoni ao a nyakago go tšwetšwa pele le go thekgwa. Le ge e le gore go bala ke mothopo
wa ditseno, ke fela gore ka go ngwala, mabokgoni ale a go ngwala a tšwetšwa pele. Go ruta go ngwala gantši go
akaretša go šoma ka magato a go ngwala. Le ge go le bjalo, ga se kgato ye nngwe le ye nngwe ya magato a ye
e tla šomišwago mo mabakeng ka moka. Mohlala, ge barutwana ba ngwala setšweletšwa se se tlwaelegilego, go
ka se hlokege gore ba sekaseke sebopego le diponagalo tša polelo ya sona ka botlalo. Go ka ba le mabaka ao
barutiši ba swanetšego go nepiša go sebopego sa lefoko goba go go ngwala ditemana, goba barutwana ba ngwala
ditšweletšwa ntle le go beakanya dingwalwakakanywa tša go itokišetša tlhahlobo. Magato a go ngwala a bopilwe ka
dikgato tše di latelago:

• Go beakanya/Pele ga go ngwala

• Go ngwala dingwalwakakanywa

• Go boeletša

• Go hlokola

• Go phošolla

• Go hlagiša

Go beakanya/Pele ga go ngwala

• Sekaseka sebopego, diponagalo tša polelo le retšistara ya mohuta wa setšweletšwa se se kgethilwego

• Tšea sephetho ka morero le baamogedi ba tshedimošo ya setšweletšwa se se tlogo ngwalwa le/goba

gohlangwa.

• Tšea sephetho ka dinyakwa tša tlhamego, setaele, ntlhatebelelo.

• Tšholla dikgopolo ka moka ntle le go di hlohla ka go šomiša, mohlala, mmepe wa monagano, mananeo abubi
bja segokgo, ditšhate tša go ela goba mananeo.

• Šomiša methopo ya maleba, kgetha tshedimošo ya maleba.

Go ngwala dingwalwakakanywa

• Šomiša dikgopolokgolo le dikgopolotlaleletšo ka bokgwari go tšwa go magato a peakanyo.

38 SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
• Tšweletša sengwalwa sa mathomo sa go akanya se se tlogo akaretša morero, baamogedi ba tshedimošo,
sererwa le mohuta wa sengwalo.

• Dira kgetho ya mantšu ka go šomiša mantšu, mantšu a go hlaloša dikafoko, mebolelwana ya maleba, ya go
hlatholla le go hlohla, go dira gore go ngwala go kwagale

• Hlatha segalo le setaele tša go lemogega go di amantšha le polelo ye e lebanego le baamogedi ba tshedimošo
le morero wa go ngwala.

• Bontšha ntlhatebelelo ya gagwe ka go hlaloša meetlo, ditumelo le maitemogelo.

• Bala sengwalwakakanywa ka tsinkelo le go hwetša dipoelo go tšwa go ba bangwe (barutwana ka yena)

• Akaretša ditabataba tše bohlokwa tša setšweletšwa seo (šomiša ditsopolwa, tiišetša ba be ba fahlele
ngangišano).

Go boeletša, go hlokola, go phošolla le go hlagiša

• Šomiša dikraetheria tše di beakantšwego tša kelokakaretšo go kaonafatša mošomo wa bona le ya ba bangwe.

• Kaonafatša kgetho ya mantšu, sebopego, mafoko le ditemana (tsentšha tshedimošo ye nngwe, šomišamantšu
a go tliša kwano a maleba).

• Tloša ditlhalošo tša go se kwešišege, go hloka mohola, go balabala, polelo ya mmileng le polelo ya go kgopiša.
(di di se ke tša lokelwa ka go Lelemetlaleletšo la Pele)

• Lekola diteng, setaele le retšistara.

• Šomiša maswaodikga, mopeleto le thutapolelo ka nepagalo.

• Beakanya sengwalwakakanywa sa mafelelo go akaretšwa kalego, go fa mohlala, dihlogwana le difonte

• Hlagiša setšweletšwa.

Dibopego le melao ya tšhomišo ya polelo nakong ya magato a go ngwala

Barutwana ba tlo ithuta ka fao polelo e šomišwago gomme ba thoma go ba le polelo ya go abelanwa go bolela
ka polelo (sehlopha sa dika tšeo di dirišwago go bolela ka polelo ye nngwe bj.k mesetwana ya filimi go bolela ka
filimi) gore ba tle ba kgone go lekola polelo ya gabobona le ditšweletšwa tše dingwe ka tsinkelo go ya ka tlhalošo,
go ba mohola le go nepagala.Ba tlo kgona gape go šomiša tsebo ye go dira diteko ka polelo go bopa tlhalošo go
tšwa go magato a lentšu le le lefoko go ditšweletšwa ka ka botlalo, le go bona ka fao setšweletšwa le dikamano di
nyalelanago ka gona.Ka go mekamekana le ditšweletšwa tša go fapafapana, barutwana ba oketša tšhomišo ya bona
ya tlotlontšu le go diriša kwešišo ya bona ya Dibopego tša polelo le Melawana

Tsebo ya Dibopego tša polelo le Melawana e tla kgontšha barutwana ditšweletšwa tša go ba le tlhaologanyo le
kgohlano. Dibopego tša polelo di swanetše go rutwa go thuša go bopa ditšweletšwa go ya ka dikamano tša tšhomišo.
Tšhomišo ya Dibopego tša polelo le Melawana ga se ya swanela go beelwa mellwane go go sekasekeng mafokwana
a lego thokwana a nnoši. E swanetše go hlaloša tsela yeo mafoko a bopegilego go hlama ditšweletšwa tšeo di
feleletšego bjalo ka dikanegelo, ditaodišo, mangwalo, le dipego tšeo barutwana ba ithutago go di bala le go di ngwala
ka sekolong.

SEPHOLEKE 39
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
Melawana ya polelo (mopeleto le maswaodikga

• Tšhomišo ya sekgoba magareng ga methaladi, ditlhakakgolo, difegelwana, maswao a ditsebjana, kgorwana,

go thalela, mongwalo wa moseka, khutlo-fegelwana, lenalana, tlami, thaladi, mašakana

• šomiša tsebo ya patrone ya mopeleto le melao ya go bitša mantšu ka nepagalo:

-- Tsebo ya patrone ya mantšu le mantšu a go tswalana

-- Tsebo ya medu, dihlogo le meselana

-- Tsebo ya dinoko

• Šomiša dipukuntšu le dilo tša go lekola mopeleto

Šomiša dikagego tša dikhutšofatšo) tšeo di swanetšanago le mediya ye e fapanego le baamogedi

• Šomiša retšistara ya maleba: ya semmušo, le yeo e sego ya semmušo, mohlala, o šomiša setaele seo e
sego sa semmušo/poledišano le motho wa pele go lengwalo la segwera, polelo ya semmušo go lengwalo la
semmušo.

• Bolela thwii le mmadi ka mokgwa wa go mo tšweleletša ntlhatebelelo ya gago.

• Ngwala ka go kgodiša le boitshepo: o se ke wa laetša go inyatša go kgopolo yeo o e hlagišago.

• Šomiša dintlhatebelelo tša go fapana ge go hlokega.

Kgetho ya mantšu

• Šomiša madiri, mehuta ye e fapanego ya mahlaodi le mahlathi go hlagiša maemo a a itšego, dintlha le tlhalošo
ye e hlapilego, go fa mohlala, ge go ngwalwa taodišotlhaloši, taodišokanegelo

• Šomiša tsebo ya mahlalosetšagotee, malatodi, ditumatshwano, dingwalwaswana le lentšu le tee sebakeng sa

sekafoko

• Šomiša polelo ya semmušo le ye e sego ya semmušo ka nepagalo (polelo ya sehlophana se se itšego/

sehlakanasele, mantšu le dikafoko tša go šomišwa le go kwešišwa ke batho ba go šoma mošomo o itšego

• Šomiša maadingwa, mantšu a bohwa ka nepagalo

• Hlagiša tlhalošo ya pepeneneng le ye e iphihlilego (tlhalošo go ya dikamano)

• Go ipea maemong a bangwadi ka go diriša melaetša ye e lego pepeneneng le ya go iphihla

• Hlagiša maikutlo a bona mabapi le boleng, maitshwaro, kgethollo, go sekamela lehlakoreng le tee, polelo
ya maikutlo, polelo ya go hlohleletša le ya go jabetša, mohlala, ditšweletšeng tša hlohleletša bjalo ka
taodišongangišano, athikele ya kuranta

• Bontšha tlhompho ka go diriša mantšu a mangwe ge go ngwalwa ditšweletšwa tše bjalo ka poledišano,
dipotšišotherišano

• Šomiša methopo le matheriale wa go gakolla bjalo ka dipukuntšu le thesarose go kgetha tlotlontšu ya maleba
le go ba mohola

40 SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
• Šomiša bong, bontši le nyenyefatšo

• Šomiša dintlhatebelelo tša go fapana

Retšistara, setaele le lentšu

• Šomiša retšistara ya maleba: ya semmušo le ye e sego ya semmušo, mohlala, šomiša setaele se e sego sa
semmuš/poledišano le motho wa pele go lengwalo la segwera, polelo ya semmušo go lengwalo la semmušo

• Šomiša polelolya dika (dikapolelo, dika, diema), segalo maikutlo le tshegišo ka nepagalo

• Bolela le mmadi thwii ke tsela ye lego ya motho ka boyena

• Laetša kgatlhego go molaetša

• Šomiša dintlhatebelelo tša go fapana

Sebopego sa lefoko

• Ngwala mehuta ya mafoko le mafoko a botelele bja go fapana.

• Šomiša dikarolo tša polelo ka tshwanelo

• Šomiša sediri, lediri, sedirwa, mabaka, modirišo, tumelo, kganetšo, mathuši, polelotiriši le polelotirišwa,
polelotebanyi le polelotharedi.

• Šomiša mabotšiši (ka lebaka la eng, neng, bjang, eng).

• Šomiša mehuta ye e fapanego ya mafoko, mohlala, setatamente, dipotšišo, mafokonolo, mafokontši,

mafokofokwana, mafokontši - fokwana.

• Šomiša makopanyi/mantšu a diphetogo, mašala, mahlathi go hlama mafoko a go kgohlagana

• Šomiša mehutahuta ya mašala go bontšha tebanyo, kgatelelo, tirwa le go tloša mantšu a mantši a go se
nyakege.

• Šomiša tatelano ya mantšu ya go nepagala mo mafokong go laetša kgahlego le kgatelelo.

• Šomiša makgokedi ka nepagalo.

Go ngwala ditemana

• Ngwala dikarolo tša go fapana tša temana: hlogotaba, dikgopolokgolo le dikgopolotlaleletšo, matseno, mmele
le mafelelo le lefoko la go tswalela ka bokgwari.

• Ngwala mehuta ye e fapanego ya ditemana le ditšweletšwa a diriša mantšu a go šupetša mošomo wa

setšweletšwa gobamakopanyi le dikafoko go netefatša kgohlagano bjalo ka:

-- Tatelano go ya ka nako: la mathomo, la bobedi, la boraro, pele, ka morago, neng, morago ga fao, go
fihlelela, mafelelong, go latela, kgauswinyana

-- Tlhathollo/lebaka le phetho: ka gore, ka lebaka la, e sa le, gona ge, bjale ge, ge…gona

SEPHOLEKE 41
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
-- Tshepedišo: la mathomo, la bobedi, la boraro

-- Bapetša/fapantšha: swana le, fapana, nnyane go, kgolo go, ka fao, fela

-- Tatelano go ya ka bohlokwa: sa pele, se se latelago, mafelelong

-- Go bontšha lefelo: ka godimo, ka fase, la nngele, la go ja, bj.bj.

-- Kakaretšo: ka kakaretšo, sa bofelo;

-- Temana ya kgetho: go ya ka kgopolo ya ka, tumelo, kgopolo, kwešišo, ke gopola gore, ke bona gore, ke
tshepa, go boala gore, ke nyaka/ga ke nyake/holofela/kwa

-- Temana yago hlopha: e bjalo ka, e ka aroganywa go ya ka, ke mohuta wa, welaka fase ga, key a, ke
karolo ya, lekana ka go, , e hlophilwe le, e nyalelana le, e tswalana

-- Temana ya go hlaloša: godimi, tlase, ka thoko, kgauswi, leboa/bohlabela/bodikela/saeae, mmala,

sebopego, nepo, botelele, bophara, boima, lebelo, go bjalo ka, swana,

-- Temana ya go lekola: botse/mpe, lokile/fošagetše, bohlokwa/go se be bohlokwa, šišinya, eletša, nganga

-- Temana ya tlhalošo: e hlaošwa, bjalo ka mohuta wa temana yeo e hlalošago kgopolo ntle le go tšea
lehlakore

-- Temana ya go ruma: go ruma, go fetša, go konosetša, ka boripana

--

42 SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

MEHUTA YA DITŠWELETŠWA TŠA GO NGWALWA

DITAODIŠO

Taodišokanegelo Bogolo bja kanegelo ya go ngwalwa ke tlhagišo ya molokoloko wa ditiragalo ka tatelano ya go

kwagala.Tše di latelago ke diponagalo tše di kgonagalago tša taodišokanegelo:
• Ngwala kanegelo/tiragalo ye e fetilego/nonwane,
• Šomiša thulaganyo ya go kgodiša,
• Gantši šomiša lebaka le le fetilego,
• Šomiša ditemana tša matseno tša go ba le kgogedi,
• Lebeledišiša ntlhakgolo ye o ratago go e goroša
• Šomiša mafelelo a go kgahliša empa ka tsela ye e sego ya tlwaelega
• Kgonthišiša gore kgatlhego e dule maemong a go se boele morago ksa go diriša setaele,
ditlabela tša retoriki le tiro
• Phagamiša dintlha tša go kwewa mmadi a se ke a ikamanya le mmoledi,
• Šomiša dielemente tša ditlhaloši

Taodišotlhaloši Gantši tlhalošo e šomišwa go hlagiša moya maemo a ditaba go fetiša seswantšho: difilimi tšona di
dira se ka go bonwa/bogelwa, bangwadi ba dia se ka mantšu e laolwago kudu moo kgetho ya ona
e laolwago kwe tlhalošo ya ona yee iphihlilego go fetiša gore e laolwe ke tlhalošo ya nnete. .
Tlhaloša motho/selo go dumelela mmadi go itemogela sererwa ka botlalo le go kgodiša;
• Bopa diswantšho ka mantšu;
• kgetha mantšu le mafokwana ka tlhokomelo a go fihlelela karabo ye e nyakegago;
• šomiša diswantšho tša go bonwa, modumo, kwewa, tatso le go kgoma;
• šomiša dika tša polelo.

Taodišongangišano Taodišongangišano e hlagiša dintlha tša go thekga goba tša go ba kgahlanong le se sengwe
(‘Ke ka lebaka la eng ke dumela gore basadi ba na le maatla go feta banna); taodišokahlaahlo e
hlagiša tekatekano ya ngangišano ya go thekga le go ganetša selo sa go bolelwa ke sererwa, fao
ntlhakemo ya mongwadi e bontšhwago go thumo (‘Nabasadi ba na le maatla go feta banna? Ee le
aowa, fela ke kgetha ee’); Taodišokgadimo e hlagiša sehlopha sa dikgopolo ka ga sererwa, e sa
leke go ngangiša go thekga goba go ba kgahlanong le selo (basadi ba sebjalebjale: dikgopolo tša
ka).
• Taodišongangišano gantši e tšea lehlakore, tšhireletšo goba tlhaselo ga e fetoge gape e
ngangwa gabotse ka mo go kgonagalago, fela e tšea lehlakore le tee; thumo e hlaloša gabotse
fao mongwadi a emego gona le gore ke ka lebaka la eng a realo.
• Bontšha kgopolo e itšego goba ntlhatebelelo le go nganga go šireletša goba go fahlela maemo
• Tšwetša pele tebelelo gabotse go ya go ile
• Leka go kgodiša mongwadi go abelana ka ntlha ya gagwe ka go tšea lehlakore
• Thoma ka tebelelo ya mongwadi ya sererwa ka tsela ya nnete le go bontšha maatla
• Fa dingangišano tše di fapafapanego go thekga le go fahlela tebelelo
• Tsepelela go dintlha GOBA go ba kgahlanong le setatamente
• Šomiša ditlabela tše di fapanego tša retoriki le dithekniki tša tlhohleletšo/kgapeletšo
• Šomiša polelo ya maikutlo
• Ruma ka setatamente se maatla, sa go kwagala le go kgodiša se se laetšago kgopolo ya
mongwadi.

SEPHOLEKE 43
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

MEHUTA YA DITŠWELETŠWA TŠA GO NGWALWA

Taodišokahlaahlo Taodišokahlaahlo e a lekalekanela, gape e hlagiša mahlakore a go fapana a ngangišano ye e

itšego: sebopego se beakantšwe gabotse ka tlhokomelo; setlwaedi ke sa go se tšee lehlakore,
fela mongwadi a ka itebelela ka boyena; mola go na le kgonagalo ya polelo ya go tsoša maikutlo,
dintlha tše di thekgago sererwa tše kaone mo di ka atlega ka gore di fa tlhaologanyo ye kaone ya
go kwešišega. Mafelelo a tlogela mmadi a se na pelaelo ya gore mongwadi o eme kae.
• Ikemišetše go fa tebelelo ye e sa tšeego lehlakore le go lekalekanela
• Hlagiša dikgopolo tšeo di thulanago ka tsela ya go se tšee lehlakore
• Lekalekanetša dingangišano tša lehlakore la go dumela le la kganetšo
• Mongwalo o swanetše go kgona go hlaloša ka mo go kwagalago gabotsebotse, go laetša go
kgonagala le go se tšee lehlakore
• Hlagiša ditatamente tše di gopodišišitšwego le go thekgwa gabotse
• Šomiša segalo sa go se laetše maikutlo khuduego le go kgodišantle le go laetša gore o
bohlokwa goba go hlalefa go feta ba bangwe
• Ruma ka go fa taetšo ya kgopolo e itšego

Taodišokgadimo Taodišokgadimo e tšweletša ditebelelo, dikgopolo, megopolo le makutlo a mongwadi mabapi le

sererwa se se itšego, seo gantši e lego selo seo ba se nago le kgopolo/maikutlo a godimo ka
sona. E atiša go hlagiša boyena go feta go tšea lehlakore; e nyaka sebopego sa go beakanywa
ka tlhokomelo, empa ga se gore e hlagiše mafelelo a go kwagala.Gape ga se gore e swanetše go
hlagiša kahlaahlo ye e lekalekaneditšwego, le ge e le gore go ka ba bjalo. E ka no ba le go bontšha
bohlale goba go bontšha se sengwe ka tlhologelo ye kgolo.
• Akanya kgopolo
• Hlagiša boiphetolelo bja maikutlo le go kwa (ka mmele)
• Lebelela go se tšee lehlakore moo go kwa le maikutlo di kgathago tema ye bohlokwa kudu
• Ikemišetša go tsošološa tšeo mongwadi a sa di gopolago goba maikutlo a mongwadi a a lego
ka gare ga padišo.
• Hlagiša dikgopolo, dikakanyo goba maikutlo ao a utollago potego le go ba gona ka sebele ga
gagwe

Taodišotšweletši • Sepetša dikgopolo goba tshedimošo ka mokgwa wa go kwagalaCommunicate ideas or

information in a logical way
(koketšatsebo)
• Hlaloša dikgopolo goba go fa dintlha ka ltsela ya maleba
• Nyakišiša dikgopolo gomme a di thekga ka dintlha le dipalopalo
• Hlatholla dikgopolo tše di sego tša tlwaelega
• Beakanya ka go bontšha tlhaloganyo le go tloša mmadi go tloga go seo a se tsebago go iša go
seo a sa se tsebego
• Go ngwala ka kakaretšo ka lebala la bjale

44 SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

MEHUTA YA DITŠWELETŠWA TŠA GO NGWALWA

Ditšweletšwa tša tirišano

Lengwalo la semmušo Le ge e le gore go ngwala lengwalo la segwera/semmušo go tšeetšwe maemo ke mediya wa

elektroniki, mohlala, e-meile, fekse, le sms magareng ga tše dingwe tše dintšintši, barutwana ba sa
swanelwa k eke go rutwa go ngwala mangwalo.Tsela yeo go ngwalwago, go swanetše go swanetše
go thoma go mangwalo a ka mehla go iša go meloko ya kgauswi mmgo le bagwera go ya go
mangwalo a semmušo le go dikuranta, magareng ga tše dingwe.
Barutwana ba swanetše go ngwala mangwalo a nnete a semmušo, le gore mo go kgonagalago,
ba a romele, ba be ba letele phetolo.Mangwalo ao a kgopelago tshedimošo mabapi le
direkarekanene, diyunibesithi, tša maeto, meš omo ya profešene, ge e tloga e rometšwe moo
go swnetšego, ka tshwanelo e tlo arabja.Bohlokwa bja lengwalo la semmušo bo tlo bonala
gabotsebotse.
• Itlwaetše mehuta ye e fapanego ya mangwalo a semmušo, mohlal, lengwalo la kgopelo,
lengwalo la go ya go morulaganyi wa kuranta, lengwalo la go belaela bj.bj.
• Tsepamela dinyakwa tša go fapana tša mangwalo a semmušo bjalo ka setaele le sebopego.
• Ngwala ka polelo ye bonolo, ya gore thwii.
• Gopola gore baamogedi bao ba lebantšhitšwego ba swanetše go kwešiša se se bolelwago gore
go tle go humanwe poelo/phetolo e be ye nyakegago
• Tše di ngwadilwego di swanetše go kwešišega le go se dikadike go tšweletša taba, di šupe taba
thwii, di latelane, e be tše kopana gomme di laetše tlhaologanyo
• Go swanetše go be le matseno, mmele le mafetšo.
• Go swanetše go be le diatrese tše pedi, ya mongwadi le ya moamogedišš
• Go swanetše go be le ditumedišo tša semmušo tše di latelago atrese ya moamogedi
• Go swanetše go be le hlogotaba goba mothaladi wa tabakgolo wo o latelago madume le gore o
swanetše go thalelwa
• Tše di ngwadilwego di swanetše go bontšha retšistara ya polelo ya semmušo.
• Tše di ngwadilwego di swanetše go bontšha thumo ya semmušo ye e latelwago ke sefane le
ditlhakaina tša mongwadi

Lengwalo la segwera • Ngwalela batho bao e lego ba kgauswi ka setswalle, mohlala, bagwera, leloko, bj.bj
• Ngwala segolothata e le go hlagiša maikutlo, mohlala, lebogiša, kgothatša/lliša/kwela bohloko,
eletša bj.bj.
• Šomiša poleo ye e sego ya semmuo go ya go retšistara le setele tšeo di nyakilego go bat a
semmušo
• Ngwala ka polelo ye bonolo ya mahlahla
• Laetša tatelano ya go kwagala gomme o phegelele yeo o nepišitšego
Go be le matseno, mmele le mafelelo;
• Go be le aterese ye tee fela, ya mongwadi, e be le letšatšikgwedi leo le ngwalwago ka fase ga
yona;
• Go be le madume ao a sego a semmušo go ya go ao a nyakilego go ba a semmušo a a
latelago aterese ya mongwadi, le go
• Dumelela go re mafelelo a tloge go ao a sego a semmušo go ya go ao a nyakilego goba a
semmušo alatelwa ke leina la pele la mongwadi.

SEPHOLEKE 45
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

MEHUTA YA DITŠWELETŠWA TŠA GO NGWALWA

Lenaneothero la Go ngwala memorantamo, lenaneothero le metsotso go bohlokwa ge fela go bonala gore go

Metsotso direlwa eng.Tsela ye kaonekaone ya gore mešongwana ye ya go ngwalwa e bonale gore e a
šoma le go ba le mohola, ke go dira gore barutwana ba bogele video goba ba tsenele kopano ya
nnete fao ba tlogo ngwala metsotso, ba ntšha lenaneothero gona fao, ke moka ba bapetša tša
bona le metsotso le lenaneothero la kopano ya nnete. Go sego bjalo, barutwana ba swanetše
go tsebišwa ditšweletša tše ka tsela ya go ikgopolela. Hlama komiti ya boikgopolelo wena mong,
gomme o dire gore barutwana ba ngwale seo ba gopolago gore metsotso e be e bolela ka
sona, ka tlhokomelo o swareletše go lenaneothero la gago. Wo ke mošomo wa go ngwala wo o
fapanago kudu le wa go ngwala metsotso ya nnete.
• Efa kakaretšo ya tšeo di tlogo ahlaahlwa ka lekgotleng.
• Romela batho bao ba memilwego lenaneothero pele ba ka tla lekgotleng.
• Gantši le thalwa ke modulasetulo le mongwaledi, bao, magareng ga tše dingwe ba:
-- Lekolago metsotso ya kopano ya go feta gore ga go na ditabana tšeo di fetišeditšwego go
lekgotla la lehono
-- Ngwala lenaneo le go kgoboketša ditabana tšeo lekgotla le tla swanelago ke go di ahlaahla
• Beakanya ditabana tše di tlogo rerwa pele ga nako le go ya ka bohlokwa bja tšona
• Leka go eleletša gore a na tabana ye nngwe le ye nngwe e ka abelwa nako ye kaakang

Metsotso • Rekhota tše di diregilego kopanong

• Amogela metsotso bjalo ka rekhoto ya nnete lekgotleng le le latelago go ba ye e ba tlamago,
gomme e tlo tšwela pele bjalo go ba go fihla ge e fetolwa
• Gopola ka tše di latelago:
-- Leina la lekgotla;
-- Tšatšikgwedi, lefelo le nako yeo kopano e bego e swerwe;
-- Retšistatara ya bao tlilego kopanong
• Tsopola diphetho tše di tšerwego ntšu ka ntšu
• Efa kakaretšo ya seo se ilego sa šišinywa le gore go dumelelwane bjang mafelelong
• Ngwala ka labaka le le fetilego
• Tlogela ditabana tša go hloka mohola bjalo ka metlae
• E ba ya semolao le go tlema maloko kudu ge e ka saenwa le go laetša tšatšikgwedi ke
modulsetulo morago ga go balwa le go amogelwa kopanong ye e latelago

Polelo Thoma o be o beakanye setaele se se tlogo šomišwa, neng? kae? ka lebaka la eng? (nepo),
mang? (baamogedi ba tshedimošo) le eng?
• Pulo e goga šedi.
• Hlabolla dintlha gabotse gomme tlogela go šomiša mantšu/dikafoko go fetiša tekanyo mo a
bilego a lahlegelwa ke mohlodi.
• Tšea sephetho sa gore o khutša kae le gore ke kae mo o šomišago polelo ya mmele (ka tlhago)
le gore ka baka la eng (kopantšho ya mahlo)
• Šomiša digalo tše di fapanego ( le dintlha) empa o dire gore o tšwele pele go kwagala
• Šomiša mafoko a makopana a dikgopolo tše bonolo, o diriša mehlala ya go tlwaelega.
• Lekanetša ditsholo ka mabaka a go amogelega.
• Lebelela gore o ya go ruma bjang.Tlogelela baamogedi le kgopolo e itšego (goba tše pedi)
• Šomiša tša go bonwa goba tša go swarwa empa ka mehla mantšu a swanetše go tla pele
• Go šomiša dinoutse ga se kgapeletšo ebile e swanetše go ba fela ge o ikgakolla
• Šomiša polelo ye e laetšago go butšwa, boleng le boithekgo
• Thumo e bohlokwa, fela ga se kakaretšo ya se se ngwadilwego.

46 SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

MEHUTA YA DITŠWELETŠWA TŠA GO NGWALWA

E-meile/sms Go tsebiša le go tšwetša pele setswalle

Aterese ya moamogedi – yeo mabakeng a mantši e lego leina la moamogedi le bodulo bja seabi
ga ešita le naga yeo seabi se hlomilwego go yona. Go fa mohlala, moloiq (leina)@ webmail.
(seabi/sevara) co (khamphani) za (naga). [email protected]
• CC: tše e ka ba mohlomongwe baamogedi ba bangwe bao le bona e-meile ye e nyakago šedi
ya bona
• Hlogotaba: Ye ke kakaretšo ya diteng tša e-meile
• Molaetša
• Leina la moromedi
HLOKOMELA: Aterese ya moromedi e tšwelela ge fela e-meile e sena go amogelwa. Moromedi a
ka kgetha go fa dintlha tše dingwe tša kgokagano le yena mafelelong. Se se bitšwa mosaeno.

Potšišotherišano • Hlohla mmotšišwa ka go mmotšiša dipotšišo

• Hlagiša ditalente, mabofokodi le dintlha tše dibotse ka ga mmotšišwa
• Efa maina a diboledi ka lehlakoreng la nngele la letlakala
• Diriša leswao la kgorwana morago ga leina la moanegwa yo a bolelago
• Šomiša mothaladi o mofsa go laetša seboledi se sengwe le se sengwe se sefsa

Pego (ya semmušo Dipego gantši ke ditokomane tša semmušo. Di šoma gabotse kudu ge se se lekolwago e le sa
le ye e sego ya nnete gape e le se bohlokwa go barutwana. Ga go se se nyamišago go swana le go ngwala
semmušo) dipego tšeo e lego tša maitirelo goba dipego tšeo dihlogo tša tšona di sa kgahlego mongwadi.
• Efa dipoelo tša nnete ka boemo, mohlala. kotsi goba tšeo di humanwego.
• Gopodišiša ka hlogo, matseno (boithekgo/bokamorago, tikologo, morero le) mmele (Mang? Go
reng? Kae?Neng? Eng? Bjang?) mafelelo, ditšhišinyo, methopo, mametletšo.
• Peakanyo: kgoboketša, le go rulaganya tshedimošo; ngwala dintlha.
• Šomiša retšistara le setaele sa polelo ya semmušo le ya seka semmušo.
• Šomiša
-- lebaka la bjale (ntle le dipego tša histori) ;
-- mainakakaretšo;
-- motho wa boraro;
-- tlhalošo ye e theilwego godimo ga dintlha;
-- mantšu a sethekniki le dikafoko; le
-- Polelo ya semmušo/ya go hloka tebanyo

Boitsebišophelo (CV) Boitsebišophelo

Ka ge batho ba bantši matšatši a ba šomiša dithempleiti, go ka ba bohlokwa go nyakišiša gore ke
eng se se dirago thempleiti ye botse, le gore ba ka e amanya bjang le go e tlatša ka nepagalo.
Go bohlokwa go lemoga gore boitsebišophelo bjo bongwe le bjo bongwe bo swanetše go hlaloša
maemo a a itšego, mohlala, boitsebišophelo bja mošomo o itšego, bo swanetše go bolela kudu ka
kamego ya mongwadi le lefapha le la mošomo.
• Itsebiše go lefase ka tokomane.
• Itsebiše la mathomo ka tsela ya kgogedi yeo o ka se lebalwego.
• Hlagiša tshedimošo ka go kwagala gabotsebotse, o sa tšee lehlakore le gona ka boripana.
• Bolela ka mošomo woo bjalo ka molekwa, o o kgopelago.
• Efa:
-- tlhalošo ya mong ka botlalo.
-- Dithuto tše di phethilwego.
-- Maitemogelo a mošomo (ge a le gona).
-- Dihlatse.

SEPHOLEKE 47
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

MEHUTA YA DITŠWELETŠWA TŠA GO NGWALWA

Ditseno tša Pukutšatši • Pukutšatši ke tshwantšho ya tiragalo ya tšatši ka tšatši

• Hlagiša tekolo ya gagwe ya tiragalo/letšatši
• Ngwala go tšwa go ntlhatebelelo ya mongwadi, kanegelo ka motho wa pele ke wona mokgwa o
mokaonekaone
• Kgetho ya polelo ke ye bonolo le go šupa taba thwii
• Segalo se tlo laolwa ke mohuta wa tšeo di ngwalwago

Go fa ditaetšo Go fa ditšhupetšo:
• Šomiša ditšhupetšo go laetša motho gore a ka fihla bjang go gongwe.
• Šomiša gantši mokgwa wa taelo
• Le ge e le gore sediri “wena” ga se bolelwe, se šupa motho wa bobedi go emela mekamekano
magareng ga seboledi le motheeletši
• Hlokomela tše di latelago ge o efa ditšhupetšo:
• Šomiša mafoko a makopana a go kwešišega
• Ditšhupetšo di swanetše go lokologana ka tatelano ya maleba
• Ka mehla diriša ditshupetšo tše itšeng
• Laetša bokgole bjo bo akanywago
• Efa palo ye e lekanyetšago mebila yeo e swanetšego go kgabolwa pele go fihlwa go
lefelo leo le lebeletšwego
• Tšweletša tshedimošo ka ga maswao a tsela/mellwane mo tseleng
• Šomiša mantšu a go laetša lefelo
• Šomiša mantšu a go laetša tšhupetšo
• Šomiša mantšu a go botšiša ka ga tšhupetšo/tsela
• Šomiša mantšu a go laetša kgahlego

Go fa ditaelo Go fa ditaelo:
• Efa ditaelo ge go hlalošwa ka moo se sengwe se swanetšwego go dirwa ka gona.
• Dira kgadimo ya ditaelo tša go kwešišega, tša tatelano ye e nepagetšego

Papatšo • E goge šedi ya mmadi – kgonthišiša gore mantšu ao a šomago a tšweletšwe gabotse
• Tsoše kgahlego ya go ba le setšweletšwa se goba go šomiša tirelo ye
• Šušumetša le go hlohleletša mmadi gore a reke/šomiše setšweletšwa/tirelo
• Hlokomela tše di latelago papatšong:
-- Batho bao mmaraka o ba lebišitšego (bao papatšo e ba lebantšego).
-- Maemo (papatšo e tlo tšwelela kae le gona neng-mo go mediya ofe, ka nako mang goba kae
mo lenaneong goba makasineng?)
-- Kgogedi (a na papatšo e na le kgogedi go dikwi dife?)
-- Kagego le bogolo bja fonte
-- Maitshwaro (go botega goba aowa) le ratio magareng ga ntlha le kakanyo
-- Tšhušumetšo ya go tlišwa ke kgetho ya mmala goba tlhokego ya wona
-- Polelo ye e šomišitšwego (gore e na le mapheko, ipušeletša, ya dika, retoriki)

48 SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

MEHUTA YA DITŠWELETŠWA TŠA GO NGWALWA

Phoustara/ • E ka tšea dibopego tša go fapafapana

lephephetsebiši
• Šomiša dislokene le meeno
• Gantši e na le elemente ya go bonwa le moakanyetšo

• Šomiša dithekniki tša go bapatša

-- Šomiša moakanyetšo go dira gore papatšo e goge šedi le go gopolega
-- Polelo ya dika le ditlabela tša theto di šomišitšwe go hlagiša khuetšo le go dira gore polelo e
gopolege, mohlala, tshwantšhišo, tshwantšhanyo, poeletšo ya medumo, poeletšo ya mantšu,
morumokwano,

Go tlatša foromo • Šomiša foromo go mabaka a go fapana, mohlala, go dira kgopelo ya mošomo goba ya
maikhutšo, go tsenela diphadišano, bj.bj.
• Ngwala tshedimošo go ya le ka moo e kgopelwago foromong.
• Ngwala seo se nyakegago, ka morago o ngwale leswao la kgorwana (: ) mohlala: Sefane:
• Tlatša ka nepagalo

Tša bophelo bja mohu Go hloboša le go tsebiša ba bangwe ka lehu la yo mongwe

Maina ka botlalo; Lefelo la matswalo; mo a bego gona;letšatši la matswalo; o hlokofetše neng; o
tlogela bomang (mogatša le bana)le maina a bona; o bolokwa neng); nako, tšatšikgwedi, lefelo la
poloko, tshedimošo ye nnyane mabapi le mohu bj.bj.
Tše dingwe tšeo di ka akaretšwago e ka ba: lehu le hlotšwe ke eng (mo go swanetse go
hlokomelwe gore setšo sa gabo mohu se reng mabapi le ntlha ye); tshedimošo ka taodišophelo;
tše mohu a ka gopolwago ka tšona

Kontraka Kwano ya go tlama ye e dirwago magareng ga batho ba babedi goba go feta moo. Maikemišetšo
a kontraka ke go hlagiša maemo a boitlamo. Kontraka e ka dirwa gape ka bomolomo. (Go
šišinywa gore dikontraka ka molomo le ka go ngwalwa go laetša ditshenyagalelo le ka fao di
efogwago)
Dielemente tša kontraka
• Maina (rakontraka, mokontarakiwa, dihlatse)
• Mabaka a tšhupetšo (diteng tša kontraka – go akaretšwa le tirelo ye e swanetšego go abja,
nako le tšhelete ge e le gore go na le moo go tlo bago le dikamego tša ditšhelete)
• Mosaeno (batho ka moka bao ba amegago)
• Tšatšikgwedi le nako (neng le kae moo kontraka e swanetšego go saenwa)

Tokomane ya kabo ya Wili ke yona e tšeago sephetho goba go laola seo se swanetšego go hlaga ka thoto ya motho le
lefa/Wili tšohle tše a bago le tšona ka morago ga lehu.Wili e kgonthišiša gore ditlhologelo tša mohu di a
phethagatšwa ka morago ga lehu. Wili e swanetše go fela e etelwa gore e sepele le mabaka le
gore e bolokwe mo go bolokegilego.
E swanetše go ba le tše di latelago:
• Maina a mong wa wili
• Tšatšikgwedi yeo wili e dirilwego
• Tšhelete, dithto, tše a nago le tšona
• Bomojalefa
• Mohlapetši (mogwera, leloko la lapa, moemedi wa semolao)

Molaotheo le pholisi Sete ya melao ya motheo goba melao yeo e laolago/bušago mokgatlo o itšego, mohlala, lekgotla
la polokano, mokgatlo wa bafsa, stokfele, sehlopha sa kgwele ya maoto
• Melao e swanetše go kwanelwa ke mekgatlo ye e amegago
• E ka fetolwa
• Sebopego se swanetše go akaretša leina la lekgotla, boleloko, mabaka a tšhupetšo,
tšatšikgwedi, letšatši la kamogelo, mosaeno bj.bj.

SEPHOLEKE 49
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

MEHUTA YA DITŠWELETŠWA TŠA GO NGWALWA

Ditšweletšwa tša dingwalo le mediya

Kanegelo ka mong Go anega ka maitemogelo a yena mong ka sebele

Tsebagatšo: peakanyo ya lefelo goba go hlohlomiša ka dikamano, mohlala, E be e le nakong ya
makhutšo a dikolo
Kanegelo ya ditiragalo tše di hlagilego, gantši ka tatelano/tokologano ye e itšego, mohlala, Ke ile
gagabo Tumelo....go tloga moo....…
Dintlha tša tlaleletšo mabapi le tiragalo ye nngwe le ye nngwe, mohlala, O ile a makala ge a
mpona.
Tsebagatšopoeletšo-setatamente sa go tswalela se se akaretšago le tlhalošo, mohlala, Ke tshepa
gore nka tšea nakwana ye nngwe gape ke dutše le Tumelo. Gape ra tla ra ipshina!.
Gantši e ngwalwa ka lebaka le le fetilego.
E anegwa ka motho wa pele goba wa boraro
Dikgokagantšhi tša nako di a šomišwa, mohlala, mathomong, ka morago, , mafelelong, pele ga
moo, latelago, kgabagareng yeo
E atiša go nepiša go kgatha tema ga motho a nnoši goba sehlopha
Setaele e ka ba sa go se be sa semmušo

Poledišano • Tšweletša poledišano magareng ga batho ba babedi goba go feta

• Rekhota go šielana ka go bolela bjalo ka ge go tšwelela thwii go tšwa go ntlhatebelelo ya
seboledi
• Ngwala maina a baanegwa ka letsogong la nngele la letlakala
• Šomiša leswao la kgorwana ka morago ga leina la moanegwa yo a bolelago
• Šomiša mothaladi o mofsa go laetša seboledi se sengwe le se sengwe se sefsa
• Eletša baanegwa (goba babadi ) ka fao go bolelwago ka gona goba hlagiša tiro yeo e
laeditšwego ka mašakaneng pele a ka bolelwa
• Thalathala senario/tatelano ya ditiragalo pele o ngwala

Tshekaseko/ Ga se gantši Ditshekaseko di latela patrone ye e itšego. Ga se gore di swanetše go akaretša

tlhahlobišišo ntlha ye e itšego ya puku, filimi goba CD.Ka kakaretšo, basekaseki ba na le go kgetha gore ke
eng seo ba se sekasekago le gore ke mang yo a amegago eupša ka morago ga se, se sengwe
le se sengwe se ka no direga.Basekaseki ba makgonthe ba leka go amogelega empa ba botege;
ditshekaseko tše sa lokago ke tšeo go no go kgotholwa maikutlo a basekaseki.Tshegišo e
tlwaelegile go basekaseki: go ba bangwe se ke sona leswao leo ba tsebegago ka lona.Hlagiša
ditshekaseko go tšwa go methopo ye e fapanego go bontšha barutwana ka fao go ngwala
tshekaseko go ka fapanago ka gona.
• E tšweletša boiphetolelo bja motho go mošomo wa bokgabo, filimi, tiragalo bj.bj
• Hlagiša “kahlolo ya gagwe “ya mošomo wo o tšweleditšwego
• Ga se gore mmadi wa tshekaseko o swanetše go dumelelana le mosekaseki
• Lebeledišiša go tšea lehlakore, ka lebaka la se, Basekaseki ba babedi ba kgona go fa dipoelo
tša go fapana tša setšweletšwa se tee sa go swana
• Go fa mohlala, ka go fa dintlha tša maleba, bjalo ka, leina la mongwadi/motšweletši/rabokgabo,
thaetele ya puku/mošomo, leina la mogatiši/khamphani ya tšweletšo, ga ešita le thepa ya puku (
ge go nyakega)

50 SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

MEHUTA YA DITŠWELETŠWA TŠA GO NGWALWA

Setšweletšwa sa • Ngwala mabapi le ditemogo le maitemogelo

Theto
-- Batho
-- Tlhago
-- Ditabana tša selegae
-- Theknolotši bj.bj
• Latela sebopego se se itšego
-- Hlogotaba
-- methaladitheto
• Šomiša polelo ya theto
• Dumelela ditokelo tša boreti, mohlala, go se iše felo ka maswaodikga goba dibopego tša polelo

Athikele ya kuranta • Efa dintlha ka boripana le ka nepagalo.

• Leka go ngwala ditaba tše bohlokwa ntle le go lahlegelwa ke mmadi.
• Akaretša ka nepagalo, ntle le go kgopamiša nnete.
• Efa hlogo ka boripana gomme o oketše hlogwana ye e kwešišegago
• Thoma ka dintlha tše bohlokwa pele: mang? eng? bjang? neng? kae? go reng? go fihla kae?

Athikele ya makasine Gantši ka gare ga athikele ya makasine mongwadi o tšweletša ditaba tšeo a di ratago le tšeo a
sa di ratego ebile setaele sa gagwe sa go anega ditaba se bohlokwa, gomme seo se swanetše
go hlohleletšwa mo barutwaneng. Ba swanela ke go ngwala athikele ya makasine ka se sengwe
le se sengwe seo ba bonago se le bohlokwa, gotee le tšeo di ba segišago, tšeo go tšona ba ka
tšweletšago kwerano, kodutlo go sega, go sekaseka sererwa se sengwele se sengwe. Bontši bja
diathikele tša diathikele tšeo barutwana ba di balago ke tša mohuta woo.
Inthanete e tletše diathikele, mola setaele le diteng tša tšona di sa fapane kudu le ditšweletšwa
tša go ngwalwa, eupša le ge go le bjalo go bohlokwa gore di lekolwe, kudu ka ge di tšwelela
mo diblokong, tšeo ga bjale di amogelwago bjalo ka mohuta wa go ngwala wo o šomišwago ke
batho ba bantši. Go dumela barutwana go itlhamela dibloko tša bona (ga go na pelaelo ya gore
barutwana ba šetše ba dirile diploko mo pampiring) go ba fa dikamano tše di humilego tša go
ngwala, go kgokanywa ka tlhokomelo ye e tseneletšego le baamogedi ba tshedimošo, diteng tša
dilo tše di diregago ka tikologong le go šomiša segalo sa maleba.
Lemoga tše di latelago:
• Hlogo e swanetše go goga šedi gomme e kgahliše.
• Setaele se tšweletše mong, se boledišane le mmadi thwii.
• Setaele e ka ba seo se hlalošago le go diriša polelo ya dika, se goge boikgopolelo bja babadi.
• Maina, mafelo, dinako, maemo le ntlha ye nngwe le ye nngwe ye bohlokwa di swanetše go
akaretšwa ka gare ga athikele.
• Athikele e swanetše go tsoša kgahlego le go hlohleletša mmadi gomme bjalo ka papatšo, e
swanetše hlohleletša mmadi go e šomiša goba tirelo ya yona
• Ditemana e se ke ya ba tše ditelele gomme di hlohleletše mmadi go tšwela pele go bala
• Fonte e be ye bofefo le go kgona go goga šedi

Dokumenthari • Nyakišišo ye e tseneletšego ya bophelo bja motho yo a itšego, mohlala, nkgwete (dipapadi,
thuto, sedumedi), le pego ya tšeo di hweditšwego ka yena.
• Se se ka akaretša dintlhakgolo le dihlotlo tše motho a kopanego le tšona pele a fihla
ntlhorwaneng.
• Maina, mafelo, dinako, maemo le ntlha ye nngwe le ye nngwe ye e nyakegago e swanetše go
akaretšwa ka gare ga dokumenthari

• Thoma ka dintlha tše bohlokwahlokwa: mang, eng, bjang, neng, kae, ka baka la eng le
go fihla kae.

SEPHOLEKE 51
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

BOTELELE BJA DITŠWELETŠWA TŠA LELEME LA GAE (GO HLAGIŠWA KE BARUTWANA)

MOŠOMO MPHATO 7 MPHATO 8 MPHATO 9

Temana Mantšu a100 –120 Mantšu a 120 – 140 Mantšu a 140 – 160
• Mantšu Mafoko a 8 – 10 Mafoko a 8 – 12 Mafoko a 8 – 12

• Mafoko Ditemana tše 4-6 Ditemana tše 5-8 Ditemana tše 5-8

Mantšu a 150 – 200 Mantšu a 200 – 250 Mantšu a 250 – 300

Taodišo
Ditemana tše 4-6 Ditemana tše 5-8 Ditemana tše 5-8

Theto Ditematheto tše 2-3 Ditematheto tše 3-4 v Ditematheto tše 4-8

Kanegelokopana, go Letlakala1 Matlakala a 2 Matlakala

akaretšwa le nonwane Ditemana +/-6 Ditemana +/-12 Ditemana +/-24

Poleldišano (tiragatšo ya Letlakala le 1 Matlakala a 2 Matlakala a 3

Kgaolo e tee)

Ditšweletšwa tše ditelele Mantšu a 120-140 Mantšu a 140-160 Mantšu a 160-180

tša tirišano, mohlala,
mangwalo

Ditšweletšwa tše kopana Mantšu a 80 - 90 Mantšu a 90 – 100 Mantšu a 100 – 110

Kakaretšo Mantšu a 50 – 60 go Mantšu a 60 – 70 go Mantšu a 70 – 80 go

setšweletšwa sa mantšu a setšweletšwa sa mantšu a setšweletšwa sa mantšu a
240 260 280

BOTELELE BJA DITŠWELETŠWA TŠA LELEME LA GAE (TŠEO BARUTWANA BA SWANETŠEGO GO SWARAGANA
LE TŠONA)

MOŠOMO MPHATO 7 MPHATO 8 MPHATO 9

Ditšweletšwa tše ditelele tša go theeletšwa, mohlala, 150-200/go fihla go 200-250/go fihla go 250-300/go fihla go
kanegelo, potšišotherišano, dipapadi, dipego tša metsotso ye 5 metsotso ye 5 metsotso ye 5
dikuranta

Ditšweletšwa tše kopana tša go theeletšwa, mohlala, Mantšu a 60-70/ka Mantšu a 70-80/ka Mantšu a 80-100/
mohlala, ditsebišo, ditšweletšwa tša tshedimošo, metsotso ye 1-2 metsotso ye 1-2 ka metsotso ye 1-2
ditšhupetšo

Tekakwešišo ya go Bala/Ditšweletšwa tša go bala ka Mantšu a 150-200 Mantšu a 200-250 Mantšu a 250-300
tsenelelo

Botelele bja ditšweletšwa tša go bala go go okeditšwego ga se kgapeletšo ka ge se se laolwa ke mohuta wa

setšweletšwa, go bothata ga polelo le go kgona go bala ga barutwana.

3.1.4 Dibopego le melao ya tšhomišo ya polelo

Ka dibopego le melao ya tšhomišo ya polelo re šupa melao ye e laolago tšhomišo ya maswaodikga, tirišo ya
tlhakakgolo, mangwalo, medumo, mantšu, mafoko, le ditemana mošomo wa bomolomo le wa go ngwala. Melao ye e
akaretša mopeleto, pitšo ya mantšu, popopolelo, temogo ya tšhomišo ya polelo ka tsinkelo bj.bj.

Mabokgoni a go theeletša, go bolela, go bala le go ngwala a ka se kgone go diragatšwa ntle le tsebo ye e tletšego ya
dibopego tša polelo le tlwaetšo ya go di šomiša. Gape barutwana ba nyaka tlotlontšu ye e nabilego, ye mohlomongwe
e lego lona lebaka le nnoši le bohlokwa la go kgontšha motho go kgokagana gabotse. Tlotlontšu ye e nabilego e
bohlokwa go mabokgoni ka moka a polelo, kudu go baleng le go ngwaleng.Tsela ye kaonekaone ya go dira gore
barutwana ba kaonafatše thutapolelo ya bona le go godiša tlotlontšu ya bona, ke gore ba bale ka tsenelelo ge ba le
ka ntle le ka gare ga phapoši.

52 SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
Barutwana ba tla ithuta ka tsela yeo Dibopego le melao ya tšhomišo ya polelo di šomišwago ka gona, gomme ba
tla tšwetšapele polelo ya go abelana go bolela ka polelo (‘meta-language’), gore ba kgone go lekola ditšweletšwa
tša bona le tše dingwe ka tsinkelo mabapi le tlhalošo, mohola le nepagalo. Ba tla kgona go šomiša tsebo ye go
itemogela polelo go aga tlhalošo go tšwa go maemo a mantšu le a mafoko go ya go ditšweletšwa ka moka, le go
bona ka tsela yeo setšweletšwa le kamano ya sona di tswalanago ka gona. Ka tsenelelano le ditšweletšwa tša
mehutahuta, barutwana ba oketša tšhomišo ya bona ya tlotlontšu gomme ba diragatša ka nepagalo kwešišo ya bona
ya Dibopego le melao ya tšhomišo ya polelo.

Go letetšwe gore dibopego le melao ya tśhomiśo ya polelo di tla rutwa ka go tsenelela bjalo ka moo mabokgoni a
mangwe a polelo a rutwago le go tšweletšwa. Dipeakanyo tša go ruta di laetša lenaneo la dibopego le melao ya
tśhomiśo ya polelo (diaethemo) tšeo di swanetšwego go rutwa go mphato o mongwe le o mongwe. Ge o kgetha
ditšweletšwa tša go theeletša le go bala tša leboo le lengwe le le lengwe la dibeke tše pedi, netefatša go re di akaretša
tše dingwe tša dilo tša polelo tše o ratago go di fihlelela mo kotareng yeo. Hlama mešongwana yeo e nyalelanago le
ditšweletšwa tše, yeo e tla kgontšhago barutwana go šomiša dilo tšeo go dikamano. Ditšweletšwa tša go ngwalwa
tšeo barutwana ba tla di ngwalago di tla akaretša tše dingwe tša diatheme tša polelo. Efa barutwana tlhahlo ya go
šomiša diaetheme tše ka tshwanelo le ka nepagalo. Kgetha tše dingwe tša diaetheme tšeo di swarišago barutwana
bothata gomme o ba tlwaetše tšona ka go di diragatša ka mokgwa wa semmušo. Ka go Sehlopha sa Godimo, iri ye
tee ka leboo la dibeke tše pedi beelwe thoko go phethagatša go ruta ga semmušo le go itlwaetša Dibopego le melao
ya tšhomišo ya Polelo.

Nkatlapana ye e lego ka tlase e bontšha Dibopego le melao ya tšhomišo ya Polelo tšeo barutwana ba swanetšego
go ithuta tšona nakong ya tshepedišo ya go theeletša, go bolela, go bala le go ngwala.Dibopego tše di swanetše
go rutwa go ya ka dikamano le ka mokgwa wa togagano ka go diriša mehuta ye e fapanego ya ditšweletšwa tša
bomolomo, tša go bonwa le tša go ngwalwa.Se sengwe ke gore di rutwe ka botlalo ka nako ye e beetšwego ka thoko
ge go nyakega.

SEPHOLEKE 53
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

DIBOPEGO LE MELAO YA TšHOMISA YA PELELO

Maswaodikga Khutlo, leswao la tlabego, leswao la potšišo, fegelwana, kgorwana, khutlofegelwana,

lenalana, ditsebjana, mašakana a pharanthesese, dikhutlo tše tharo tša go šalana moraugo,
tlami

Mopeleto Dipatrone tša mopeleto, melao ya mopeleto, khutšofatšo, tšhomišo ya pukuntšu

Dikarolo tša mantšu Dihlogo, medu le meselana

Maina Magoro a maina (go akaretša hlogo ya legoro la modirišogo)

Maina a go balega (mohlala, monna/banna) le maina a go se balege (maswi)
Palo (bontši le botee), mohlala, mogoma/megoma
Mainagohle, (mohlala, mosadi ) le mainaina (Lerato)
Mainakgopolo, lerato, boroko,
Mainagokwa, molalatladi, segataborokgwana
Maina a dilo tša go bonwa le go swarega, mohlala, kgwele,
Marui, puku ya moithuti
Mainakgoboko, mohlape wa dikgomo, motšhitšhi wa dinose
Mainantši, Yunibesithi ya Limpopo, mpša ye e bogolago, mohlare o mogolo kudu
Maina a lebopi la hlogo ya go, mohlala, go opela ke talente
Tiro le sedirwa
Bong, mohlala, mogogonope, sethole, nku, kwana
Mainanyenyefatšo, mosatšana
Mainamatšo, moapei
Marui, mohlala, ngwana wa monna,

Mabaledi Bokaakang bja 1. Ka moka, ntši, ga go na (mohl. Barutwana ba bantši ba kwešiša dithutišo)
Bokaakang bja 2: bobedi, le ga e le (mohl. Barutwana ka bobedi ba emeletše)
Bokaakang bja 3: nnyane, go feta (mohl. Sekolo se na le barutwana ba bannyane)
Bokaakang bja 4: nngwe (mohl. Mmorutwan yo mongwe le yo mongwe o hweditše puku)

Mašala Mašalašala: mohlala, Nna, rena, wena, lena, bona, sona, lona, yona, bjona, ona, wona,
tšona
Mašalašala a mmoledi le mmoledišwa ka bootee le bontši: Nna, rena, wena, lena, mohlala,
(Nna ke ngwala moleko)
Mašalašala a ka šoma bjalo ka sediri goba sedirwa, mohlala:
sediri: Bona a ba a raloka
sedirwa: Morutiši o swaya tšona
Mašalašupi: yo, yoo, yola (Monna yola o rekile koloi)
Lešalapadi: wohle, bohle, lohle, bj.bj.
Lešalathuo: Puku ya ka, seeta sa gago, motse wa geno, dinku tša gešo, bj.bj.
Lešalapotšišo; mang, neng, bjang, kae
Lešalašupi-leba: sese, seo, sesele; šeba, šebo, šebale

Mahlaodi Mahlaodi a palo: -ne, -raro, -bedi, -tee

Mahlaodi a mmala: -so, -tala
Mahlaodi a tekanyo, mohlala, telele, teletšana, teleletele (Lesiba ke yo moteletšana go
Katlego)
Mahlaodi a sebopego: -kopana, -hlano, -golo, bj.bj.

54 SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

DIBOPEGO LE MELAO YA TšHOMISA YA PELELO

Madiri Madiri: Bana ba a ngwala

Meselana ya madiri
Ledirani
Lediredi
Lediriši
Ledirišiši,
Lediregi
Ledirolli
Lephethi
Mafeledi: Kgomo e nnone
Mafetedi: Morutiši o swaya dipuku,
Madiri a goba le didirwa tše pedi, mohlala, koko o rekela bana malekere
Kganetšo
Maba:
Mehuta ya maba: Lebatshwantšhišo, lebatlhalošo, lebatswalanyi

Medirišo
Mehuta ya medirišo
Modirišopego: Baithuti ba a ngwala
Modirišotatelano: Ke ile go di loutša tša ba bogela
Modirišogore: Ithuta gore ke tšwelele
Modirišotlwaelo: Re hlwa re e ya gona
Modirišogo: Go sepela ke go bona
Modirišo taelo: Sepela!

Go hlagiša go kgona/go se kgone, mohlala, nka bolela Sekgowa/nka se kgone go bolela

Sekgowa
Go hlagiša tumelelo, Nka šomiša (bo) tshwamare?
Go hlagiša kgonagalo/go se kgonego, mohlala, re swanetše go fihla Gauteng ka iri
I ya 10 thapama.
Go hlagiša nnete, mohlala, Ba swanetše go ba ba lebetše

Mabaka a Madiri
Lebaka la bjale, mohlala, barutwana ba a ngwala
Lebjaletšweledi, mohlala, barutwana ba sa ngwala
Lebaka le lefetilego: Matome o fihlile
Lephethitšweledi: Pula e be e sa ne ge re tloga ntlong
Lebaka la letlago: Matome o tla ngwala moleko
Tla +modirišogo
Go ya + modirišogo, mohlala, Go ya +go bona makgolo wa gagwe
Letlagotšweledi: mohlala, ke tla be ke sa šoma beke ka moka

Lekgokedi
lekgokasediri, mohlala, basadi ba fihlile
lekgokasedirwa, mohlala, ke a se tseba Sepedi

SEPHOLEKE 55
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

DIBOPEGO LE MELAO YA TšHOMISA YA PELELO

Mahlathi Mahlathi a mokgwa, gabohloko, gampe, gabotse, kudu

Mahlathi a nako, maabane, lehono, ngwagola
Mahlathi a lefelo, thabeng, toropong, Polokwane, kgauswi
Mahlathi a tirišogantši gantši, ka mehla, nako ye nngwe
Mahlathi a kgonagalo, mohlomongwe
Mahlathi a tekanyo, kgole, kgojana
Dikafoko tša mahlathi, mohlala, Ba tšhabetše ka ngwakong

Matlema Matlema a felo, mohlala, ka pele ga, Mpša e ka serapeng, ka morago ga, kgauswi le,
godimo ga
Matlema a mantšu a mabedi: godimo ga, ntle le, pele ga, thoko le, kgauswi ga,
Matlema a mantšu a mararo: ka pele ga, ka morago ga,
Matlema a nako: ka
Matlema a felo: ga
Matlema a mosepelo: go, go kgabaganya, go dikologa le, go phatlalala le
Matlema a Mmetse: arola ka, atiša ka

Makopanyi le mantšu a go mafelelong, se se latelago, gonabjale

tliša phetogo
Ditlhalošo/lebaka le phetho: ke gona, ka lebaka la, ka mabaka a, go tloga, ke ka lebaka la,
ka gona, bjalo, bjale, e latela seo, ge ….go le
Tshepedišo: mathomo, bobedi, boraro
Bapetša/fapantšha: swana, fapana, nnyane go, kgolo go, le ge go le bjalo, fela
Peakanyo ya bohlokwa: ka mehla, mafelelong
Dikakaretšo: ka kakaretšo, ka thumo
Kgetho ya temana: ka kakanyo ya ka, ke dumela, ke bona o ka re, ke rata/ke hloile/tshepa/
ke ikwa emana ya go hlopha: wo ke mohlobo wa, o ka arolwa ka, ke mohuta wa, wela ka
fase ga, ke karolo ya, e wela ka go, e hlophilwe ka, e tswalane le
Temana ya go hlaloša: ka godimo, ka fase, ka thoko/hleng ga, kgauswi, leboa, Bohlabela,
borwa, bodikela, bogolo, mmala, morero, botelele, bophara, boima, lebelo, swana le
Temana ya tekolo: botse/bobe, nepagetše/go se nepagale, setho/bohlola, `nepagetše
fošagetše, bohlokwa/tša go se be bohlokwa, šišinya, eletša, nganga,
Temana ya go hlatholla: e hlothollwa bjalo ka, ke mohlobo wa
Temana ya thumo: go ruma, go akaretša, ka boripana, bjalo ka ge o bona

Malahlelwa/maekiši Ee!, Agaa!, Aowi!, Nxe!, Afa-e!, Jo-jo-jo!, A-a-a!, Jo nna wee! Itšhu!
Perr, twaa, tšhirr, tuu, hubee, sehlee, thwii, kiti, kota, tsi,

56 SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

DIBOPEGO LE MELAO YA TšHOMISA YA PELELO

Kgodišo ya tltotlontšu le Mahlalošetšagotee, malatodi, diparonimi, pholisemi, homonimi, poeletšomedumo

polelo ya dika (ditumammogo le ditumanoši) lentšu le tee sebakeng sa sekafoko
(Dikapolelo, tshwantšhišo, tshwantšhanyo, mothofatšo, phetolaina, mainahlangwa ka
medumo, pheteletšo, phetolaina, kgegeo, tshotlo, kodutlo, kgakantšho, papadišantšu/phane,
polelo ya go fihla taba, tlhagišo ya taba ka bohlale, phefolo, lithosese, anthisese)
Dikapolelo/dika/diema/dithai
Maadingwa, mantšu ao a amogetšwego polelong ya rena go tšwa dipolelong tše dingwe,
mantšu a maswa, mohlala, ‘radio” mantšu a tlhago/
Mantšu ao a nago le tlhalošo ye tee, klitšhe (sekafoko/lentšu leo thomilego go lešabbodutu
ka gore batho ba le šomiša kudu, poeletšo ya mantšu ao a se nago mohola (redantensi),
polelo yeo tlhalošo e bušeletšwago le mo sa nyakego (thautholotši), polelo ye e sego ya
semmušo yeo e ka se šomišwego mabakeng a tlwaelo/semmušo (polelo ya mekgotheng/
slenge), jakone mantšu ao a kwešišwago ke batho bao ba šomago mošomo wa go swana;
aksente (mokgwa wa go bitša mantšu wo ka wona motho a kgonago go tsebja gore o
tšwa nageng efe, tshekamelo lehlakoreng le tee; polelong ya kgethollo; polelo ya maroga,
ya maikutlo; polelo yeo e tšweletšago kgopolo ya gore banna le basadi ba se swarwe go
swana.
Gošomiša polelo ka maikemišetšo a a itšego, mohlala, retšistara ye e swanetššego batho/
baamogedi ba itšego bj, k polelo ya ka difokeng, polelo ya ditaola, polelo ya borapedi bj.bj
Go široga ga tlhalošo, stokfele (stock fair) mogodišano; lefamolebe (van my lewe)lekgolwa;
Matšekelane (march in line) mohlapetši

Dithabe Thabekutu (ikemela), mohlala, Re etetše Durban ngwaga wa go feta.

Mehuta ya dithabe, mohlala,
Thabehlaodi: Ngwana yo a sa llego o hwela tharing
Thabeina: Ba ba hlagolago ba ikhuditše
Thabehlathi ya peelano: ke tla mo fa ge nka mmona
Thabehlathi ya lebaka: Ke boile ka gobane ba se gona

Dikafoko Dikafoko tša mahlaodi: Monna yo motelele

Dikafoko tša maina: Yunibesthi ya Limpopo e feta kholetšhe ya Polokwane
Dikafoko tša madiri a go se bontšhe kwano le sediri
Sekafoko sa Leinadiri: Go šoma go a humiša.
Sekafoko sa lediri: yo a šomago

Mafoko Lefokonolo, lefokontši, lefokofokwana

Mafoko a peelano Peelano ya mathomo go hlagiša kgonagalo ya nnete, mohlala, Ge e ka na, re tla se tšee
leeto.
Peelano ya bobedi go hlagiša se sengwe sa go ka no se direge, mohlala, Ge nka swara
lottery, nka rekela mma wa ka ntlo ya diphapoši tša go robala tše lesome
Peelano ya boraro go hlagiša se sengwe se se akanywago, Ge nkabe ke šomile kudu
sekolong, nka be ke tšweletše dithutong tša marematlou.

Polelotirišo le Polelotirišwa Polelotirišo: Bana ba ngwala moleko

Lebjale, mohlala, Moleko o ngwalwa ke barutwana
Lebjaletšweledi, mohlala, Moleko o sa ngwalwa ke barutwana
Lefetile, mohlala, moleko o ngwadilwe ke barutwana
Lebaka le le tetlago; Moleko o tla ngwala ke barutwana ngwaga wo o tlago

Polelotebanyi le polelotirišwa O mpoditše gore ke ka lebaka la eng ke le morago ga nako. O mpoditše gore ke rata mmino
o mo fe.
O boletše gore o be a sa tsebe

SEPHOLEKE 57
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
3.2 Nkatlapana ya phatlalatšo ya ditšweletšwa

DIBEKE MPHATO WA 7 MPATO WA 8 MPHATO WA 9

KOTARA YA 1

Kanegelo Kanegelo Setšweletšwa sa tshedimošo-

1&2
papatšo, phoustara

Sereto Setšweletšwa sa tshedimošo le Padi, terama, kanegelokopana,

3&4
polelo theto

Sereto, terama Padi, terama, kanegelokopana, Setšweletšwa sa tshedimošo -

5&6
Setšweletšwa sa kontraka

Kanegelokopana, kanegelotšhaba Setšweletšwa sa tshedimošo, Padi, terama, kanegelokopana,

7&8 mohlala, kuranta goba athikele ya theto
makasine

Kanegelokopana; sereto Setšweletšwa sa nyakišišo Setšweletšwa sa tshedimošo,

9 & 10 mohlala, kuranta goba pego ya
makasine

KOTARA YA 2

Padinyana, terama, theto Setšweletšwa sa tshedimošo le Padi, terama, kanegelokopana,

tša go bonwa, mohlala, mebepe, theto
1&2
ditšhupetšo tša lefelo, mohlala,
dikala, ditšhate, diswantšho

Setšweletšwa sa tshedimošo sa Setšweletšwa sa tshedimošo, Tshekaseko ya setšweletšwa –

go ba le tša go bonwa, mohlala, mohlala, setšweletšwa sa go padi, terama, kanegelokopana,
3&4 papatšo, diswantšho/dikrafo; kwewa/bonwa-papadi kekišo/ theto
phoustara; tlhalošo ya selo, foramo/kahlaahlo ka phanele
setšweletšwa sa go bonwa

Setšweletšwa sa tshedimošo, Setšweletšwa sa tshedimošo, Padi, terama, kanegelokopana,

mohlala, ditshepedišo, ditaelo, mohlala potšišotherišano theto – tsebišo, lenaneothero le
setšweletšwa sa tshedimošo le metsotso ya kopano
5&6
tša go bonwa, mohlala, ditšhate, /
dinkatlapana/dithalwa/diswantšho/
dikrafo

Padi/Terama Tshekaseko ya kanegelo Setšweletšwa sa tshedimošo sa

7&8 go ba le tša go bonwa, mohlala,
papatšo-tshekaseko

9 & 10 KELOPHETHO

58 SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

DIBEKE MPHATO WA 7 MPATO WA 8 MPHATO WA 9

Kotara ya 3

Setšweletšwa sa tshedimošo, Terama Setšweletšwa sa tshedimošo – wili

mohlala, lenaneopotšišo goba le testamente
1&2 foromo
Sereto

Terama, sereto Setšweletšwa sa tshedimošo – Padi, terama, kanegelokopana,

kuranata/athikele ya makasine theto - go ngwala setšweletšwa sa
3&4
tirišano - lengwalo la go felegetša
CV

Setšweletšwa sa tsebišo, Padi, terama, kanegelokopana, Padi, terama, kanegelokopana,

5&6 lenaneothero le metsotso theto- lengwalo la semmušo/le e theto – go ngwala taodišo
sego la semmušo

Kuranta/athikele ya makasine Padi, terama, kanegelokopana, Padi, terama, kanegelokopana,

mabapi le ditaba tša bjale theto Padi, terama, theto - go ngwala setšweletšwa sa
7&8
kanegelokopana, theto – go tirišano – karata ya taletšo le ya go
ngwala kanagelo amogela taletšo

Setšweletšwa sa tshedimošo- Setšweletšwa sa kanegelo- Padi, Terama - go ngwala poledišano

9 & 10
ditšhupetšo terama, kanegelokopana, theto

Kotara ya 4

Terama/Padi/kanegelokopanano Setšweletšwa sa tshedimošo: Padi, kanegelokopana-go ngwala

1&2
makasine/athikele ya kuranta lengwalo la go dira kgopelo

Setšweletšwa sa tshedimošo Padi, terama, kanegelokopana, Padi, terama, kanegelokopana,

Information text sa go ba theto theto – go ngwala di-emeile
3&4
le pukutšatši, e-meile,
maphephetsebiši

Padi, terama, kanegelokopana, Terama/papatšo, sereto – pego ya Padi, terama, kanegelokopana,

kanegelotšhaba bobegi bja ditaba theto – go ngwala tša bophelo
5&6
bja mohu, ditseno tša pukutšatši,
karata ya taletšo

Poeletšo ya ditšweletšwa – Poeletšo ya ditšweletšwa – Poeletšo ya ditšweletšwa –

7&8
boitokišetšong bja tlhahlobo boitokišetšong bja tlhahlobo boitokišetšong bja tlhahlobo

9 & 10 KELOPHETHO

3.3 PEAKANYO YA GO RUTA

Peakanyo ya go ruta e laetša bonnyane bja diteng tšeo di swanetšego go rutwa mo dibekeng tše dingwe le tše dingwe
tše pedi ka kotara. Tatelelano ya diteng ye e filwego ga se ya kgapeletšo, gomme le nako ye e abilwego ke kakanyo
fela ya go laetša gore go ka tšewa lebaka le lekakaang go ruta diteng. Barutiši ba swanetše go hlama Peakanyo ya
Thuto go tšwa go dipukukgakollo tša bona le methopo ye mengwe go kgona go ruta diteng ka go šomiša tatelelano
le lebelo la maleba. Barutiši ba hlohleletšwa go šomiša diteng goba dikgopolo tšeo di amanago le tikologo ya bona.

3.3.1 Ka tsela yeo ditšweletšwa di nyalantšwego go leboo la dibeke tše pedi

Ditšweletšwa tša go fapafapana di šomišitšwe bjalo ka motheo moakanyetšong wa leboo la beke tše pedi tša go ruta.
Di kgethilwe go lebeletšwe ka mokgwa wo di nyalelanago ka gona go bopa togagano ye tee, mohlala, barutwana ba
tla theeletša kanegelo morago ba bala kanegelo. Ba tla kgopelwa go ngwala tlhalošo ye kopana ya bomomolo ya
lefelo goba motho (seo se nyalelana le kanegelo) goba ba ka kgopelwa go ngwala lengwalo ba ngwalele moanegwa
mo go kanegelong. Kgetha sererwa goba hlogo mo sedikong se sengwe le se sengwe sa beke tše pedi seo se tlago
go kgontšha go nyalantšha mešongwana ka katlego. Lebaka la go šomiša sererwa goba hlogo ke go dira gore go
kgonege gore nako le nako tlotlontšu le dibopego tša polelo di bušeletšwe ka go dikamano tše di hlalošegago.

SEPHOLEKE 59
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
3.3.2 Ditšweletšwa/mešongwana di adilwe bjang ka tatelano go putlaganya leboo la dibeke tše pedi

Ga se gore Ditšweletšwa di swanetšwa go rutwa ka tatelano ye e itšeng. Gantši go swanetše go be le mešongwana

wa go theeletša le go bolela go lokišetša mešongwana wa go bala goba go ngwala. Ka nako ye nngwe mošongwana
wa go theeletša le go bolela o swanetše go tšwa go setšweletšwa sa go bala. Barutwana ba swanetše go šomana
le ditšweletšwa tša bomolomo tša go fapafapana le go bala pele ba tla kgopelwa go ngwala ditšweletšwa tše. Gantši
setšweletšwa seo se tla theeletšwago, mohlala, kanegelo goba pego ya ditaba e tla fapana le go ba ya godingwana
go feta yeo barutwana ba tlilego go e bala. Se ke ka lebaka la gore mabokgoni a barutwana a go theeletša a tšwetše
pele go feta mabokgoni a go bala.

3.3.3 Mohuta wa ditšweletšwa wo o beetšwego le wo o šišintšwego

Mehuta ya ditšweletšwa tšeo di beetšwego go rutwa go leboo la dibeke tše pedi

di laeditšwe go peakanyo ya ruta ebile di swanetše go ba gona ka gare ga dipukukgakollo tšeo di kgethilwego. Gantši
ga go na mohuta wa kanegelo wo itšeng wo o kgethilwego. Kgetho e ka dirwa go tšwa go mehuta ya dikanegelo tša
sebjalebjale, dikanegelo tša boikgopolelo (bohlagahlaga, mahlale a boikgopolelo) dikanegelo tša histori (mohlala,
taodišophelo) le dikanegelo tša setšo (mohlala, nonwane ya kakanyatlhalošo le nonwane ya phetheletšannete) tšeo
di lego gona. Go a swana le go direto le dipapadi.

Tše ke ditšweletšwa tšeo di tlago kgethwa go tšwa go padišo/dipadišo goba dipuku tše dingwe (go bala go go
katološitšwego). Di tla thekga ditšweletšwa tšeo di badilwego go karolo yeo e beetšwego. E ka no ba mohuta wa
setšweletšwa sa go swana (go gatelela kwešišo ya sebopego sa setšweletšwa goba ya mohuta wo mongwe wo o
fapanego (go hlohloletša kgahlego le go katološa mohlwaela wa mabokgoni a go bala. Go tše ka moka, go bala ka
tlaleletšo go swanetše go nyalelana le direrwa le morero wa se se kgethilwego go ditšweletšwa tše di beetšwego go
leboo la dibeke tše pedi.

3.3.4 Togaganyo ya mabokgoni ka moka a polelo leboong la dibeke tše pedi

Le ge e le gore mabokgoni a tšweleditšwe ka mokgwa wa go kgaoganywa, a swanetše go rutwa ka mokgwa wa

go logaganywa ge go kgonega mohlala, nakong ya ge go rutwa potšišotherišano ya bomolomo, barutwana ba
ka bala setšweletšwa sa go balwa gomme ka morago ba laelwa go tšweletša potšišotherišano ya go ngwalwa.
Kgetho ya dibopego tša polelo tše di ka rutwago leboong le itšego, e swanetše go akaretša tšweletšo le kwešišo
ya ditšweletšwa tša bomololmo le tša go ngwalwa tše di swanetšego go tšweletšwa leboong le, mohlala, mahlaodi,
mahlalosetšagotee, malatodi, mahlathi le lefetile, di lokiša barutwana gore ba tle ba ngwale taodišokanegelo goba
tlhaloši. Modirišotaelo o bohlokwa ge barutwana ba ngwala taodišokgadimo.

Mekgwanakgwana ya bomolomo le go ngwala ye e swanetšego go rutwa mo leboong la dibeke tše pedi, e swanetše
go laolwa ke mohuta wa setšweletšwa wo o swanetšego go hlagišwa, mohlala, ge go rutwa taodišokanegelo,
barutwana ba swanetše go rutwa ka fao ditemana di latelanago ka gona empa ge ba ngwala taodišotšweletši, ba ka
rutwa ka fao temana ya tshepedišo e ka ngwalwago ka gona.

3.3.5 Tsela yeo Dibopego le Melao ya Tšhomišo ya polelo di rutwa ka gona

Karolo ya diteng tša ‘Dibopego le Melao ya Tšhomišo ya polelo’ gantši e nyalelana le mehuta ya ditšweletšwa tšeo di
beetšwego ka fase ga hlogo ya go Theeletša le go Bolela, go Bala le go Bogela le go Ngwala le go Hlagiša. Dibopego
le Melao ya Tšhomišo ya polelo di tla fiwa šedi gape ka nako ye e abetšwego go Theeletša le go Bolela, go Bala le
go Bogela le go Ngwala le go Hlagiša. Mohlala, ge kanegelo e dirilwe, barutwana ba tla šoma ka lebaka la lefetile, le
go bala ditšweletšwa ba šomiša lona lebaka le. Le ge go le bjalo, go bohlokwa gape gore mešongwana e hlamiwe

60 SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
e nepišwa go sebopego sa polelo se se itšego ka go kamano. Kgetha diatheme go tšwa go karolo ya ‘Dibopego le
Melao ya Tšhomišo ya polelo’ go ruta bana polelo ye e tšwelelago fela ka nako ya nepišo ya mohuta wa setšweletšwa
le ka mokgwa wo o thekgago go ithuta polelo kgato ka kgato. Ga se diatheme ka moka tšeo di swanetšwego go rutwa
mo go leboo leo le filwego, fela netefatša gore diaetheme ka moka tše ngwadilwego mo lenaneong la kakaretšo di
rutilwe ka moka ge ngwaga o fela.Leboo le lengwe la dibeke tše pedi o ka hwetša le tlopetšwe Dibopego le Melao
ya Tšhomišo ya polelo; se ga se re gore tšohle di swanetše go rutwa ka moka leboong le.Kgopolo ke gore bontši
bja diaethemo tše bo šetše bo rutilwe Sehlopheng sa Gare. Go ruta daethemo tše Sehlopheng sa Godimo, e no ba
poeletšo fela.

Hlamela barutwana mešongwana ye e bago le tlhaloganyo le go nyalelana le ditšweletšwa tšeo ba ithutago tšona
go leboo la dibeke tše pedi. Mešongwana ye mentši ya mohuta wo e swanetšwe go dirwa bjalo ka ge barutwana ba
tšwela pele go tšwa go Mphato wa 4 go ya go 6. Kgetha ka tlhokomelo melawana yeo o e hlalošetšago barutwana, e
se be ye mentši. Go itlwaetša dibopego tša polelo’ le tšhomišo go tla thumeletša mabokgoni a. Go ruta go swanetše
go logaganya mabokgoni a polelo ka moka le dibopego tša polelo bjalo ka ge di nyalelana. Tše ka moka di swanetše
go rutwa go ya le ka kamano ya tšona. Ela tlhoko, le ge go le bjalo go na le nako ye itšeng yeo e abetšwego go go
ruta semmušo Dibopego le Melao ya Tšhomišo ya polelo

SEPHOLEKE 61
 3.4 Nkatlapana ya Peakanyo ya go ruta

62
MPHATO WA 7: KOTARA YA 1
DITENG

Dibopego le melao ya tšhomišo

Dibeke Go theeletša le Go bolela Go bala le Go bogela Go ngwala le Go hlagiša
ya polelo

Mekgwanakgwana ya Go theeletša le Setšweletšwa sa dingwalo: Ngwala temana ya kanegoMelawana Šoma ka mantšu:

Go bolela dikanegelokopana ya temana:
mainagohle, mainaina, maina a go
Theeletša kanegelokopana • Diponagalo tše bohlokwa tša • Lefoko la sererwa la temana balega le a go se balege, maina a dilo
ditšweletšwa tša dingwalo: bjalo ka tša go swarega le mainakgopolo
• Lemoga dikgopolokgolo le • Dikgopolokgolo le dikgopolotlaleletšo
moanegwa, tshwantšho ya baanegwa,
dikgopolotlaleletšo go tšwa go Šoma ka mafoko: mafokonolo,
thulaganyo, thulano, bokamorago, • Šomiša makopanyi go kgohlantša
kanegelokopana ditatamente, lebjale, lefetile
tikologo, moanegi, morero • Hlaloša dinyakwa tša setšweletšwa
• Ngwala dinoutse Mopeleto le Maswaodikga: khutlo,
Magato a go bala: bjalo ka go anega kanego
fegelwana, kgorwana, khutlo-fegelwana,
• Abelana dikgopolo le maitemogelo le
• Pele ga go bala • Šomiša mantšu a maleba le setaele ditlhakakgolo le ditlhaka tše nnyane
go bontšha kwešišo ya dikgopolo
• (Tsebagatša setšweletšwa) • Ngwala ka lebaka le le fetilego
Anega kanegelo gape
• Ka nako ya go bala (diponagalo tša Tsepelela go magato a go bala
• Anega ditiragalo gape ka tatelano ya
setšweletšwa) • Go beakanya
maleba
• Ka morago ga go bala (araba • Go boeletša
• Bolela baanegwa ka nepagalo
dipotšišo, bapetša, fapanya, lekola
• Bolela mothalonako • Go hlokola
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

karabo)
Mekgwanakgwana ya pele ga go bala • Go phošollale
1-2 • Go hlagiša
• Lemoga diponagalo tša setšweletšwa
bjalo ka dithaetlele, dihlogo, Ngwala kanegelo ye e theilwego go
diswantšho maitemogelo a gagwe
• Lemoga diripa tša puku bjalo
ka bokantle, letlakala la go ba
le thaetlele, tšhupane, dikgaolo,
tlhalošontšu,
Go balela kwešišo le
mekgwanakgwana ya go bala

SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

• Go sekimale go sekena
• Go bala go go tseneletšego
• Ponokakanyo
• Go dira dithumo go ya le ka dintlha
tše di filwegole mafelelo
• Ntlha le kgopolo
• Tlhalošo ya mantšu
 Dibopego le melao ya tšhomišo
Dibeke Go theeletša le Go bolela Go bala le Go bogela Go ngwala le Go hlagiša
ya polelo

Mekgwanakgwana ya Go theeletša le Setšweletšwa sa dingwalo: direto Go ngwala ga boitlhamelo: sereto sa Šoma ka mantšu: mainagokwa,
Go bolela mong mainatharagano, madiri ao a bontšhago
Mekgwa ya go bala
kwano le sediri, mašala, mašalathuo
Theeletša le go ahlaahla sereto Melawana ya tematheto:
• Go ipalela
Tlhalošo ya mantšu: morumokwano,
• Abelana dikgopolo le maitemogelo le • sebopego sa tematheto
Mekgwanakgwana ya pele ga go bala maadingwa, dika, diema,
go bontšha kwešišo ya dikgopolo
• Šomiša makopanyi go kgohlagantšha poeletšomedumo, tshwantšhanyo,
• Lemoga diponagalo tša setšweletšwa
• Araba dipotšišo tshwantšhišo, malahlelwa/maekiši

SEPHOLEKE
bjalo ka dithaetlele, dihlogo, dithalo • šomiša mafoko a mehutahuta a go
mahlalošetšagotee, malatodi
• Hlalošetša mogwera gore ke ka fapana, botelele le dibopego
• Lemoga diripa tša puku bjalo
lebaka la eng o rata sereto se se Maswaodikga: karogano ya mantšu,
ka bokantle, letlakala la go ba • kgetho le tšhomišo ya mantšu mo
itšego khutlo, fegelwana
le thaetlele, tšhupane, dikgaolo, seretong
Go balela godimo ka go itokišetša tlhalošontšu
• Polelo ya dika
3-4
• Segalo, kwagatšo ya lentšu, tlhabošo, Theto
Tsepelela go magato a go bala
karoganyo ya dikafoko ka go khutša
• Diponagalo tše bohlokwa tša sereto
mo mafelo a swanetšego, kopantšho • Go beakanya
mahlo • Sebopego sa ka gare sa sereto,
• Go ngwala sengwalwakakanywa
dikapolelo/tšhwantšhokgopolo,
• Hlokomela maswaodikga
morumokwano, mošito • Go boeletša
• Šomiša polelo ya mmele ya maleba
• sebopego sa ka ntle sa sereto, • Go hlokola
methalo, ditematheto, mongwalelo
• Go phošollale
• tlhalošo ya seka
• Go hlagiša
• moya wo o fokago
Ngwala sereto
• morero le molaetša

63
SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
 Dibopego le melao ya tšhomišo
Dibeke Go theeletša le Go bolela Go bala le Go bogela Go ngwala le Go hlagiša
ya polelo

64
Mekgwanakgwana ya Go theeletša le Setšweletšwa sa dingwalo sa Ngwala poledišano, tiragatšo ya go Šoma ka mantšu: mainagohle, madiri
Go bolela tiragatšo (papadi ya tiragatšo e tee) go diragatšwa ao a bontšhago kwano le sediri, mašala,
maina, marui
Ditherišano ka ga tiragatšo: • Diponagalo tše bohlokwa tša • Dinyakwa tša tlhamego, setaele, ntlha
setšweletšwa sa dingwalo: bjalo ka tebelelo Šoma ka mafoko: mafokonolo,
• Tšea karolo go ditherišano tše e
moanegwa, tshwantšhokgopolo, ditatamente, lebjale, lefetile, sediri,
sego tša semmušo ka ga direrwa tše • Baamogedi ba tshedimošobao ba
thulaganyo, thulano, bokamorago, kwano ya sediri le lediri
bonolo lebišitšwego, morero le dikamano
tikologo, moanegi, morero
Tlhalošo ya mantšu:
• Šomiša registara ka nepagalo • Kgetho ya mantšu
Magato a go bala: mahlalošetšagotee, malatodi, diema,
• Swarelela go ditherišano • Go bolela ka nepagalo dika
• Pele ga go bala (Tsebagatša
• Lemoga dikgopolokgolo le setšweletšwa) • Tlhagišo ka tokologo Maswaodikga: kgorwana, ditsebjana
dikgopolotlaleletšo tša go bulega le go tswalega, leswao la
• Ka nako ya go bala (diponagalo tša Tsepelela go magato a go bala
tlabego, leswao la potšišo
• Ngwala dinoutse setšweletšwa)
• Go beakanya
• Araba dipotšišo • Ka morago ga go bala (araba
• Go ngwala sengwalwakakanywa
dipotšišo, bapetša, fapanya, lekola
Poledišano
karabo) • Go boeletša
• Tšea karolo dipoledišanong
Theto • Go hlokola
• Šomiša polelo ya maleba
• Diponagalo tše bohlokwa tša sereto • Go phošollale
• Araba ka tshwanelo Sebopego sa ka gare sa sereto,
5-6 • Go hlagiša
dikapolelo/tšhwantšhokgopolo,
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

• Hlokomela melawana ya poledišano, morumokwano, mošito

mohlala, go šielana
• sebopego sa ka ntle sa sereto,
• Šomiša polelo ya mmele ka nepagalo methalo, ditematheto, mohuta
• tlhalošo ya seka
- moya wo o fokago morero le
molaetša
Go bala/go bogelela kwešišo
(mekgwanakgwana)
• Go sekima le go sekena
• Go bala go go tseneletšego

SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

• Go akanya
• Go tšea sepheto ka ga tlhalošo ya
mantšu ao a sego a tlwaelega ka
go šomiša mabokgoni a go kwešiša
lentšu go ya le ka diripa tša lona
• Temogo ya polelo ka tsinkelo
 Dibopego le melao ya tšhomišo
Dibeke Go theeletša le Go bolela Go bala le Go bogela Go ngwala le Go hlagiša
ya polelo

Mekgwanakgwana ya Go theeletša le Setšweletšwa sa dingwalo: Ngwala tshwayotshwayo/lengwalo Šoma ka mantšu: botee le bontši,
Go bolela kanegelokopana/dingwalotšhaba/ mahlaodi, papetšo, tekatekanyo.
• Dinyakwa tša tlhamego le setaele
Theeletša kanegelokopana/ • Diponagalo tše bohlokwa tša Šoma ka mafoko: lebjale, lefetile
• Baamogedi ba tshedimošo bao ba
dingwalotšhaba setšweletšwa sa dingwalo: bjalo ka
lebišitšwego, morero le dikamano Tlhalošo ya mantšu:
moanegwa, tshwantšho ya baanegwa,
Listening Comprehension dingwalwatshwano, pholisimi, dithai,
thulaganyo, thulano, bokamorago, • Temana ya kgohlano
diema, dika
• Lemoga dikgopolokgolo le tikologo, moanegi, morero

SEPHOLEKE
• Kgetho ya mantšu
dikgopolotlaleletšo gomme a ngwala
Magato a go bala:
dinoutse Tsepelela go magato a go bala
• Pele ga go bala
• Abelana dikgopolo le maitemogelo le • Go beakanya
go bontšha kwešišo ya dikgopolo • (Tsebagatša setšweletšwa
• Go ngwala sengwalwakakanywa
• Lemoga mekgwanakgwana ya go • Ka nako ya go bala (diponagalo tša
• Go boeletša
goketša le go hlalefetša mo go setšweletšwa)
hlokegago • Go hlokola
• Ka morago ga go bala (araba
• Araba dipotšišo dipotšišo, bapetša, fapanya, lekola • Go phošollale
karabo)
Kahlaahlo ya sehlopha/phaneleListen • Go hlagiša
to poetry and determine meaning Theto
7-8 Ngwala lengwalo/tshwayotshwayo a
Ahlaahla kanego/dingwalotšhaba tše ba • Diponagalo tše bohlokwa tša sereto latela magato a go ngwala
ithutilego mošongwaneng wo o fetilego
• Sebopego sa ka gare sa sereto,
• Lemoga baanegwa dikapolelo/tshwantšhokgopolo,
morumokwano, mošito
• Ahlaahla morero
• sebopego sa ka ntle sa sereto,
• Ahlaahla ntlha tebelelo
methalo, ditematheto, mohuta
• Tswalanya diteng le maitemogelo a
• tlhalošo ya seka
gagwe
• moya wo o fokago morero le molaetša
Go bala/go bogelela kwešišo
• Go sekima le go sekena
• Go bala go go tseneletšego
• Go tšea sepheto ka ga tlhalošo ya
mantšu ao a sego a tlwaelega ka
go šomiša mabokgoni a go kwešiša
lentšu go ya le ka diripa tša lona
lentšu

65
SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
 Dibopego le melao ya tšhomišo
Dibeke Go theeletša le Go bolela Go bala le Go bogela Go ngwala le Go hlagiša
ya polelo

66
Mekgwanakgwana ya Go theeletša le Setšweletšwa sa dingwalo: Ngwala taodišotlhaloši Šoma ka mantšu: dihlogo, meselana,
Go bolela kanegelokopana medu, madiri ao a bontšhago kwano le
Melawana ya temana:
sediri
Go theeleletša kwešišo • Diponagalo tše bohlokwa tša
• Lefoko la sererwa
ditšweletšwa tša dingwalo, bjalo ka Šoma ka mafoko: dithabekutu, dithabe
• Hlaloša magato a go theeletša
moanegwa, tshwantšho ya baanegwa: • Dikgopolokgolo le dikgopolotlaleletšo
Tlhalošo ya mantšu:
• Ngwala dinoutse thulaganyo, thulano, bokamorago,
• Peakanyo ya tatelano ya ditemana mahlalošetšagotee
tikologo, moanegi, morero
• Araba dipotšišo
• Makopanyi go kgohlagantšha Maswaodikga le mopeleto:
Magato a go bala:
Kahlaahlo ya sehlopha/phanele
• Šomiša mehuta ya go fapana ya Tšhomišo ya pukuntšu, dipatrone tša
• Pele ga go bala
• Ahlaahla dikgopolo tše itšego go tšwa mafoko, botelele le sebopego mopeleto, melao ya mopeleto
go kanegelokopana • (Tsebagatša setšweletšwa Ka nako ya
Tsepelela go magato a go bala
go bala (diponagalo tša setšweletšwa)
• Tšea maemo ka ga dikgopolo
• Go beakanya
gomme a šupetša seo go tšwa go • Ka morago ga go bala (araba
setšweletšwa go thekga maemo dipotšišo, bapetša, fapanya, lekola • Go ngwala sengwalwakakanywa
karabo)
• Tswalanya diteng le maitemogelo a • Go boeletša
gagwe • Theto
• Go hlokola
• Diponagalo tše bohlokwa tša sereto
Sebopego sa ka gare sa sereto, • Go phošollale
9-10 dikapolelo/tšhwantšhokgopolo, • Go hlagiša
morumokwanomošito
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

Hlagiša taodišo ya go elwa

• sebopego sa ka ntle sa sereto,
methalo, ditematheto, mohuta
• tlhalošo ya seka
• moya wo o fokago
• morero le molaetša
Go bala/go bogelela kwešišo
(mekgwanakgwana)
• Go sekima
• Go sekena

SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

• Go bala go go tseneletšego
• Ntlha le kgopolo
• Go tšea sepheto ka ga tlhalošo ya
mantšu ao a sego a tlwaelega ka
go šomiša mabokgoni a go kwešiša
lentšu go ya le ka diripa tša lona
 Dibopego le melao ya tšhomišo
Dibeke Go theeletša le Go bolela Go bala le Go bogela Go ngwala le Go hlagiša
ya polelo

Kelo ya kotara ya 1

Mošomo wa 1: Bomolomo Mošomo wa 2: Go ngwala Mošomo wa 3: Moleko wa 1

Go bolela kanegelogape/ahlaahla sereto/poledišano/ Taodišotlhaloši/taodišokanegelo Tekakwešišo le tšhomišo ya polelo

dikahlaahlo tša sehlopha/phanele
Lengwalo leo e sego la semmušo/
tshwayotshwayo/poledišano

SEPHOLEKE
67
SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
 MPHATO WA 7: KOTARA YA 2
DITENG

68
Dibopego le melao ya tšhomišo
Dibeke Go theeletša le Go bolela Go bala le Go bogela Go ngwala le Go hlagiša
ya polelo

Mekgwanakgwana ya Go theeletša le Setšweletšwa sa dingwalo go swana Go ngwala: Taodišokanego Šoma ka mantšu: maina a tharagano,
Go bolela le padi ya bafsa/tiragatšo tiro le sedirwa, tšhomišo ya maina a
Melawana ya temana:
mangwe ya go feta ga tee,
Go theeleletša kwešišo: • Diponagalo tše bohlokwa tša
• Lefoko la sererwa la temana
ditšweletšwa tša dingwalo: bjalo madiri ao a bontšhago kwano le sediri,
• Hlaloša magato a go theeletša
ka moanegwa, tshwantšho ya • Dikgopolokgolo le dikgopolotlaleletšo
Mahlaodi: papetšo, tekatekanyo
• Ngwala dinoutse baanegwathulaganyo, thulano,
• Peakanyo ya tatelano ya ditemana
bokamorago, tikologo, moanegi, Šoma ka mafoko: mafokonolo,
• Araba dipotšišo
morero • Makopanyi go kgohlagantšha ditatamente, lebaka lebjale, lefetile
Anega kanegelo
Magato a go bala: • Šomiša mehuta ya go fapana ya Tlhalošo ya mantšu:
• Tshwantšho ya baanegwa mafoko, botelele le sebopego mahlalošetšagotee, malatodi,
• Pele ga go bala (Tsebagatša
tlhalošothwii, tlhalošo ya seka, Polelo ya
• Kgetho le tšhomišo ya mantšu setšweletšwa) Tsepelela go magato a go bala
go ama maikutlo
• Polelo ya mmele • Ka nako ya go bala (diponagalo tša • Go beakanya
Maswaodikga: khutlo, fegelwana,
setšweletšwa)
• Tlhathollo ya maikutlo, segalo, • Go ngwala sengwalwakakanywa leswao la tlabego, leswao la potšišo
moya wo o fakago, nako, kgegeo le • Ka morago ga go bala (araba
dipotšišo, bapetša, fapanya, lekola • Go boeletša
mafelelo ao a sopaganego.
karabo) • Go hlokola
1-2
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

Go bala/go bogelela kwešišo (šomiša • Go phošolla le

ditšweletšwa tša go ngwalwa/goba
tša go bonwa bjalo ka dikhathune// • Go hlagiša
moseto)
• Go sekima
• Go sekena
• Go bala go go tseneletšego
• Go dira dithumogo ya le ka dintlha
tše di filwego (baanegwa, tikologo,
molaetša)

SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

• Go tšea sepheto ka ga tlhalošo ya
mantšu ao a sego a tlwaelega ka
go šomiša mabokgoni a go kwešiša
lentšu go ya le ka diripa tša lona
• Polelo ya go ama maikutlo
 Dibopego le melao ya tšhomišo
Dibeke Go theeletša le Go bolela Go bala le Go bogela Go ngwala le Go hlagiša
ya polelo

Mekgwanakgwana ya Go theeletša le Go bala/go bogelela kwešišo (šomiša Ngwala ditšweletšwa tša tirišano: Šoma ka mantšu: Mainaina, bong,
Go bolela ditšweletšwa tša go ngwalwa/goba bontši, botee
Papatšo/diphoustara
tša go bonwa bjalo ka papatšo
Go theeleletša kwešišo (setšweletšwa Mahlaodi: mašupi, maamanyi
• Dinyakwa tša tlhamego
sa go ngwalwa/hlagišo ya ditaba tša • Go sekima
Šoma ka mafoko: polelotebanyile
thelebišene) • Morero, baamogedi ba tshedimošo
• Go sekena polelotharedi, lefokonolo le lefokontši
bao ba lebišitšwego le dikamano
• Hlaloša magato a go theeletša
• Go bala go go tseneletšego Tlhalošo ya mantšu:

SEPHOLEKE
• Kgetho ya mantšu le tlhamego ya
• Ngwala dinoutse mahlalošetšagotee, malatodi,
• Go dira dithumo go ya le ka dintlha mafoko
tlhalošothwii le tlhalošo ya seka
• Ngwala dikarabo tše di filwego (baanegwa, tikologo,
• Dielemente tša go bonwa bjalo ka
molaetša) Maswaodikga le mopeleto: kgorwana;
Dibopego tša go fapana tša mehuta ya fonte le bogolo, dihlogo,
khutlo, fegelwana, Tšhomišo ya
kgokagano ya bomolomo: • Go tšea sephetho ka ga tlhalošo ya dika/dišupo, mmala)
pukuntšu
Ngangišano (ka ga papatšo mantšu ao a sego a tlwaelega ka
• Polelo ya go hlalefetša/polelo ya go
go šomiša mabokgoni a go kwešiša
• Kgetha sererwa sa maleba goketša
lentšu go ya le ka diripa tša lona
• Hlagiša ngangišano ka go kwagala lentšu Tsepelela go magato a go bala
• Šomiša ditlabakelo tša kgokagano ka • Polelo ya go hlalefetša • Go beakanya
nepagalo
• Polelo ya semmušo le ye e sego ya • Go ngwala sengwalwakakanywa
3-4
• Šomiša tlotlontšu ya maleba, semmušo
• Go boeletša
dibopego tša polelo
Setšweletšwa sa dingwalo bjalo ka
• Go hlokola
• Šomiša polelo ya go hlalefetša/polelo padinyana
ya go ama maikutlo • Go phošollale
• Diponagalo tše bohlokwa tša
• Latela ditshepedišo ditšweletšwa tša dingwalo, bjalo ka, • Go hlagiša
moanegwa, tshwantšho ya baanegwa,
thulaganyo, thulano, bokamorago,
tikologo, moanegi, morero
Magato a go bala:
• Pele ga go bala
• (Tsebagatša setšweletšwa)
• Ka nako ya go bala (diponagalo tša
setšweletšwa)
• Ka morago ga go bala (araba
dipotšišo, bapetša, fapanya, lekola
karabo)

69
SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
 Dibopego le melao ya tšhomišo
Dibeke Go theeletša le Go bolela Go bala le Go bogela Go ngwala le Go hlagiša
ya polelo

70
Mekgwanakgwana ya Go theeletša le Bala setšweletšwa sa ditaelo go Setšweletšwa se sekopana sa Šoma ka mantšu:
Go bolela swana le sa ditaelo tša tshepedišo tirišano: ditaelo
Matlema – a nako, lefelo, mosepelo
Kahlaahlo ya sehlopha/ya phapoši ya • Diponagalo tše bohlokwa tša • Dinyakwa tša tlhamego, tša setaele
Mahlaodi: Palo
go fa ditaelo goba ditshepedišo ditšweletšwa tša dingwalo: bjalo ka
• Baamogedi ba tshedimošo bao ba
moanegwa, tshwantšho ya baanegwa, Šoma ka mafoko: polelotiriši le
• Kgetha sererwa lebišitšwego, morero le dikamano
thulaganyo, thulano, bokamorago, Polelotirišwa
• Abelana dikgopolo tikologo, moanegi, morero • Temana ya kgohlano
Tlhalošo ya mantšu: dika lediema
• Go šielana le go theeletša gabotse Magato a go bala: • Kgetho ya mantšu le sebopego sa
Maswaodikga: tlami; lenalana
lefoko
• Go tlatša dikgoba • Pele ga go bala
Tsepelela go magato a go bala
• Šomiša diswayi tša poledišano go • (Tsebagatša setšweletšwa)
swarelela kahlaahlo • Go beakanya
• Ka nako ya go bala (diponagalo tša
Go bolela ga go itokišetšwa/Go setšweletšwa) • Go ngwala sengwalwakakanywa
bolela ga go se itokišetšwe
5-6 • Ka morago ga go bala (araba • Go boeletša
• Kgetho ya mantšu dipotšišo, bapetša, fapanya, lekola
• Go hlokola
karabo)
• Tšhomišo ya segalo, lebelo
• Go phošolla
Theto
• Go šomiša ditlhahli nakong ya
• Go hlagiša
tlhagišo • Diponagalo tše bohlokwa tša sereto
Ngwala taelo
• Šomiša polelo ya mmele ka nepagalo • Sebopego sa ka gare sa sereto,
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

dikapolelo/tšhwantšhokgopolo,
morumokwano, mošito
• sebopego sa ka ntle sa sereto,
methalo, ditematheto, mohuta
• tlhalošo ya seka
• moya wo o fokago
• morero le molaetša

SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 Dibopego le melao ya tšhomišo
Dibeke Go theeletša le Go bolela Go bala le Go bogela Go ngwala le Go hlagiša
ya polelo

Mekgwanakgwana ya Go theeletša le Bala setšweletšwa sa dingwalo: go Ngwala tshwayotshwayo ya tiragatšo Šoma ka mantšu: Mafedi le mafetedi
Go bolela swana le tiragatšo
Melawana ya temana: Šoma ka mafoko: Polelotirišwa; lebjale
Bapala karolo ya tiragatšo • Diponagalo tše bohlokwa tša tšweledi; polelotebanyi le polelotharedi;
• Lefoko la sererwa la temana
ditšweletšwa tša dingwalo: bjalo ka
• Tšea mošomo wo a o filwego Tlhalošo ya mantšu:
moanegwa, tshwantšho ya baanegwa, • Dikgopolokgolo le dikgopolotlaleletšo
mahlalošetšagotee, malatodi,
• Šomiša polelo ya maleba thulaganyo, thulano, bokamorago,
• Peakanyo ya tatelano ya ditemana tlhalošothwii, tlhalošo ya seka
tikologo, moanegi, morero

SEPHOLEKE
• Hlokomela melawana
• Makopanyi go kgohlagantšha Maswaodikga: kgorwana; ditsebjana;
Magato a go bala:
• Šomiša polelo ya mmele ka nepagalo leswao la potšišo; fegelwana; khutlo
• Šomiša mehuta ya go fapana ya
• Pele ga go bala
7-8 Karolo ya papadi ya go nyakišiša mafoko, botelele le dibopego
• (Tsebagatša setšweletšwa)
• Hlama potšišonyakišišo Tsepelela go magato a go bala
• Ka nako ya go bala (diponagalo tša
• Hlokomela melawana • Go beakanya
setšweletšwa)
• Šomiša polelo ya maleba • Go ngwala sengwalwakakanywa
• Ka morago ga go bala (araba
• Bega tše di hweditšwego dipotšišo, bapetša, fapanya, lekola • Go boeletša
karabo)
• Go hlokola
• Go phošollale
• Go hlagiša

Kelo ya kotara ya 2

9-10 Mošomo wa 1: Bomolomo Mošomo wa 2: Moleko wa 2 Mošomo wa 3

Go theeleletša kwešišo/ngangišano/ditherišano/Polelo Dingwalo: Dipotšišo tša dikamano Tlhahlobo ya gare ga ngwaga

ya go itokišetša/se itokišetšwe/poledišano ya sehlopha
Lephephe la 2: Tekakwešišo, tšhomišo ya polelo le dingwalo
mabapi le go fa ditaelo.
Lephephe la 3: Go ngwala: Taodišo ye tee le setšweletšwa se
tee sa tirišano

71
SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
 MPHATO WA 7 KOTARA YA 3
DITENG

72
Dibopego le melao ya tšhomišo
Dibeke Go theeletša le Go bolela Go bala le Go bogela Go ngwala le Go hlagiša
ya polelo

Mekgwanakgwana ya Go theeletša le Bala setšweletšwa ka ga bohlokwa Ditsweletša tša tirišano bjalo ka go Šoma ka mantšu: mainagohle;
Go bolela bja potšišonyakišišo le mokgwa wa tlatša potšišonyakišišo, goba difomo: mainakgoboko; mahlathi a mokgwa le
go e tlatša nako; mahlaodi
Go theeletša kwesišo ya go tlatša • Latela ditaelo
difomo/potšišonyakišišo • Tshedimošo ye e nyakegago Šoma ka mafoko: thabeina;
• Neela tshedimošo ye maleba go ya le
thabehlaodi le thabehlathi; mafokontši le
• Itlwaetša magato a go theeletša • Tšhomišo ya polelo ka potšišo
mafokofokwana
• Ngwala dinoutse • Tshaeno • Šomiša polelo ya maleba
Tlhalošo ya mantšu:
• Araba dipotšišo Magato a go bala: Tsepelela go magato a go bala mahlalošetšagotee, malatodi,
ditumatshwano
Dibopego tša go fapana tša • Pele ga go bala • Go beakanya
bomolomo ka ga tšhomišo ya Maswaodikga: leswao la potšišo;
• (Tsebagatša setšweletšwa) • Go ngwala sengwalwakakanywa
potšišonyakišišo goba difomo mašakana; Tlhakakgolo; tlami
• Ka nako ya go bala (diponagalo tša • Go boeletša
Diforamo, dikahlaahlo tša phanele Khutsofatšo – tlhaka ya pele, akronimi,
setšweletšwa)
1-2 • Go hlokola
• Kgetha sererwa
• Ka morago ga go bala (araba
• Go phošollale
• Abelana dikgopolo dipotšišo, bapetša, fapanya, lekola
karabo) • Go hlagiša
• Go šielana le go theeletša gabotse
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

Go bala/go bogelela kwešišo

• Go tlatša dikgoba
• Go sekima
• Šomiša diswayi tša poledišano go
swarelela go kahlaahlo • Go sekena
• Go akaretša
• Ponokakanyo
• Go dira dithumo go ya le ka dintlha
tše di filwego
• Tlhalošo ya mantšu

SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 Dibopego le melao ya tšhomišo
Dibeke Go theeletša le Go bolela Go bala le Go bogela Go ngwala le Go hlagiša
ya polelo

Mekgwanakgwana ya Go theeletša le Setšweletšwa sa dingwalo go swana Ditšweletšwa tše telele, bjalo ka Šoma ka mantšu: mainaina, botee le
Go bolela le tiragatšo ya bafsa/tiragatšo ya bontši
poledišano/
terama
Theeletša tiragatšo (Poledišano/ Mahlaodi: papetšo, tekatekanyo
potšišotherišano ya go ngwalwa
Potšišotherišano) • Diponagalo tše bohlokwa tša
Šoma ka mafoko: mafokofokwana a
ditšweletšwa tša dingwalo: bjalo ka • Dinyakwa tša tlhamego, setaele
• Hlama potšišonyakišišo go ba le thabekamanyi; polelotebanyi le
moanegwa, tshwantšho ya baanegwa,
• Baamogedi ba tshedimošo bao ba polelotharedi.
• Hlokomela melawana thulaganyo, thulano, bokamorago,

SEPHOLEKE
lebišitšwego, morero le dikamano
tikologo, moanegi, morero Tlhalošo ya mantšu: medu ya mantšu
• Šomiša polelo ya maleba
• Kgetho ya mantšu
Magato a go bala: Maswaodikga: kgorwana; ditsebjana;
Ngwala dinoutse Bega tše di
• Tšhomišo ya maleba ya polelo fegelwana; khutlo; lenalana; leswao la
hweditšwego • Pele ga go bala
potšišo
Tsepelela go magato a go bala
Dibopego tša go fapana tša • (Tsebagatša setšweletšwa
kgokagano ya bomolomo • Go beakanya
• Ka nako ya go bala (diponagalo tša
• Go diragatša setšweletšwa) • Go ngwala sengwalwakakanywa
3-4 • Amantšha mohuta wo o itšego wa • Ka morago ga go bala (araba • Go boeletša
sengwalo le wo mongwe dipotšišo, bapetša, fapanya, lekola
karabo) • Go hlokola
• Go diragatša poledišano ya setlogo
Theto • Go phošollale
• Tiragatšo ya go swarelela go moya le
• Diponagalo tše bohlokwa tša sereto • Go hlagiša
maikemišetšo a setlogo
sebopego sa ka gare sa sereto,
• Tshwantšho ya baanegwa ya go
dikapolelo/tšhwantšhokgopolo,
bonala ya go ba le dithekgi tše bonolo
morumokwan, mošito
-- Tšhomišo ya dithekgi tša maleba go
• sebopego sa ka ntle sa sereto,
bopa tikologo
methalotheto, ditematheto,
mongwalelo
• Tlhalošo ya seka
• Moya wo o fokago
• morero le molaetša

73
SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
 Dibopego le melao ya tšhomišo
Dibeke Go theeletša le Go bolela Go bala le Go bogela Go ngwala le Go hlagiša
ya polelo

74
Mekgwanakgwana ya Go theeletša le Bala setšweletšwa sa ka moo Ditšweletšwa tša tirišano tše telele, Šoma ka mantšu: Mašala: a mmoledi le
Go bolela tsebišo/lenaneothero le metsotso di mohlala, Tsebišo/Lenaneothero le mmoledišwa, mašalašupi, mašalathuo.
ngwalwago ka gona metsotso
Dibopego tša go fapana tša Šoma ka mafoko: lebaka la lebjale,
kgokagano ya bomolomo • Baraloka karolo • Lemoga baamogedi ba tshedimošo lefetile; polelotebanyi le polelotharedi;
bao ba lebišitšwego le morero wa go polelotiriši le polelotirišwa;
Go bapala karolo: tshepedišo ya kopano • Tšhomišo ya polelo
ngwala;
Tlhalošo ya mantšu:
• Matseno a mabotse • Tlhamego
• Tšea sephetho ka ga setaele, ntlha
Meselana ya madiri (matšo)
• Tšhomišo ya segalo, lebelo • Go phethagatša dikarolo tša mošomo tebelelo le tlhamego ya go ngwala;
Maswaodikga: lenalana; tlhakakgolo;
• Tšhomišo ya polelo Magato a go bala: • Kgetho ya mantšu le dibopego tša
fegelwana; khutlo; kgorwana
polelo
• Polelo ya maleba ya mmele • Pele ga go bala
Tsepelela go magato a go bala
• Mafelelo a mabotse • (Tsebagatša setšweletšwa)
• Go beakanya
Go theeleletša kwešišo (ditšweletšwa • Ka nako ya go bala (diponagalo tša
tša go ngwalwa/Tlhagišo ya ditaba setšweletšwa) • Go ngwala sengwalwakakanywa
tša thelebišene)
• Ka morago ga go bala (araba • Go boeletša
5-6
• Hlaloša magato a go theeletša dipotšišo, bapetša, fapanya, lekola
• Go hlokola
karabo)
• Ngwala dinoutse
• Go phošollale
Go bala/go bogelela kwešišo/
• Araba dipotšišo
ditšweletšwa tša go ngwalwa/tša go • Go hlagiša
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

bonwa/dikerafo
• Go sekimela dikgopolokgolo
• Go sekenela dintlha ka botlalo tša go
thekga
• Go dira dikakanyo
• Go tšea sephetho ka ga tlhalošo
ya mantšu ao a sego a tlwaelega le
diswantšho
• Dikgopolokgolo le dikgopolotlaleletšo
• Kgopolo ya mong ka sebele

SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 Dibopego le melao ya tšhomišo
Dibeke Go theeletša le Go bolela Go bala le Go bogela Go ngwala le Go hlagiša
ya polelo

Mekgwanakgwana ya Go theeletša le Go bala/go bogelela tshedimošo Ditšweletšwa tša tirišano tše telele/ Šoma ka mantšu: mainakgopolo;
Go bolela (šomiša setšweletšwa bjalo ka kopana: athikele ya kuranta
Matlema
diathikele tša kuranta/diathikele tša
Theeletša le go ahlaahla ditaba tša • Dinyakwa tša tlhamego, setaele
kgatišobaka/dipolelo tša go ngwalwa Mahlaodi: papetšo, tekatekanyo
bjale tše ditheilwego mo go diathikele
• Baamogedi ba tshedimošo bao ba
tša dikuranta le dikgatišobaka • Go sekima dikgopolokgolo Šoma ka mafoko:
lebišitšwego, morero le dikamano
• Tšhomišo ya segalo, lebelo • Go sekena dintlha ka botlalo tša go Peakanyo go ya ka tatelano; peakanyo
• Kgetho ya mantšu le dibopego tša

SEPHOLEKE
thekga go ya ka bohlokwa; temana ya go
• Tšhomišo ya polelo ya go hlalefetša/ polelo
hlaloša, polelo ya go goketšale polelo ya
polelo ya go ama maikutlo/polelo ya • Go dira dikakanyo
Tsepelela go magato a go bala go ama maikutlo; polelo ya go sekamela
go goketša
• Dintlha le dikgopolo ka lehlakoreng le teele kgethollo; go
• Go beakanya
• Šomiša ditlhahli lebelela dilo ka leihlo le tee; didirišwa
• Ntlha tebelelo ya mongwadi
• Go ngwala sengwalwakakanywa tša makgethepolelo.
• Latela melawana
• Go tšea sepheto ka ga tlhalošo ya
• Go boeletša Tlhalošo ya mantšu:
7-8 • Polelo ya mmele ka nepagalo mantšu ao a sego a tlwaelega le
mahlalošetšagotee, malatodi,
diswantšho • Go hlokola
• Matseno a matlakgogedi le mafelelo a tlhalošothwii, tlhalošo ya seka
go ba le maatla • Polelo ya semmušo/Polelo ye e sego • Go phošolla le
Maswaodikga: ditsebjana; leswao la
ya semmušo
• Maikemišetšo, sehlopha se se • Go hlagiša tlabego; fegelwana; khutlo; leswao la
lebišitšwego le dikamano • Tlhalošothwii/tlhalošo ya go rarela potšišo; mašakana
Ngwala athikele ya kuranta
Go bala athikele ya kuranta ka go • Dikapolelo
hlaboša lentšu go go itokišeditšwego
Ngwala moleko wa tekakwešišo
le go go sa itokišetšwago
• Tšhomišo ya segalo, lebelo
• Šetša maswaodikga go a šomiša ka
mokgwa wa maleba
• Polelo ya mmele ya maleba

75
SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
 Dibopego le melao ya tšhomišo
Dibeke Go theeletša le Go bolela Go bala le Go bogela Go ngwala le Go hlagiša
ya polelo

76
Mekgwanakgwana ya Go theeletša le Setšweletšwa sa dingwalo go swana Ngwala taodišotlhaloši/ Šoma ka mantšu: maina tharagano
Go bolela le padi ya bafsa/dikanegelokopana/ taodišokanego Mašala– a mmoledi le mmoledišwa,
Go theeleletša kwešišo go go tiragatšo/ • Dinyakwa tša tlhamego, setaele, ntlha Mahlaodi: papetšo, tekatekanyo
theilwego go go fa ditšhupetšo • Diponagalo tše bohlokwa tša tebelelo
ditšweletšwa tša dingwalo: bjalo ka Šoma ka mafoko: temana tekolo
• Go itlwaetša magato a go theeletša • Baamogedi ba tshedimošo bao ba mafokonolo, ditatamente, lebaka lefetile;
moanegwa, tshwantšho ya baanegwa, lebišitšwego, morero le dikamano
• Ngwala dinoutse thulaganyo, thulano, bokamorago, lebjale
• Ngwala dikarabo tikologo, moanegi, morero • Kgetho ya mantšu le dibopego tša Tlhalošo ya mantšu:
polelo mahlalošetšagotee, malatodi,
Dibopego tša go fapana tša Magato a go bala:
kgokagano ya bomolomo, mohlala, Tsepelela go magato a go bala tlhalošothwii, tlhalošo ya seka
• Pele ga go bala
go fa ditšhupetšo/ditaelo • Go beakanya Maswaodikga: khutlo; fegelwana;
• (Tsebagatša setšweletšwa kgorwana, khutlo-fegelwana
• Tšhomišo ya maleba ya polelo • Go ngwala sengwalwakakanywa
• Ka nako ya go bala (diponagalo tša
• Mafoko a makopana a go kwagala setšweletšwa) • Go boeletša
• Dintlha ka botlalo • Ka morago ga go bala (araba • Go hlokola
dipotšišo, bapetša, fapanya, lekola • Go phošollale
karabo) • Go hlagiša
Theto
• Diponagalo tše bohlokwa tša sereto
Sebopego sa ka gare sa sereto,
dikapolelo/tšhwantšhokgopolo,
morumokwano, mošito
9-10
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

• sebopego sa ka ntle sa sereto,

methalothato, ditematheto,
mongwelelo
• tlhalošo ya seka
• moya wo o fokago
• morero le molaetša
Go bala le go bogelela kwešišo,
mohlala, ditšweletšwa tša go
ngwalwa/tša go bonwa
• Go sekima dikgopolokgolo
• Go sekena dintlha ka botlalo tša
tlaleletšo
• Go dira dikakanyo

SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

• Ntlha le kgopolo
• Ntlha tebelelo ya mongwadi
• Go tšea sepheto ka ga tlhalošo ya
mantšu ao a sego a tlwaelega le
diswantšho
• Dintlha le dikgopolo
• Tlhalošothwii le tlhalošo ya go rarela
 Dibopego le melao ya tšhomišo
Dibeke Go theeletša le Go bolela Go bala le Go bogela Go ngwala le Go hlagiša
ya polelo

Kelo ya kotara ya 3

Mošomo wa 1: Bomolomo Mošomo wa 2: Go ngwala MMošomo wa 3: Moleko wa 3

Papadikekišo/tshepetšo ya kopano/Go bala ga go Taodisotlhaloši/taodišokanego/ tekakwešišo le tšhomišo ya polelo

itokišetšwa/Go bala ga go se itokišetšwe/dikahlaahlo
Lenaneothero le metsotso GOBA
tša foramo/phanele
Dingwalo

SEPHOLEKE
77
SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
 MPHATO WA 7 KOTARA YA 4
DITENG

78
Dibopego le melao ya tšhomišo
Dibeke Go theeletša le Go bolela Go bala le Go bogela Go ngwala le Go hlagiša
ya polelo

Mekgwanakgwana ya Go theeletša le Setšweletšwa sa dingwalo go swana Ditšweletšwa tša tirišano tše telele/ Šoma ka mantšu: maina a go raragana;
Go bolela le padi ya bafsa/dikanegelokopana/ kopana, mohlala, go fa ditaelo Mahlaodi: papetšo, tekatekanyo;
tiragatšo
Polelo ya go se itokišetšwe/Go • Dinyakwa tša tlhamego, setaele Matlema – matlema alentšu le tee),
tsebiša seboledi;/go fa ditebogo/Go • Diponagalo tše bohlokwa tša matlema a mantšu a mabedi), matlema
• Baamogedi ba tshedimošo bao ba
anega kanegelo ditšweletšwa tša dingwalo: bjalo ka ao a raraganego (mantšu a mararo
lebišitšwego, morero le dikamano
moanegwa, tshwantšho ya baanegwa, goba go feta)
• Kgetha sererwa sa maleba
thulaganyo, thulano, bokamorago, • Kgetho ya mantšu le dibopego tša
Šoma ka mafoko: mafokonolo;
• Rulaganya tshedimo ka kgohlano tikologo, moanegi, morero polelo
mafokontši; mafokofokwana; thabehlathi
• Lemoga tlotlontšu, dibopego tša Magato a go bala: Tsepelela go magato a go bala le thabehlaodi;
polelo,
• Pele ga go bala • Go beakanya Tlhalošo ya mantšu:
• Matseno le mafelelo a maatlakgogedi mahlalošetšagotee; malatodi;
• (Tsebagatša setšweletšwa) • Go ngwala sengwalwakakanywa
tlhalošothwii; tlhalošo ya seka;
Diponagalo le melawana (dithekniki tša
• Ka nako ya go bala (diponagalo tša • Go boeletša mahlaodi; mahlathi
go bolela patlalatša, sebopego.)
setšweletšwa)
• Go hlokola Maswaodikga: khutlo-fegelwana;
Go balela godimo
• Ka morago ga go bala (araba ditsebjana; khutlo; lenalana
• Go phošollale
• Tšhomišo ya segalo, lebelo dipotšišo, bapetša, fapanya, lekola
karabo) • Go hlagiša
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

1-2 • Šetša maswaodikga go a šomiša ka

mokgwa wo maleba Go bala/go bogelela kwešišo (šomiša
ditšweletšwa tša go ngwalwa le tša
• Polelo ya mmele ye e nepagetšego
go bonwa)
• Go sekima dikgopolokgolo
• Go sekena dintlha ka botlalo tša go
thekga
• Go dira dikakanyo
• Go tšea sepheto ka ga tlhalošo ya
mantšu ao a sego a tlwaelega le
diswantšho

SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

• Dikgopolokgolo le dikgopolotlaleletšo
• Ntlha le kgopolo
• Go tšea sephetho go ya le ka dintlha
tše di filwego le mafelelo
• Kakanyo ya mong
 Dibopego le melao ya tšhomišo
Dibeke Go theeletša le Go bolela Go bala le Go bogela Go ngwala le Go hlagiša
ya polelo

Mekgwanakgwana ya Go theeletša le Bala setšweletšwa sa go ba le Ditšweletšwa tša tirišano tše telele, Šoma ka mantšu: mašala–mabotšiši,
Go bolela pukutšatši/e-meilemaphephetsebiši mohlala, e-meile, diphoustara/ mašupi, mainakgoboko; madiri ao a
ditsenwa tša pukutšatši/ bontšhago kwano le sediri
Go theeleletša kwešišo (setšweletšwa • Tlhamego
maphephetsebiši.
sa go ngwalwa/Tlhagišo ya ditaba tša Mahlaodi: papetšo, tekatekanyo
• Tšhomišo ya polelo
thelebišene) • Dinyakwa tša tlhamego, setaele, ntlha
Dihlogo, meselana le medu.
• Baamogedi ba tshedimošo bao ba tebelelo
• Hlaloša magato a go theeletša
lebišitšwego Šoma ka mafoko: polelotebanyi;

SEPHOLEKE
• Maikemišetšo kaga wa baamogedi
• Ngwala dinoutse dipotšišo le ditlhahli; kwano ya
Magato a go bala: ba tshedimošo bao ba lebišitšwego le
sediri le lediri; ditatamente tše di
• Ngwala dikarabo dikamano
• Pele ga go bala khutsofaditšwego; Dipotšišo tša go se
Dibopego tša go fapana tša • Kgetho ya mantšu, tlhalošo ya go nyake dikarabo
• (Tsebagatša setšweletšwa)
dikgokagano tša bomolomo bonagala
Tlhalošo ya mantšu: malatodi;
• Ka nako ya go bala (diponagalo tša
Ngangišano/Kahlaahlo ya Sehlopha: • Sebopego sa lefoko, botelele le tlhalošothwii; tlhalošo ya seka;
setšweletšwa)
Ahlaahla tšhomišo ya e-meili/ mehuta dikamano
3-4 diphoustara/ditsenwa tša pukutšatši/ • Ka morago ga go bala (araba
Tsepelela go magato a go bala Maswaodikga: ditsebjana; leswao la
maphephetsebiši dipotšišo, bapetša, fapanya, lekola
potšišo; fegelwana; leswao la tlabego;
karabo) • Go beakanya
• Diponagalo le melawana fonte
• Theto dingwalotšhaba • Go ngwala sengwalwakakanywa
• Go beakanya, go nyakišiša, go
rulaganya le go hlagiša • Diponagalo tše bohlokwa tša sereto • Go boeletša
• Sebopego sa ka gare sa sereto, • Go hlokola
dikapolelo/tšhwantšhokgopolo,
• Go phošollale
morumokwano, mošito
• Go hlagiša
• sebopego sa ka ntle sa sereto,
methalo, ditematheto, mongwalelo Tšweletša se tee sa ditšweletšwa tše
di tšweleditšwego ka godimo
• tlhalošo ya seka
• moya wo o fokago
• morero le molaetša

79
SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
 Dibopego le melao ya tšhomišo
Dibeke Go theeletša le Go bolela Go bala le Go bogela Go ngwala le Go hlagiša
ya polelo

80
Mekgwanakgwana ya Go theeletša le Bala setšweletšwa sa dingwalo Poeletšo le boitokišetšo bja tlhahlobo Šoma ka mantšu: mathuši; madiri
Go bolela go swana le padi ya bafsa/
Ditaodišo Mahlaodi: papetšo. tekatekanyo,
dikanegelokopana/tiragatšo/
Go theeleletša kwešišo
dingwalotšhaba Legato la boitokišetšo: Šoma ka mafoko: polelo ya go
• Hlaloša magato a go theeletša sekamela ka lehlakoreng le tee; go
• Diponagalo tše bohlokwa tša • Dinyakwa tša tlhamego, setaele, ntlha
lebelela dilo ka leihlo le tee; kgethollo;
• Ngwala dinoutse ditšweletšwa tša dingwalo: bjalo ka tebelelo
polelo ya go ama maikutlo le polelo ya
moanegwa, tshwantšho ya baanegwa,
• Araba dipotšišo • Baamogedi ba tshedimošo bao ba go hlalefetša, ditatamente; Dipotšišo tša
thulaganyo, thulano, bokamorago,
lebišitšwego, morero le dikamano go se nyake dikarabo;
Polelo ya go itokišetšwa tikologo, moanegi, morero
• Kgetho ya mantšu Tlhalošo ya mantšu:
• Tšhomišo ya segalo, lebelo Theto: Direto tše di kgethilwego
mahlalošetšagotee, malatodi, dikamano
Tsepelela go magato a go bala
• Tšhomišo ya polelo ya go hlalefetša/ • Diponagalo tše bohlokwa tša sereto
Maswaodikga:
polelo ya go ama maikutlo/polelo ya • Go beakanya
• sebopego sa ka gare sa sereto,
go goketša khutlo; fegelwana; leswao la tlabego;
dikapolelo/tšhwantšhokgopolo, • Go ngwala sengwalwakakanywa
5-6 leswao la potšišo
• Tšhomiša ya ditlhahli morumokwano, mošito
• Go boeletša
• Latela melawana • sebopego saka ntle sa sereto,
methalo, ditematheto, mongwalelo • Go hlokola
• Polelo ya mmele ya maleba
• tlhalošo ya seka • Go phošollale
• Matseno a maatlakgogedi le mafelelo
• moya wo o fokago • Go hlagiša
a nago le maatla
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

• Maikemišetšo, sehlopha se se • morero le molaetša

lebišitšwego le dikamano
Tshekatsheko ya sereto:
• Methalo, mantšu, ditematheto,
kgokanyi, poeletšo, mongwalelo,
maswaodikga.
• Tlhalošo: Tlhalošothwii le tlhalošo ya
go rarela

SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 Dibopego le melao ya tšhomišo
Dibeke Go theeletša le Go bolela Go bala le Go bogela Go ngwala le Go hlagiša
ya polelo

Poeletšo le boitokišetšo bja tlhahlobo Poeletšo le boitokišetšo bja tlhahlobo Poeletšo le boitokišetšo bja tlhahlobo Šoma ka mantšu: mašala; dikutu.
Go bolela: Go bala Go ngwala: Šoma ka mafoko: mafokonolo,
mafokontši le mafokofokwana;
• Polelo ya go itokišetšwa/ngangišano/ • Go bala ga go itokišetšwa • Ditšweletšwa tša tirišano
ditatamente; kwano ya sediri le lediri;
potšišotherišano/ditherišano
• Go bala tekakwešišo dibopego tša dipotšišo; kganetšo;
• Go bala ga go itokišetšwa mantšu tharagano
• Kakaretšo

SEPHOLEKE
7-8 • Go bala ga go se itokišetšwe Tlhalošo ya mantšu:
• Dingwalo: mahlalošetšagotee, malatodi,
Go theeeletša
tlhalošothwii, tlhalošo ya seka
-- Padi/dikanegelokopana/
Go theeletša kwešišo
dingwalotšhaba Maswaodikga
-- Tiragatšo/thuto ya filimi
-- Direto

Mešomo ya kelo ya semmušo le ya mafelelong a ngwaga ya kotara ya 4

9-10 Mošomo wa 1: Bomolomo Mošomo wa 2: Tlhahlobo ya mafelelong a ngwaga

Go balela godimo/ngangišano/kahlaahlo ya sehlopha/polelo Lephephe la 1: Bomolomo

ya go itokišetšwa/polelo ya go se itokišetšwe
Lephephe la 2: Tekakakwešišo, Polelo le Dingwalo (Diiri tše 2 )
Lephephe la 3: Go ngwala (iri e 1)

81
SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
 MPHATO WA 8 KOTARA YA 1
MABOKGONI

82
Dibopego le Melao ya Tšhomišo
Dibeke Go Theeletša le go Bolela Go Bala le go Bogela Go Ngwala le go Hlagiša
ya Polelo

Mekgwanakgwana ya go theeletša le Setšweletšwa sa sengwalo sa go Ngwala taodišo: kanegelo/ Maemo a lentšu:

go Bolela: swana le dikanegelokopana tša bafsa taodišokgadimo
Mahlathi a felo le tekatekano
Kahlaahlo ka sehlopha – • Dikahlaahlokakaretšo tša • Kgetho ya mantšu
Maemo a lefoko: kwanoya sediri le
diponagalokgolo go swana le lediri/dikafoko le dithabe, sebopego sa
• Go abelana dikgopolo, kgetha • Lentšu la mong le setaele
moanegwa, tshwantšho ya baanegwa, lefoko, diripa tša polelo
dikgopolo tša maleba, latelantšha
thulaganyo, thulano, tikologo le nako, • Tlhalošo ye e hlapilego
dikgopolokgolo. Tlhalošo ya lentšu: mahlalošagotee,
moanegi, kgwekgwe/morero
Tekakakwešišo ya go theeletšwa • Segalo malatodi/maganetši, tlhalošothwii,
Magato a go bala tlhalošo ya seka
• Go rekhota dikgopolokgolo le • Dikgopolokgolo le dikgopolotlalaletšo
dikgopolotlaleletšo ka go ngwala Mekgwanakgwana ya Pele ga go bala Maswaodikga:
• Mmepe wa monagano wa go
dinoutse. Tsebiša barutwana go: rulaganya dikgopolo tša go nyalelana Khutlo. Fegelwana, leswao la potšišo,
ditsebjana, leswao la tlabego
• Go abelana dikgopolo le maitemogelo • Diponagalo tša setšweletšwa- Leina • Hlagiša taodišo go lekolwa
le go laetša kwešišo ya dikgopolo la puku, dihlogo, mantšu a go hlaloša
Tsepelela go magato a go ngwala
1-2 • Lemoga dithekniki tša polelo ya go diswantšho, dithalwa,
šušumetša le go jabetša/hlalefetša • Go beakanya
• Diripa tša puku – Leina la
• Araba dipotšišo puku, letlakala, diteng, dikgaolo, • Go ngwala Sengwalwakakanywa
tlhalošontšu, taetšantšu,
• Go boeletša
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

semametletšo, bj.bj
• Go hlokola
Magato a go bala
• Go phošolla le go hlagiša
• Pele ga go bala (Tsebagatša
setšweletšwa) Ngwala taodišo ka go latela magato a
go ngwala
• Ka nako ya go bala (diponagalo tša
setšweletšwa)
• Ka morago ga go bala (araba
dipotšišo, bapetša, fapantšha, lekola
karabo

SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 Dibopego le Melao ya Tšhomišo
Dibeke Go Theeletša le go Bolela Go Bala le go Bogela Go Ngwala le go Hlagiša
ya Polelo

Mekgwanakgwana ya go theeletša le Bala Polelo Ngwala Polelo Maemo a lentšu: : Mainagokwa,

go bolela: • Lemoga le go ahlaahla Tsepelela go magato a go ngwala maina a legoro la go -, dihlomesetšo,
Theeletša polelo ka Mopresidente/ diponagalokgolo nyenyefatšo Madiri, makgokedi/mabopi,
• Go beakanya mahlaodi, papetšo, tekanyetšo
motho yo a nago le khuetšo
• Sekaseka tšhomišo ya polelo • Go ngwala Sengwalwakakanywa
• Ahlaahla diponagalo tša Polelo ya go Maemo a lefoko:
• Lemoga le go ahlaahla tšhomišo ya
itokišetšwa • Go boeletša Dikafoko tša madiri, dithabe tša madiri,
polelo ya maikutlo goba ya go jabetša
• Go hlokola hlogofoko, dikafoko tša maina, maina,

SEPHOLEKE
• Lemoga le go hlaloša tšhomišo ya • Sekaseka matseno le mafetšo dithabe tša mahlaodi, dithabe tša
polelo • Go phošolla le go hlagiša
Magato a go bala: mahlathi, makopanyi, polelo ya maikutlo
• Lemoga le go ahlaahla diponagalo tše Ngwala Polelo: le ya go jabetša
di tšwelelago ka gare ga polelo • Pele ga go bala (Tsebagatša
setšweletšwa) • Hlaloša dinyakwa tša setšweletšwa go Tlhalošo ya lentšu: mahlalošagotee,
Polelo ya go itokišetšwa ngwala taodišokanegelo malatodi/maganetši, tlhalošothwii,
• Ka nako ya go bala (diponagalo tša tlhalošo ya seka
• Kgetha sererwa sa maleba setšweletšwa) • Lemoga sehlopha sa baamogedi ba
Maswaodikga:
• Rulaganya tshedimošo ka kgohlagano • Ka morago ga go bala (araba tshedimošo
Leswao la potšišo, leswao la tlabego,
• Lemoga tlotlontšu ya maleba le dipotšišo, bapetša, fapantšha, lekola • Akanya ka setaele, morero le Fegelwana, khutlo khutsofatšo.
dibopego tša polelo karaba sebopego
Mekgwanakgwana ya Go Bala • Šomiša mantšu a maleba
• Beakanya matseno le mafelelo ka
Go bala ka tlhahlo, Go bala ka • Kgodišo ya matseno, sehloa
• bokgwari
sehlopha, Go bala ka noši
3-4 • Itlwaetše • Mafetšo
Go bala le Go bogela ditšweletšwa tša
• Hlagiša go ngwalwa/tša go bonwa go di kwešiša
• Go sekima le go sekena
• Go bala ka tsenelelo
• Morero le sehlopha sa baamogedi ba
tshedimošo
• Mabokgoni a go kwešiša tlhalošo ya
lentšu le sephetho go ya le ka mo le
dirišitšwego ka gona temaneng
• Go lemoga polelo ya go goketša/
jabetša
• Khuetšo ya kgetho le tlogelo go
tlhalošo ya setšweletšwa
• Ka fao polelo le diswantšho di
bontšhago le go bopa meetlo le
maitshwaro
• Mohola wa tirišo ya mehuta ya fonte
le bogolo, diihlogo le mantšu a

83
tlhalošo ya diswantšho
SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
 Dibopego le Melao ya Tšhomišo
Dibeke Go Theeletša le go Bolela Go Bala le go Bogela Go Ngwala le go Hlagiša
ya Polelo

84
Mekgwanakgwana ya go theeletša le Setšweletšwa sa sengwalo go swana Ditšweletšwa tša tirišano Maemo a lentšu:
go bolela: le Padi/papadi/kanegelokopana
Mangwalo (segwera/semmušo Mahlathi a mokgwa, nako; mabopi,
Kahlaahlo ka sehlopha ka ga • Diponagalokgolo tša setšweletšwa sa mahlaodi: papetšo, tekatekano
setšweletšwa sa go bonwa, sa • Diponagalo tša setšweletšwa
sengwalo go swana le moanegwa,
go bonwa ebile se theeletšwa/sa Maemo a lefoko: Sebopego sa lefoko,
tshwantšho ya baanegwa, thulaganyo, • Tšhomišo ya polelo
mahlakorentši a mediya thabehlaodi le thabehlathi, le dikafoko
thulano, tikologo le nako, moanegi, kganetšo le tumelo.
• Retšistara le setaele
• Tsošološa tsebo ya pele kgwekgwe/morero.
• Matseno le mafetšo Tlhalošo ya mantšu: mahlalošagotee,
• Akanya morero wa setšweletšwa Magato a go bala: malatodi/maganetši, tlhalošothwii,
Ngwala lengwalo leo le theilwego tlhalošo ya seka
• Nyaka tlhalošo • Pele ga go bala (Tsebagatša
godimo ga setšweletšwa sa go
setšweletšwa) bonwa sa maikutlo Maswaodikga: khutlo, fegelwana
• Kwešiša setšweletšwa
• Ka nako ya go bala (diponagalo tša Tsepelela go Magato a go ngwala
• Ngwala dinoutse setšweletšwa)
• Go beakanya
• Kwešiša molaetša • Ka morago ga go bala (araba
Tekakwišišo ya go Theeletšwa (tša dipotšišo, bapetša, fapantšha, lekola • Go ngwala Sengwalwakakanywa
5-6
modumo fela) karabo • Go boeletša
• Rekhota dikgopolokgolo le Theto:
• Go hlokola
dikgopolotlaleletšo ka go ngwala • Diponagalokgolo tša theto
dinoutse, lenaneotekolo, dikakaret šo, • Go phošolla le Go hlagiša
go pharaforeisa le go anega gape • Sebopego sa ka gare sa sereto,
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

dikapolelo, tshwantšhokgopolo,
Hlamaleswa diširo: morumokwano, mošito
• Dumelelanang ka ga lehlakore/hlalošo • Sebopego sa ka ntle sa sereto,
yeo e bonwego methalotheto, ditematheto, kalo ya
• Bapala kekišo ya ditiragalo tša ka ditematheto
gare ga diširo tše pedi, bj.bj • Tlhalošo ya seka
• Moya wo o fokago
• Kgwekgwe le molaetša

SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 Dibopego le Melao ya Tšhomišo
Dibeke Go Theeletša le go Bolela Go Bala le go Bogela Go Ngwala le go Hlagiša
ya Polelo

GOBA
Nako: diiri tše: 4
Go bala/Go bogelela kwešišo
(mekgwanakgwana)
• Go sekima le go sekena
• Go bala go go tseneletšego

SEPHOLEKE
• Mabokgoni a go kwešiša tlhalošo ya
5-6 lentšu go ya le ka fao le dirišitšwego
ka gona le mafelelo
• Lemoga polelo ya go jabetša
• Khuetšo ya kgetho le tlogelo go
tlhalošo ya setšweletšwa
• Mabokgoni a go kwešiša tlhalošo ya
lentšu le sephetho go ya le ka mo le
dirišitšwego ka gona temaneng
• Ntlha le kgopolo

85
SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
 Dibopego le Melao ya Tšhomišo
Dibeke Go Theeletša le go Bolela Go Bala le go Bogela Go Ngwala le go Hlagiša
ya Polelo

86
Mekgwanakgwana ya go theeletša le Bala athikele ya kuranta goba Ditšweletšwa tša tirišano Pego/ Maemo a lentšu:
go bolela: athikele ya kgatišobaka athikele ya kgatišobaka
Maekiši/malahlelwa
Polelo ya go se itokišetšwe ka ga • Diponagalokgolo tša setšweletšwa sa • Diponagalo tša setšweletšwa
athikele ya kuranta goba athikele ya Maemo a lefoko: Lefokonolo, Mafoko a
sengwalo go swana le moanegwa, Lebjale le Lefetile, mahlaodi, mahlathi,
kgatišobaka • Tšhomišo ya polelo
tshwantšho ya baanegwa, thulaganyo,
thulano, tikologo le nako, moanegi, • Retšistara le setaele Go tšea lehlakore
• Rulaganya tshedimošo gore e
kwešišege kgwekgwe/morero Polelo yeo e beago batho goba ditokelo
• Matseno le mafetšo
Magato a go bala: tša batho kotsing .
• Lemoga tlotlontšu ya maleba le Ngwala pego/athikele ya kgatišobaka ye
dibopego tša polelo • Pele ga go bala (Tsebagatša e theilwego godimo ga setšweletšwa sa Tumelo ya gore selo goba motho o na le
go bonwa sa maikutlo diponagalo/dimelo tše itšeng kage batho
• Araba dipotšišo setšweletšwa)
ba re bjalo, e sego ka lebaka la gore o
• Ka nako ya go bala (diponagalo tša Tsepelela go Magato a go ngwala na le seo o se tsebago ka ga sona/yena
• Beakanya matseno le mafetšo ka
bokgwari setšweletšwa) • Go beakanya Tlhalošo ya mantšu: Diema, dikamano,
• Ka morago ga go bala (araba hlalošo ya lentšu ka lentšu; polelo ya
Dikahlaahlo tša foramo/dikahlaahlo • Go ngwala Sengwalwakakanywa seka le ye pepeneneng
7-8 tša sehlopha ka ga athikele ya kuranta dipotšišo, bapetša, fapantšha, lekola
goba athikele ya kgatišobaka karabo • Go boeletša Maswaodikga: Khutlo. Fegelwana,
• Go hlokola leswao la potšišo, ditsebjana, leswao la
• Diponagalo tša setšweletšwa Theto:
tlabego, lenalana
• Melao le sebopego sa setšweletšwa • Diponagalokgolo tša theto • Go phošolla le Go hlagiša

• Tšweletšo ya lentšu • Sebopego sa ka gare sa sereto,

SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

dikapolelo, tshwantšhokgopolo,
• Retšistara le setaele morumokwano, mošito
• Sebopego sa ka ntle sa sereto,
methalotheto, ditematheto, kalo ya
ditematheto
• Tlhalošo ya seka
• Moya wo o fokago
• Kgwekgwe le molaetša

SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 Dibopego le Melao ya Tšhomišo
Dibeke Go Theeletša le go Bolela Go Bala le go Bogela Go Ngwala le go Hlagiša
ya Polelo

Mekgwanakgwana ya go theeletša le Bala pego ye e nago le dinyakišišo Ditšweletšwa tša tirišano, mohl.pego Maemo lentšu:
go bolela ye e nago le dinyakišišo
• Diponagalokgolo tša pego Madiri, mathuši
Bomolomo: Potšišotherišano/pego/ • Maikemišetšo, sehlopha sa
go tlatša maphephe a dipotšišo/ • Sebopego Maemo a lefoko: tumelo. Sebopego sa
baamogedi ba tshedimošo le lefoko, lebjale le lefitilego.
kahlaahlo ka sehlopha • Tšhomišo ya polelo sebopego
Polelo yeo e beago batho goba ditokelo
• Nyakišiša sererwa, Magato a go bala: • Melao ya ditemana tša batho kotsing .

SEPHOLEKE
• Rulaganya tshedimošo gore e • Pele ga go bala (Tsebagatša • Makopanyi a go tliša kwano Tumelo ya gore selo goba motho o na le
kwešišege. setšweletšwa) diponagalo/dimelo tše itšeng kage batho
• Šomiša mehuta ya go fapana ya
• Lemoga le go kgetha tlotlontšu ya ba re bjalo, e sego ka lebaka la gore o
• Ka nako ya go bala (diponagalo tša mafoko, botelele le tlhamego. na le seo o se tsebago ka ga sona/yena
maleba, polelo le melao setšweletšwa)
• Setaele sa semmušo Tlhalošo ya lentšu: mahlalošagotee,
• Beakanya matseno le mafelelo ka • Ka morago ga go bala (araba Tsepelela go Magato a go ngwala malatodi; dikamano; polelo ya seka le
bokgwari dipotšišo, bapetša, fapantšha, lekola ye pepeneneng.
9-10 Theeletša tekakwešišo karabo • Go beakanya
Maswaodikga
• Rekhota dikgopolokgolo le tšeo di di Theto: • Go ngwala Sengwalwakakanywa
thekgago. • Diponagalokgolo tša theto • Go boeletša
• Go abelana dikgopolo le maitemogelo • Sebopego sa ka gare sa sereto, • Go hlokola
le go bontšha kwešišo ya morero. dikapolelo, tshwantšhokgopolo,
• Go phošolla le Go hlagiša
• Lemoga dithekniki tša tšhušumetšo le morumokwano, mošito
go jabetša. Ngwala Pego ye e nago le dinyakišišo
• Sebopego sa ka ntle sa sereto,
• Araba di potšišo. methalotheto, ditematheto,
• Mongwalelo
• Tlhalošo ya seka
• Moya wo o fokago
• Kgwekgwe le molaetša

KELO YA KOTARA YA 1

Mošomo wa 1: Bomolomo Mošomo wa 2: Go ngwala Mošomo wa 3: Molekwana wa 1

Dikahlaahlo ka sehlopha/Polelo ya go se itokišetšwe/ Kanegelo/Taodišokgadimo/Athikele ya Thutapolelo le Tekakwešetšo

dikahlaahlo tša foramo/Sehlopha/potšišotherišano kuranta/Athikele ya kgtišobaka

87
SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
 MPHATO WA 8 KOTARA YA 2
DITENG

88
Dibopego le Melao ya Tšhomišo
Dibeke Go theeletša le go bolela Go bala le go bogela Go ngwala le go hlagiša
ya Polelo

Mekgwanakgwana ya go theeletša le Bala Setšweletšwa sa tshedimošo sa Setšweletša sa tirišano, mohl. Maemo a lentšu:
go bolela go ba le dibogelwa, mohl. Mebepe, ditšhupetšo/ditaelo
Mahlaodi, mainagohle, mainaina le
maswao a naga (Mohlala: letlapa
• Go theeletša kwešišo Theeletša • Sebopego se nepagetšego makopanyi
legolo la nkgokolo, kereke, kgwebo
ditaelo/ditšhupetšo
ya ditena), sekala • Rulaganya diteng Lehlaodi la papetšo kgato ya pele (ye
• Tšea dinoutse teletšana), Lehlaodi la papetšo kgato ya
• Sebopego • Dintha tše dibohlokwa le tšeo di di
bobedi (ye teleletelele).
• Araba dipotšišo thekgago
• Tšhomišo ya polelo
Maemo a mafoko:
Mehuta ya go fapafapana ya • Melawana ya ditemana
• Diponagalo
poledišano ya bomolomo, mohl. Mafoko a sererwa, mabaka, thabekutu
• Tšwetšopele ye e hlaloganyegago ya
Hlagišo ya ditaba tša go se itokišetšwe/ Dikgato tša go bala le dithabe, modirišopego, mafokonolo le
ditemana go kgonthišiša tlemagano.
polelo. mafokontši.
• Pele ga go bala (tsebagatša
• Makopanyi go tliša kgokagano
Go fa ditšhupetšo: setšweletšwa) Hlalošo ya mantšu
• Melawana ya polelo.
• Diponagalo tša setšweletšwa • Ka nako ya go bala (diponagalo tša Mahlalosetšagotee, malatodi,
setšweletšwa) Tsepelela go magato a go ngwala maamanyi, hlalošo go ya ka kamano
• Polelo le melawana
• Ka morago ga go bala (araba • Beakanya Maswaodikga le mopeleto:
• Polelo ya mmele
di potšišo, bapetša, fapantšha,
• Go ngwala sengwalwakakanywa Patrone ya mopeleto, khutlo le
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

lekanyetša)
fegelwana
1-2 • Go boeletša
Theto
• Go hlokola
• Diponagalo tša motheo tša sereto
Diteng tša sereto, dikapolelo, • Go phošolla le go hlagiša
tshwantšhokgopolo, morumokwano le
Ngwala setšweletšwa sa ditaelo
mošito
• Sebopego sa sereto, methaladi,
mantšu le ditematheto
• Mongwalelo Hlalošo ya dika le
mebolelwana
• Maikutlo

SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

• Morero le molaetša
• Go bala/go bogela ka tsinkelo
• Hwetša hlalošo ya mantšu ao a sa
tlwaelegago
• Dira kakaretšo (šomiša mmepe wa
hlaloganyo)
 Dibopego le Melao ya Tšhomišo
Dibeke Go theeletša le go bolela Go bala le go bogela Go ngwala le go hlagiša
ya Polelo

Mekgwanakgwana ya go theeletša le Setšweletšwa sa sengwalo bjalo ka Ngwala poledišano Maemo a lentšu

go bolela rekhoto ya thelabišene/radio/foramo
Melawana ya ditemana Madiri
ya papadikekišo
Dikahlaahlo tša foramo/phanele
• Sebopego Maemo a mafoko
• Diponagalo tše bohlokwa tša
• Laetša ditema
setšweletšwa • Mafoko a matseno Lebaka la lebjale, lebaka la lefetile, kago
• Diboledi di bolela ka go šielana ya lefoko, kganetšo, mabotšiši, polelo ya
• Tšhomišo ya polelo • Dikgopolo kgolo le tšeo di di thekgago
maikutlo le go jabetša
• Hlaloša dintlhatebelelo le go fihlelela

SEPHOLEKE
• Sebopego • Tatelano le kwešišego
kwano Hlalošo ya mantšu: hlalošo ya lentšu
• Batšeakarolo • Kgetho ya mantšu, maswaodikga le ka lentšu, mahlalosetšagotee, malatodi,
• Šomiša polelo, setaele le retšistara ye
melawana ya polelo dingwalwaswana
maleba Tshepetšo ya go bala
Tsepelela go magato a go ngwala maswaodikga le mopeleto:
Ngangišano • Pele ga go bala (tsebagatša
setšweletšwa) • Beakanya melawana ya mopeleto
• Laetša mediro
• Ge go balwa • Go ngwala sengwalwakakanywa
• Ithute setšweletšwa sa melawana
• Morago ga go bala (araba dipotšišo, • Go boeletša
• Baboledi ba šielena.
bapetša, fapantšha, lekola karabo • Go hlokola
• Hlaloša tebelelo le go fihlelela kwano.
• Theto • Go phošolla le go hlagiša
• Šomiša polelo, setaele le retšistara
• Diponagalo tša motheo tša sereto Ngwala poledišano
tšeo di amogelegago
• Diteng tša sereto, dikapolelo,
• Itlwaetše
3-4 tshwantšhokgopolo, morumokwano le
mošito.
• Sebopego sa sereto, methaladi,
mantšu le ditematheto
• Mongwalelo
• Maikutlo
• Morero le molaetša
Go bala/go bogela kwešišo (šomiša
Setšweletšwa sa go ngwalwa le sa go
bogelwa bjalo ka khathune)
• Sekima
• Sekena
• Go bala ka tsinkelo
• Go tšea diphetho (baanegwa,
tikologo, molaetša

89
• Hwetša hlalošo ya mantšu ao a sa
tlwaelegago
SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

• Polelo yeo e khudugago maikutlo

 Dibopego le Melao ya Tšhomišo
Dibeke Go theeletša le go bolela Go bala le go bogela Go ngwala le go hlagiša
ya Polelo

90
Mekgwana ya go theeletša le go Setšweletšwa sa sengwalo bjalo ka Setšweletša sa tirišano, mohl. Maemo a lentšu:
bolela terama/papadi Ditšhupetšo/ditaelo
Mahlathi a felo le mokgwa, mahlathi
• Go theeletša tekakwešišo • Diponagalo tše bohlokwa tša • Sebopego se nepagetšego le tirišontši
dingwalo bjalo ka moanegwa, tiragalo, diponagalo
• Tshepetšo ya go theeletša. Maemo a mafoko
thulaganyo, thulano, bokamorago,
• Rulaganya diteng
• Fetolo ka go ngwala tikologo, morero Tatelano ye nepagetšego ya mantšu,
• Dintha tše dibohlokwa le tšeo di di mabotšiši, pebofatšo, sebopego sa
Potšišotherišano Magato a go bala
thekgago mafoko, medirišo, tiro le tirwa.
• Ruta diponagalo le melawana • Pele ga go bala (tsebagatša
• Melawana ya ditemana Hlalošo ya mantšu
setšweletšwa)
• Dira dipeakanyo le dinyakišišo
• Tšwetšopele ye e hlaloganyegago ya polelotharedi; hlalošo ya polelo ya dika;
• Ge go balwa
• Kgetha setale, retšistara le tlotlontšu ditemana go kgonthišiša tlemagano. hlalošo ya lentšu ka lentšu kamano;
• Morago ga go bala (araba dipotšišo, papadišantšu
• Bolela ka go šielana • Makopanyi go tliša kgokagano
bapetša, fapantšha, lekola karabo
Maswaodikga le mopeleto:
• Mekgwana ya kgapeletšo • Melawana ya polelo.
Theto khutsofatso, maswao a di tsebjana,
Tsepelela go Magato a go ngwala leswao la tlabego, khutlo le fegelwana.
• Diponagalo tša motheo tša sereto
• Beakanya
• Diteng tša sereto, dikapolelo,
tshwantšhokgopolo, morumokwano le • Go ngwala sengwalwakakanywa
5-6 mošito.
• Go boeletša
• Sebopego sa sereto, methaladi,
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

• Go hlokola
mantšu le ditematheto
• Go phošolla le go hlagiša
• Mongwalelo
• Maikutlo
• Morero le molaetša
Go bala tekakwešišo: ditherišano
• Go sekima le go sekena
• Go bala ka tsinkelo
• Go akanya
• Hwetša hlalošo ya mantšu ao a sa

SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

tlwaelegago
• Dintlha le dikgopolo
• Kgopolo ya mongwadi
• Hlalošo yeo e ukangwago
 Dibopego le Melao ya Tšhomišo
Dibeke Go theeletša le go bolela Go bala le go bogela Go ngwala le go hlagiša
ya Polelo

Mekgwana ya go theeletša le go Setšweletšwa sa sengwalo bjalo ka Ngwala tshekatsheko ya kanegelo/ Maemo a lentšu
bolela padi ya baswa/kanegelokopana padi
Dihlogo le meselana
Go theeleletša kwešišo • Diponagalo tše bohlokwa tša • Hlamego ya setšweletšwa
Maemo a mafoko
(Setšweletšwa sa dikanegelo tša dingwalo bjalo ka moanegwa, tiragalo,
• Diponagalo le melawana
nnete, athekele ya kuranta) thulaganyo, thulano, bokamorago, Hlamego ya mafoko, mehuta ya mafoko,
tikologo, moanegi, morero • Tšweletšo ya lentšu mabaka, setatamente, pebofatšo,
• Go theeletša tekakwešišo
diema.

SEPHOLEKE
Magato a go bala • Retšistara
• Tšea dinoutse
Maemo a lentšu:
• Pele ga go bala (tsebagatša • Batheeletša
• Araba dipotšišo
setšweletšwa) Mahlalosetšagotee, malatodi,
• Segalo
Poledišano ya sehlopha: dingwalwatshwano; paronimi
• Ge go balwa
Tsepelela go magato a go ngwala
• Laetša ditema Maswaodikga le mopeleto:
• Morago ga go bala (araba dipotšišo,
• Beakanya
• Hlaloša dinthlatebelelo le go fihlelela bapetša, fapantšha, lekola karabo dikhutsofatšo
kwano • Go ngwala sengwalwakakanywa
Theto
• Šomiša polelo, setaele le retšistara • Go boeletša
• Diponagalo tša motheo tša sereto
tše maleba
• Go hlokola
• Diteng tša sereto, dikapolelo,
tshwantšhokgopolo, morumokwano le • Go phošolla le go hlagiša
7-8
mošito.
• Sebopego sa sereto, methaladi,
mantšu le ditematheto
• Mongwalelo
• Maikutlo
• Morero le molaetša
Mekgwana ya go balela go kwešiša
• Maikemištšo le sehlopa seo se
nepišitšwego
• Dira diphetho
• Efa maikutlo a mong
• Hwetša phapano magareng ga dintlha
le dikgopolo
• Hlalošothwi le hlalošo yeo e
ukangwago

91
SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
 Dibopego le Melao ya Tšhomišo
Dibeke Go theeletša le go bolela Go bala le go bogela Go ngwala le go hlagiša
ya Polelo

92
Kelo ya Kotara ya 2

Mošomo wa 1: Bomolomo Mošomo wa 2: Gongwala: Mošomo wa 3: Ditlhahlobo tša gare ga

9-10
ngwaga

Go theeletša tekakwešišo/ditšhupetšo/foramo/ Ditherišano/setšweletšwa sa ditaelo/tshekatsheko ya Lephephe la 1: Bomolomo

kanegelo.
dikahlaahlo tša phanele/dingangišano Lephephe la 2: Tekakwešišo
Lephephe la 3: Go gnwala
Tšhomišo ya polelo le dingwalwa
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 MPHATO WA 8 KOTARA YA 3
DITENG

Dibopego le Melao ya Tšhomišo

Dibeke Go theeletša le go bolela Go bala le bogela Go ngwala le go hlagiša
ya Polelo

Mekgwanakgwana ya Go theeletša le Ditšweletšwa tša dingwalwa bjale ka Setšweletšwa se se telele sa tirišano, Maemo a lentšu:
Go bolela terama/papadi mohlala: poledišano/tshekatsheko Mahlaodi: Lehlaodi la papetšo kgato ya
Go theeleletša kwešišo (šomiša • Diponagalo tše bohlokwa tša Melawana ya ditemana pele (ye teletšana), Lehlaodi la papetšo
poledišano ye e rekhotilwego) ditšweletšwa tša dingwalwa bjalo • Sebopego se se nepagetšego kgato ya bobedi (ye teleletelele);

SEPHOLEKE
ka moanegwa, tiragalo, poledišano, Mainagohle le mainaina
• Theeletša poledišano • Maikemešetšo le sehlopa se se
thulaganyo, thulano, bokamorago,
• Tšea dinoutse nepišitšwego Maemo a mafoko:
tikologo, mmoledi, morero
-- Polelo le maatla • Tatelano ye e kwagalago ya mafoko Lebaka la lebjale, mabotšiši,
Magato a go bala:
setatamente, maswao a polelo;
-- Moya wo o fokago Mekgwanankgwana ya pele ga go bala • Šomiša makopanyi go netefatša
tlemagano Hlalošo ya lentšu ka lentšu le
-- Segalo • Diponagalo tša setšweletšwa- ka polelotharedi, lebaka le lefetile.
-- Matseno le bofelo dithaetlele, dihlogo, tšhupane • Šomiša mehuta ya mafoko a go
(khepšene) dithalo fapana, botelele le hlamego Hlalošo ya mantšu:
• Araba dipotšišo Malatodi, mahlalošetšagotee diparonimi,
• Dikarolo tša puku- Tsepelela go Magato a go ngwala
Kahlaahlo/poledišano ya sehlopa kamano; hlalošo ya lentšu ka lentšu
Thaetlele ya letlakala, nkatlapana • Beakanya
• Bontšha ditema ya diteng, dikgaolo, hlalošontšu, Maswaodikga le mopeleto: dipaterone
• Go ngwala sengwalwakakanywa
• Baboledi ba šielana sekgorametšo, futnoutse tša mopeleto: khutlo, fegelwana,
• Go boeletša maswao a ditsebjana.
• Hlaloša ditebelelo le go fihlelela Theto
tumelelano • Go hlokola
• Diponagalo tše bohlokwa tša sereto
1-2 • Šomiša polelo, setaele le retšistara Sebopego sa ka gare sa sereto, • Go phošolla le go hlagiša
tše maleba. dikapolelo/tšhwantšhokgopolo,
morumokwano, mošito
• Hlagiša
• Sebopego sa ka ntle sa sereto,
methalo, mantšu, ditematheto, mohuta
• Mongwalelo
• Tlhalošo ya seka
• Moya wo o fokago
• Morero le molaetša.
Mekgwanakhwana ya go balela
kwešišo
• Maikemišetšo le sehlopa seo se
lebantšwego
• Fa dokgopolo tša mong
• Fapantšha magareng ga dintlha le

93
dikgopolo
• Hlalošothwii le hlalošo ya polelo ya go
rarela.
SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
 Dibopego le Melao ya Tšhomišo
Dibeke Go theeletša le go bolela Go bala le bogela Go ngwala le go hlagiša
ya Polelo

94
Mekgwanakgwana ya Go theeletša le Bala athekele ya kuranta/mekasine ka Setšweletšwa sa tirišano: lengwalo le Mošomo maemong a lentšu Mahlathi
Go bolela ga ditiragalo tša bjale/leago le yago go midiya a mokgwa, felo; matlema
Go theeleletša kwešišo: • Sebopego Melawana ya temana Maemo a mafoko
• Theeletša lengwalo la go ya go midia • Dipanagalo tša setšweletšwa • Sebopego se nepagetšego Mafokonolo, mafokontši, kago ya lefoko,
• Tšea dinoutse • Tšhomišo ya polelo • Maikemišetšo tšhumišo ya polelo ya go huduga
maikutlo le go huetša, ntlha le kgopolo;
-- Tšhomišo ya polelo • Segalo • Ntlhakgolo le tšeo di e thekgago le go tšea lehlakore le go lebelela dilo le
-- Retšistara • Tatelano sehlopha seo se lebantšhitšwego hlakoreng le tee
-- Melawana Magato a go bala • Tatelano ya mafoko yeo e kwagalago Hlalošo ya mantšu
• Abelana dinoutse • Pele ga go bala (tsebagatša • Tšomišo ya makopanyi go kgonthišiša mahlalošetšagotee
setšweletšwa) tlemagano
Kahlaahlo ya sehlopha dingwalwaswana
• Ge go balwa • Šomiša mehuta ya mafoko ya go
• Amanya le maitemogelo a bophelo bja fapana, botelele le hlamego diparonimi
mong • Morago ga go bala (araba dipotšišo, Maswaodikga le mopeleto: patrone ya
bapetša, fapantšha, lekola karabo Tsepeleela go magato a go ngwala
• Šomiša tshedimošo go tšwa go mopeleto; fegelwana; khutlo
setšweletšwa go araba dipotšišo Theto • Go beakanya

• Ahlaahla mehola ya tša leago, setho • Diponagalo tše bohlokwa tša sereto • Go ngwala sengwalwakakanywa
le setšo gare ga setšweletšwa Sebopego sa ka gare sa sereto, • Go boeletša
• Tsea karolo go kahlaahlo ya sehlopha dikapolelo/tšhwantšhokgopolo, • Go hlokola
3-4 morumokwano, mošito
-- Šielanang • Go phošolla le
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

• Sebopego sa ka ntle sa sereto,

-- Bolela ka sererwa fela. methalo, mantšu, ditematheto, • Go hlagiša
-- Botšiša dipotšišo mohuta Ngwalela midia lengwalo
• Mongwalelo
• Tlhalošo ya seka
• Moya wo o fokago
• Morero le molaetša.
Goba
• Diragatša papadi
• Šomiša bonnyane bja

SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

• Kwešišo ye tee go tšwa go
pukukgakollo
• Setšweletšwa se tee sa sengwalo
• Hlaloša thulaganyo moanegwa, boeki
hulano, karabo ye teramatic
• Taetšo ya morero, moya wo o fokago
le segalo
 Dibopego le Melao ya Tšhomišo
Dibeke Go theeletša le go bolela Go bala le bogela Go ngwala le go hlagiša
ya Polelo

Mekgwanakgwana ya go theeletša le Setšweletšwa sa sengwalo bjalo ka Setšweletšwa sa tirišano: lengwalo la Mošomo maemong a lentšu: Mahlathi;
Go bolela padi ya baswa, kanegelokopana/ semmušo/segwera mahlaodi; khutsofatšo, medu, dihlogo le
Polelo ya go se itokišetšwe terama Melawana ya temana meselana
• Mabokgoni a go bolela setšhabeng • Diponagalo tše bohlokwa tša • Sebopego se nepagetšego Maemo a mafoko
sengwalo: bjalo ka moanegwa,
• Go beakanya, nyakišiša, rulaganya • Maikemišetšo Mafokonolo, mafokontši,
tiragatšo, poledišano, thulaganyo,
lephethitšweledi, llebaka letlagotšweledi
• Hlagišo: segalo, tšweletšo ya lentšu, thulano, bokamorago, tikologo, • Ntlhakgolo le tšeo di e thekgago
kago ya lefoko,

SEPHOLEKE
pitšo ya mantšu, kopantšho ya moanegi, morero. • Tatelano ya mafoko yeo e kwagalago
mahlo, tšhomišo ya ditho tša mmele, Magato a go bala Polelo yeo e beago batho goba ditokelo
• Tšomišo ya makopanyi go kgonthišiša tša batho kotsing .
mekgwana ya go kgahliša • Pele ga go bala (tsebagatša tlemagano
• Tšhomišo ya polelo: tlotlontšu setšweletšwa) Tumelo ya gore selo goba motho o na le
• Šomiša mehuta ya mafoko ya go diponagalo/dimelo tše itšeng kage batho
• Setaele le retšistara • Ge go balwa fapana, botelele le hlamego ba re bjalo, e sego ka lebaka la gore o
Polelo ya go itokišetšwa • Morago ga go bala (araba dipotšišo, Tsepeleela go magato a go ngwala na le seo o se tsebago ka ga sona/yena
• Itloaetše mabokgoni ao a lego ka bapetša, fapantšha, lekola karabo Maswaodikga le mopeleto: melawana
• Go beakanya
godimo, Theto ya mopeleto
• Go ngwala sengwalwakakanywa
• Swayaswaya go polelo ya yo mongwe • Diponagalo tše bohlokwa tša sereto
Sebopego sa ka gare sa sereto, • Go boeletša
le yo mongwe.
dikapolelo/tšhwantšhokgopolo, • Go hlokola
• Theeletša polelo ya go dira ke yo morumokwano, mošito
mogolo wa leloko la setshabeng. • Go phošolla le
• Sebopego sa ka ntle sa sereto,
• Swayaswaya polelo • Go hlagiša
5-6 methalotheto, mantšu, ditematheto,
mohuta Ngwala lengwalo
• Mongwalelo
• Tlhalošo ya seka
• Moya wo o fokago
• Morero le molaetša.
Go bala/go bogelela kwešišo (šomiša
ditšweletšwa tša go ngwalwa/goba
tša go bogelwa bjalo ka dikhathune/
moseto)
• Go sekima
• Go sekena
• Go bala go go tseneletšego
• Go dira dithumogo ya le ka dintlha
tše di filwego (baanegwa, tikologo,
molaetša)
• Go tšea sepheto ka ga tlhalošo ya
mantšu ao a sego a tlwaelega ka

95
go šomiša mabokgoni a go kwešiša
lentšu go ya le ka diripa tša lona
SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

• Polelo ya go ama maikutlo

 Dibopego le Melao ya Tšhomišo
Dibeke Go theeletša le go bolela Go bala le bogela Go ngwala le go hlagiša
ya Polelo

96
Mekgwanakgwana Setšweletšwa sa sengwalo bjalo ka Ngwala setšweletšwa sa sengwalo: Maemo a lentšu Mainagohle le
kanegelokopana, padi mainaina. Mašala le mafokwana a
ya go theeletša le go bolela kanegelokopana
madiri.
• Dintlha tše bohlokwa tša sengwalwa:
Theeletša go hwetša tshedimošo • Sebopego se se nepagetšego
bjalo ka moanegwa, tiragatšo, Maemo a mafoko: mabaka, mafoko,
• Theeletša setšweletšwa sa poledišano, thulaganyo, thulano, • Maikemišetšo diema, mafokwana a dikapolelo,
tshedimošo moanegi, tikologo, morero. thabehlaodi le thabehlathi.
• Dintlhakgolo le tšeo di di thekgago
• Theeletša hlagišo, tšhomišo ya polelo, Magato a go bala: Hlalošo ya lentšu: mahlalosetšagotee;
• Tatelano ya mafoko ye e kwagalago
kelelo, tšweletšo ya lentšu. malatodi; dingwalwaswana
• Pele ga go bala
• Tšomišo ya makopanyi go kgonthišiša
• Theeletša thulaganyo ya kanegelo. Maswaodikga le mopeleto: patrone ya
• (Tsebagatša setšweletšwa) tlemagano
mopeleto; mašakana; maswaodikga a
• Ahlaahla le mošomišane wa gago.
• Ka nako ya go bala (diponagalo tša • Šomiša mehuta ya mafoko ya go khutsofatšo le khunyelo.
Go bolela kanegelo setšweletšwa) fapana, botelele le hlamego
• Kgetha kanegelo • Ka morago ga go bala (araba Tsepelela go magato a go ngwala
dipotšišo, bapetša, fapanya, lekola
• Dira peakanyo le go nyakišiša • Go beakanya
karabo)
• Kgetha setaele, retšistara le tlotlontšu. • Go ngwala sengwalwakakanywa
Theto
• Go boeletša
• Hlagiša kanegelo. • Diponagalo tše bohlokwa tša sereto
Sebopego sa ka gare sa sereto, • Go hlokola
7-8 dikapolelo/tšhwantšhokgopolo,
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

morumokwano, mošito • Go phošolla le

• Sebopego sa ka ntle sa sereto, • Go hlagiša

methalo, mantšu, ditematheto, Hlama kanegelo ya mong ka go latela
mohuta tshepetšo yeo e hlalošitšwego
• Mongwalelo Kanegelo ye kaone e tla phatlalatšwa/
• Tlhalošo ya seka balwa ka phapošing

• Moya wo o fokago
• Morero le molaetša.
Go bala tekakwešišo (setšweletšwa
go tšwa go dingwalwa tšeo di

SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

beetšwego)
• Go sekima
• Go sekena, pogelo
• Go bala go go tseneletšego
• Go dira dithumo go ya le ka dintlha
tše di filwego
 Dibopego le Melao ya Tšhomišo
Dibeke Go theeletša le go bolela Go bala le bogela Go ngwala le go hlagiša
ya Polelo

• Tlhalošo ya mantšu
• Ntlha tebelelo ya mongwadi
• Ntlha le kgopolo
7-8 • Go tšea sephetho ka ga tlhalošo ya
mantšu ao a sego a tlwaelega ka
go šomiša mabokgoni a go kwešiša

SEPHOLEKE
lentšu go ya le ka diripa tša lona
lentšu.

97
SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
 Dibopego le Melao ya Tšhomišo
Dibeke Go theeletša le go bolela Go bala le bogela Go ngwala le go hlagiša
ya Polelo

98
Mekgwanakgwana ya go theeletša le Bala setšweletšwa sa sengwalo bjalo Ngwala taodišo: taodišongangišano/ Maemo a lentšu Mainagohle le
go bolela ka kanegelokopana/padi hlaloši mainakgopolo, matlema
Go theeletša setšweletšwa sa • Diponagalo tše bohlokwa tša • Kgetho ya mantšu Maemo a mafoko
go balelwa godimo go tšwa go sengwalo: bjalo ka bokamorago,
• Lentšu le setaele tša mong ka sebele. Temana ya matseno; temana ya hlalošo;
kanegelokopana nako, tikologo, moanegi.
temana ya go ruma; hlamego ya lefoko;
• Hlalošo ye e kwagalago
• Rekhota setšweletšwa se se Magato a go bala: mehuta ya mafoko.
bapetšwego • Segalo
• Pele ga go bala (Tsebagatša Hlalošo ya mantšu:
• Mabokgoni a go bala a maleba a setšweletšwa) • Ntlhakgolo le tšeo di e thekgago
Mahlalošetšagotee, malatodi,
laetšwa barutwana
• Ka nako ya go bala (diponagalo tša • Mebepe ya monagano go rulaganya dingwalwaswana
• Šomiša maswaodikga setšweletšweng setšweletšwa) dikgopolo
Maswaodikga le mopeleto: patrone ya
sa go balwa.
• Ka morago ga go bala (araba • Go hlagiša taodišo go kelo. mopeleto; mašakana; maswaodikga a
• Go bula le go tswalela dipotšišo, bapetša, fapantšha, lekola go fapafapana
Tsepelela go magato a go ngwala
karabo)
9-10 Go balela godimo ga go itokišetšwa
• Go beakanya
Theto
• Kgetha setšweletšwa sa go balelwa
• Go ngwala sengwalwakakanywa
godimo • Diponagalo tše bohlokwa tša sereto
Sebopego sa ka gare sa sereto, • Go boeletša
• Šomiša mabokgoni a go bala a
dikapolelo/tšhwantšhokgopolo,
maleba bjalo ka segalo, hlabošo, • Go hlokola
morumokwano, mošito
tšweletšo ya lentšu, kelelo, pitšo ya
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

mantšu • Sebopego sa ka ntle sa sereto, • Go phošolla le

methalo, mantšu, ditematheto, • Go hlagiša
• Itloaetše
mohuta
• Bala Setšweletšwa Ngwala taodišo ka go latela magato a
• Mongwalelo go ngwala.
• Tlhalošo ya seka
• Moya wo o fokago
• Morero le molaetša.

SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 Dibopego le Melao ya Tšhomišo
Dibeke Go theeletša le go bolela Go bala le bogela Go ngwala le go hlagiša
ya Polelo

Go bala/go bogelela kwešišo (šomiša

ditšweletšwa tša go ngwalwa/goba
tša go bogelwa bjalo ka dikhathune/
moseto)
• Go sekima
• Go sekena

SEPHOLEKE
9-10 • Go bala go go tseneletšego
• Go dira dithumo go ya le ka dintlha
tše di filwego (baanegwa, tikologo,
molaetša)
• Go tšea sepheto ka ga tlhalošo ya
mantšu ao a sego a tlwaelega
• Polelo ya go ama maikutlo

Kelo ya kotara ya 3

Mošomo wa 1: Bomolomo Mošomo wa 2: Go ngwala Mošomo wa 3: Molekwana

Poledišano/Go bala ga go itokišetšwa/ga go se Taodišohlaloši/taodišongangišano Tekakwešišo le tšhomišo ya polelo

itokišetše/Go bolela kanegelo/Go bolela ga go
Lengwalo leo e sego la semmušo/poledišano
itokišetšwa

99
SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
 KREITI 8 KOTARA YA 4
DITENG

100
Dibopego le Melao ya Tšhomišo
Dibeke Go Theeletša le Go Bolela Go Bala le Go Bogela Go Ngwala le Go Hlagiša
ya Polelo

Mekgwanakgwana ya go theeletša le Bala athikele ya kuranta Ditšweletšwa tša tirišano tše ditelele Maemo a lentšu
go Bolela Sebopego mohl. Athekele ya kuranta/athekele Botee le bontši
Go theeletša kwešišo (Bjalo ka go ya makasine
• Tšhomišo ya polelo Bong le nyenyefatšo
theeletša setšweletšwa sa go ngwalwa, • Dibopego tša ditšweletšwa • Sebopego se se nepagetšego
go theeletšwa lego bogelwa) Maemo a mafoko
• Tatelano • Maikemišetšo
• Laetša dikgopolokgolo le tšeo di e Polelothwii le polelotharedi; Mabotšiši;
Magato a go bala: • Dikgopolokgolo le dikgopolo tša go e Dintlha le boikgopolelo; sebopego sa
thekgago dikgopolo tlaleletšo thekga
• Pele ga go bala (tsebagatša se lefoko; mehuta ya mafoko; mantšu a go
• Ngwala dinoutse • Tatelelano ya mafoko a go se hlake;
tšweletšwa)
• Abelana dikgopolo le maitemogelo go • Ka nako ya go bala (dibopego tša hlaloganyega Tlhalošo ya mantšu
laetša kwešišo ya mareo. ditšweletšwa) • Go šomiša makopanyi go netefatša Mahlalosaetšagotee;
• Laetša dithekniki tša go hlohleletša/ • Ka morago ga go bala (araba kwano
jabetša/hlalefetša mo go kgonegago. Malatodi; pebofatšo;
dipotšišo, bapetša, fapantšha, lekola • Šomiša mehuta ya go fapafapana ya
• Araba dipotšišo karabo mafoko, botelele le sebopego Dingwalwaswana, tlhalošo ya lentšu ka
Theto lentšu le tlhalošo ya go iphihla:
Poledišano: Tsepelela go Magato a go ngwala
• Dintlhakgolo tša sebopego sa sereto Maswaodikga le mopeleto:
Kahlaahlo yeo e theilwego godimo ga • Beakanya ditsebjana;
athekele ya kuranta/makasine • Sebopego sa ka gare sa sereto, • Go ngwala sengwalwakakanywa
dikapolelo, tshwantšhokgopolo, Dipatrone tša mopeleto
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

• Laetša tema tšeo di kgathwago morumokwano le mošito • Go boeletša

1-2
• Diboledi di šielana ka go bolela • Sebopego sa ka ntle sa sereto, • Go hlokola
• Hlaloša ntlhatebelelo gomme le methalotheto, mantšu le ditematheto. • Go phošolla le go hlagiša
fihlelele kwano • Mongwalelo Ngwala athikele ya kuranta/
• Diriša polelo ya maleba, setaele le • Melaetša ye e iphihlilego
Makasine
retšistara • Maikutlo
• Morero le molaetša
Go balela tshedimošo (setšweletšwa
sa go ngwalwa/sa go bogelwa le tša
mahlakorentši tša mediya)
• Go bala ka tsinkelo

SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

• Go tšea sephetho
• Go akanya
• Pogelo
• Tlhalošo tša mantšu
• Dintlha le maikutlo
• Go bala ka tsinkelo
Ngwala kakaretšo
 Dibopego le Melao ya Tšhomišo
Dibeke Go Theeletša le Go Bolela Go Bala le Go Bogela Go Ngwala le Go Hlagiša
ya Polelo

Mekgwanakgwana ya Go Theeletša le Dingwalo tše bjalo ka/padi/ Ngwala setšweletšwa sa tirišano: Maemo a lentšu
Go Bolela kanegelokopana/ pukutšatši
Mašala: lešalašala le lešalaohle
Ngangišano • Dintlhakgolo tša dingwalo bjalo ka: • Sebopego se se nepagetšego Medirišo: Modirišogore, Modirišotaelo,
baanegwa, tiragalo, poledišano, Modirišokgonagalo, Modirisopego,
• Laetša dikarolo • Maikemišetšo
thulaganyo, thulano, boithekgo, lefelo, Modirišopoelano
• Ithute melawana ya setšweletšwa moanegi, morero • Dikgopolokgolo le dikgopolo tša go
Maemo a mafoko
thekga
• Diboledi di šielana ka go bolela

SEPHOLEKE
Magato tša go bala
Mabaka, mehuta ya mafoko, pego, tiro
• Tatelelano ya mafoko ye e kwagalago
• Hlaloša ntlhatebelelo le fihlelele • Pele ga go bala (tsebagatša se le tirwa tlhamego ya mafoko Polelothwii
sephetho tšweletšwa) • Go šomiša makopanyi go netefatša le polelotharedi; mabotšiši; dintlha le
kwano boikgopolelo; sebopego sa lefoko;
• Šomiša polelo ya maleba, setaele le • Ka nako ya go bala (dibopego tša
retšistara • Šomiša mehuta ya go fapafapana ya mehuta ya mafoko; mantšu a go se
setšweletšwa)
mafoko, botelele le sebopego kwešišege;
• Itlwaetše • Ka morago ga go bala araba dipotšišo
Tsepelela go Magato a go ngwala Tlhalošo ya lentšu: hlalošo ya lentšu
Dikahlaahlo tša sehlopha: bapetša, fapantšha, lekola
ka lentšu le hlalošo ya seka.
Theto • Beakanya
• Laetša dikarolo Maswaodikga le mopeleto: dipatrone
• Dintlhakgolo tša sebopego sa sereto • Go ngwala sengwalwakakanywa tša mopeleto, maswaodikga.
• Diboledi di šielana ka go bolela
• Sebopego sa ka gare sa sereto, • Go boeletša
• Hlaloša ntlhatebelelo le fihlelele
sephetho dikapolelo, tshwantšhokgopolo, • Go hlokola
morumokwano le mošito
• Šomiša polelo ya maleba, setaele le • Go phošolla le go hlagiša
3-4 • Sebopego sa ka ntle sa sereto,
retšistara Ngwala pukutšatši
methalotheto, mantšu le ditematheto.
• Mongwalelo
• Melaetša ye e iphihlilego
• Maikutlo
• Morero le molaetša
Go bala tekakwešišo: (ditšweletšwa
go tšwa dipukung)
• Sekima, sekena, bogela
• Go bala ka tsinkelo
• Go tšea sephetho
• Tlhalošo ya mantšu
• Ntlhatebelelo ya mongwadi
• Dintlha le maikutlo

101
• Tlhalošo yeo e ukangwago
Ngwala temana goba dintlha tša
SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

kakaretšo
 Dibopego le Melao ya Tšhomišo
Dibeke Go Theeletša le Go Bolela Go Bala le Go Bogela Go Ngwala le Go Hlagiša
ya Polelo

102
Mekgwanakgwana ya Go theeletša le Dingwalo tše bjalo ka papadi/ Ditšweletšwa tša go ngwalwa mohl. Maemo a lentšu
Go Bolela tiragatšo pego ya jenale
Lešalaohle, botee le bontši
Theeleša setšweletšwa so go balela Dikgato tša go bala Pele ga go bala • Sebopego se se nepagetšego
Maemo a lefoko
godimo (tsebagatša se tšweletšwa)
• Maikemišetšo
Tshepetšo; bapetša/fapantšha
Go theeletšwa setšweletšwa sa go • Ka nako ya go bala (dibopego tša
• Go tšea lehlakore le polelo yeo e
gatišwa setšweletšwa) Tlhalošo ya temana; matseno le
beago batho goba ditokelo tša batho
mafetšo a temana; mafoko; polelo; go
• Barutwana ba hlalošetšwa ka • Ka morago ga go bala (araba kotsing .
tšea lehlakore le kgethollo
mekgwanakgwana ya maleba ya go dipotšišo, bapetša, fapantšha, lekola
• Go jabetša/hlalefetša
bala. karabo) Tlhalošo ya mantšu:
• Tumelo ya gore selo goba motho o na mahlalošetšagotee, malatodi
• Tšhomišo ya maswaodikga Theto
le diponagalo/dimelo tše itšeng kage
setšweletšweng. Maswaodikga le mopeleto: maswao
• Dintlhakgolo tša sebopego sa sereto batho ba re bjalo, e sego ka lebaka la
a ditsebjana; dipatrone tša mopeleto;
• Matseno le mafetšo. gore o na le seo o se tsebago ka ga
• Sebopego sa ka gare sa sereto, maswaodikga
sona/yena
Poledišano ye e theilwego godimo ga dikapolelo, tshwantšhokgopolo,
se tšweletšwa sa go balela godimo. morumokwano le mošito • Dikgopolokgolo le tšeo di e thekgago
• Tšea sepheto ka hlogo • Sebopego sa ka ntle sa sereto, • Tatelelano ya mafoko
methalotheto, mantšu le ditematheto.
• Boeletša melawana • Go šomiša makopanyi go netefatša
• Mongwalelo kwano
• Maswao a polelo go swarelela
5-6
poledišano • melaetša ye e iphihlilego • Šomiša mehuta ya go fapafapana ya
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

mafoko, botelele le sebopego

• Dikarolo tša bakgathatema • Maikutlo
Tsepelela go Magato a go ngwala
• Matseno le mafetšo • Morero le molaetša
• Beakanya
• Go itlwaetša Go bala tekakwešišo: mohl.
• Go ngwala sengwalwakakanywa
• Go hlagiša Poledišano)
• Go boeletša
• Maikemišetšo,
• Go hlokola
• Sehlopa seo se lebantšwego le
dikamano. • Go phošolla le go hlagiša
• Kgwekgwele/molaetša Ngwala pego ya jenalestiki o latela
dikgato tša go ngwala

SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

• Go tšea sepheto ka ga tlhalošo ya
mantšu ao a sego a tlwaelega
• Efa kgopolo ya gagwe
• Tlhalošothwii le tlhalošo ya go utama.
• Boithekgo bja setšweletšwa le
mongwadi go tšwa go leago le
sepolotiki le setšo.
 Dibopego le Melao ya Tšhomišo
Dibeke Go Theeletša le Go Bolela Go Bala le Go Bogela Go Ngwala le Go Hlagiša
ya Polelo

Go itokišetša ditlhahlobo Go itokišetša ditlhahlobo Itokišetše ditlhahlobo Maemo a lentšu

Go Bolela: Go bala Go ngwala: Poeletšo
• Polelo ya go itokišetšwa/ngangišano/ Go bala kwešišo Ditaodišo Maemo a lefoko
dipotšišotherišano/ditherišano
• Kakaretšo • Ditšweletšwa tša tirišano tše ditelele Poeletšo
7-8 • Go bala go go itokišeditšwego
• Dingwalo: • Ditšweletšwa tša tirišano tše Tlhalošo ya mantšu

SEPHOLEKE
• Go bala go go sego gwa itokišetšwa dikopana.
-- Padi/dikanegelokopana/ Poeletšo
Go theeletša dingwalotšhaba
Maswaodikga le mopeleto:
• Theeletšwa kwešišo -- Tiragatšo/tiragatšo ya difilimi
Poeletšo
• Direto

Mešomo ya kelo ya šemmušo ya mafelelo a ngwaga Kotara ya 4

9-10 Mošomo wa 1: Bo molomo Mošomo wa 2: Tlhahlobo ya mafelelo a ngwaga

Dingangišano/dipotšišotherišano/poledišano ya sehlopha/ Letlakala la 1: Bomolomo

poledišano
Letlakala la 2: Go ngwala (Iri ye 1)
Letlakala la 3: Tekakwešišo, polelo le dingwalo (Diiri tše 2)

103
SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
 MPHATO 9 KOTARA YA 1
DITENG

104
Dibopego le Melao ya Tšhomišo
Dibeke Go theeletša le Go bolela Go bala le go bogela Go ngwala le go hlagiša
ya Polelo

Mekgwanakgwana ya Go theeletša le Go bala/go bogelela go kwešišo Setšweletšwa sa tirišano: Papatšo/ Maemo a lentšu
Go bolela (šomiša ditšweletšwa tša go phoustara
• Mopeleto le dipatrone ya mopeleto
ngwalwa/goba tša go bogelwa bjalo
Kahlaahlo ya sehlopha • Sebopego se se nepagetšego
ka papatšo, phoustara, dikhathune/ • khutsofatšo
(Theeletša/bogela papatšo le go e moseto) • Maikemišetšo
Maemo a mafoko:
ahlohla)
• Go sekima • Diponagalo tša Setšweletšwa
• Tlhamego ya lefoko
• Segalo
• Go sekena • Tšhomišo ya polelo
• Maina, mahlaodi mašala
• Lebelo
• Go bala go go tseneletšego • Retšistara
• Makgokedi
• Tšhomišo ya polelo ye e amago
• Go dira dithumo go ya le ka dintlha Tsepelela go Magato a go ngwala
maikutlo le go ba le kgapeletšo • Mafokonolo
tše di filwego (baanegwa, tikologo,
• Beakanya
• Bogolo bja dihlaka molaetša) Tlotlontšu go kamano
• Go ngwala sengwalwakakanywa
• Polelo ya mmele • Go tšea sepheto ka ga tlhalošo ya
1-2
mantšu ao a sego a tlwaelega • Go boeletša
Go theeletša kwešišo: papatšo
• Polelo ya go ama maikutlo • Go hlokola
• Rekhota kgopolokgolo le tšeo di e
thekgago ka go tšea dinoutse • Polelo ya mmele • Go phošolla le go hlagiša
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

• Abelana dikgopolo le mabokgoni ka • Tshomišo ya maswaodikga le bogolo Ngala papatšo/phoustara

go bontšha kwešišo ya mareo. bja dihlaka
• Laetša dithekniki tša kgapeletšo le go Magato a go bala
jabetša
• Pele ga go bala
• Araba dipotšišo
• Ge go balwa (diponagalo tša
setšweletšwa)
• Morago ga go bala (araba dipotšišo,
bapetša, fapantšha, lekola karabo

SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 Dibopego le Melao ya Tšhomišo
Dibeke Go theeletša le Go bolela Go bala le go bogela Go ngwala le go hlagiša
ya Polelo

Magato a go bala
• Pele ga go bala (tsebagatša
setšweletšwa)
-- Nyakišiša diponagalo tša sengwalo
bjalo ka thaetlele, dihlogo, dithalwa,
boholo bja dihlaka, mohuta wa

SEPHOLEKE
ditlhaka
-- Nyakišiša dokarolo tša puku bjalo
ka letlakala la ka ntle la puku,
letlakala la thaetlele, diteng,
dikgaolo, hlalošontšu
• Ge go balwa (diponagalo tša
1-2
setšweletšwa)
• Morago ga go bala (araba dipotšišo,
bapetša, fapantšha, lekola karabo)
Mekgwanakgwana ya go bala.
• Go sekima
• Go sekena
• Go bala go go tseneletšego
• Go akaretša
• Go bogela
• Go ukama hlalošo le diphetho

105
SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
 Dibopego le Melao ya Tšhomišo
Dibeke Go theeletša le Go bolela Go bala le go bogela Go ngwala le go hlagiša
ya Polelo

106
Mekgwanakgwana ya Go theeletša le Dingwalo tše bjalo ka/padi/ Ngwala lengwalo la go leboga thušo/ Maemo a lentšu:
Go bolela kanegelokopana/ goba keletšo yeo e hweditšwego • Mopeleto le patrone ya mopeleto
Go theeletša setšweletšwa sa go • Kahlaahlo ya kakaretšo ya • Sebopego se se nepagetšego • Khutsofatšo
balwa Diponagalokgolo bjalo ka: baanegwa, • Maikemišetšo • Medu, dihlogo, meselana, lefokontši le
Laetša le go swayaswaya ka ga: tshwantšho ya baanegwa, thulaganyo,
• Kgopolokgolo le tšeo di e thekgago lefokonolo
thulano, bokamorago, lefelo, moanegi,
• Tšhomišo ya lentšu • Tšhomišo ya polelo Maemo a mafoko:
morero
• Tšhomišo ya tlhabošo le lebelo • Retšistara • Maina, mahlaodi
Magato a go bala
• Maswaodikga go baleng. • Tatelano ye kwagalago ya mafoko • Maswaodikga
• Pele ga go bala (tsebagatša
• Go bula le go tswalela. setšweletšwa, akanya ditiragalo) • Tšomišo ya makopanyi go tliša • Mabaka; tiro le tirwa; hlamego ya
Ahlaahla diponagalo tša ka godimo -- Bokamorago/tikologo tshwaragano mafoko le makgokedi
Go balela godimo ga go itukišetšwa -- Go lahlela dikgopolo • Šomiša mehuta ye e fapafapanego ya Tšhomišo ya polelo ye tseneletšego:
• Šomiša mabokgoni a go bolela a mafoko, botelele le tlhamego. Dika le diema; le pebofatšo
• Ge go balwa (diponagalo tša
maleba bjalo ka segalo, modumo, setšweletšwa) Tsepelela go Magato a go ngwala Tlotlontšu go kamano
lebelo, tšweletšo ya lentšu, pitšo ya • Beakanya
• Morago ga go bala (araba dipotšišo,
mantšu, hlabošo
bapetša, fapantšha, lekola karabo) • Go ngwala sengwalwakakanywa
• Barutwana ba kgetha setšweletšwa sa
Theto • Go boeletša
go bala le go se hlagiša phapošing
• Diponagalo tše bohlokwa tša sereto • Go hlokola
• Sebopego sa ka gare sa sereto, • Go phošolla le go hlagiša
3-4 dikapolelo/tšhwantšhokgopolo,
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

Ngwala lengwalo la go leboga thušo/

morumokwano, mošito goba keletšo yeo e hweditšwego
• Sebopego sa ka ntle sa sereto,
methalo, mantšu, ditematheto,
• Mongwalelo
• Tlhalošo ya dika
• Moya wo o fokago
• Morero le molaetša.
Go bala/bogela dibonwa tša
setšweletšwa sa tirišontši/multimedia
(mekgwanakgwana)
• Go sekima

SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

• Go sekena
• Polelo ya mmele
• Go ukama hlalošo ya mantšu le
diswantšho tšeo di sa tloaelegago
(khathune) ka go Šomiša mabokgoni
a:
-- go hlaloša le go
-- akanya mantšu
 Dibopego le Melao ya Tšhomišo
Dibeke Go theeletša le Go bolela Go bala le go bogela Go ngwala le go hlagiša
ya Polelo

Mekgwanakgwana ya Go theeletša le Bala tumelelano magareng ga Setšweletšwa sa tirišano: pego Maemo a lentšu
Go bolela morekiši le moreki ka tšeo di hweditšwego go
Makopanyi
dingongorego magareng ga morekiši
Theeletša ditherišano/poledišano • Sebopego
le moreki Maemo a mafoko
ya mogala magareng ga phapoši ya
• Tšhomišo ya polelo
taolo ya megala le moreki mabapi le • Sebopego se se nepagetšego Tlhamego ya mafoko; mehuta ya
ngongorego ka kwano ya kgwebo • Polelo ya tumelelano mafoko; tiro le tirwa, mabotšiši
• Maikemišetšo

SEPHOLEKE
• Segalo • Bohlokwa bja tshaeno Tlhalošo ya mantšu:
• Kgopolokgolo le tšeo di e thekgago
• Tšhomišo ya polelo • Tšhomišo ya molao ge go na le Dika le diema
• Tšhomišo ya polelo
ngongorego
• Retšištara Maswaodikga le mopeleto:
• Retšistara
Theto
• Melawana Patrone ya mopeleto; khutsofatšo-
• Tatelano ye kwagalago ya mafoko
• Diponagalo tše bohlokwa tša sereto inišialisime, akronimi, klipite/ka
Diragatša papadikekišo ya tirišano
• Tšomišo ya makopanyi go tliša boripana, trankašion, aphesise,
ya mantšu magareng ga morekiši • Sebopego sa ka gare sa sereto,
tshwaragano potemantu
le moreki, go latele ngangišano ka dikapolelo/tshwantšhokgopolo,
lebaka la ge kwano ya bomolomo e morumokwano, mošito • Šomiša mehuta ye e fapafapanego ya Tlotlontšu go kamano:
sa sepele gabotse mafoko, botelele le tlhamego.
• Sebopego sa ka ntle sa sereto, Polelo ya ditumelelano le ditokomane
5-6 • Tšhomišo ya polelo methalo, mantšu, ditematheto, Tsepelela go magato a go ngwala tša semolao
• Segalo • Mongwalelo • Beakanya
• Polelo ya mmele • Tlhalošo ya seka • Go ngwala sengwalwakakanywa
• Bonnete • Moya wo o fokago • Go boeletša
Hlagišo • Morero le molaetša. • Go hlokola
Bala/lebelela tumelelano gore o • Go phošolla le go hlagiša
kwešiše (mekgwanakgwana)
Ngwala report go ya ka magato a
• Go sekima gongwala.
• Go sekena
• Tšhomišo ya polelo
• Polelo ya tumelelano, mohl.
Mangwalo a mannyane, ngongorego,
bophelo bja tumelelano
• Go ukama hlalošo ya mantšu le
diswantšho tšeo di sa tlwaelegago

107
SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
 Dibopego le Melao ya Tšhomišo
Dibeke Go theeletša le Go bolela Go bala le go bogela Go ngwala le go hlagiša
ya Polelo

108
Mekgwanakgwana ya Go theeletša le Setšweletšwa sa sengwalo bjalo ka Ngwala taodišo: taodišo kanegelo, Maemo a lentšu: Madiri
Go bolela kanegelokopana, padi ya baswa/padi taodišohlaloši, taodišotekolo
Maemo a mafoko:
Theeleletša kwešišo (poledišano) • Diponagalokgolo setšweletšwa • Kgetho ya mantšu
Tiro le tirwa
sa sengwalo bjalo ka: baanegwa,
• Theeletša poledišano • Lentšu le setaele tša mong ka sebele
tiragalo, poledišano, thulaganyo, Tlhalošo ya mantšu
• Tšea dinoutse thulano, bokamorago, tikologo, • Hlalošo ye e kwagalago
Dika le diema
moanegi, morero
• Polelo le maatla • Segalo
Maswaodikga le mopeleto: Patrone ya
Magato a go bala
• Segalo • Ntlhakgolo le tšeo di e thekgago mopeleto; khutsofatšo
• Pele ga go bala (tsebagatša
• Moya wo o fokago • Mebepe wa monagano go beakanya
setšweletšwa)
dikgopolo ka tatelano
• Matseno le bofelo
• Ge go balwa (diponagalo tša
• Hlagiša taodišo go lekolwa
• Araba dipotšišo setšweletšwa)
Tsepelela go Magato a go ngwala
Bolmolomo: polelo ya go se e • Morago ga go bala (araba dipotšišo,
tokišetšwe bapetša, fapantšha, lekola karabo) • Beakanya
• Kgetha sererwa se maleba Theto • Go ngwala
• Beakanya tshedimošo ka tlemagano • Diponagalo tše bohlokwa tša sereto • sengwalwakakanywa
• Laetša tlotlontšu le hlamego ya polelo Sebopego sa ka gare sa sereto, • Go boeletša
tše nepagetšego dikapolelo/tšhwantšhokgopolo,
7-8 morumokwano, mošito • Go hlokola
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

• Matseno le bofelo tše maleba • Go phošolla le go hlagiša

• Sebopego sa ka ntle sa sereto,
• Šomiša dibogelwa, methopo ya go methalo, mantšu, ditematheto, Ngwala pego go ya ka magato a go
bonwa le gokwewa mo go kgonegago. mohuta ngwala.
• Mongwalelo
• Tlhalošo ya seka
• Moya wo o fokago
• Morero le molaetša.
Go balela go kwešiša.
• Go sekima, go sekena, pogelo

SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

• Go bala go go tseneletšego
• Dira sephetho
• Hlalošo ya mantšu
-- Ntlhakemo ya mongwadi
-- Ntlha le kgopolo
-- Go ukama hlalošo le diphetho
 Dibopego le Melao ya Tšhomišo
Dibeke Go theeletša le Go bolela Go bala le go bogela Go ngwala le go hlagiša
ya Polelo

Mekgwanakgwana ya Go theeletša le Bala pego ya kuranta/makasine Setšweletšwa se se telele sa tirišano: Maemo a lentšu:
Go bolela bjalo ka pego/potšišotherišano
Mekgwanakgwana ya go bala Medirišo-
Theeletša pego ya kuranta. • Dinyakwa tša mošomo le mohuta wa
• Go bala go go tseneletšego, Modirišogore
setšweletšwa
• Hlamego diponagalo tša setšweletšwa mohlala,
Modirišogo
thulaganyo, baanegwa, tikologo, • Sebopego, setaele, ntlhakemo
• Diponagalo
moanegi, moya wo o fokago, morero, Modirišokgonego
• Batheeletši bao ba lebantšwego,

SEPHOLEKE
• Tšhomišo ya polelo tebelelo ya moanegi
maikemišetšo le kamano Modirišopego
• Segalo • Go ukama hlalošo ya mantšu ao a sa
• Kgetho ya mantšu, botelele le mehuta Modirisopeelano
tlwaelegago.
• Retšištara
• Melawana ya ditemana Maemo a mafoko:
• Hlalošothwi le hlalošo yeo e
• Matseno le bofelo Tsepelela go Magato a go ngwala
ukangwago Lefokonolo
Ahlaahla tšeo di humanwego • Beakanya
Magato a go bala Lefokontši
Hlagišo ya pego ya bomolomo • Go ngwala sengwalwakakanywa
• Pele ga go bala (tsebagatša Mafokofokwana; tiro le tirwa
• Tšhomišo ya polelo setšweletšwa)
• Go boeletša Tlhalošo ya mantšu:
• Retšištara • Ge go balwa (diponagalo tša
9-10 • Go hlokola Dika le diema, hlalošo ya lentšu ka
setšweletšwa)
• Segalo • Go phošolla le go hlagiša lentšu le hlalošo ya dika, poeletšo
• Morago ga go bala (araba dipotšišo, ya medumo ya dihlaka, poeletšo ya
• Polelo ya mmemle bapetša, fapantšha, lekola karabo) Ngwala pego go ya ka magato a go medumo ya mantšu, mothofatšo
• Matseno le mafelelo ngwala.
Theto Maswaodikga le mopeleto:
• Diponagalo tše bohlokwa tša sereto Patrone ya mopeleto; ditsebjana,
Sebopego sa ka gare sa sereto, aphostrofi
dikapolelo/tšhwantšhokgopolo,
morumokwano, mošito
• Sebopego sa ka ntle sa sereto,
methalo, mantšu, ditematheto,
mohuta
• Mongwalelo
• Tlhalošo ya seka
• Moya wo o fokago
• Morero le molaetša.

109
SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
 Dibopego le Melao ya Tšhomišo
Dibeke Go theeletša le Go bolela Go bala le go bogela Go ngwala le go hlagiša
ya Polelo

110
Balela/bogela go kwešiša
• Go sekima
• Go sekena
• Polelo ya mmele
• Go bala go go tseneletšego
9-10
• Dira diphetho (baanegwa, tikologo,
lefelo le nako, molaetša
• Tšea sephetho sa hlalošo ya mantšu
ao a sa tlwoaelegago
• Polelo ya maikutlo
• Araba dipotšišo

Kelo ya Kotara ya 1

Mošomo 1: Bomolomo Mošomo 2: Go ngwala Mošomo: 3 Molekwana 1

Go bala ga go itokišetšwa/Ditherišano tša go Taodišohlaloši/Taodišokanegi Tekakwešišo le tšhomišo ya polelo

itokišetšwa
Lengwalo la segwera/tshekatsheko/poledišano
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 MPHATO WA 9 KOTARA YA 2
DITENG

Dibopego le Melao ya Tšhomišo

Dibeke Go theeletša le go bolela Go bala le go bgela Go ngwala le go hlagiša
ya Polelo

Theeleletša gore o kwešiše Bala setšweletšwa sa sengwalo, Setšweletšwa sa tirišano: ditseno tša Maemo a lentšu: Medu, dihlogo,
mohlala, papadi, kanegelokopana/ pukutšatši/molaotheo le morero meselana, Mašala.
Theeleletša kanegelo
nonwane
• Sebopego se se nepagetšego Maemo a mafoko:
• Laetša kgopolokgolo le tšeo di e
Mekgwanakgwana ya go bala

SEPHOLEKE
thekgago • Maikemišetšo Mehuta ya mafoko, kakaretšo, tiro le
• Go bala go go tseneletšego, tirwa, mabaka
• Tšhomišo ya polelo • Kgopolokgolo le tšeo di e thekgago
diponagalo setšweletšwa, mohlala,
Hlalošo ya mantšu:
• Retšištara thulaganyo, baanegwa, tikologo, • Tšhomišo ya polelo
moanegi, moya wo o fokago, morero, Dika le diema, hlalošo ya lentšu ka
• Araba dipotšišo • Retšistara
tebelelo ya moanegi lentšu, hlalošo ya dika
Foramo/kahlaahlo ka sehlopha: setšo • Tatelano ye kwagalago ya mafoko
• Go ukama hlalošo ya mantšu ao a sa Maswaodikga le mopeleto:
• Bontšha ditema tloaelegago. • Tšomišo ya makopanyi go tliša
Ditsebjane
tshwaragano
• Diboledi di a šielana • Hlamego ya mafoko le setaele
Patrone ya mopeleto
• Šomiša mehuta ye e fapafapanego ya
• Hlaloša dintlhakemo le go fihlelela Magato a go bala
mafoko, botelele le tlhamego. Dikhutsofatšo
kwano
• Pele ga go bala (tsebagatša
Tsepelela go Magato a go ngwala
• Šomiša polelo, setaele le retšištara setšweletšwa)
1-2 • Beakanya
• Hlagiša • Ge go balwa
• Go ngwala sengwalwakakanywa
• Morago ga go bala (araba dipotšišo,
bapetša, fapantšha, lekola karabo) • Go boeletša
Theto • Go hlokola
• Diponagalo tše bohlokwa tša sereto • Go phošolla le go hlagiša
Sebopego sa ka gare sa sereto,
Ngwala ditseno tša pukutšatši/
dikapolelo/tshwantšhokgopolo,
molaotheo le morero ka go latela
morumokwano, mošito
magato a go ngwala.
• Sebopego sa ka ntle sa sereto,
methalo, mantšu, ditematheto,
mohuta
• Mongwalelo
• Tlhalošo ya seka
• Moya wo o fokago
• Morero le molaetša.

111
SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
 Dibopego le Melao ya Tšhomišo ya
Dibeke Go theeletša le go bolela Go bala le go bgela Go ngwala le go hlagiša
Polelo

112
Bala/bogela setšweletšwa go hwetša
tshedimošo: tokomane ya kabo ya
lefa le bohlatse
• Go bala go go tseneletšego
• Maikemišetšo a setšweletšewa
• Tšhomišo ya polelo
• Baanegwa
1-2 • Bokamorago le tikologo,
• Molaetša le morero
• Kakaretšo ya setšweletšwa
Kakaretšo
Sebopego
Tšhomišo ya polelo
Hlamego
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 Dibopego le Melao ya Tšhomišo ya
Dibeke Go theeletša le go bolela Go bala le go bgela Go ngwala le go hlagiša
Polelo

Mekganakgwana ya go theeletša le Bala setšweletšwa, mohlala, terama/ • Sebopego se se nepagetšego Maemo a lentšu:
go bolela kanegelokopana/nonwane
• Maikemišetšo Madiri (madiri ao a bopago maina a
Theeleletša gore o kwešiše: • Tsepelelo ye itšeng go diponagalo tša legoro la go-) Medu, dihlogo, meselana..
• Kgopolokgolo le tšeo di e thekgago
taodišophelo/go rekhota polelo ya setšweletšwa sa dingwalo
Maemo a mafoko:
papadikekišo • Tšhomišo ya polelo
• Bontšha kwešišo ya tšwetšopele ya
Mafokontši, kakaretšo
• Hlaloša mekgwanakgwana ya magato thulaganyo le thulano, tshwantšho ya • Retšistara

SEPHOLEKE
a go theeletša baanegwa, magomo, bokamorago, Tiro le tirwa
• Tatelano ye kwagalago ya mafoko
lefelo, karolo ya moanegi, morero,
• Araba dipotšišo ka go ngwala Hlalošo ya mantšu:
bofelo le thumo. • Tšomišo ya makopanyi go tliša
Go bala go go sego ga go itokišetšwa tshwaragano Dika le diema
Magato a go bala
• Tšhomišo ye maleba ya lentšu, segalo • Šomiša mehuta ye e fapafapanego ya Maswaodikga le mopeleto:
• Pele ga go bala (tsebagatša
le lebelo. mafoko, botelele le tlhamego.
setšweletšwa) Ditsebjane
• Maswaodikga ge go balwa Tsepelela go Magato a go ngwala
• Ge go balwa (diponagalo tša Patrone ya mopeleto
• Polela ya mmele setšweletšwa) • Beakanya
Dikhutsofatšo
3-4 • Kopantšho mahlo le batheeletši • Morago ga go bala (araba dipotšišo, • Go ngwala sengwalwakakanywa
bapetša, fapantšha, lekola karabo)
• Go boeletša
Theto
• Go hlokola
• Diponagalo tše bohlokwa tša sereto
• Go phošolla le go hlagiša
• Sebopego sa ka gare sa sereto,
dikapolelo/tšhwantšhokgopolo, Ngwala tshekatsheko/tokumentari ka
morumokwano, mošito go latela magato a go ngwala.

• Sebopego sa ka ntle sa sereto,

methalo, mantšu, ditematheto,
mohuta
• Mongwalelo
• Tlhalošo ya seka
• Moya wo o fokago
• Morero le molaetša.

113
SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
 Dibopego le Melao ya Tšhomišo ya
Dibeke Go theeletša le go bolela Go bala le go bgela Go ngwala le go hlagiša
Polelo

114
Bala/bogela setšweletšwa, mohlala,
athekele ya kuranta/makasini go
hwetša tshedimoso le go kwešiša
Mekgwanakgwana ya go balela
setsopolwa go tšwa go pukukgakollo
• Go sekima le go sekena
• Go bala go go tšeneletšego
• Maikemištšo le sehlopa seo se
3-4 nepišitšwego
• Dira diphetho
• Dintlha le dikgopolo
• Efa maikutlo a mong
• Hlalošo ya mantšu ao a sa
tlwaelegago
• Laetša polelo ye jabetšago
Kakaretšo ya setšweletšwa
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 Dibopego le Melao ya Tšhomišo ya
Dibeke Go theeletša le go bolela Go bala le go bgela Go ngwala le go hlagiša
Polelo

Mekganakgwana ya go theeletša le Bala setšweletšwa, mohlala, Terama/ Setšweletšwa sa tirišano: tsebišo, Maemo a lentšu:
go bolela kanegelokopana/nonwane lenaneokopano le metsotso
Medu, dihlogo, meselana, mahlaodi,
Theeletša setšweletšwa sa • Tsepelelo ye itšeng go diponagalo tša • Kgetho ya mantšu matlema le dikafoko
bomolomo bjalo ka potšišo setšweletšwa sa dingwalo
• Lentšu le setaele tša mong ka sebele. Maemo a mafoko:
therišano/polelo/go bolela kanegelo
• Bontšha kwešišo ya tšwetšopele ya
ya tekakwešišo • Hlalošo ye e kwagalago Temana ya go hlaloša;
thulaganyo le thulano, tshwantšho ya

SEPHOLEKE
• Ngwala dinoutse ge go theeleditšwe baanegwa, magomo, bokamorago, • Segalo Temana ya matseno;
lefelo, karolo ya moanegi, morero,
• Theeletša ka tsinkelo • Ntlhakgolo le tšeo di e thekgago Temana ya bofelo;
bofelo le thumo
Kahlaahlo ya sehlopha/ • Mebepe ya monagano go rulaganya Mabaka, hlamego ya mafoko, mehuta
Magato a go bala
dikgopolo ya mafoko.
Kahlaahlo ya foramo
• Pele ga go bala (tsebagatša
• Go hlagiša taodišo go kelo. Hlalošo ya mantšu:
• Kahlaahlo ye e theilwego godimo ga setšweletšwa)
setšweletšwa sa bomolomo Tsepelela go Magato a go ngwala Dika le diema
• Ge go balwa
• Go šielana • Beakanya Maswaodikga le mopeleto:
5-6 • Morago ga go bala (araba dipotšišo,
• Mantšu a go iphetolela go seo bapetša, fapantšha, lekola karabo) • Go ngwala sengwalwakakanywa Patrone ya mopeleto
mmoledi a se bolelago (Aowa! Mmalo!
Theto • Go boeletša
Ee)
• Diponagalo tše bohlokwa tša sereto • Go hlokola
• Ditherišano
Sebopego sa ka gare sa sereto,
• Go phošolla le go hlagiša
dikapolelo/tšhwantšhokgopolo,
morumokwano, mošito Ngwala tsebišo, lenaneo la kopano
le metsotso ka go latela magato a go
• Sebopego sa ka ntle sa sereto,
ngwala
methalo, mantšu, ditematheto,
mohuta
• Mongwalelo
• Tlhalošo ya seka
• Moya wo o fokago
• Morero le molaetša.

115
SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
 Dibopego le Melao ya Tšhomišo ya
Dibeke Go theeletša le go bolela Go bala le go bgela Go ngwala le go hlagiša
Polelo

116
Balela/bogela gore o kwešiša (šomiša
setšweletšwa sa go ngwalwa le sa go
bowa bjalo ka khathune le moseto)
• Go sekima
• Go sekena
• Polelo ya mmele
5-6 • Go bala go go tseneletšego
• Dira diphetho (baanegwa, tikologo,
lefelo le nako, molaetša)
• Tšea sephetho sa hlalošo ya mantšu
ao a sa tlwaelegago
• Polelo ya maikutlo
Boeletša hlamego ya kakaretšo

Mekganakgwana ya go theeletša le Bala/bogela setšweletšwa sa go • Sebopego se se nepagetšego Maemo a lentšu:

go bolela bonwa, mohlala, papatšo, khathune, • Maikemišetšo Maina – mainaina le mainakgopolo,
Theeletša gore o rekhote papatšo/ krafo mafokofokwana le mafokontši; mašala,
• Kgopolokgolo le tšeo di e thekgago
papatšo go sealemoya Šomiša mekgwanakgwana ya go bala le madiri- maitiri; maamanyi, mabotšiši
go bogela gore o kwešiše le go hwetša • Tšhomišo ya polelo
• Tšhomišo ya polelo Maemo a mafoko:
tshedimošo • Retšistara
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

• Segalo Mabaka, ditemana, makgokedi,

• Go sekima le go sekena • Tatelano ye kwagalago ya mafoko hlamego ya mafoko, tiro le tirwa
• Lebelo
• Go bala go go tseneletšego • Tšomišo ya makopanyi go tliša Hlalošo ya mantšu
• Ditherišano tshwaragano
• Maikemištšo le sehlopa seo se Paronimi, metonimi, neolotšisimi
• Tšea dinoutse nepišitšwego • Šomiša mehuta ye e fapafapanego ya mahlalošetšagotee,
Hlagišo ya bomolomo: tshekatsheko • Go hwetša hlalošo le go dira diphetho mafoko, botelele le tlhamego.
ya papatšo malatodi
Tsepelela go Magato a go ngwala
7-8 • Laetša polelo ye e jabetšago Maswaodikga le mopeleto:
• Hlaloša dikgakollo tša go bonwa bjale • Beakanya
ka mongwalo, bogolo bja mongwalo, • Khuetšo ya kgetho le tlogelo go Patrone ya mopeleto
hlalošo ya setšweletšwa • Go ngwala sengwalwakakanywa
go tšewa ga diswantšho Dikhutsofatšo
• Polelo le diswantšho di tšweletša le • Go boeletša
• Hlaloša tšhomišo ya polelo ye e
jabetšago go bapa maitshwaro le mekgwa bjang • Go hlokola

SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

• Hlaloša gore tlogelo, khunyelo le • Khuetšo ya tšhomišo ya mohuta • Go phošolla le go hlagiša
tšhomišo ya polelo di jabetša bjang wa mongwalo le bogolo, dihlogo le
Ngwala tshekatsheko papatšo ka go
batheeletši bao ba nepišitšwego khepšene go hlalošo.
latela magato a go ngwala
Kakaretšo
• Poeletšo
Sengwalo
• Poeletšo
 Dibopego le Melao ya Tšhomišo ya
Dibeke Go theeletša le go bolela Go bala le go bgela Go ngwala le go hlagiša
Polelo

Kelo ya kotara ya 2

9-10 Mošomo wa 1: Bomolomo Mošomo wa 2: Go ngwala Mošomo wa 3: Hlahlobo ya gare ga ngwaga

Go bala ga go itokišetšwa/kahlaahlo tša foramo/ Tshekatsheko/tokumenthari/tsebišo/ Lephephe la 1: Bomolomo

sehlopha lenaneokopano le metsotso
Lephephe la 2: Tekakwešišo, Polelo (Iri tše 2)
Lephephe la 3: Go ngwala (Iri ye 1)

SEPHOLEKE
Lephephe la 4: Karabo go dingwalo (Iri ye 1 1/2)

117
SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
 MPHATO WA 9 KOTARA 3
DITENG

118
Dibopego le Melao ya Tšhomišo
Dibeke Go theeletša le go bolela Go bala le go bogela Go ngwala le go hlagiša
ya Polelo

Poledišano/ditherišano Bala lengwalo la bohwa le Setšweletšwa sa tirišano: ngwala Mošomo maemong a lentšu:
setatamente seo se ngwadilwego ka lengwalo la kabo ya dithoto le
Theeletša tiragalo ya ditherišano Maina a tlhago le mainakgopolo
bokopana sa go laela ka fao dithoto setatamente sa go ngwalwa sa taelo
magareng ga batho ba babedi
di swanetšego go phatlalatšwa ka ya kabo ya dithoto ka morago ga lehu mahlaodi, makopanyi
(poledišano)
gona ka morago ga lehu la mong wa
• Sebopego sa go nepagala Mošomo maemong a lefoko: polelo,
• Sebopego le kgodišo ya dikgopolo dithoto tseo.
lebaka, mohuta wa lefoko, mohuta wa
• Maikemišetšo
• Šomiša mabokgoni a go rerišana go • Batšeakarolo ditemana, lentšu, dithabe le dikafoko
fihlelela tumelelano • Dikgopolokgolo le dikgopolotlaleletšo
• Letšatšikgwedi Tlhalošo ya lentšu: diparonimi,
Poledišano ka go kwešiša bohwa le • Tatelano ye botse ya mafoko dipolisemi, dihomonimi, tumatshwano
• Dithoto
setatamente sa go ngwalwa sa kabo (mantšu ao a bitšwago go swana eupša
• Šomiša makopanyi go netefatša
ya dithoto • Bajalefa a fapana ka tlhalošo)
kgokagano
• Tšhomišopolelo • Polelo ya dokomane Maswaodikga le mopeleto: dipatrone
• Šomiša mehuta ya go fapafapana ya
tša mopeleto
• Go jabetša • Phethagatšo ya kabo ya dithoto go ya mafoko, botelele, tlhamego/sebopego
ka lengwalo la taelo ya mohu
• Go tšea karolo ka go šielana • Sebopego sa go nepagala
Magato a go Bala:
• Pulo le tswalelo • Maikemišetšo
• Pele ga go bala, (Tsebagatša
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

• Tharollo • Dikgopolokgolo le dikgopolotlaleletšo

setšweletšwa)
1-2
• Tatelano ye botse ya mafoko
• Nakong ya go bala (diponagalo tša
setšweletšwa) • Šomiša makopanyi go netefatša
kgokagano
• Morago ga go bala (araba dipotšišo,
bapetša, fapantšha, lekola karabo) • Šomiša mehuta ya go fapafapana ya
mafoko, botelele, tlhamego/sebopego
Theto
Tsepelela go magato a go ngwala
• Diponagalo tša theto
• Go beakanya
• Sebopego sa ka gare sa theto,
dikapolelo, tshwantšhokgopolo, • Sengwalwakakanywa
morumokwano le mošito
• Go boeletša

SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

• Sebopego sa ka ntle sa theto,
• Go hlokola
methalotheto, mantšu, ditematheto
• Go phošolla le hlagiša
• Sebopego
Ngwala lengwalo la kabo ya dithoto le
• Tlhalošo ya dika
setatamente sa go ngwalwa sa taelo
• Maikutlo ya kabo ya dithoto ka morago ga lehu
• Morero le molaetša
 Dibopego le Melao ya Tšhomišo
Dibeke Go theeletša le go bolela Go bala le go bogela Go ngwala le go hlagiša
ya Polelo

Go balela kwešišo le
mekgwanakgwana ya go bala:
setšweletšwa sa go bonwa –
khathuni
• Go sekima go hwetša dikgopolokgolo
• Go sekena go hwetša

SEPHOLEKE
dikgopolotlaleletšo
• Dira dikakanyo
• Akanya tlhalošo ya mantšu ao o sa a
1-2 tsebego gammogo le diswantšho
• Lekodišiša gape gore o kgone go
kwešiša
• Khuetšo ya kgetho goba ya tlogelo go
tlhalošo ya setšweletšwa
• Khuetšo ya polelo ya go iphihla le
tšhomišo ya dipotšišo tša go se nyake
dikarabo
• Seabe sa go tlišwa ke dithekniki tša
go bonwa ka mahlo

119
SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
 Dibopego le Melao ya Tšhomišo
Dibeke Go theeletša le go bolela Go bala le go bogela Go ngwala le go hlagiša
ya Polelo

120
Mekgwanakgwana ya go bolela le go Bala setšweletšwa sa sengwalo, Setšweletšwa sa tirišano, mohl: Mošomo maemong a lentšu: mahlaodi
theeletša mohlala: padi/padi ya baswa/ lengwalo la go sepedišana le la
Mošomo maemong a lefoko: polelo,
kanegelokopana kgopelo ya mošomo le lenaneophelo
Theeletša polelotherišano lebaka, mohuta wa lefoko, mohuta wa
• Tsepelela ka go lebanya go • Dinyakwa tša sebopego, setaele ditemana, lentšu, dithabe le dikafoko
• Tlhathollo ya karolo
diponagalo tša setšweletšwa sa
• Baamogedi ba tshedimošo, Tlhalošo ya lentšu: mahlalosetšagotee,
• Tšhomišopolelo dingwalo
maikemišetšo le dikamano malatodi, ditumatshwano, dihomonimi,
• Polelo le maatla • Laetša kwešišo ya mathomo a polisemi
• Kgetho ya mantšu, polelo ya dika,
thulaganyo le thulano, tshwantšho
Ahlaahla boitsebišophelo bjalo ka se dikai, mmala Maswaodikga le mopeleto: dipatrone
ya baanegwa. phekgogo, boithekgo,
sengwe sa dinyakwa tša go thwalwa tša mopeleto
tikologo, karolo ya moanegi, morero le • Tlhamego ya lefoko, botelele le
mošomong/kamogelo
mafelelo mohuta
• Tshedimošo
Magato a go Bala: • Kgetho ya dielemente tša go bonwa le
• Go ba maleba tša go hlangwa
• Pele ga go bala, (Tsebagatša
• Bao ba go tsebago go maatlafatša setšweletšwa) Nepiša go magato a go ngwala
tšeo o di ngwadilego
• Nakong ya go bala (diponagalo tša • Go beakanya
• Nyalantšha le lengwalo la go sepela le setšweletšwa)
• Sengwalwakakanywa
kgopelo ya mošomo
• Morago ga go bala (araba dipotšišo,
• Go boeletša
3-4 bapetša, fapantšha, sekaseka)
• Go hlokola
Theto
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

• Go phošolla le hlagiša
• Diponagalo tša theto
Ngwala lengwalo la go sepedišana
• Sebopego sa ka gare sa theto,
le la kgopelo ya mošomo le
dikapolelo, tshwantšhokgopolo,
lenaneophelo
morumokwano le mošito
• Sebopego sa ka ntle sa theto,
methalotheto, mantšu, ditematheto
• Sebopego
• Tlhalošo ya dika
• Maikutlo

SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

• Morero le molaetša
Tekatlhaologanyo ya go balwa
(mekgwanakgwana)
(Šomiša ditšweletšwa tša go bonwa le
go ngwalwa)
 Dibopego le Melao ya Tšhomišo
Dibeke Go theeletša le go bolela Go bala le go bogela Go ngwala le go hlagiša
ya Polelo

Mekgwanakgwana
• Go sekima go hwetša dikgopolokgolo
• Go sekena go hwetša
dikgopolotlaleletšo
• Dira dikakanyo

SEPHOLEKE
• Akanya tlhalošo ya mantšu ao o sa a
tsebego gammogo le diswantšho
3-4 • Lekodišiša gape gore o kgone go
kwešiša
• Khuetšo ya kgetho goba ya tlogelo go
tlhalošo ya setšweletšwa
• Khuetšo ya polelo ya go iphihla le
tšhomišo ya dipotšišo tša go se nyake
dikarabo
• Seabe sa go tlišwa ke dithekniki tša
go bonwa ka mahlo

121
SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
 Dibopego le Melao ya Tšhomišo
Dibeke Go theeletša le go bolela Go bala le go bogela Go ngwala le go hlagiša
ya Polelo

122
Mekgwanakgwana ya go bolela le go Bala setšweletšwa sa sengwalo, Ngwala taodišo: kanegelo/kgadimo Mošomo maemong a lentšu:
theeletša mohl: padi/kanegelokopana/ makopanyi
Kgetho ya mantšu
kanegelotšhaba, mohl: nonwane ya
Theeletša poledišano seyalemoyeng/ Mošomo maemong a lefoko: polelo,
bagale, kakanyatlhalošo, dithai • Lentšu la mong le setaele
thelebišeneng mehuta ya mafoko, tlhamego ya
• Diponagalo tša ditšweletšwa tša • Tlhalošo ya go kwagala mafoko, lentšu, lebaka la lefoko, mehuta
• Batšeakarolo
dingwalo go swana le sebopego, ya ditemana
• Segalo
• Tšomišo ya lentšu moanegwa, tikologo, thulaganyo,
Tlhalošo ya lentšu: Hlalošo ya ntšu ka
thulano, sešupo, tshwantšhokgopolo, • Dikgopolokgolo le dikgopolotlaleletšo
• Lebelo ntšu tlhalošo ya dika, papadišantsu
tekola pejana
• Mmepe wa monagano go beakanya
• Go tsebagatša sererwa le go se poeletšo ya medumo ya dihlaka,
Magato a go Bala: dikgopolo tša go nyalelana
šireletša poeletšo ya medumo ya mantšu,
• Pele ga go bala, (Tsebagatša • Hlagiša taodišo gore e swaiwe mothofatšo
• Go hlagiša lehlakore la go fapana
setšweletšwa)
• Tsepelela go magato a go ngwala onomatopoeia phane
• Tharollo
• Nakong ya go bala (diponagalo tša
• Go beakanya Maswaodikga le mopeleto: dipatrone
• Ngwala dinoutse setšweletšwa)
tša mopeleto
• Morago ga go bala (araba dipotšišo, • Sengwalwakakanywa
• Ahlaahla le go abelana dinoutse
bapetša, fapantšha, lekola karabo) • Go boeletša
5-6 Tšea karolo dingangišanong
Theto • Go hlokola
• Melawana ya dingangišano
• Diponagalo tša theto • Go phošolla le hlagiša
• Tšhomišo ya polelo
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

• Sebopego sa ka gare sa theto, Ngwala taodišo ka go latela magato a

• Go tsebiša sererwa le go se šireletša dikapolelo, tshwantšhokgopolo, go ngwala
• Go hlagiša lehlakore la go fapana morumokwano le mošito

• Batšeakarolo • Sebopego sa ka ntle sa theto,

methalotheto, mantšu, ditematheto
• Tharollo
• Sebopego
• Tlhalošo ya dika
• Maikutlo
• Morero le molaetša
Go balela/bogelela kwešišo

SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

(Ditšweletšwa tša go bonwa le go
ngwalwa)
 Dibopego le Melao ya Tšhomišo
Dibeke Go theeletša le go bolela Go bala le go bogela Go ngwala le go hlagiša
ya Polelo

Mekgwanakgwana
• Go sekima go hwetša dikgopolokgolo
• Go sekena go hwetša
dikgopolotlaleletšo
• Go bala go go tseneletšego

SEPHOLEKE
• Dira dikakanyo
• Akanya tlhalošo ya mantšu ao o sa a
tsebego gammogo le diswantšho
5-6
• Dikgopolokgolo le dikgopolotlaleletšo
• Khuetšo ya kgetho goba ya tlogelo go
tlhalošo ya setšweletšwa
• Khuetšo ya polelo ya go iphihla le
tšhomišo ya dipotšišo tša go se nyake
dikarabo
• Kakanyo ya mongwadi le phetho
Kakaretšo ya setšweletšwa

123
SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
 Dibopego le Melao ya Tšhomišo
Dibeke Go theeletša le go bolela Go bala le go bogela Go ngwala le go hlagiša
ya Polelo

124
Mekgwanakgwana ya go bolela le go Setšweletšwa sa sengwalo, mohlala: Setšweletšwa sa tirišano, mohl: Mošomo maemong a lentšu: mahlaodi
theeletša padi/padi ya baswa/kanegelokopana karata ya taletšo, kamogelo ya taletšo
Mošomo maemong a lefoko: temana
Theeletša polelo ya go fiwa ke leloko • Diponagalo tše bohlokwa tša • Dinyakwa tša sebopego, setaele ya go fa tlhalošo, temana ya go fa
leo le atlegilego la setšhaba setšweletšwa sa sengwalo: go kgetho, temana ya go hlopha
• Baamogedi ba tshedimošo,
swana le baanegwa, tiro (tiragalo),
• Tšhomišo ya polelo maikemišetšo le dikamano Tlhalošo ya lentšu: Lentšu le tee
poledišano, thulaganyo, thulano,
sebakeng sa sekafoko
• Polelo yeo e beago batho goba boithekgo, tikologo, moanegi, morero • Kgetho ya mantšu, tlhalošo ya go
ditokelo tša batho kotsing . tsenelela Maswaodikga le mopeleto: dipatrone
Magato a go Bala:
tša mopeleto
• Tumelo ya gore selo goba motho o na • Tlhamego ya lefoko, botelele le
• Pele ga go bala, (Tsebagatša
le diponagalo/dimelo tše itšeng kage mohuta
setšweletšwa)
batho ba re bjalo, e sego ka lebaka la
Nepiša go magato a go ngwala
gore o na le seo o se tsebago ka ga • Nakong ya go bala (diponagalo tša
sona/yena setšweletšwa) • Go beakanya
• Segalo • Morago ga go bala (araba dipotšišo, • Sengwalwakakanywa
7-8 bapetša, fapantšha, lekola karabo)
• Polelo le maatla • Go boeletša
Theto
• Araba dipotšišo • Go hlokola
• Diponagalo tša theto
Polelo ya go itokišetšwa • Go phošolla le hlagiša
• Sebopego sa ka gare sa theto,
Barutwana ba dira dinyakišišo bjalo ka Hlama karata ya taletšo le ya go
dikapolelo, tshwantšhokgopolo,
thutwana ya boitokišetšo.
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

amogela taletšo
morumokwano le mošito
• Melawana ya go hlagiša
• Sebopego sa ka ntle sa theto,
• Polelo ya mmele methalotheto, mantšu, ditematheto
• Matseno le thumo • Mongwalelo
• Tšhomišo ya polelo • Tlhalošo ya dika
• Maikutlo
• Morero le molaetša

SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 Dibopego le Melao ya Tšhomišo
Dibeke Go theeletša le go bolela Go bala le go bogela Go ngwala le go hlagiša
ya Polelo

Mekgwanakgwana ya go bolela le go Bala setšweletšwa sa sengwalo go Setšweletšwa sa tirišano, mohl: Mošomo maemong a lentšu: Madiri
theeletša swana le papadi poledišano
Mabotšiši, Lešalašupi, mašala
Go anega kanegelo • Diponagalo tše bohlokwa tša • Kgetho ya mantšu
Mošomo wa maemo: tshepediso,
setšweletšwa sa sengwalo: go
• Ela šedi go: mabokgoni a go bolela, • Lentšu la mong le setaele maemo go ya ka bohlokwa a lefoko,
swana le baanegwa, tiro (tiragalo),
segalo, go bitša mantšu, lebelo, go ya temana ya mafetšo
poledišano, thulaganyo, thulano, • Tlhalošo ya go tsenelela
fase le godimo ga lentšu, kopantšho boithekgo, tikologo, moanegi, morero Tlhalošo ya lentšu: Lentšu le tee
• Segalo

SEPHOLEKE
mahlo, kemo ya mmele, dika tša ditho
Magato a go Bala: sebakeng sa sekafoko
tša mmele • Dikgopolokgolo le dikgopolotlaleletšo
• Pele ga go bala, (Tsebagatša Maswaodikga le mopeleto: dipatrone
• Melawana le diponagalo tša kanegelo • Mmepe wa monagano go beakanya
setšweletšwa) tša mopeleto
Poledišano: Bapala papadi ya dikgopolo tša go nyalelana
poledišano • Nakong ya go bala (diponagalo tša
• Hlagiša taodišo go kelo
setšweletšwa)
• Tšhomišo ya polelo Nepiša go magato a go ngwala
• Morago ga go bala (araba dipotšišo,
• Tšea karolo ka go šielana bapetša, fapantšha, lekola karabo) • Go beakanya
• Polelo mmele Theto • Sengwalwakakanywa
• Diponagalo tša setšweletšwa • Diponagalo tša theto • Go boeletša
• Sebopego sa ka gare sa theto, • Go hlokola
dikapolelo, tshwantšhokgopolo,
morumokwano le mošito • Go phošolla le hlagiša
9-10
• Sebopego sa ka ntle sa theto, Ngwala lenaneotshepedišo la kopano
methalotheto, mantšu, ditematheto le metsotso ka go latela magato a go
ngwala
• Sebopego
• Tlhalošo ya dika
• Maikutlo
• Morero le molaetša
Tekatlhaologanyo ya go balwa:
setšweletšwa go tšwa go puku ya go
balwa yeo e kgethilwego)
• Sekena, sekima, bopa
seswantšhokgopolo
• Go bala go tseneletšego
• Dira dikakanyo
• Tlhalošo ya mantšu
• Ntlhapono ya mongwadi

125
• Ntlha le kakanyo
• Tlhalošo ya go iphihla
SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
 Kelo ya Kotara 3

Mošongwana 1: Bomolomo Mosongwana 2: Go ngwala Mošongwana 3: molekwana 2

126
Polelo ya go itokišetšwa/papadikekišo/ngangišano/ Taodišo tlhaloši/kanegelo/kgadimo/taodišongangišano Tekakwešišo le tšhomišo ya polelo
kahlaahlo ya boitsebišophelo/tokomane ya bohwa/
Lengwalo la kgopelo ya mošomo le boitsebišophelo
testamente.
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 MPHATO WA 9 KOTARA YA 4
DITENG

Dibopego le Melao ya Tšhomišo

Dibeke Go theeletša le Go bolela Go bala le Go bogela Go ngwala le Go hlagiša
ya Polelo

Tekakwešišo ya go theeletšwa Setšweletšwa sa dingwalo go swana Setšweletšwa sa tirišano se se Mošomo maemong a lentšu:
• Iphetolele ka tsinkelo go ditšweletšwa le kanegelokopana, padi ya baswa/ telele, mohlala, lengwalo la go dira Madiri
tše di fapafapanego tša dingwalo padi dikgopelo (semmušo) Mošomo maemong a lefoko:
Theeleletša tshedimošo yeo e • Diponagalo tše bohlokwa tša Polelotebanyi le polelotharedi

SEPHOLEKE
setšweletšwa sa dingwalo: go swana • Sebopego se se nepagetšego
ikgethilego
• Maikemišetšo Polelotiriši le polelotirišwa
• Theeletša le go ipshina ka dithai le le baanegwa, tiragalo, poledišano,
thulaganyo, thulano, boithekgo, • Dikgopolokgolo le dikgopolotlaleletšo Tlhalošo ya lentšu: go se kwešišege,
direrwa
tikologo, karolo ya moanegi le morero go hloka mohola, poeletšo ya go se
• Araba dipotšišo • Tatelano ye botse ya mafoko
Magato a go Bala: nyakege, totolotši
Tshepedišo ya kopano • Šomiša makopanyi go netefatša
• Pele ga go bala, (Tsebagatša (poeletšo ya hlalošo ka go bušeletša
kgokagano
• Batšeakarolo setšweletšwa) mantšu a go fapana)
• Šomiša mehuta ya go fapafapana ya
• Melawana ya kopano • Nakong ya go bala (diponagalo tša polelo ya go bolelwa ke sehlopha se
mafoko, botelele, tlhamego/sebopego
• Go tšea karolo ka go šielana setšweletšwa) šomago mošomo le itšeng.
Tsepelela go magato a go ngwala
• Tšhomišo ya polelo • Morago ga go bala (araba dipotšišo, Maswaodikga le mopeleto: dipatrone
• Go beakanya tša mopeleto
• Go se kwane ka dikgopolo kopanong bapetša, fapantšha, lekola karabo)
• Sengwalwakakanywa
• Matseno le mafetšo Theto
• Go boeletša
• Diponagalo tša theto
• Go hlokola
• Sebopego sa ka gare sa theto,
dikapolelo, tshwantšhokgopolo, • Go phošolla le hlagiša
1-2
morumokwano le mošito Ngwala lengwalo la go dira dikgopelo
• Sebopego sa ka ntle sa theto,
methalotheto, mantšu, ditematheto
• Mongwalelo
• Tlhalošo ya dika
• Maikutlo
• Morero le molaetša
Tekakwešišo ya go balwa:
setšweletšwa go tšwa go puku ya go
balwa yeo e kgethilwego)
• Sekena, sekima, bopa
seswantšhokgopolo
• Go bala go go tseneletšego
• Dira dikakanyo
• Tlhalošo ya mantšu
• Ntlhapono ya mongwadi

127
• Ntlha le kgopolo
• Tlhalošo ya go iphihla
SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
 Dibopego le Melao ya Tšhomišo
Dibeke Go theeletša le Go bolela Go bala le Go bogela Go ngwala le Go hlagiša
ya Polelo

128
Mekgwanakgwana ya go bolela le go Setšweletšwa sa dingwalo go swana Ditšweletšwa tša tirišano, mohl: di Mošomo maemong a lentšu:
theeletša le kanegelokopana, padi ya baswa/ E-meile Mainaina, maina a legoro la go-
Tekatlhaologanyo ya go theeletšwa padi • Sebopego sa go nepagala mainatharagano
(šomiša poledišano ya go gatišwa) • Diponagalo tše bohlokwa tša • Maikemišetšo Mošomo maemong a lefoko:
• Theeletša poledišano setšweletšwa sa dingwalo: go swana Tshepetšo, tlhatlamano go ya ka
• Dikgopolokgolo le dikgopolotlaleletšo
le baanegwa, tiragalo, poledišano, bohlokwa, temana ya go ruma
• Ngwala dinoutse • Tšhomišo ya polelo
thulaganyo, thulano, boithekgo,
-- Polelo le maatla Tlhalošo ya lentšu: Polelo yeo e beago
tikologo, karolo ya moanegi le morero • Retšistara
batho goba ditokelo tša batho kotsing .
-- Segalo Magato a go Bala: • Tatelano ye botse ya mafoko
Tumelo ya gore selo goba motho o na le
-- Moya wo o fokago • Pele ga go bala, (Tsebagatša • Šomiša makopanyi go netefatša diponagalo/dimelo tše itšeng kage batho
-- Matseno le mafetšo setšweletšwa) kgokagano ba re bjalo, e sego ka lebaka la gore o
• Araba dipotšišo • Nakong ya go bala (diponagalo tša • Šomiša mehuta ya go fapafapana ya na le seo o se tsebago ka ga sona/yena
Dikahlaahlo tša foramo/phanele/ setšweletšwa) mafoko, botelele, tlhamego/sebopego Maswaodikga le mopeleto: dipatrone
sehlopha • Morago ga go bala (araba dipotšišo, Tsepelela go magato a go ngwala tša mopeleto, hlakapeple, khutsofatšo,
• Batšeakarolo bapetša, fapantšha, lekola karabo) • Go beakanya akronimi, khunyelo, trankhašene
• Melawana ya poledišano/foramo Theto • Sengwalwakakanywa aphesise, potemantu
• Go tšea karolo ka go šielana • Diponagalo tša theto • Go boeletša
• Tšhomišo ya polelo • Sebopego sa ka gare sa theto, • Go hlokola
dikapolelo, tshwantšhokgopolo, • Go phošolla le hlagiša
• Go se kwane ka dikgopolo kopanong
morumokwano le mošito
3-4 • Matseno le mafetšo Ngwala E-meile ka go latela magato a
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

• Sebopego sa ka ntle sa theto, go ngwala

• Dihlopha di boledišana ka dihlogo/ methalotheto, mantšu, ditematheto
direrwa tšeo di gogago kgahlego
• Sebopego
• Tlhalošo ya dika
• Maikutlo
• Morero le molaetša
Tekatlhaologanyo ya go balwa/
bogelwa: (setšweletšwa sa go bonwa
goba sa mahlakorentši go swana
le diswantšho tša go thalwa goba
papatšo)
• Sekena, sekima, bopa

SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

seswantšhokgopolo
• Go bala go go tseneletšego
• Dira dikakanyo
• Tlhalošo ya mantšu
• Ntlhapono ya mongwadi
• Ntlha le kgopolo
• Tlhalošo ya go iphihla
 Dibopego le Melao ya Tšhomišo
Dibeke Go theeletša le Go bolela Go bala le Go bogela Go ngwala le Go hlagiša
ya Polelo

Mekgwanakgwana ya go bolela le go Setšweletšwa sa dingwalo go swana Setšweletšwa sa tirišano, mohl: tša Mošomo maemong a lentšu:
theeletša le kanegelokopana, padi ya baswa/ bophelo bja mohu/pukutšatši/karata Madiri, maina
Go bapala karolo ya maemo padi ya taletšo
Mošomo maemong a lefoko: Tlhalošo
• Seemo se laeditšwego gabotse • Diponagalo tše bohlokwa tša • Sebopego sa go nepagala Lebaka le phetho
setšweletšwa sa dingwalo: go swana • Maikemišetšo
• Baanegwa ba fapantšhwe gabotse le baanegwa, tiragalo, poledišano, Tlhalošo ya lentšu: Go šuta ga hlalošo
• Polelo e sepelelana le maemo ao a thulaganyo, thulano, boithekgo, • Dikgopolokgolo le dikgopolotlaleletšo Lentšu le tee sebakeng sa sekafoko
tšweletšwago tikologo, karolo ya moanegi le morero • Tšhomišo ya polelo

SEPHOLEKE
Maswaodikga le mopeleto: patrone ya
• Go bapala karolo go laetša kgonagalo Magato a go Bala: • Retšistara mopeleto.
ya seo se hlolago tiragalo maemong • Pele ga go bala, (tsebiša • Tatelano ye botse ya mafoko
ao a itšego setšweletšwa) • Šomiša makopanyi go netefatša
Poledišano • Nakong ya go bala (diponagalo tša kgokagano
• Tšea sephetho ka seemo le sererwa setšweletšwa) • Šomiša mehuta ya go fapafapana ya
sa maleba • Morago ga go bala (araba dipotšišo, mafoko, botelele, tlhamego/sebopego
• Melawana ya go bolela bapetša, Tsepelela go magato a go ngwala
• Polelo le maatla • fapantšha, lekola karabo) • Go beakanya
• Ditaetšo tša phapano Theto • Sengwalwakakanywa
• Diponagalo tša theto • Go boeletša
• Sebopego sa ka gare sa theto, • Go hlokola
dikapolelo, tshwantšhokgopolo,
morumokwano le mošito • Go phošolla le hlagiša
5-6
• Sebopego sa ka ntle sa theto, Ngwala tša bophelo bja mohu/
methalotheto, mantšu, ditematheto pukutšatši/karata ya taletšo ka go
latela magato a go ngwala
• Mongwalelo
• Tlhalošo ya dika
• Maikutlo
• Morero le molaetša
Tekatlhaologanyo ya go balwa:
setšweletšwa go tšwa go puku ya go
balwa yeo e kgethilwego)
• Sekena, sekima, bopa
seswantšhokgopolo
• Bala ka go tsenelela
• Dira dikakanyo
• Tlhalošo ya mantšu
• Ntlhapono ya mongwadi
• Ntlha le kakanyo

129
• Tlhalošo ya go iphihla
Ngwala kakaretšo ka dintlha goba
SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

temana
 Dibopego le Melao ya Tšhomišo
Dibeke Go theeletša le Go bolela Go bala le Go bogela Go ngwala le Go hlagiša
ya Polelo

130
Mekgwanakgwana ya go bolela le go Go bala le Go bogela: Go ngwala: Mošomo wa maemo a lentšu:
theeletša
Poeletšo ya diponagalo tše Poeletšo ya ditšweletšwa tša go Mošomo wa poeletšo
Poeletšo bohlokwa, melawana le sebopego ngwalwa
Mošomo wa maemo a lefoko: Mošomo
Poeletšo ya magato a go nagwala wa poeletšo

7-8 Tlhalošo ya lentšu:

Lentšu le tee go emela sekafoko
Maswaodikga le mopeleto:
Dipatrone tša mopeleto

Mešongwana ya tekolo ya semmušo le mafelelo a ngwaga Kotara ya 4

9-10 Mošongwana 1: Bomolomo Mošongwana 2: Tlhahlobo ya mafelelo a ngwaga

Ngangišano/potšišotherišano/poledišano/polelo ya go itokišetšwa/ Lephephe la 1: Bomolomo

polelo ya go se itokišetšwe/foramo/sehlopha/dikahlaahlo tša
Lephephe la 2: Tekakwešišo, polelo (diri tše 2)
phanele go theletša tekakwešišo/ditshepetšo tša kopano
Lephephe la 3: Go ngwala (1 iri)
Lephephe la 4: Boikarabelo go dingwalo (iri ye 1 le metsotso ye 30)
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
KAROLO YA 4: KELO GO LELEME LA GAE

4.1 MATSENO

Kelo ke tshepetšotšweledi ye e beakantšwego ya go lemoga, go kgoboketša le go hlatholla tshedimošo ka ga bokgoni

bja barutwana. Go šomišwa mehuta ya go fapana ya kelo. E akaretša dikgato tše nne: go kgoboketša bohlatse bja
diphihlelelo, tekolo ya bohlatse bjoo; go rekhota tše di hweditšwego le go šomiša tshedimošo yeo go kwešiša, ka go
realo, e thuša go hlabolla morutwana gore go kaonafatšwe tshepetšo ya go ithuta le go ruta.

Kelo e swanetše go ba ka mahlakore ka moka, ke go re, e be ya semmušo (Kelo ye e lebantšwego) le yeo e sego ya
semmušo (Go ela go ithuta). Mo mabakeng a ka moka, barutwana ba swanetše go fiwa diphošollo kgafetšakgafetša
go tiišetša maitemogelo a bona a go ithuta.

Kelo go Maleme e tšwelapele ka go se kgaotšwe gape e thekga kgolo le tšwelopele ya barutwana. Ke karolo ye
bohlokwa ya go ruta le go ithuta ka ge e neelana ka dipoelo tša go ruta le go ithuta. E swanetše go akaretša go ruta
le go ithuta go na le go re e lebelelwe bjalo ka yeo e ikemego ka boyona. Go tlaleletša seo, kelo ye e logagantšwego
ya mahlakore a go fapana a polelo e swanetše go diragatšwa. Mohlala, re ka thoma ka karolo ya go bala gomme
morago gwa dirwa molekwana wa tekatlhaologanyo. Dipotšišo tša tsebo ya polelo tšeo di theilwego go setšweletša
se tee di ka botšišwa. Morago ga go bala setšweletša, barutwana ba ka laelwa go araba setšweletšwa, mohlala, go
ngwala lengwalo ka ga dilo tšeo go boletšwego ka tšona ka gare ga setšweletšwa. Go akaretša mošongwana wo,
dikahlaahlo di ka phethagatšwa ka ga sererwa, gomme ka tsela ye, go phethagatšwa mabokgoni ka moka a polelo
ka gare ga mošongwanao tee wa go elela gabonolo, wo ologagantšwego gabotse.

Go ela mabokgoni a go fapana a polelo ga se go swanele go lebelelwa bjalo ka mešongwanayeo e ikemetšego ka

noši, fela e tšwewe bjalo ka mošongwana o tee wo o logagantšwego gabotse.

Dirubriki tša kelo di swanetše go tsenyeletša mabokgoni a polelo a go fapana ka gare ga mošomo.

Mabokgoni a barutwana a go theeletša, bokgoni bja bomolomo/orale, bokgoni bja go araba dipotšišo, go tšea karolo
go dikahlaahlo le mabokgoni a dikgatišo/direkhotetša go ngwalwa mo go hlokegago, a swanetše go elwa hloko tšatši
ka tšatši.

Go bohlokwa go re go elwe kwešišo ya barutwana ya seo ba se balago e sego fela bokgoni bja bona bja go lemoga
goba go hlatholla mantšu. Kelo ya go bala e swanetše go dirwa kgafetšakgafetša e sego fela kelo yeo e dirwago
gatee fela. Kelo ya semmušo ya go bala e swanetše go nepiša go go bala ka go hlaboša lentšu gammogo le go
mešongwana yeo e go thušago go lemoga go re barutwana ba kwešišitše gakakaang, mohlala, ba anega gape
kanegelo gobaba araba dipotšišo.

Kelo ya mošomo wa go ngwalwa e tla nepiša, kudu go bokgoni bja morutwana bja go kwešiša tlhalošo le go fihliša
melaetša, le ka tsela yeo ba ngwadilego ka gona ka nepagalo, mohlala, tšhomišo le dibopego tša polelo, mopeleto
le maswaodikga. Kelo ka moka e swanetše go lemoga go re go ithuta polelo ke mošomo wo o tšwelagopele gomme,
barutwana ba ka se kgone go hlagišamošongwana wo o feletšego wo o nepagetšego ge basa thoma. Ka lebaka leo,
magato a go fapana a go ngwala le ona a swanetše go elwa/lekolwa.

Ge go fiwa mošomo wa kelo ya semmušo, nepišo e tla ba go mabokgoni a itšego, mohlala, Go theeletša le Go bolela,
Go bala goba Go ngwala. Le ge go le bjalo, ka lebaka la go re go ithuta polelo ke tshepetšo ye elogagantšwego,
go tla šomišwa mabokgoni a go feta a tee.Dibopego tša polelo di swanetše go elwa go dikamano. Go swanetše
go netefatšwa go re kelo ga e dirwe fela bjalo ka mošomo wa go ngwalwa, fela e dumelela bobedi, mešomo ya go

SEPHOLEKE 131
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
itlwaetša le ya bomolomo..Go bohlokwa go ela seo barutwana ba se kwešišago e sego seo ba se swerego ka hlogo,
ka fao go elwe mabokgoni go dikamano ka mokgwa wo go ka kgonegago.mohlala, barutwana baka peleta mantšu ka
moka ka nepagalo ka nako ya molekwana wa Labohlano, fela potšišo ke go re, na ba kgona go šomiša mantšu ona
ao ba a peletilego ka nepagalo ge ba ngwala/rekhota ditaba tša bona tša mong goba kanegelo?

Go ruta le kelo yadipolelo di swanetše go fa barutwana ka moka sebaka sa go tšea karolo, gomme mekgwanakgwana
yeo e tla thušago barutwana go fihlela goba go hlagiša ditšweletšwa tša polelo e swanetše go hwetšwa. Barutwana ba
bangwe bao ba itemogelago mapheko, ba ka no se kgone go fihlelela a mangwe a maikemišetso ao a hlagišitšwego
go Setatamente sa Pholisi sa Lenaneothuto le Kelo.

Lenaneo la kelo le dumelela kelophetho, yeo e ka tšeago sebopego sa molekwana goba tlhahlobo mo mafelelong
a kotara ye nngwe le ye nngwe. Mošomo wo o elwago o swanetše go ba o phethagaditšwe mo lebakeng la kotara.
Dikarolo tše di elwago di swanetše go nameletšwa go ya ka maemo a go fapana a kwešišo go netefatša go re kelo
ke ya nnete e bile ke ya maleba.

4.2 KELO YEO E SEGO YA SEMMUŠO GOBA YA TŠATŠI KA TŠATŠI

Maikemišetšo a tšwetšopele ya go kgoboketša tshedimošo ka ga diphihlelelo tša morutwana ka mehla, ke go e

šomiša go kaonafatša go ithuta ga bona.

Kelo yeo e sego ya semmušo, e lekola tšwelopele ya morutwana ya letšatši le letšatši. Seo se dirwa ka go lebeledišiša,
dikahlaahlo, ditiragatšo tša go itlwaetša, dikopano tša morutwana– morutiši, go šomišana mmogo ka phapošing go
go sego ga semmušo, bjalobjalo Kelo ye e sego ya semmušo e ka ba bonolo go swana le go emiša go ruta ka
nako ya kabo ya thutišo go lekola goba go lebeledišiša barutwana goba go ahlaahla le barutwana ka tsela yeo
thutišo e tšwelago pele ka gona. Go ela bokgoni bja polelo go tla ba ka sebopego sa temogo, mešongwana ya
go ngwalwa, mešongwana ya bomolomo le ditlhagišo, melekwana ya go ngwalwa, go bala ka go hlaboša lentšu
le mehuta ye mengwe ya kelo. Kelo ye e sego ya semmušo e swanetše go dirišwa go fa barutwana dipoelo le go
thuša peakanyo ya go ruta, fela e ka no se rekhotwe. E se ke ya bonwa nke e kgaogane le ditiragalo tša go ithuta
tše di phethagatšwago ka phapošing gape o ka šomiša mešongwana ye mentši ya go ithuta go ela bokgoni bja
barutwana ka mokgwa wo e sego wa semmušo . Mo mabakeng a mangwe, o ka nyaka go hlama mohuta wo o itšego
wa mešongwana go hlohleletša barutwana bagago go ithuta, go swana le ditšweletšwa tša ka mehla tša mopeleto.
Barutwana goba barutiši ba ka swaya mešongwana yeo.

Go eletšwa go šomiša dibeke tše pedi tša mathomo a kotara go ela barutwana ka kelo ya motheo. Morutiši o
swanetše go šomiša mešongwana ye e filwego go dibeke tše pedi tša mathomo tša dipeakanyo tša go ruta go
phethagatša kelo ye.

Kelo ka mong le kelo ka sethaka di tsenyeletša barutwana go šoma ka mafolofolo mo mabakeng a kelo. Se se
bohlokwa ka gore e dumelela barutwana go ithuta go gopodišiša ka bokgoni bja bona. Dipoelo tša mešongwana ya
tšatši ka tšatši ga di rekhotwe semmušo ntle le ge morutiši a rata go dira bjalo. Barutiši ba ka rata go tšea direkhoto
tšeo e sego tša semmušo tša morutwana yo mongwe le yo mongwe go ya ka moba gatelago pele ka gona go
mahlakore a go fapana a thuto gore ba thuša ka peakanyo le go netefatša kgodišo ya mabokgoni le kwešišoya
morutwana yo mongwe le yo mongwe. Dipoelo tša mešongwana ya tšatši ka tšatši ga di šomišwe go hlatloša le go
fa disetifikeiti.

132 SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
4.3 KELO YA SEMMUŠo

Mešomo ka moka ya Kelo yeo e bopago lenaneo la kelo la semmušo la ngwaga, e bitšwa Kelo ya Semmušo.Morutiši
o swaya le go rekhota semmušo mešongwana ya kelo ya semmušo gore barutwana ba tle ba hlatlošwe le go fiwa
disetifikeiti. Mešomo ya Kelo ya Semmušo ka moka e swanetše go lekolwa go kgonthišiša boleng/khwalithi le go
netefatša gore go swerwe maemo a go lekanetša a a nepagetšego.

Mešongwana ya kelo ya semmušo e fa morutiši tsela ya hlatlamano ya go ela ka fao barutwana ba tšwelago pele
mphatong le thutong ye e itšego. Mehlala ya mešongwana ya kelo ya semmušo e akaretša melekwana, ditlhahlobo,
mešongwana ya go diragatšwa, diprotšeke, ditlhagišomolomo, mešomotaetši, ditiragatšo, bj.bj.

Nepo ya go beakanya Lenaneo la Kelo ke go netefatša go re kelo ke ya maleba, e ya tshepagala, ga e tšee lehlakore
le go re e lekanetše ka go fa tlhahlo ye e bonagalago ya mehuta ya mešongwana le dipersente tšeo di abetšwego
mabokgoni a polelo a mangwe le a mangwe go mošomo wo mongwe le wo mongwe. E šetša gape tsepelelo ya kelo,
ke go re, ka tsela yeo mešomo e swanetšego go ahlaahlwa ka gona.

Go kelo ya semmušo, go šomišwe dimemorantamo, dirubriki, mananeotshwaiwa le dikala tša tekanyetšo le didirišwa
tše dingwe tša maleba go lemoga, go ela le go rekhota maemo a kwešišo le mabokgoni a barutwana. . Kgetha
sedirišwa sa kelo seo se swanetšego mohuta wa mošongwana wo o fiwago. Mohlala, rubriki keya maleba kudu
go feta memorantamo go mošongwana wa go ngwala. Memorantamo o loketše molekwana wa mopeleto goba
mošongwana wa tekakwešišo ya go bala.

4.3.1 Dinyakwa tša Kelo ya semmušo tša Leleme la Gae

Mešomo ya kelo ya semmušo e swanetše go ela mahlakore a go fapana a mabokgoni a polelo go re mahlakore a
bohlokwa a elwe mo lebakeng la kotara le la ngwaga. Barutiši ba swanetše go netefatša go re mahlakore a a etšwe
ka tsela yeo e sego ya semmušo le go re barutwana ba filwe dipoelo pele ba ka elwa ka mokgwa wa semmušo. Kelo
ka moka ya Sehlopha sa Godimo e dirwa ka gare.

Lenaneo la Kelo ya Semmušo la Mephato ya 7-9 le akaretša mešomo ya kelo ya semmušo ye lesometee (11), yeo
e hlamago meputso ya go fihla go 100%. Kelo yeo e theilwego sekolong ke 40% mola ya mafelelong a ngwaga e le
60%.

Kelo ya go Thewa Sekolong (KTS) (40%)

Sehlopha sa Godimo se na le mešomo ya semmušo ye lesome (10) ye e theilwego sekolong. Mešomo ya kelo ya
semmušo e akareditšwe ka sebopego se se latelago:

• Mphato wa 7 – mešomo ya bomolomo ye 4, mešomo ya go ngwalwa ye 2, melekwana ye 3 le tlhahlobo ya

Phupu/June ye 1

• Mphato wa 8 - mešomo ya bomolomo ye 4, mešomo ya go ngwalwa ye 3, melekwana ye 2 le tlhahlobo ye 1

ya Phupu/June

• Mphato wa 9 - mešomo ya bomolomo ye 4, mešomo ya go ngwalwa ye 3, melekwana ye 2 le tlhahlobo ye 1

ya Phupu/June

SEPHOLEKE 133
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
Tlhahlobo ya Mafelelong a ngwaga (60%)

Tlhahlobo ya mafelelong a ngwaga e arotšwe ka mešomo ya bomolomo/orale le ya go ngwalwa. Mošomo wa

go ngwalwa, wo e lego Lephephe 1, ke 20.8%. Dipersente di swanetše go kgoboketšwa go tšwa go mešomo ya
bomolomo/orale ye mene, yeo e phethagatšwago mo gare ga ngwaga. Mešomo ya go ngwalwa, yeo e swanetšego
go fiwa ka fase ga maemo ao a šeditšwego/hlokomedišitšwego kudu, e arotšwe ka maphephe a mabedi (2) le
Maphephe a mararo (3) go Mephato ya 7& 8 le Mphato wa 9..

Mephato ya 7 & 8

Lephephe la 2: Tekakwešišo le Polelo go dikamano, dikarabo tša dingwalo

Lephephela 3: Go ngwala (Dingwalo, Taodišo le ditšweletšwa tša tirišano)

Mphato wa 9

Lephephe la 2: Tekakwešišo le Polelo go dikamano

Lephephe la 3: Go ngwala (Dingwalo, Taodišo le ditšweletšwa tša tirišano)

Lephephe la 4: Dikarabo tša Dingwalo/Dipuku

4.3.2 Sebopego sa mešomo ka kotara

Mehuta ya kelo ye e šomišwago e swanetše go nyalelana le mengwaga le maemo a tšwetšopele ya morutwana.

Peakanyo ya mešomo ye, e swanetše go akaretša diteng tša thuto le go tsenyeletša mešomo ya go fapana yeo e
beakanyeditšwego go fihlelela maikemišetšo a thuto. E swanetše go thewa godimo ga tsebo le mabokgoni ao a
phethagaditšwego mo lebakeng la kotare yeo. Šomiša dipeakanyo tša kotara go mphato wo mongwe le wo mongwe
go kgetha mohuta wa mešongwana le sehlopha sa mabokgoni seo se nyakegago go karolo ye nngwe le ye nngwe
ya mošomo wa kelo ya semmušo. Mohlala, ge o beakanya mošongwana wa go ngwala ga boitlhamelo go Mphato
wa 7, Kotara ya 1, o nyaka barutwana ba ngwale sereto, o ka letela go re ba ngwale mafoko a botelele bja go lekana
a morumokwano, ka ge seo e tla ba e le seo o šetšego o se rutile. Ge o hlama setšweletšwa sa tshedimošo mo
kotareng ya mathomo, ba tla swanela ke go ngwala ba šomiša foreimi ya maleba. Go tla ba bjalo le go Go theeletša
le Go bolela, o ka se laele barutwana go fa polelo ye kopana go Mphato wa 7, Kotara ya 1, Ka ge seo se tla rutwa
ka morago.

Kelo ya semmušo e swanetše go akaretša mehuta ya go fapana ya maemo a kwešišo bjalo ka ge e laeditšwe ka
fase. Mehuta ya go fapana ya dipotšišo go swana le dipotšišo tša kgetha karabo ya nnete, tša go arabja ka karabo e
tee fela goba ka sekafoko se se kopana, tša go bapetša le dipotšišothwii di swanetše go hlangwa.

134 SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
Nkatlapana 1

MAEMO A KWESIŠO MOŠONGWANA PERSENTE YA MOŠOMO

Potšišothwii Dipotšišo tša go šoma ka tshedimošo ye e begilwego phatlalatša go

(Maemo a 1) setšweletšwa.
• Efa maina a dilo/batho/mafelo/dielemente…
• Bolela dintlha/mabaka/dikgopolo … Maemo a 1 le 2: 40%
• Lemoga mabaka/batho/tše di hlolago…
• Ngwala lenaneo la dintlha/maina/mabaka …
• Hlaloša lefelo/motho/moanegwa ..
• Anega taba/tshwantšhetšodikgao/boitemogelo
Dipotšišo tša go nyaka tshekatsheko, thulaganyo goba peakanyo ya
Thulaganyoleswa tshedimošo ye e bonalago gabotse setšweletšweng.
(Maemo a 2) • Akaretša dintlhakgolo/dikgopolo/dikgonagalo…
• Hlopha dielemente tša go swana ...
• Bontšha ditshwani/diphapano …
• Efa tlhalošo ya

Go dira thumo goba Dipotšišo tša go nyaka gore morutwana a ikamanye le tshedimošo
go tšea ye e lego setšweletšweng go ya ka boitemogelo
sephetho go ya ka bja gagwe.
dintlha tše di
• Hlatholla kgopolokgolo …
filwego
• Bapetša dikgopolo/maikutlo/ditiro …
(Maemo a 3)
• Na maikemišetšo/maikutlo/tlhohloletšo/lebaka la mongwadi (goba
Maemo a 3: 40%
moanegwa) ke afe …
• Hlatholla lebaka/phetho ya …
• Na tiragalo/maikutlo/tshwayotshwayo (bj.bj) e re utollela eng
mabapi le moanegi/mongwadi/moanegwa …
• Na tshwantšhanyo/tshwantšhišo/tshwantšhokgopolo e ama
kwešišo ya gago bjang …
• Na o gopola gore poelo/maemo (bj.bj) a tiro e tla ba afe …

SEPHOLEKE 135
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

MAEMO A KWESIŠO MOŠONGWANA PERSENTE YA MOŠOMO

Tekolo Dipotšišo tše di šoma ka dikahlolo mabapi le mehola le bohlokwa. Maemo a 4 le 5: 20%
Tšona di akaretša dikahlolo mabapi le nnete, go holega, dintlha
(Maemo a 4)
le dikgopolo, netefatšo, kwešišagalo le go fahlela, le ditaba tša go
swana le kganyogo le kamogelego ya diphetho le ditiro go ya ka
meetlo le maikutlo.O nagana gore se se diragalago se a kgodiša/ke
sa nnete/se a kgonagala …?
• Na mabaka a mongwadi ke a maleba/a a kwagala/a a rumega …
• Ahlaahla/swayaswaya ka tsinkelo ka ga tiragalo/maikemišetšo/
tšhušumetšo/maikutlo/tšhišinyo …
• Na o dumelelana le tebelelo/setatamente/temogo/tlhathollo?
• Go ya ka wena, mongwadi/moanegi/moanegwa a ka rwešwa diala
ge a šišinya gore/bolela gore … (Thekga karabo ya gago/Efa
mabaka a go fahlela karabo ya gago.)
• Na o amogela maikutlo/maitshwaro/ditiro tša moanegwa? Efa
mabaka a karabo ya gago.
• Na ditiro/maikutlo/tšhušumetšo ya moanegwa e… laetša
eng ka yena ge go lebeletšwe dikamano tša meetlo ya
boditšhabatšhaba?
• Ahlaahla ka tsinkelo/swayaswaya dikahlolo tša ka gare
setšweletšwa Dipotšišo tše di mabapi le go ela saekholotši
le ditlamorago tša bobotse bja setšweletšwa go morutwana.
Di nepišitše go maikutlo a morutwana ge a araba diteng, go
ikamanya le baanegwa goba ditiragalo, le go iphetolela go
tšhomišo ya mongwadi ya polelo (go swana le kgetho ya mantšu
le tshwantšhokgopolo).• Ahlaahla ka fao le bonago setšweletšwa/
Kgahlego tiragalo/maemo/thulano/kgakanego …

(Maemo a 5) • Na o kwela moanegwa bohloko? Ke sephetho goba tiro efe yeo o

bego o ka e dira ge o be o le maemong a bjalo?
• Ahlaahla/Swayaswaya tšhomišo ya polelo ya mongwadi …
• Ahlaahla bohlokwa bja setaele/matseno/thumo/
tshwantšhokgopolo/tshwantšhišo/tšhomišo ya dithekniki tša theto/
ditlabakelo tša dingwalo …

4.4 LENANEO LA KELO

Lenaneo la Kelo le hlametšwe go phatlalatša mešomo ya Kelo ya semmušo ya dithuto tšohle ka moka tša kotara
ka sekolong. Lenaneo la Kelo le swanetše go thalwa ke sekolo gomme le laetše matšatšikgwedi ao mešomo e tla
phethagatšwago ka ona.

Dinyakwa tša thuto

Dinyakwa tša go hlama mošomo di filwe ka dipersente. Fao lenaneo le laetšago dipersente tše 20 tša mabokgoni
a polelo, se se ra go re, mo kabong ya meputso ya mafelelo ya mabokgoni ao a polelo, go swanetše go ba le
dipersente tše 20 tša palomoka e sego meputso ye 20. Dikolo ga di beelwe mellwane ya palo ya meputso yeo e
abetšwego mabokgoni a polelo, kgang ke ge boima bja kabo ya meputso ya mabokgoni a mangwe le a mangwe a
polelo bo latelwa go mošomo wo mongwe le wo mongwe go ya le ka dipersente tše di abilwego go lenaneo la kelo.
Mohlala, go Mphato wa 8, molekwana wa go leka tsebo ya polelo o ka hlangwa godimo ga meputso ye 50 goba go
feta, kgang ke ge boima/meputso ya mafelelo e sa fete boima bjo bo laeditšwego go lenaneo la kelo..

Dinkatlapana tše di latelago di tšweletša dinyakwa tša kelo ya semmušo ya Maleme a Gae:

136 SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
Dinkatlapana tša Lenaneo la Kelo ya Semmušo

MPHATO WA 7

MEŠOMO YA KELO YA SEMMUŠO YA KOTARA YA 1

MOŠOMO WA 1: Bomolomo MOŠOMO WA 2: Go ngwala MOŠOMO WA: Molekwana wa 1

Go bolela kanegelogape/ahlaahla Taodišotlhaloši/taodišokanegelo Tekakwešišo le tšhomišo ya polelo

sereto/poledišano/dikahlaahlo tša
Lengwalo leo e sego la semmušo/
sehlopha/phanele
tshwayotshwayo/poledišano

MEŠOMO YA KELO YA SEMMUŠO YA KOTARA YA 2

MOŠOMO WA 1: Bomolomo MOŠOMO WA 2: Molekwana wa MOŠOMO WA 3

2

Go theeleletša kwešišo/ngangišano/ Dingwalo: Dipotšišo tša dikamano Tlhahlobo ya gare ga ngwaga

ditherišano/Polelo ya go itokišetša/se
Lephephe la 2: Tekakwešišo, tšhomišo
itokišetšwe/poledišano ya sehlopha
ya polelo le dingwalo
mabapi le go fa ditaelo.
Lephephe la 3: Go ngwala: Taodišo ye
tee le setšweletšwa se tee sa tirišano

MEŠOMO YA KELO YA SEMMUŠO YA KOTARA YA 3

MOŠOMO WA 1: Bomolomo MOŠOMO WA 2: Go ngwala MOŠOMO WA 3: Molekwana wa 3

Papadikekišo/tshepetšo ya kopano/Go Taodisotlhaloši/taodišokanego/ tekakwešišo le tšhomišo ya polelo

bala ga go itokišetšwa/Go bala ga go
Lenaneothero le metsotso GOBA
se itokišetšwe/dikahlaahlo tša foramo/
phanele Dingwalo

Mešomo ya Kelo ya semmušo ya mafelelong a ngwaga ya Kotara ya 4

MOŠOMO WA 2: Tlhahlobo ya mafelelo a

MOŠOMO WA 1: Bomolomo
ngwaga

Go balela godimo/ngangišano/kahlaahlo ya sehlopha/polelo Lephephe la 1: Bomolomo

ya go itokišetšwa/polelo ya go se itokišetšwe
Lephephe la 2: Tekakakwešišo, Polelo le Dingwalo (Diiri tše 2 )
Lephephe la 3: Go ngwala (iri e 1)

SEPHOLEKE 137
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
MPHATO WA 8

Mešomo ya Kelo ya Semmušo ya Kotara ya 1

MOŠOMO WA 1: Bomolomo MOŠOMO WA 2: Go ngwala MOŠOMO WA 3: Molekwana wa 1

Dikahlaahlo ka sehlopha- Kanegelo/Taodišokgadimo/Athikele Thutapolelo le Tekakwešetšo

Setšweletšwa sa go bogelwa/Polelo ya kuranta/Athikele ya kgtišobaka
ya go se itokišetšwe/dikahlaahlo tša
foramo/Sehlopha/potšišotherišanoo

Mešomo ya Kelo ya Semmušo ya Kotara ya 2

MOŠOMO WA 1: Bomolomo MOŠOMO WA 2: Go ngwala MOŠOMO WA 8: Ditlhahlobo

tša gare ga ngwaga

Go theeletša tekakwešišo/ditšhupetšo/ Dipotšišotherišano/setšweletšwa sa Lephephe la 1: Bomolomo

dikahlaahlo tša foramo/phanele/ ditaelo/tshekatsheko ya kanegelo.
Lephephe la 2: Tekakwešišo Tšhomišo
dingangišano
ya polelo le dingwalwa
Lephephe la 3: Go gnwala

Mešomo ya Kelo ya Semmušo ya Kotara ya 3

MOŠOMO WA 1: Bomolomo MOŠOMO WA 2: Go ngwala MOŠOMO WA 3: Molekwana wa 1

Poledišano/Go bolela ga go itokišetšwa/ Taodišohlaloši/taodišongangišano Tekakwešišo le tšhomišo ya polelo

Go bolela kanegelo/Go bala ga go
Lengwalo leo e sego la semmušo/
itokišetšwa
poledišano

Mešomo ya Kelo ya Semmušo ya Kotara ya 4

MOŠOMO WA 1: Bomolomo Molekwana wa 2: Tlhahlobo ya mafelelong a

ngwaga

Dingangišano/dipotšišotherišano/poledišano ya Letlakala la 1: Bomolomo

sehlopha/poledišano
Letlakala la 2: Tekakwešišo, polelo le dingwalo (Diiri tše 2)
Letlakala la 3: Go ngwala (Iri ye 1)

138 SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
MPHATO WA 9

Mešomo ya Kelo ya Semmušo ya Kotara ya 1

MOŠOMO WA 1: Bomolomo MOŠOMO WA 2: Go ngwala MOŠOMO WA 3: Molekwana wa 1

Go bala ga go itokišetšwa/Ditherišano Taodišohlaloši/Taodišokanegi Tekakwešišo le tšhomišo ya polelo

tša go itokišetšwa
Lengwalo la segwera/tshekatsheko/
poledišano

Mešomo ya Kelo ya Semmušo ya Kotara ya 2

MOŠOMO WA 1: Bomolomo MOŠOMO WA 2: Go ngwala MOŠOMO WA 3: Tlhahlobo ya

gare ga ngwaga

Go bala ga go itokišetšwa/kahlaahlo tša Tshekatsheko/tokumenthari/tsebišo/ Lephephe la 1: Bomolomo

foramo/sehlopha lenaneokopano le metsotso
Lephephe la 2: Tekakwešišo,
Polelo (Iri tše 2)
Lephephe la 3: Go ngwala (Iri ye 1)
Lephephe la 4: Karabo go
1
dingwalo (Iri ye 12)

Mešomo ya Kelo ya Semmušo ya Kotara ya 3

MOŠOMO WA 1: Bomolomo MOŠOMO WA 2: Go ngwala MOŠOMO WA 3: Molekwana wa 2

Polelo ya go itokišetšwa/papadikekišo/ Taodišo tlhaloši/kanegelo/kgadimo/ Tekakwešišo le tšhomišo ya polelo

ngangišano/kahlaahlo ya taodišongangišano
boitsebišophelo/tokomane ya bohwa/
Lengwalo la kgopelo ya mošomo le
testamente.
boitsebišophelo

Mešomo ya Kelo ya Semmušo ya Kotara ya 4

MOŠOMO WA 1: Bomolomo MOŠOMO WA 2: Tlhahlobo ya gare ga ngwaga

Ngangišano/potšišotherišano/ditherišano/polelo ya go Lephephe la 1: Bomolomo

itokišetšwa/polelo ya go se itokišetšwe/dikahlaahlo tša
Lephephe la 2: Tekakwešišo, polelo (diri tše 2)
foramo/sehlopha/phanele, go theletša tekakwešišo/
ditshepetšo tša kopano Lephephe la 3: Go ngwala (1 iri)
Lephephe la 4: Boikarabelo go dingwalo (iri ye 1 le metsotso ye
30)

SEPHOLEKE 139
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
Mešomo ya Kelo ya Semmušo go ya ka Mphato

Nkatlapana 1: Mphato wa 7

KELO YA SEMMUŠO

GARE GA NGWAGA TLHAHLOBO YA MAFELELONG A NGWAGA

40% 60%

Kelo ya go Thewa Sekolong (KTS) Maphephe a Tlhahlobo ya mafelelong a ngwaga

40% 39.2% 20.8%

Mešomo ye 10 ya Kelo ya semmušo Tlhahlobo ya go ngwalwa Kelo ya mešomo ya Bomolomo

• Mešomo ye 4 ya bomolomo Lephephe la 2: Tekatlhaologanyo, Lephephe la 1
Tšhomišo ya polelo le Dingwalo/Dipuku
• Mešomo ya go ngwalwa ye 2 Go theeletša
Lephephe la 3: Go ngwala
• Melekwana ye 3 Go bolela
• Tlhahlobo ye 1 (gare ga ngwaga) Go bala
Mešomo ya bomolomo ye e
phethagatšwago gare ga ngwaga e
hlama karolo ya Kelo ya ka gare ya
mafelelong a ngwaga.

Nkatlapana 2: Mphato wa 8

KELO YA SEMMUŠO

GARE GA NGWAGA TLHAHLOBO YA MAFELELONG A NGWAGA

40% 60%

Kelo ya go Thewa Sekolong (KTS)– Maphephe a Tlhahlobo ya mafelelong a ngwaga

40% 39.2% 20.8%

Mešomo ye 10 ya Kelo ya semmušo Tlhahlobo ya go ngwalwa Kelo ya mešomo ya Bomolomo

• Mešomo ye 4 ya bomolomo Lephephe la 2: Tekatlhaologanyo, Lephephe la 1
Tšhomišo ya polelo le Dingwalo/Dipuku
• Mešomo ye 2 ya go ngwalwa Go theeletša
Lephephe la 3: Go ngwala
• Melekwana ye 2 Go bolela
Tlhahlobo ye 1 (gare ga ngwaga) Go bala
Mešomo ya bomolomo ye
ephethagatšwago gare ga ngwaga
ehlama karolo ya Kelo ya ka gare ya
mafelelong a ngwaga.

140 SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
Nkatlapana 3: Mphato wa 9

KELO YA SEMMUŠO

GARE GA NGWAGA TLHAHLOBO YA MAFELELONG A NGWAGA

40% 60%

Kelo ya go Thewa Sekolong (KTS) Maphephe a Tlhahlobo ya mafelelong a ngwaga

40% 39.2% 20.8%

Mešomo ye 10 ya Kelo ya semmušo Ditlhahlobo tša go ngwalwa Kelo ya mešomo ya Bomolomo

• Mešomo ye 4 ya bomolomo Lephephe la 2: Tekakwešišo le Tšhomišo Lephephe la 1
ya polelo
• Mešomo ye 3 ya go ngwalwa Go theeletša
Lephephe la 3: Go ngwala
• Melekwana ye 2 Go bolela
Lephephe la 4: Dikarabo tša Dingwalo/
• Tlhahlobo ye 1 (gare ga ngwaga) Go bala
Dipuku
Mešomo ya bomolomo ye e
phethagatšwago gare ga ngwaga
ehlama karolo ya Kelo ya ka gare ya
mafelelong a ngwaga.

Tlhamegoya maphephe a tlhahlobo – Mephato ya 7-9

TLHAMEGO YA MAPHEPHE A TLHAHLOBO (YA GARE GA NGWAGA LE YA MAFELELONG A NGWAGA)

MPHATO WA 7 % MPHATO WA 8 % MPHATO WA 9 %

Lephephe 1: Bomolomo: Lephephe 1: Bomolomo: Lephephe 1: Bomolomo:

Go bala ka go tlhaboša lentšu, Go bala ka go tlhaboša lentšu, Go bala ka go tlhaboša lentšu,
go theeletša&go bolela 30 go theeletša & go bolela 30 go theeletša & go bolela 30

Lephephe 2: Go ngwala 40 Lephephe 2: Go ngwala 40 Lephephe 2: Go ngwala 30

Tekakwešišo ya go balwa (15) Tekakwešišo ya go balwa (15) Tekakwešišo ya go balwa (10)
Polelo go ya ka kamano (15) Polelo go Dikamano (15) Polelo go ya ka kamano (15)
Dikarabo tša Dingwalo/Dipuku Dikarabo tša Dingwalo/Dipuku Dikarabo tša Dingwalo/
(10) (10) Dipuku (meputso ye 10 yeo e
fetoletšwego go 5%)

Lephepe 3: Go ngwalwa: 30 Lephephe 3: Go ngwala 30 Lephephe 3: Go ngwala 30

Taodišo (20) le Go ngwalwa Taodišo (20) le Go ngwalwa Taodišo (20) le
Ditšweletšwa tša tirišano (10) Ditšweletšwa tša tirišano (10) Ditšweletšwa tša tirišano (10)

Lephepe 4: Dikarabo tša 10

Dingwalo/Dipuku (10)
• Theto
• Dingwalotšhaba
• Kanegelokopana
• Padi
• Tiragatšo
(Ye nngwe le ye nngwe e
abetšwe meputso ye 20% yeo e
fetoletšwego go 10%)

Mehuta ya kelo ye e šomišwago e swanetše go nyalelana le mengwaga le maemo a tšwetšopele ya morutwana.

Moakanyetšo wa mešomo ye o swanetše go akaretša diteng tša thuto, le go tsenyeletša mešomo ya go fapana yeo
e beakanyeditšwego go fihlelela maikemišetšo a thuto.

SEPHOLEKE 141
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
Kelo ya semmušo e swanetše go tsenyeletša mehuta ya go fapana ya maemo a kwešišo le bokgoni bja barutwana
bjalo ka ge go laeditšwe ka fase:

4.5 GO REKHOTA LE GO BEGA

Go rekhota ke tshepetšo yeo go yona morutiši a ngwalago le go boloka maemo a bokgoni bja morutwana go mošomo
wo o itšego wa kelo. Go rekhota go laetša kgatelopele ya morutwana ya go ikhweletša tsebo bjalo ka ge e hlalošwa ka
go Ditatamente tša Pholisi tša Lenaneothuto le Kelo. Direkhote tša bokgoni bja morutwana, di swanetše go bontšha
bohlatse bja tšwelopele ya dikgopoloka gare ga mphato le gore o loketše go tšwelapele goba go hlatlošetšwa go
mphato wo o latelago. Direkhoto tša bokgoni bja morutwana di swanetšego šomišwa gape go kgonthišiša kgatelopele
ye e dirilwego ke barutiši le morutwana nakong ya ge go rutwa ebile go ithutwa.

Go bega ke tshepetšo ya go kgokaganya bokgoni bja morutwana le bja barutwana ba bangwe, batswadi, dikolo le
bakgathatema ba bangwe ka ga tšeo barutwana ba di fihleletšego. Bokgoni bja morutwana bo ka begwa ka ditsela
tša go fapana. Ditsela tše di akaretša dikarata tša go bega, dikopano tša batswadi, matšatši a go etela dikolo,
dikhonferense tša motswadi –morutiši, go letšwa ga megala, mangwalo, mangwalotaba a phapoši goba a sekolo,
bj.bj. Barutiši go mephato ka moka ba bega dipoelo tša thuto ka dipersente. Maemo a go fapana a phihlelelo le
makala a dipersente a go sepelelana le ona a laetšwa nkatlapaneng ya ka fase.

DIKHOUTU LE DIPERSENTE TŠA GO REKHOTA LE GO BEGA

KHOUTU YA TEKANYETŠO DITLHALOŠI TŠA BOKGONI PERSENTE

7 Bokgoni bjo bo botse kudukudu 80 – 100

6 Bokgoni bjo bo botse kudu 70 – 79

5 Bokgoni bja go kgotsofatša 60 – 69

4 Bokgoni bjo bo lekanego 50 – 59

3 Bokgoni bja go amogelega 40 – 49

2 Bokgoni bja go išega 30 – 39

1 O hlolegile 0 – 29

Barutiši ba tla rekhota meputso ya nnete malebana le mošomo ka go šomiša letlakala la go rekhota; gomme ba bega
dipersente go lebana le thuto ka dikarateng tša barutwana tša pego.

4.6 TEKANYETŠO YA KELO

Tekanyetšo e laetša tshepetšo yeo e netefatšago gore kelo ya mešomo e a amogelega, ke ya nnete ebile e a
botega. Tekanyetšo e swanetše go phethagatšwa maemong a sekolo, selete, profense le a bosetšhaba. Ditiragatšo
tša tekanyetšo ya botlalo ye e nepagetšego, di swanetše go šetšwa gore go tle go kgonthišišwe boleng bja kelo ya
dithuto.

4.6.1 Kelo ya Semmušo (KTS)

Melekwana le tlhahlobo ya Mephato ya 7 le 8 e lekolwa ka gare. Mohlahli wa thuto o swanetše go lekanyetša sešupo
sa mešomo ye a e lekotšego nakong ya ge a etela dikolo, go netefatša maemo a mešomo le tekanyetšoya ka gare.
Go Mphato wa9 melekwana le tlhahlobo di swanetše go lekanyetšwamo maemong a selete le a profense. Tshepetšo
ye e tla laolwa ke Kgoroya Thuto ya profense.Bahlahli ba thuto ba swanetše go lekanyetša dišupo tša maphephe a
dipotšišo a melekwana le ditlhahlobo pele barutwana ba ka ngwala, go netefatša maemo le go hlahla barutiši ka go
hlama dipotšišo tša mešomo ye.

142 SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
4.6.2 Mešomo ya kelo ya Bomolomo/orale

Mephato ya 7- 9: Mošomo wo mongwe le wo mongwe wa bomolomo wo o tlogo šomišwa bjalo ka karolo ya Lenaneo
la Kelo o swanetše go lekanyetšwa ke hlogo ya thuto yeo pele barutwana ba ka leka go o phethagatša. Barutiši
ba swanetše go ela mešomo ya bomolomo. Mohlahli wa thuto goba molekanyetši yo a kgethilwego o swanetše go
lekanyetša sešupo sa mešomo ya bomolomo/orale nakong ya diketelo tša gagwe tšasekolo go netefatša maemo a
mešongwana le tekanyetšo ya ka gare. Molekanyetši yo a kgethilwego ke kgoro ya thuto ya motheo o swanetše go
lekanyetsa sešupo sa kelo ya bomolomo ya barutwana ya mphato wa 9.

4.7 KAKARETŠO

Tokomane ye e balwe mmogo le:

4.7.1 National policy pertaining to the programme and promotion requirements of the National Curriculum
StatementGrades R-12; le

4.7.2 The policy document, National Protocol for Assessment Grades R-12.

SEPHOLEKE 143
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
TlHALOŠONTŠU

akronimi– lentšu la go bitšega leo le bopilwego ka tlhaka goba ditlhaka tša mathomo tša sekafoko goba leina
(mohlalaTTT = Thuto le Tlhahlo tše di Tšweletšego)

analotši-1. Go hwetša tša go swana dilong tše di bonalago di fapana.

2. Go hwetša tša go swana dilong tše di bonalago di fapana, tsela ya go hlatholla goba go laetša se sengwe, fela
e sa hlatsele. Motho o swanetše go phafoga go analotši ya maaka. Go swanetše go ba le tshepelelano ya maleba
magareng ga seo se hlalošwago le tlhalošo ka botlalo ya analotši

aneketote–Dikanegelo tša ditiragalo tše nnyane tše di anegwago go fa tshedimošo, boithabišo, tshegišo go ba
moanegwa go utulla moanegwatša ditiragalo tše nnyane tše di anegwago go fa tshedimošo, boithabišo, tshegišo,
goba go utolla moanegwa

animeišene – thekiniki ya go šomiša tatelano ya diswantšho tša go se šuthe, go di tšweletša eke di a šutha goba di
a phela

Kganetšosehloa– ge dintlha tša godimo tšeo di bego di letetšwe di sa phethagatšwa, goba boithabišo bo sa fihlelelwa,
goba bohlokwa bja thulaganyo ya pukwana bo timelela ka bjako ka lebaka la tshegišo le ditiragalo tše di se nago
mohola.

anthisese – tlhalošo ya dikgopolo tše pedi tša go thulana goba dikgopolo tša go fapana tekatekanong ya phapantšho
(mohlala. ‘go ihlaganela kudu, lebelo le le nyane, )

baamogedi ba tshedimošo – 1. Babadi, batheeletši, goba babogedi ba setšweletšwa se se itšego; ka gopeakanyoya

sengwalwababoledi/bangwadi ba swanetše go hlokomela mohola le baamogedi ge ba kgetha mokgwa wa maleba
wa go ngwala

2. koketšo. gabotsebotse, baamogedi ba tshedimošo ke bao ba bogetšego mmino goba dipapadi ge di diragatšwa.

badišiša–padišišo ke mokgwa wa go bala wa go fa mmadi monyetla wo mongwe gape gore a kwešiše setšweletšwa
sa bothata

bapetša (lebelela lephapantšho) – go ela ka fao dilo di swanago goba di fapanago

bobotse bja ka gare- 1.go hlokomela bobotse bja polelo ka gona go hlokomela le go kgahlwa ke mohola wa go se
fele waditšweletšwa

2. motho yo bjalo o hlokomela botse bja botaki. “Bobotse bja ka gare” bo hlaloša botse bjo bo humanwago mešomong
ya botaki. Motho a ka ahlaahla bobotse bja mošomo, goba a dira dikahlolo tša bobotse

Boemo/Dikamano – ka mehla setšweletšwa se šomišwa lego tšweletšwa ka gare ga boemo; kamano e akaretša
maemo a bophara le bokgauswi go swana le boithekgo bja leago, setšo le sepolitiki; Lereo le le hlaloša gape seo se
latelago goba se latelwago ke lentšu goba setšweletšwa mme se na le mohola tlhalošong

boikgopolelo – go humana tlhalošo go seo se tšweleditšwego le go akanya ditlamorago ka moka

difahloši tša boemo/dikamanotirišo ya mantšuao a potapotilego lentšu la go se tsebje, go hwetša tlhalošo ya lona.
Mokgwa wo wa go bala o ka rutwa mmogo le tlotlontšu.

144 SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
dipotšišotherišano- mošomowa go kgoboketša tshedimošo goba poledišano ya serokaphatla magareng ga batho,
e na le morero wo o itšego

dithalwa– ditšweletšo tša botaki bja go bonwa goba sethekniki (mohlala. dithalwa, dihlangwa)

ditsebotlhaka –ditsebotlhaka tša go fapana (mohlala. tsenelelo, tša go bonwa, tša go thalwa, khomphuthara,
mediya, setšo le leago

ditšweletšwa tša go bonwa – kemedi ya go bonwa ye e ka bogelwago ebile e tliša melaetša (mohlala. diswantšho
tša filimi, dinepe, dithalwa tša khomphuthara, dikhathune, mmotlolo, dithalwa, tša botaki)

ditšweletšwa tša makgonthe – ditšweletšwatša go ba le mošomo wa go diragatša, ga se tša dingwalo (mohlala.

Diathikele tša makasine lekuranta, direkhoto tša go tšwaseyalemoyeng le thelebišeneng, Dipapatšo, maswao a
ditšweletšwa, diproutšhara tša go sepela, diforomo tša mmušo, mehlala ya mangwalo a nnete)

ditumatshwano – lentšu la go bitšwa ebile le peletwa go swana fela le na le ditlhalošo tša go fapana. (mohlala. ‘leina
‘thaba’ le lediri ‘go thaba’’)

fonte– mohuta le bogolo bja ditlhaka tše di šomišwago ge go ngwalwa, go tlanywa (mohlala. 12pt (bogolo) Times
New Roman (setaelesa go ngwala ditlhaka)

foramo - Go bolelaka sehlopha goba ka ngangišano ya foramo go ka šomišwa kgahlanong le dikolo tše dingwe,
goba ka phapošing ka go arolabarutwanaka dihlopha tše nne, se sengwe le se sengwe se bolela ka karolwana ye
itšego ya sererwa se tee. Moahlodi o tla tšea sephetho sa gore go fentše sehlopha se fe.

gatelela (mo lentšung goba lefokong) – go gatelela senoko se se itšego mo lentšung goba lentšu mo lefokong

go bona dilo ka lehlakore le tee (sterothaepe) – go se fetoše kgopolo (gantši o tšea lehlakore) mabapi le go re
ke karolo efe yeo motho yo a itšego a swanetšego go e bapalahlatholla-go dira gore tlhalošo ya setšweletšwa e
kwešišege go mmadikanegelo – kgokagano ya go bolelwa goba ya go ngwalwa ka mokgwa wa tatelano ya ditiragalo

Inišialisimi – Sehlopha sa dihlaka, hlaka ye nngwe le ye nngwe e bitšwa e nnoši. Mehlala e akaretša: SA, CD, TV.

Kelo – tshepetšo ya go tšwelela ya ditsela tša go fapafapana tša go kgoboketša tshedimošo ka ga bokgoni bja
morutwanakgethollo – . Go tšea lehlakore; go rata selo, kgopolo, mokgwa goba motho o tee go feta yo mongwe go
dira gore go be bothata go dira kelo ya go amogelega

kgokagano –kgokagano ya mafoko goba ditemana ka go diriša makopanyi, mašala goba poeletšo

Klipiti – e swana le trankhašene ka gore o šomiša karolo ya lefoko go bopa khutsofatšo, fela mo go šomišwa bogare
goba bofelo bja lentšu.

leganetši/lelatodi – lentšu la go ganetša/latola le lengwe polelong (mohlala. ‘thabile’ le ‘nyamile’)

lehlalošetšagotee (go fapana le lelatodi/leganetši) – lentšu leo le nago le tlhalošo ya go swana le le lengwe
polelong e tee. Mahlalošagotee mo Sesothong sa Leboa a tliša diphapano tše bohlokwa tlhalošong

lekola– go lebeledišiša goba go badišiša ka tsinkelo go fa bopa dikgopolo goba go dira dikahlolo

lekopanyi – lentšu la go šomišwa go kopanya dithabe, mantšu, dikafoko goba mafoko

Leleme la Gae (lebelelaLelemetlaleletšo) – polelo yeo bana ba ithutago yona ka gae; ke polelo ye re naganago ka

SEPHOLEKE 145
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
yonaLelemetlaleletšo - (lebelela Leleme la Gae)- leleme leo le ithutwago go oketša Leleme la Gae

lentšu (lebelela kanegelontšu)–polelo ya tlhabošo goba ya go ngwalwa yeo e kwewago goba e kwešišwago ke bao
ba e theeleditšego goba ba e balago

letšo – lentšu la go tšwa go le lengwe goba go modu; le bopša ka go hlomesetša hlogo goba moselana (mohlala.
‘mosepelo go tšwa go sepela’)

mabokgoni a go kwešiša mantšu - mekgwa ye e šomišwago ge go balwa lentšu le le sa tsebjego (mohlala. Go

kgaogantšha dinoko goba go lebelela tlhalošo ya dihlogo goba meselana

mainatlhangwa ka medumo (onomathopia) - tšhomišo gape ya mantšu go hlama medumo yeo e e hlalošago

mediya wa mahlakorentši – mekgwatirišoya go logaganywa ya go akaretšaditšweletšwa tša go ngwalwa, tša go

bonwa, modumo, di-video, letše dingwe

melawana – melao yeo e amogetšwego go tirišopolelo. Melawanaye mengwe e thušago goroša tlhalošo (mohlala.
Melao ya thutapolelo, maswaodikga, mongwalo leditlhakakgolo); ye mengwe e thuša ge go hlagišwa diteng (mohlala.
Lenaneo la diteng, kalo ka kakaretšo, dihlogo, dikaratapapetla, dihlogwana, mananeo, diswantšho, lenaneo la mantšu
mafelelong a puku); letše dingwe tša go laetša patrone ya polelo ya go ba le fomula (mohlala. ditumedišo, polelwana)

mmepe wa monagano – kemedi ya kgwekgwe goba ya sererwa yeo mantšu a magolo le dikgopolo tše kgolo di
beakantšwego ka go thalwapapišo (lebelela gapetekatekanyo) – papetšo yeo e hwetšwago mahlaoding le mahlathing
e ka magato a mararo, mohlala. ‘mo’ (kgato 1), ‘moo’ (kgato 2), ‘mola’ (kgato 3)

parafreisa – go akaretša temana ka mantšu a gago fela o sa e khutsofatše

modirišo– atmosefere goba maikutlo go ditšweletšwa tša go ngwalwa; e laetša maikutlo goba foreimi ya monagano
wa moanegwa; e ka hlaloša gape moya wa go tlišwa ke ditšweletšwa tša go bonwa, tša go theeletšwa le tša
mahlakorentši

mohuta wa sengwalo – ditšweletšwa ge di hlopšhwa go ya ka mehuta ya tšona, mohlalapadi, papadi, theto, lengwalo
la kgwebo, lengwalo la segwera

mokgwatirišo (mode) – mokgwa/tsela ya go hlagiša, ya go boledišana (mohlala. Mokgwatirišo wa go ngwalwa,

mokgwatirišo wa bomolomo/orale, mokgwatirišowa go lebelela (wa go akaretša dithalwa tša go swana le
dikaratapapetla); tshedimošo e ka fetošwa go tšwa go mokgwatirišowo mongwe go ya go wo mongwe (mohlala. Go
fetolela kerafo temaneng)

mothofatšo – go fa dilo tšeo di sa welego legorong la batho dika tša batho

mošito– poeletšo ya patrone ya medumo ye e tlwaelegilego

morumokwano – mantšugobamethalotheto ya go felela ka modumo wa go swana.mmepe wa monagano – kemedi

ya kgwekgwe goba ya sererwa yeo mantšu a magolo le dikgopolo tše kgolo di beakantšwego ka go thalwapapišo
(lebelela gapetekatekanyo) – papetšo yeo e hwetšwago mahlaoding le mahlathing e ka magato a mararo, mohlala.
‘mo’ (kgato 1), ‘moo’ (kgato 2), ‘mola’ (kgato 3) parafreisa – go akaretša temana ka mantšu a gago fela o sa e
khutsofatše

paronimi – lentšu la go bopša go tšwa go modu

146 SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
phane– papadišo ya mantšu ao a swanago goba a nago le modumo wa go swana go hlama tshegišo (mohlala.
‘Barwadi ba melora ba lala ba lora ba rwala melora bošego.’)

phapantšho (lebelela le bapetša) – go bona ka fao dilo di fapanago

poeletšomodumo– patrone ya modumo ya go akaretša poeletšo ya ditumammogo. Poeletšo e ka humanwa

mathomong a mantšua go latelelana goba ka gare ga mantšu.

poeletšatumanoši – 1. poeletšo (gantši) ya ditumanoši mantšung a mabedi goba go feta fao, mohlala. "bana ba ba
bapala ka santa”

2. koketšo. Ditumanoši ga di gapeletšege go swana swaniswani: ditumanoši tša go batamelana ka modumo di ka

šomišwa

pego - ( ya semmušoleya go se be ya semmušo) Go fa dipoelo tša maemo, mohlala. Kotsiphošolla – tsela ya go

thalathala/ngwala le go ngwalolla setšweletšwa go balwa gape le go phošolla tšhomišo ya polelo, maswaodikga le
mopeleto le go lekola kgokagano ya dikgopolo le kgohlagano ya sebopego; ka go mediya, phošollo lebane le tlhamo,
kgetho le kalo yaditšweletšwa

polelo ya dika (go fapana lepolelo ya go letla)- mantšugoba dikafoko tša go se tlwaelege tša go goroša molaetša;
ditšweletšwatše bjalo gantši di šomišapolelo ye e šišitšego ka dika (mohlala. tshwantšhišo, mothofatšo, tshwantšhanyo)

polelo ya go hlalefetša – polelo yeo maikemišetšo a yona e lego go jabetša goba go ba le khuetšo godimo ga batho
ba bangwe mohlala. Dipapatšo, polelo ya go rekiša, polelo ya sepolitiki

polelothwii/polelo ye e lego pepeneneng (go fapana le polelo ya dika) – tlhalošothwii ya mantšu

polelo ya maikutlo – polelo ya go tsoša maikutlo a a tseneletšego

polelommele – go šomiša sefahlego goba mmele go tšweletša molaetša (mohlala. go šikinya hlogo go laetša gore
o a gana)

retšistara – go šomišamantšu, setaele, thutapolelolesegalo sa go fapana dikamanong goba maemong a go fapana

(mohlala. Ditokomane tša semmušo di ngwadilwe ka retšistara ya semmušo molamangwalo a segwera a

ngwalwa ka retšistara ya go se be ya semmušo)

segalo – 1. Paterone ya segalo goba tlhabošo ya medumo yeo e laetšago dibopego tša thutapolelo go swana le
mantšu le mafoko

2. Koketšo. E tliša phapano gare ga ditatamente le dipotšišo, ya ba ya laetša maikutlo a seboledi

3. boleng bja tšweletšo ya lentšu bja go tliša molaetša wa maikutlo wa setšweletšwa sa go bolelwa. Ditšweletšweng
tša go ngwalwa, se fihlelelwa ka mantšu a go tliša maikutlo a mongwadi. Ka go filimi, segalo se ka hlolwa ke koša
goba diswantšho ge di bogetšwe

sehloa– karolo ya go kgahliša kudu, ye maatla, goba ya bohlokwa ya kanegelo; karolo ye ya bohlokwa ga e nape e
etla mafelelong

sekena– go bala ka go kitimiša mahlo go hwetša tshedimošo ya maleba (mohl. pukung ya dinomoro tša mogala, go
hwetša tshedimošo ya motho yo a nyakwago)

SEPHOLEKE 147
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
sekimi- go bala ka tsinkelo go hwetša kgopolokgolo (mohl. direrwa tša kuranta)

seswantšho – seswantšho goba sebonwa sa go emela se sengwe

setaele – mokgwa wa moswananoši woo mongwadi a beakantšhago mantšu go fihlelela poelo ye e itšego. Setaele
se kopanya kgopolo ye e hlalošwago le boyena bja mongwadi. Dipeakanyo tšeo di akaretša kgetho ya gagwe ya
mantšu mmogo le dilo tša go swana le botelele le sebopego sa mafoko, segalo, le tirišo ya kgegeo.

setšweletšwa– setatamente goba tlhamo ya mohuta wa kgokagano ya go ngwalwa, ya go bolelwa goba ya go

bogelwa

setšweletšwa sa tirišano – dingwalwa tša go ba le mohola (e.g. mangwalo, metsotsoya kopano, pego, difekese

thulano – kgakgano ye e tsogago magareng ga baanegwa goba batho le mabaka a bona; thulano dingwalong e ka
rotoga go tšwa dikganyogong tša go thulana goba go mekgwa ye e lego monaganong wa moanegwa

thulaganyo– tswalano ya ditiragalo setšweletšweng; thulaganyo e akanya tatelano le paterone ya tswalano ya

ditiragalo le gore di tlemaganywa ke eng

tsebotlhaka (lebelela ditsebotlhaka) – bokgoni bja go bopa lego šomišatshedimošo mererong le dikamanong le go
ngwalela merero ya go fapana. Bokgoni bja go hlaloša ditšweletšwa, go dumelela motho go kwešiša lefase la gagwe.
Bokgoni bja gobala le go ngwala

tlhalošo taetšo- (lebelela le tlhalošo ya dika) – tlhalošo ya lentšu ya molaleng, ka fao lentšu le lego ka gona

tlhalošopepeneneng/Tlhalošothwii (go fapana le tlhalošotharedi)- tlhalošo ya seemo seo selo se lego ka sona

tlhalošotharedi (go fapana le tlhalošothwii ) – selo se se šupšwago goba se akanywago ka setšweletšweng fela
se sa hlalošwe thwii

tlhalošontši– ditlhalošo tša go feta e tee tšeo di hlolwago ke ka fao mantšu a šomišwago; ge a šomišwa go se na
maikemišetšo, a phekaganya tlhalošo (mohlala. ‘ke tla mo lemiša tšhemo’ goba ‘ba mphile namanyana’

Trankhašene – mohuta wo wa khutsofatšo o tšea karolo ya mathomo ya lentšu, mohlala, maina a dikgwedi bjalo ka
Jun.., Okt.., Des.., bj.bj.

tšakone – ke mareo ao a ikgethago go ya ka mehuta ya mešomo goba dihlopha tša batho ba ba itšego. (mohlala.
Lefapha la thuto le šomiša ‘morutiši, ‘barutwana’ bjalo bjalo); ge tšakone e šomišwa go kgetholla batheeletši/babadi
gore ba se tšee karolo go kweša bohloko

tšakone ya polelo (meta-language) – polelo ya go šomišwa go bolela ka dingwalo gammogolemareo a thutapolelo;

e akaretša mareo a go swana le ‘dikamano’, ‘setaele’, ‘thulaganyo’ le ‘ poledišano’. Meta-langwetše Ke polelo ye e
šomišwago go bolela ka polelo (mohlala, mantšu ao a šomišwago ge go bolelwa ka theto, mantšu ao ga humanwe
ge go bolelwa ka mehuta ye mengwe ya dingwalo bjalo ka padi/terama/thutapolelo bj, bj).

tšweletšontšu- tlhabošo lekwagalo ya lentšu go bolela le batheeletši

theopele (kgahlanong le boithekgo) – ge le šomišwa thwii, le hlaloša maemo a sediri ka gare goba kgauswi le
bokapele bja foreimi; ge le šomišwa ka mokgwa wa seka, le laetša go gatelela goba go lebantšha ntlha ya lekala le
tee ya go feta ye nngwe

148 SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)

 SEPEDI SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9
tshwantšhišo – go šomiša selo go hlaloša se sengwe sa go swana le sona ka boleng (mohlala. ‘Thuto ke senotlelo
sa katlego.’)

tshwantšhišo – papišothwii ya dilo tše pedi , mmolelwana wo ‘ bjalo ka’ le ‘go swana le’

tshwantšhokgopolo – mantšu, dikafoko le mafoko ao a bopago diswantšho ka kgopolong go swana le tshwantšhanyo,

tshwantšhišo, mothofatšo

tshekamelo ka lehlakoreng le tee – go se kgotlelele goba go ahlola motho, sehlopha, kgopolo goba se se hlotšego
pele o ka kwešiša

tshegišo – tshegišo ya ka pejana ye e sa naganelwago, ya go hlakantšha dikgopolo goba ditlhalošo tša go thulana

SEPHOLEKE 149
SEPEDI LELEME LA GAE MEPHATO YA 7-9

150 SETATAMENTE SA PHOLISI SA LENANEOTHUTO LE KELO (SEPHOLEKE)