सिर्जनशील विद्यालय
सिर्जनशील विद्यालय
सिर्जनशील विद्यालय
g{ / lh
5nkmn u ljrf/ To;}n] 1f;' x'G5g\
/
' f cg
cfkm\gf] s ug{ cu|;/ 'ej lng,
k|s6 x'g
;x
efu
fg /
L x'g
{
ug
';Gw f0f
cg k/LI
pg
k|o l;Sg
f kf
f]u
u/]/
k|z+;
lg
k|lqmo 0f{o lng f/L
lhDd]j g ug{
fdf ; ] x
d lng / a
x'g fj]z
.
æ
u'? a|x\df, u'? lji0f' u'?b]j dx]Zj/
u'? ;fIfft\ k/a|XdM t:d} >L u'/j] gdM
.
l;h{gzLn ljBfno
ch{'g >]i7
k|sfzsM
;"of]{bo z}lIfs k|lti7fg
…lzIfsn] rfx]df ug{ ;S5g\Ú cleofg
kf]=a=g+=&*^(
l;h{gzLn ljBfno
k|yd ;+:s/0fM @)&# d+;L/, !))) k|lt
;"of]{bo z}lIfs k|lti7fg
ISBN : 978-9937-0-1849-4
Sirjansheel Bidyalaya (2016)
k|sfzs
;"of]{bo z}lIfs k|lti7fg
…lzIfsn] rfx]df ug{ ;S5g\Ú cleofg
kf]=a=g+=M &*^(, sf7df8f}+
j]j;fO6M www.tcmd.org
– ª –
l;h{gzLn ljBfno
xl/ yfkf
cWoIf
;"of]{bo z}lIfs k|lti7fg
– r –
cfˆg} s'/f
lzIffsf] kx'Fr obfsbf k'u]sf] h:tf] b]lvP klg ;fd'bflos ljBfnosf]
z}lIfs:t/ uj{ ug{ nfos aGg ;ls/x]sf] 5}g . o;}sf/0f ;fd'bflos
ljBfnosf] v:sFbf] z}lIfs:t/k|lt ;a}lt/ rf;f] / lrGtf a9]sf] 5 . of]
rf;f] / lrGtf ddf klg lyof] . Ps bzseGbf a9L kqsfl/tf ubf{sf]
cg'ejn] lzIffdf b]lvPsf] of] cj:yfk|lt d]/f] klg dg kf]Ng] uYof]{ .
cfkm}FnfO{ k|Zg uy{]+, lsg ;fd'bflos ljBfnosf] z}lIfs :t/k|lt
k|Zg p7fpg] ;dfrf/ dfq n]Vg'kg{] cj:yf aG5 < cfkm}FnfO{ k|Zg
/fVb} ubf{ v:sFbf] ;fd'bflos ljBfnosf] z}lIfs:t/ ;'wf/sf vflt/
rnfOPsf] Pp6f cleofgdf cfkm"nfO{ hf]8\g kfPF . Tof] cleofg lyof],
;fd'bflos ljBfno ;'wf/ …lzIfsn] rfx]df ug{ ;S5g\Ú . oxL cleofgsf]
;lrjfnosf ¿kdf /x]sf] ;"of]{bo z}lIfs k|lti7fgaf6 ljleGg lhNnfsf
;fd'bflos ljBfnox¿ cj:yf lgofNg] df}sf kfPF .
oxL qmddf, jf:tjd} ;'wf/ ug{'kg{] ljBfno / s]xL ;'wf/f]Gd'v
ljBfnox¿ b]v]F . …s]xL u/f}FÚ eGg] lzIfsx¿ e]§fPF . ToxfF lzIfssf
;d:of ;'g]F . y'k|} ;d:of ;dfwfgsf tl/sfx¿ klg kfPF . …s]xL u/f}FÚ
eGg] lzIfsn] ul//x]sf] cEof; klg b]v]F clg s]xL hflu/] lzIfs klg .
ljBfno rxfbf{–rxfb}{ pxfFx¿n] u/]sf] cEof; dfq xf]Og, s]xL lzIfsn]
s;/L ljBfno ;'wfg{] < eg]/ af6f] vf]lh/x]sf] cg'ej klg u/]F .
cleofgs} l;nl;nfdf d}n] ljleGg lhNnfsf lhNnf:t/Lo sfo{qmddf
;xefuL x'g'kYof]{ . ToxfF w]/} lzIfssf lh1f;f ;'g]F . lh1f;f;Fu}
;dfwfgsf tl/sf klg ;'g]F, b]v]F . dnfO{ pxfFx¿sf] …s;/L /fd|f] ug{] <
xfdLn] s] ug{ ;S5f}F < eGg]h:tf k|Zgsf] pQ/ vf]Hg dg nfUof] .
;/n tl/sf, /fd|f] ug{] lzIfss} /fd|f cEof; ;fk6L lng] / tL …s]xL
– 5 –
l;h{gzLn ljBfno
u/f}FÚ eg]/ h'd{'/fpg] lzIfsnfO{ lbg] a'l4 km'¥of] . oxL a'l4sf af/]df
cleoGtf cfb/0fLo u'? k|f=8f= ljBfgfy sf]O/fnf;Fu ;Nnfx u/]F . pxfFn]
d]/f] ;f]rdf xf};nf ylklbg'eof] . /, pxfFs} pTk|]/0ffaf6 of] k':tssf
¿kdf tkfO{+x¿sf] xft;Dd cfOk'u]sf] 5 . dnfO v';L nfu]sf] 5 . d]/f
u'?x¿nfO{ Pp6f ljBfno /fd|f] agfpg] ;jfndf of]] cg'ej afF8\g
;s]sf] 5' .
o;df w]/} ljifoj:t'x¿ ;fd'bflos ljBfnodf …s]xL u/f}FÚ eGg]
lzIfsx¿s} cg'ej ;d]l6Psf 5g\, s]xL cfkm\gf cg'ej . k':tsn] …ca
s]xL ug{'k5{Ú eGg] lzIfsnfO{ ;xof]u k'¥ofpg]] dfq xf]Og, /fd|f ul//x]sf
lzIfsx¿nfO{ ;d]t xf};nf yKg]5 .
/fd|f cEof; / cg'ejx¿ ;d]6]/ of] ¿kdf Nofpg cd"No ;do
lbP/ k':ts n]Vg xf}:ofpFb} kf08'lnlkdf pT;fxa4{s ;'‰fj / pTk|]/0ff
lbg'x'g] cfb/0fLo u'? k|f=8f= ljBfgfy sf]O/fnfk|lt s[t1 5' . o:t},
n]vgsf qmddf lg/Gt/ xf};nf lbg] ;fd'bflos ljBfno ;'wf/, …lzIfsn]
rfx]df ug{ ;S5g\Ú cleofgsf l6d ln8/ xl/ yfkfk|lt cfef/L 5' .
k':ts n]Vg af/Daf/ ‰s‰sfO/xg] d]/L hLjg;ª\uLgL ck{0ff
/fO{, tyf cleofgsf ;xsdL{x¿ s[i0fcf]d yfkf, slkn >]i7, l/SsL
nfdf, cjz yfkf / ;ljg sfsL{nufot ;Dk"0f{ lzIfs ldqx¿ /
z'e]R5'sx¿k|lt s[t1tf k|s6 ub{5' . cfˆgf] d"Nojfg ;do vr]{/
k':tssf] ;fh;Hhf ul/lbg'x'g] ljk]Gb| l3ld/], z'4fz'4L x]l/lbg'x'g] tLy{/fh
clwsf/L / cfj/0f :s]rsf] nflu pd]zrGb| clwsf/Lk|lt cfef/L 5' .
cGtdf, ;fd'bflos ljBfnosf cj:yf Ps} 5}gg\ . /fd|f cEof;
klg 5g\ . /fd|f lzIfsx¿ klg 5g\ . o; k':tssf] ;f/n] olx
eG5 . …s]xL u/f}FÚ eGg] lzIfsnfO{ o;n] xf};nf yKg]5 . c¿nfO{
/fd|f] ug{ 8f]xf]¥ofpg]5 . k':tssf ¿kdf tof/ ubf{ ;s];Dd ;hutf
ckgfPsf] 5' . oBlk uNtL sdhf]/L x'g ;S5g\ . oxfFx¿sf] ;'emfa,
;Nnfx / /rgfTds cfnf]rgfsf] cfzf ub{} cfufdL lbgdf To;nfO{
;'wfg{] k|lta4tf klg JoQm ub{5' .
d+;L/, @)&#
n]vs
[email protected]
d]/f] 7DofO
;/sf/L ljBfnosf] ljsNk lghL xf]Og, x'g klg ;Sb}g . x'g
x'Fb}g klg . oxL ljZjf;n] ;/sf/L ljBfno ;'wfg{] qmddf of] k':tssf]
hGd eof] . kl/0ffdtM of] k':tsn] ;/sf/L ljBfnosf /fd|f kIfx¿
k|:t't u/]sf] 5 . s;/L tL ljBfno /fd|f eP egL cfwf/x¿ lbPsf]
5 . k':tsdf s]xL Jofjxfl/s ;f]r lbOPsf] 5 . ;}4flGts b[li6sf]0fx¿
/flvPsf] 5 . n]vss} cg'ejx¿ ;dfj]z ul/Psf] 5 . o;/L x]bf{ k|:t't
k':tsn] ;/sf/L ljBfno ;'wfg{ rfxg]x¿nfO{ af6f] b]vfPsf] 5 . ljBfyL{
/ cleefjssf] rf;f] k"/f ug{] pkfo l;sfPsf] 5 . ;/sf/L ljBfno
;'wfg{ rfxg]x¿nfO{ yk phf{ lbPsf] 5 . To;}n] k':ts ;ª\u|x0fLo 5–
;ª\u|xstf{nfO{ . k7gLo 5– k9\g rfxg]x¿nfO{ . ;xof]uL 5– ;/sf/L
ljBfno ;'wfg{ rfxg]x¿nfO{ .
d+;L/, @)&#
!_ ef}lts jftj/0f
s_ ljBfno j/k/sf] jftfj/0f
v_ ljBfyL{ cg's"n sIffsf]7f
u_ ;/;kmfO / Joj:yfkg snf
3_ z'4 lkpg] kfgL / zf}rfnosf] Joj:yfkg
ª_ ljleGg Snax¿sf] u7g
@_ dgf];fdflhs jftfj/0f
s_ ljBfyL{–ljBfyL{aLrsf] ;DaGw
v_ lzIfs–lzIfsaLrsf] ;DaGw
u_ lzIfs–cleefjsaLrsf] ;DaGw
3_ k|wfgfWofks–cleefjs÷ljJo; ;DaGw
k|c / ljJo;sf] ;DaGw /fd|f] x'g lsg cfjZos 5 <
l;h{gzLn ljBfno
zf}rfno Joj:yfkg
zf}rfno Joj:yfkg cyf{t\ ;/;kmfO csf{] dxTjk"0f{ kIf xf] . sltko
ljBfnodf ;w}F zf}rfno kmf]xf]/ x'g] h;n] lzIfs÷ljBfno lbSs
ePsf / x'g] s'/fx¿ klg cfpF5g\ . jf:tjd} To;f] ePsf klg 5g\ .
t/, o:tf zf}rfno ;/;kmfOnfO{ ;dfwfg ug{] s]xL j}slNks pkfo
klg 5g\ .
;w}F zf}rfno ;kmf /fVg] a'l4 xfdLn] ;'v{]tsf] >L s[i0f ;+:s[t tyf
;fwf/0f pRr dfWolds ljBfnoaf6 l;Sg ;S5f}F . o; ljBfnodf 7"nf]
sfd s]xL ul/Psf] xf]Og, lzIfs / ljBfyL{n] Pp6} zf}rfno k|of]u ug{]
Joj:yf ul/Psf] 5 . o;n] ;/;kmfOdf ;r]t u/fPsf] 5 . zf}rfnosf]
;/;kmfO klg lzIfs ljBfyL{ b'j}n] u5{g\ .
@_ dgf];fdflhs jftfj/0f
ljBfno jftfj/0f :jR5 agfpg cGo jftfj/0feGbf dgf];fdflhs
jftfj/0fn] cem k|efjsf/L / dxTjk"0f{ e"ldsf v]n]sf] x'G5 . l;Sg] /
l;sfpg] qmddf ljBfyL{, cleefjs / lzIfsaLr ;sf/fTds cGt/;DaGw
/ ;xsfo{ x'g' cfjZos 5 . ljBfno /fd|f] x'gsf nflu of] t clgjfo{
;t{ g} xf] .
ljBfnosf] dgf];fdflhs jftfj/0f :jR5 x'gsf nflu ljBfyL{,
lzIfs / cleefjsaLr lqsf]0fLo 9fFrfsf] ;DaGw x'g cfjZos 5 .
ljBfyL{ ljBfyL{
lzIfs cleefjs
lzIfs cleefjs
-lqsf]0fLo ;DaGw_
o; k|sf/sf] lqsf]0fLo 9fFrfdf ;a};Fu ;dfg ;DaGw /fVg'k5{ .
s_ ljBfyL{–ljBfyL{aLrsf] ;DaGw
ljBfnonfO{ l;Sg] ynf]sf] ¿kdf ljsf; u/fpg cyf{t\ ljBfno jftfj/0f
/ l;Sg] l;sfpg] jftfj/0fdf 5'6fpg gx'g] cyf{t\ Wofg k'¥ofpg'kg{]
kIf eg]sf] ljBfyL{–ljBfyL{aLrsf] ;DaGwnfO{ ;'dw'/ agfO/fVg' klg
dxŒjk"0f{ dflgG5 . ljBfyL{df x'g] l;sfO :yfgfGt/0f k|lqmofdWo] ;xkf7L
cyf{t\ ;fyL l;sfO dxŒjk"0f{ x'G5 . o;sf nflu ljBfyL{–ljBfyL{aLrsf]
;DaGwn] 7"nf] sfd ub{5 .
ljBfyL{–ljBfyL{aLr ePsf] ;sf/fTds k|lt:kwf{ / cg'ej
cfbfgk|bfgaf6 klg ljBfyL{n] w]/} s'/fx¿ l;Sg ;S5g\ . o;sf nflu
l;h{gzLn ljBfno
v_ lzIfs–lzIfsaLrsf] ;DaGw
ljBfno jftfj/0f :jR5 /fVg] ;Gbe{df ljBfnodf lzIfs–lzIfsaLrsf]
/fd|f] d]n, ;xof]uL / ;xof]u cfbfk|bfg csf{] cfjZosLo kIf xf] .
;d"x sfo{af6 dfq l;sfO k|efjsf/L agfpg ;lsG5 . lzIfsx¿aLrdf
/fd|f] ;DaGw eP s'g} klg ;d:ofsf] ;dfwfg sfo{:yndf g} lgsfNg
;lsG5 . lzIfsx¿aLrsf] ;DaGw sfod /fVg lzIfsx¿df ;xof]uL
efjgf / cfTdd"Nofª\sg ug{] afgL a;fNg'k5{ . lzIfsleq Pp6} p2]Zo,
l;Sg] / l;sfpg] x'g'k5{ .
u_ lzIfs–cleefjsaLrsf] ;DaGw
ljBfno jftfj/0f :jR5 /fVg / ;du| ljBfnosf] l;sfO:t/ dfly
p7fpg lzIfs–clefjssf] ;DaGwnfO{ ;w}F g} ;'dw'/ agfO/fVg'k5{ .
lzIfs tyf cleefjsaLr /fd|f] ;DaGw :yfkgf ug]{ pkfox¿
lglZrt ljBfyL{sf]
Jojxf/af/] 5nkmn ug{
lglZrt ljBfyL{sf]
pknlAw :t/af/] cleefjs;Fu
5nkmn ug{ e]63f6
lglZrt ljBfyL{sf
ljBfnodf lgoldt
pkl:yltaf/] 5nkmn ug{
ljBfnosf] z}lIfs
k|ult / ;'wf/af/]
5nkmn ug{
ljBfnosf] ef}lts cleefjs
cleefjs lzIfs lzIfsaLr
k|ult ;'wf/af/] a}7s
5nkmn ug{ ;DaGwdf j[l4
ljBfnosf] cfufdL
of]hgfaf/] 5nkmn ug{
s'g} ljifodf
k|jrg lbg ;|f]tJolQmsf ¿kdf
cleefjssf] ;+nUgtf
sIff lzIf0fdf
;3fpg
ljBfno jftfj/0f
3_ k|wfgfWofks–cleefjs÷ljJo; ;DaGw
ljBfnodf k|wfgfWofks / cleefjs÷ljBfno Joj:yfkg ;ldlt;Fusf]
l;h{gzLn ljBfno
;DaGwn] t emg} 7"nf] dxŒj /fV5 . oL b'O{ kIfsf] ;DaGw /fd|f] ePsf]
ljBfno klg /fd|f] x'G5 . hxfF–hxfF ;DaGw /fd|f] 5}g ToxfF ljBfnosf]
;du| lzIff, sIffsf]7f / ljBfyL{;Dd g/fd|f] c;/ k'Ub5 . To;}n]
ljBfno Joj:yfkg ;ldlt / k|wfgfWofkssf] ;DaGwnfO{ /fd|f] agfpg
cfjZos 5 .
afnd}qL ljBfno
cWofo @
afnd}qL ljBfno
!_ afnd}qL sIffsf]7f
sIffsf]7f Joj:yfkg s;/L ug{] <
gd'gf sIffsf]7f s:tf] x'g'k5{ <
ljBfno÷sIffsf]7fdf ljBfyL{n] s] rfxG5g\ <
@_ afns]lGb|t÷afnd}qL l;sfO
#_ lzIfs Jojxf/
afns]lGb|t lzIf0f l;sfOsf nflu clxn]sf] tl/sf abNg] s;/L <
l;h{gzLn ljBfno
afnd}qL ljBfno
k|To]s ljBfyL{n] cfkm"nfO{ ef}lts ¿kdf ;'/lIft ;+j]ufTds ¿kdf /dfpg],
dgf]j}1flgs ¿kdf pRr dgf]an dx;'; u/fpg] jftfj/0f ePsf], :j:y
Jojxf/x¿ / u'0ffTds l;sfO tyf cleefjssf] ;+nUgtfnfO{ k|j4{g
ul/Psf] ljBfnonfO{ g} afnd}qL ljBfno elgG5 .
afnd}qL ljBfno
!_ afnd}qL sIffsf]7f
lzIfs cyjf ;xhstf{n] z}lIfs ;+:yfx¿ jf ljBfnodf lzIff lbg] sf]7f
g} sIffsf]7f xf] . hxfF l;sfO ;Dej x'g] jftfj/0f l;h{gf ul/Psf]
x'G5 . l;sfO jftfj/0f ;'lglZrt ug{ ;lsg] cfjZos Joj:yf ePsf]
jf Jojl:yt ul/Psf] sIffsf]7fnfO{ gd'gf sIffsf]7f elgG5 . afnd}qL
jftfj/0f k|bQ ljBfnodf g} afnd}qL sIffsf]7f klg :yflkt x'G5 .
c_ sIffsf]7f Joj:yfkg
l;sfOnfO{ k|efj kfg{] kIfx¿dWo] sIffsf]7f Joj:yfkg klg Ps d'Vo
kIf xf] . l;sfOsf nflu pQd ;DefJo jftfj/0f ;'lglZrt ug{
ckgfOg] ljlwsf ¿kdf sIffsf]7f Joj:yfkgnfO{ a'lemG5 . z}Ifl0fs
p2]Zo, nufgL cflb /fd|f] eP klg k|efjsf/L / ljBfyL{cg's"n sIffsf]7f
Joj:yfkg gePdf lzIf0fl;sfO sfo{ k|efjsf/L x'g ;Sb}g .
lzIf0fl;sfO k|efjsf/L agfO{ kf7\oqmdn] lglb{i6 u/]sf p2]Zo
xfl;n ug{ sIffsf]7f Joj:yfkgdf Wofg k'¥ofpg h?/L 5 . kf7\oqmd
sfof{Gjog ug]{ ynf] sIffsf]7f xf] . sIff Joj:yfkgsf] cfwf/df g}
ljBfyL{x¿df cg'zf;g, b}lgs hLjgdf kfngf ug'{kg]{ ;Lkx¿, cfk;L
;xof]u / ;dembf/L / ;xof]usf] efjgf, k|ltof]lutfTds / k|lt:kwf{Tds
efjgfsf] ljsf; x'G5 .
l;h{gzLn ljBfno
afnd}qL ljBfno
l;h{gzLn ljBfno
8fnf] /
a'n]l6g af]8{ ;]tf]kf6L s'rf]
;d"x s ;d"x v
lzIfssf] 6]an
;d"x u ;d"x r
;d"x 3 ;d"x ª
k':tsfno :6f]/
s'gf
;|f]tM lzIfs ;|f]t ;fdu|L, z}lIfs hgzlQm ljsf; s]Gb|, ;fgf]l7dL eQmk'/
afnd}qL ljBfno
g{ / lh
5nkmn u ljrf/ To;}n] 1f;' x'G5g\
/
' f cg
f] s
cfkm\g ug{ cu|;/ 'ej lng,
k|s6 x'g
;x
efu
fg /
L x'g
{
ug
';Gw f0f
cg k/LI
pg
k|o l;Sg
f kf
f]u
u/]/
k|z+;
lg
k|lqmo 0f{o lng f/L
lhDd]j g ug{
fdf ; ] x
d / a
x'g fj]z lng
l;h{gzLn ljBfno
afnd}qL ljBfno
l;h{gzLn ljBfno
3_ aflnsfd}qL jftfj/0f
n}lª\us lje]b cGTo ul/Psf] jftfj/0f klg l;Sgsf nflu ;xof]u k'¥ofpg]
jftfj/0fsf ¿kdf kb{5 . vf;u/L ljBfyL{sf] l;sfO ;'lglZrttfsf nflu
aflnsfd}qL jftfj/0fdf Wofg k'¥ofpg cfjZos 5 . o;sf nflu lgDg
ljifodf Wofg lbg'k5{ –
ljBfnodf n}lª\us lje]b x6fpg],
s]6f–s]6Lsf nflu 5'§f–5'§} zf}rfnosf] Joj:yf ug{],
dlxnf lzlIfsfsf] Joj:yf ug{],
lzIf0fl;sfO k|lqmofdf s]6fs]6LaLr lje]b g/fVg],
ljBfnoleq jf aflx/ s]6LnfO{ lh:Sofpg] / of}ghGo lx+;fh:tf
s'/fdf aGb]h nufpg],
k|To]s %÷& lbgdf aflnsfsf ;d:of ;f]w] s] x'G5 <
;'emfa tyf ph'/L k]l6sf /flvlbP s] x'G5 < cflb .
afnd}qL ljBfno
r_ lje]b/lxt jftfj/0f
blnt, hghflt, ckfª\u / ul/aL k[i7e"ldsf afnaflnsf tyf cGo
afnaflnsfx¿sf aLrdf s'g} e]befj x'g glbg] .
l;h{gzLn ljBfno
afnd}qL ljBfno
l;h{gzLn ljBfno
@_ afns]lGb|t÷afnd}qL l;sfO
afnaflnsfsf] ?lr, Ifdtf, cfjZostf kl/j]z tyf ljsf;qmd /
ljz]iftfnfO{ Wofgdf /fvL ul/g] l;sfO lqmofsnfknfO{ afns]lGb|t
cyf{t\ afnd}qL l;sfO k|lqmof elgG5 . afnd}qL lzIf0fljlw tyf
afnd}qL ljBfnosf ljz]iftfx¿nfO{ cfTd;ft\ u/L lzIf0fl;sfOsf]
jftfj/0f l;h{gf ul/Psf] cj:yf eg] xfd|f ljBfnox¿df la/n} kfOG5 .
lzIfsn] sIffsf]7fdf k|j]z;Fu} n6\7L;d]t lnP/ hfg], n6\7L gnu] klg
cfkm"n] eg]em}F ljBfyL{x¿n] sfd gu/]df g/fd|/L emkfg{] ub{5g\ . xfd|f
ljBfnox¿df afnd}qL ljlw k|of]u u/]/ lzIf0fl;sfO ug{] kl/kf6L
a;fpg 7"n} k|of; ug{'kg{] cfjZostf 5 .
afnd}qL ljBfno
l;h{gzLn ljBfno
#_ lzIfs Jojxf/
afnd}qL ljBfnosf] cª\us} ¿kdf lzIfs Jojxf/ kb{5 . afnd}qL
ljBfno agfpg] d'Vo / k|efjsf/L e"ldsf v]Ng] kIf lzIfs g} xf] .
afnd}qL ljBfnosf] kIfnfO{ bla{nf] agfpg e"ldsf v]Ng] lzIfssf]
Jojxf/ cyf{t\ e"ldsf /fd|f] x'g cfjZos 5 . lzIfs l;sfO k|lqmofsf]
;xof]uL, ;xhstf{ / dfu{bz{s xf] . h;n] b]vfPsf] Jojxf/af6 l;sfO
k|efljt x'g] u5{ .
lzIfssf] Jojxf/ l;sfO k|lqmofdf ;fyLsf] ¿kdf / cK7\of/f] /
;d:of kbf{ ;d:of ;dfwfg ul/lbg] ;xof]uLsf] ¿kdf x'g pko{'Qm x'G5 .
ljBfno cyjf sIffsf]7fdf lzIfs / ljBfyL{sf] ;DaGw / b"/L hlt
glhs /xG5, l;sfO k|lqmof klg Tolt g} ;xh aG5 . l;sfO k|lqmofdf
s]xL lzIfssf] Jojxf/s}} sf/0f ljBfnosf] l;sfO pknlAw klg /fd|f]
b]lvPsf pbfx/0f 5g\ .
;'v{]t bz/yk'/sf] >L hLjgHof]lt pRr dfWolds ljBfnosf lzIfs
b'uf{axfb'/ xdfn lzIfs–ljBfyL{aLrsf] ;DaGw / lzIfs Jojxf/sf]
af/]df :ki6 x'g'x'G5 . ljBfyL{s]lGb|t k4lt / ljBfyL{k|lt cfb/ ug{]
afnd}qL ljBfno
l;h{gzLn ljBfno
lzIfssf] e"ldsf
xfdL lzIfs w]/} k|sf/sf 5f}F . xfdLnfO{ s] ug{], s] gug{] < s] u/]sf
5f}F, s] u/]sf 5f}gf}F < xfdL cfkm}FnfO{ yfxf 5 . xfdL /fd|f] ug{] klg
5f}F, gug{] klg 5f}F . cN5] klg 5f}F, hfFul/nf klg 5f}F . h] eP klg
xfdL hfFul/nf, /fd|f] / ug{] x'g}k5{ . lsgeg] ;dfhsf ljZjfl;nf kfq
xfdL xf}F, xfdLeGbf csf{] 5}g . afnaflnsfsf] eljio agfpg] lhDd]jf/L
cleefjsn] xfdLnfO{ lbg'ePsf] 5 . xfdL afnaflnsfsf] eljio lgdf{tf
xf}F .
l;Sg] / l;sfpg] qmddf lzIfssf] e"ldsf dxŒjk"0f{ x'G5 .
lzIfssf] e"ldsf ;w}F ;xof]uL / l;sfOnfO{ k|f]T;flxt ug{] k||s[ltsf]
x'g'k5{ . o;sf nflu lzIfsn] lgDg kIfdf Wofg lbg'k5{ .
zf]if0f, lzIfssf]
e"ldsf l;h{gzLntf
b'Jo{jxf/ljxLg
afnaflnsfsf]
cg'zf;g cfTdljZjf;
l;Sg] l;sfpg] ;~rf/df hufpg]
z}nL Wofg lbg]
afnd}qL ljBfno
l;h{gzLn ljBfno
afnd}qL ljBfno
l;h{gzLn ljBfno
;hfj6nfO{ klg ljz]if Wofg lbPsf] x'G5 . o;y{ l;sfO k|lqmofsf nflu
z}lIfs ;fdu|Lsf] k|of]u cem} klg w]/} ljBfnodf x'g ;s]sf] 5}g . t/,
s]xL ljBfnodf z}lIfs ;fdu|L k|of]u / To;sf] dxŒj a'em]sf] kfOG5 .
afnd}qL ljBfno
pbfx/0fsf nfluM
sIff @ nflu sIffsf]7f ;hfj6;DaGwL ;fdu|Lx¿M
sfnf]kf6L
nfOgdf a;]sf] lrq
;/:jtLsf] tl:a/ -sfnf]kf6LeGbf dfly /fVg]_
hgfj/x¿sf] lrq
g]kfnL j0f{dfnf rf6{
r/fx¿sf] lrq
;fdfGofy{s zAbfy{sf] ;"rL
kmnx¿sf] lrq
ljk/Ltfy{s zAbsf] ;"rL
km"nx¿sf] lrq
ks]6 rf6{
ljBfyL{–lgld{t ;fdfg k|bz{g ug]{ ¥ofs
) b]lv !)) ;Ddsf] rf6{
) b]lv @) ;Ddsf nflu ;lrq pbfx/0f
lbg / dlxgfsf] gfdsf] ;"rL
leGgx¿sf] pbfx/0f
3/sf] lrq
kl/jf/sf ;b:ox¿sf] gfd v'n]sf] Pp6f ;fgf] kl/jf/sf]
;b:ox¿ ePsf] lrq
;fdflhs d"No / cfbz{x¿ emNsg] gf/fx¿
l;h{gzLn ljBfno
afnd}qL ljBfno
l;h{gzLn ljBfno
z}lIfs ;fdu|L lgdf{0f / k|of]u
cWofo #
z}lIfs ;fdu|L lgdf{0f
/ k|of]u
l;h{gzLn ljBfno
ah]6sf lx;fa÷cfwf/df
d"No kg{] / sd d"Nodf k|fKt ug{ ;lsg],
d"No gkg{] ;fdu|Lx¿ .
o;/L ljefhg u/]/ x]g{ ;lsG5 . z}lIfs ;fdu|L sltko ljBfnodf
cem} klg lgdf{0f tyf k|of]u ug{] afgLsf] ljsf; x'g ;s]sf] 5}g .
sxLFst} lzIfssf] hfFu/sf] cefjdf, st} z}lIfs ;fdu|L lgdf{0fsf af/]df
/fd|f] 1fg / ;fdu|L lgdf{0fnfO{ ;xh ¿kdf lng] afgLsf] ljsf; x'g
g;Sbf z}lIfs ;fdu|Lsf] lgdf{0f / k|of]u sd 5 .
z}lIfs ;fdu|L lgdf{0f / k|of]u
k|sf/, d"No,
k|of]ustf{sf] lzIfs,
;fGble{stf, ;|f]t
cfjZostf ljBfyL{, ;d'bfo
p2]Zo l8hfOg
lgdf{0f
k[i7kf]if0f
sIff lzIf0fdf k|of]u
l;h{gzLn ljBfno
z}lIfs ;fdu|L lgdf{0f / k|of]u
l;h{gzLn ljBfno
z}lIfs ;fdu|L lgdf{0f / k|of]u
l;h{gzLn ljBfno
v_ kmnfl6g af]8{
kmnfl6g sk8f k|of]u u/L agfOg] sk8fsf] af]8{ g} kmnfl6g af]8{ xf] .
z}lIfs ;fdu|L lgdf{0f / k|of]u
u_ k|bz{g af]8{
ljleGg ;"rgfx¿, lj1lKt, lrqx¿, kqklqsfsf c+zx¿ / l;sfO,
hfgsf/L tyf ;"rgfd"ns ljifoj:t'x¿ k|bz{g ug{ ljBfnodf /flvg]
af]8{ g} k|bz{g af]8{ xf] . o;sf] lgdf{0f lgDgcg';f/ ug{ ;lsG5,
cfjZostfcg';f/sf] cfsf/ tof/ ug{] . h:t}M ;fdfGotof %
lkm6 nDafO / ;f9] # lkm6 rf}8fO ePsf] k|m]d tof/ ug{],
To; k|m]ddf KnfOp8 ldnfpg],
KnfOp8sf] ;§f -vr{sf cfwf/df_ sf7, s8f sfuh, l6g jf
Knfl:6ssf] k|bz{g af]8{ agfpg ;lsG5 .
k|m]d tof/ eO;s]kl5 kfgLn] glehfpg] :yfg rog u/L
leQfdf /fVg],
tof/ ul/Psf] af]8{df aflx/af6 hfnLsf] se/ nufO{ tfNrf
nufpg ldNg] agfpg] .
k|bz{g af]8{dfkm{t ljBfno tyf l;sfO ultljlwnfO{ Ps}k6s ;a}df
ljleGg ;"rgfx¿, lj1lKt, lrqx¿, kqklqsfsf / l;sfOnfO{ k|:t't ug{
;lsG5 .
3_ df]8]n÷gd'gf ;fdu|L
lzIf0fl;sfOsf nflu sIffsf]7fdf cfjZos kg{] j:t'x¿sf] gSsn agfO{
k|of]u÷k|:t't ug{] / jf:tljs j:t'nfO{ ;+/If0f tyf ;'/If0f u/L /flvg]
;fdu|L g} df]8]n÷gd'gf ;fdu|L xf] .
l;h{gzLn ljBfno
ª_ rf6{
sIff lzIf0f ubf{ ljifoj:t'nfO{ :ki6 kfg{ k|of]u ul/g] ljleGg lrqx¿,
tflnsfh:tf z}lIfs ;fdu|L g} rf6{ xf] . rf6{ klg ljleGg lsl;dsf
x'G5g\ .
!_ j[If rf6{
s'g} klg tYofª\s jf ljifonfO{ ¿vsf] cfsf/h:tf] agfO{ k|:t't
ug{ ;lsg] agfpg'nfO{ j[If rf6{ elgG5 . o;n] s'g} klg ljifonfO{
k|:6 b]vfpg juL{s/0f ug{, To;leq ;d]l6g] kIfx¿nufotnfO{ k|:6;Fu
b]vfpg ;lsG5 . h:t}M afnljsf; s]Gb|sf] Joj:yfkgsf kIfx¿ b]vfpg]
j[If rf6{ .
z}lIfs ;fdu|L lgdf{0f / k|of]u
@_ ;ª\u7gfTds rf6{
;ª\3;+:yfsf] sfof{nosf] k|zf;lgs jf z}lIfs lgsfosf] ;ª\u7g s:tf]
5 egL /]vflrqaf6 b]vfpg ;lsG5 . o:tf rf6{nfO{ ;ª\u7gfTds rf6{
elgG5 . h:tf] M
#_ tflnsfa4 rf6{
ljifoj:t' jf kf7:fFu ;DalGwt ljleGg s'/fx¿ tflnsfdf /fVg'nfO{
tflnsfa4 rf6{ lgdf{0f elgG5 . o;n] Ps}k6s w]/} ljifosf] hfgsf/L
lbg ;lsG5 . vf;u/L tYofª\s s'g} ljifosf] km/s–km/s hfgsf/LnfO{
tflnsfa4 u/L b]vfpg o;sf] lgdf{0f tyf k|of]u ug{ ;lsG5 .
l;h{gzLn ljBfno
lzIff dGqfno
lzIff ljefu
$_ juL{s/0f rf6{
s'g} klg kf7 jf ljifosf] cWoogdf ljleGg ljifoj:t'nfO{ juL{s/0f
u/]/ b]vfpg'kg{] x'G5 . o:tf ljifonfO{ tflnsf jf rf6{df b]vfpg'nfO{
juL{s/0f rf6{ elgG5 . h:t}M
z}lIfs ;fdu|L lgdf{0f / k|of]u
%_ u|fkm
u|fkm k]k/df s'g} klg ldNbf] ljifox¿sf] t'ngfTds ljj/0ffTds,
;ª\VofTds, ljsf;fTds / cGo ljljw ¿kdf lglZrt lgodsf cfwf/df
:ki6 agfpg b]vfpg'÷k|:t't ug{'nfO{ u|fkm elgG5 .
l;h{gzLn ljBfno
z}lIfs ;fdu|L lgdf{0f / k|of]u
!@) !!)
!!%
!))
!))
()
*)
^) ^) ^)
^) %%
%) %)
$) $)
$)
@)
)
sIff ( sIff !) sIff !! sIff !@
5fq 5fqf hDdf
l;h{gzLn ljBfno
@))
!@)
!%)
!%) !$@
!#%
!)%
!))
(%
%)
)^#÷^$ )^$÷^% )^%÷^^ )^^÷^& )^&÷^* )^*÷^( )^(÷&)
z}lIfs ;fdu|L lgdf{0f / k|of]u
l8u|Ldf abNbfM
lxdfn & k|ltzt Ö & Š #=^) Ö @%=@)
kxf8 $# k|ltzt Ö $# Š #=^) Ö !%$=*)
t/fO{ %) k|ltzt Ö %) Š #=^) Ö !*))
gd'gfM
hg;+Vofsf] agf]6
t/fO{ -%)Ü_
kxf8 -$#Ü_
lxdfn -&Ü_
l;h{gzLn ljBfno
3_ lrqfTds u|fkm
s'g} klg ljifoj:t'nfO{ lrqsf dWodaf6 ;ª\s]tfTds ¿kaf6 a'emfpg
k|of]u ul/g] u|fkmnfO{ lrqfTds u|fkm elgG5 . o;n] ;ª\s]tåf/f
ljBfyL{nfO{ ;lhnf];Fu a'emfpg ;xof]u k'¥ofpF5 .
o:tf] u|fkmsf dfWodaf6
s'g} klg j:t' lrGg jf 5'6\ofpg ;Sg]5g\,
ljj/0faf/] k|:6 aGg ;xof]u ldNg]5 . h:t}M
;+s]t cª\u÷efu
!)
*
( ! d'Vo h/f
@, # ;xfos h/f
$, % kft
&
% kft /
^, &
^ $ sf08aLrsf] efu
!! * km"nsf] s]Gb| efu
#
(, !) aflx/L kq
@
! *, (, !) km"n÷kmn
!! sf08
z}lIfs ;fdu|L lgdf{0f / k|of]u
pgLx¿sf] ;fdu|L ;ª\sng ug{] cfkm\g} pkfo 5g\ . clg xfdLrflxF o;f]
ug{ ;Sb}gf}F / <
l;h{gzLn ljBfno
z}lIfs ;fdu|L lgdf{0f / k|of]u
$_ >Jo–b[Zo ;fdu|L
;'g]/, b]v]/ jf ;+o'Qm ¿kdf k|of]u u/L 1fg xfl;n ug]{ ;xof]uL
;fdu|LnfO{ >Jo–b[Zo ;fdu|L elgG5 . cfw'lgs k|ljlwsf] ljsf;;Fu}
lzIf0fl;sfOdf klg >Jo–b[Zo ;fdu|Lsf] k|efjsfl/tf a9]sf] 5 .
cfw'lgs ;~rf/df k|ljlwsf] k|of]u÷>Jo–b[Zo ;fdu|Lx¿sf] ljsf;n]
lzIf0fl;sfOnfO{ ;xh agfpg d2t k'¥ofPsf] 5 . >Jo–b[Zo ;fdu|L
k|efjsf/L lzIf0f / lbuf] l;sfOsf cfwf/ ag]sf 5g\ . 6]lnlehg, lkmNd,
lel8of], l;8L, dlN6ldl8of, sDKo'6/ cflbnfO{ >Jo–b[Zo ;fdu|Lsf ¿kdf
lnOG5 . oL ;fdu|Lx¿sf] k|of]uaf6 l;sf?sf OlGb|ox¿ a9L ;lqmo x'g]
ePsfn] l;sfO :yfgfGt/0f l56f] / lbuf] x'g] u5{ .
l;h{gzLn ljBfno
z}lIfs ;fdu|L lgdf{0f / k|of]u
l;h{gzLn ljBfno
ul/Psf] 5 . o;n] ;xh ¿kdf k|of]u ug{] / k'gM ;'/lIft ug{] jftfj/0f
ag]sf] 5 .
-s_ efiff ljsf; If]q– o; l;sfO If]qdf syf k':ts, lrq syf,
cIf/ n]vg cEof; k'l:tsf, afnsyf, cª\s tyf cIf/sf] 1fg x'g]
k'l:tsx¿, kmnfl6g af]8{, r/fr'?ª\uL, kz'kIfLsf lrq cfs[ltx¿ cflb .
-v_ ul0ft l;sfO If]q– o; l;sfO If]qdf ;fwf/0f tyf ljleGg
/ª, cfsf/, dflg;, hgfj/, kz'kIfLsf] cfs[lt, cª\s khn, /ª\uLg
8f]ldgf] of af]8{ u]d, Ans, ljleGg ;fOhsf sf6{'g, ljleGg ;fOhsf
6fj/, rfª nufpg], ljleGg lsl;dsf vf]nf}gf, kfª\u|f uf8L, 6]lnkmf]g,
/]l8of] cflb v]nf}gf, 7"nf]–;fgf] nfdf]–5f]6f], afSnf]–kftnf] sf7sf 6'qmfx¿
/ :yfgL:t/df pknAw x'g] laofF, sf7 tyf 9'ª\ufsf ;–;fgf 6'qmfx¿
cflb .
-u_ clego If]q– o; l;sfO If]qdf gSsn u/]/ v]Ng] v]nf}gfx¿
h:tf] k'tnL, efF8fs'6L, k;n ug{] ;fdfGo ;fdu|L, es'08f], ljleGg
;fOhsf] sfuh, l;Ssf k};fx¿, hgfj/, kmnkm"n, t/sf/Lsf] lrq P]gf
cflb .
-3_ l;h{gfTds l;sfO If]q– o; l;sfO If]qdf ;fwf/0ftofM qm]g,
sfuhsf] kfgf, pGg]–a'Gg], k6\ofpg], RofTg], 6fF:g], 5'6\ofpg], ldnfpg]
v]nf}gfx¿, rfª nufpg], df6f] d'5\g], lrq agfpg], ljleGg ;fOhsf
9'ª\uf, 5]:sf, sf7sf 6'qmf, lrqx¿ ud, af]6la?jfsf] lrq, hgfj/sf]
lrq, dfnf ufF:g], lgufnf]sf] 6'qmf, t/fh', 9s cflb . /ª, Ans, cfsf/
;fOh ldnfpg] 5'6\ofpg], ljleGg /ªsf] sfuh, df6f], kfgL, afn'jf
cflb .
-ª_ lgdf{0f l;sfO If]q– khn, pGg]–a'Gg], ldnfpg], 5'6\ofpg]
Ans, 8f]ldgf] cflb .
-r_ :jfjnDag l;sfO If]q– o; If]qdf :jfjnDag ;Lk l;Sg
k|s[ltsf v]nf}gfx¿ h:t}M 6fFs nufpg], df]hf nufpg], h'Qf nufpg],
t'gf nfpg], km:g/ nufpg], n'uf nufpg] ;Lksf nflu cfjZos
;fdu|Lx¿ cflb .
-5_ lj1fg l;sfO If]q– o; l;sfO If]qdf df6f], kfgL, afn'jf,
9'ª\uf, ljleGg lsl;dsf af]6la?jfsf] kft, kmnkm"n, af]6la?jf, /ª,
z}lIfs ;fdu|L lgdf{0f / k|of]u
l;h{gzLn ljBfno
s] k};f k/]sf / w]/} k};f lt/]sf dfq} z}lIfs ;dfu|L x'g\ t <
xfdL cfkm} klg t agfpg / k|of]u ug{ ;S5} lg Û To;f] eP yf]/}
hfFu/ lsg grnfpg] <
lzIf0f snf
cWofo $
lzIf0f snf
!_ lzIf0f snf
c;n lzIfs aGg s] ug{] <
lzIf0f l;sfOnfO{ k|efjsf/L agfpg s] ug{ ;lsG5 <
kl/of]hgf sfo{÷If]q e|d0f
k|efjsf/L lzIf0fsf nflu ljljwtf Joj:yfkg
l;h{gzLn ljBfno
!_ lzIf0f snf
lzIffzf:qL j6{gsf cg';f/ lzIf0f eg]sf] pTk|]/0ff, ;Nnfx, lgb{]zg
Pjd\ xf};nf k|bfg ug{' xf] . o;y{ lzIfsn] sIffsf]7fdf cfkm"n] hfg]sf
l;s]sf 1fgsf s'/fx¿ atfpg] k|lqmof dfq geO{ l;sf?n] l;Sg]
jftfj/0f tof/ ug{' xf] . lzIfs–ljBfyL{aLrsf] cGtlqm{ofTds jftfj/0f
tof/ ub{} l;sf?df l;Sg] pTk|]/0ff, ;Nnfx, cfjZos lgb{]zg Pjd\
xf};nf k|bfg ug{] sfo{ g} lzIf0f xf] .
l;Sg] l;sfpg] qmddf lzIfs–ljBfyL{ b'j} ;lqmo x'g'kb{5 . l;sfO
;kmn agfpg hlt;Sbf] l;sf?df ef]s hfUg ;Sg] jftfj/0f / lzIfsdf
ef]s hufpg] ;Sg] Ifdtf x'g'kb{5 . lzIfsdf x'g] o:tf] snf g}
jf:tjdf lzIf0f snf xf] .
o:tf kIfx¿ klxn] g} cfP t/ sltko 7fpFdf ljBfnox¿df cem}
klg of] cjwf/0ff nfu" ePsf] kfpg ;lsFb}g . ljBfnodf klg cem}
n]Sr/ ljlw cyf{t\ lzIfsn] cfkm" 1fg afF8\g] JolQmh:tf] ¿kdf lzIfs
s]lGb|t ljlwdf cfkm"nfO{ k|:t't ul//x]sf] kfOG5 . t/, ljBfnodf o:tf]
k|j[lQdf la:tf/} ;'wf/ klg cfpg yfn]sf] 5 .
h'g ljBfno / ljBfnosf] l;sfO:t/ dfly p7]sf] 5 / /fd|f]
k|ult b]Vg kfPsf 5f}F . tL ljBfnon] jf:tjd} gjLgtd cjwf/0ff
/ cEof; u/]sf] b]Vg ;S5f}F . oL o:tf l;sfO:t/ dfly p7]sf
ljBfnox¿df lzIfs sIffsf]7fdf hfg'eGbf klxn] ljifoj:t'nfO{ k|:6
agfpg ljifoj:t'df cfkm"nfO{ k"j{tof/L /fVg'x'G5, of]hgf agfpg'x'G5 .
o;sf/0f pxfFx¿ ljBfyL{df l;sfO ;Dej x'g]k|lt plQs} 9'Ss klg
x'g'x'G5 .
pbfx/0fsf nflu DofUbLsf] a]gL ;fd'bflos pRr dfWolds
ljBfno / ;'v{]tsf] hLjgHof]lt pRr dfWolds ljBfno, afUn'ªsf]
u0f]z dfWolds ljBfno, ;f]n'v'Da'sf] v'Dh'ª dfWolds ljBfno To:t}
u/]/ afUn'ªs} hgk|]d pRr dfWolds ljBfno / l;Gw'kfNrf]ssf]
jf;'sLb]jL k|fylds ljBfnon] k/Dk/fjfbL lzIf0f Tofu]/ gjLgtd
cjwf/0fdf lzIf0f k|lqmofsf] cEof; ug{] / k/Dk/fut k4ltaf6
cfkm"nfO{ kl/jt{g ug{ yfNg'ePsf] 5 . o;} sf/0f l;sfO:t/df ;'wf/
;Dej ePsf 5g\ .
lzIf0f snf
l;h{gzLn ljBfno
lzIf0f snf
l;h{gzLn ljBfno
lzIf0f snf
l;h{gzLn ljBfno
lzIf0f snf
l;h{gzLn ljBfno
lzIf0f snf
l;h{gzLn ljBfno
lzIf0f snf
l;h{gzLn ljBfno
lzIf0f snf
l;h{gzLn ljBfno
lzIf0f snf
l;h{gzLn ljBfno
lzIf0f snf
l;h{gzLn ljBfno
ljBfyL{ d"Nofª\sg
vf; u/L l;sfO:t/ a9fpg lg/Gt/ ljBfyL{ d"Nofª\sg k|0ffnL pko'{Qm
x'G5 . o;n] ljBfyL{sf] oyfy{ d"Nofª\sg u/L ;'wf/fTds lzIf0fnfO{
;xof]u k'¥ofpF5 .
lzIf0f snf
l;h{gzLn ljBfno
%= xflh/L √√√ √√ √
lzIf0f snf
l;h{gzLn ljBfno
lzIf0f snf
l;h{gzLn ljBfno
s_ af}l4s Ifdtf
l;sf?sf] Ifdtfdf ljleGgtf x'G5 . Ps ljBfyL{sf] af}l4s Ifdtf csf{]
ljBfyL{sf] af}l4s Ifdtf km/s–km/s x'G5 . o;y{ ljBfyL{sf] Ifdtf
klxrfg u/L To;}cg';f/ lzIf0f l;sfO lqmofsnfk ;~rfng ug{'k5{ .
ljBfyL{sf] Ifdtfsf] klxrfg ug{'kb{5,
sdhf]/ ljBfyL{sf nflu yk ;do lbg'k5{,
:jultsf] l;sfO / cEof;nfO{ k|fyldstfdf /fVg'k5{,
lgbfgfTds lzIf0f l;sfOdf hf]8 x'g'k5{,
l;sfO ;d"x lgdf{0f u/L ;fd"lxs ¿kdf l;Sg] jftfj/0f
agfpg'k5{,
;x–lzIf0f / cGtlqm{ofTds l;sfOnfO{ k|fyldstf lbg'k5{ .
v_ clek|]/0ff
ljBfyL{nfO{ l;sfOk|lt pTk|]l/t u/L l;sfOk|lt nufj a9fO/xg, pT;flxt
agfpg pTk|]/0ff cfjZos kb{5 . o;sf nflu lzIfsn] pTk|]/0f a9fpg]
ljleGg pkfox¿sf] k|of]u ug{'kb{5 . h:t}M
lg/Gt/ ljBfyL{sf] k|ultsf] sb/ ug{] / k[i7kf]if0f lbg],
tTsfn lbg ;lsg] pTk|]/0ffx¿ – :ofaf;L ;Ddfg lbg] .
u_ cfsfª\Iffsf] :t/
lzIfsn] ljBfyL{sf] ?lr, Ifdtf / cfsfª\Iffaf/] hfgsf/L u/fO/xg'kb{5 .
ljifoj:t', ljBfyL{sf] ?lr, Ifdtf / cfsfª\IffaLr tfnd]n ldnfpg] snf
lzIfsdf x'g'k5{ ta dfq l;sfOnfO{ k|efjsf/L agfpg ;lsG5 .
l;sfOk|lt cfsfª\Iff a9fpg lzIfsn] k[i7kf]if0fnfO{ k|of]u ug{
;Sg'x'G5 .
3_ l;sf?sf] k|j[lQ
ljifoj:t'sf af/]df ljBfyL{x¿df /x]sf] dgf]efjgf jf wf/0ffnfO{ g}
l;sf?sf] k|j[lQsf] ¿kdf a'em\g ;lsG5 . o;y{–
lzIf0f ubf{ ljifoj:t' / ljBfyL{x¿sf] k|j[lQaLr d]n vfP jf
gvfPsf] ljrf/ k'¥ofpg'kb{5 .
lzIf0f snf
ª_ l;sfOsf] cj:yf
lzIf0f k|lqmofdf l;sfO cj:yfsf] klxrfg ubf{ l;Sg nfu]sf] s'/f,
ljifoj:t'nfO{ cy{k"0f{ / ;fy{s agfpg ;Dang / k[i7kf]if0fsf] k|of]u
ub{} lzIf0f u/fpg'kb{5 .
l;h{gzLn ljBfno
lzIf0f snf
l;h{gzLn ljBfno
ef}lts k"jf{wf/÷;|f]t Joj:yfkg
cWofo %
ef}lts k"jf{wf/÷;|f]t
Joj:yfkg
l;h{gzLn ljBfno
ef}lts k"jf{wf/÷;|f]t Joj:yfkg
l;h{gzLn ljBfno
ef}lts k"jf{wf/÷;|f]t Joj:yfkg
l;h{gzLn ljBfno
#_ k"jf{wf/sf] ljsNk
l;sfO:t/ ;'wf/sf ;Gbe{df pko'{Qm k"jf{wf/ klg Pp6f kIf xf] .
t/ k"jf{wf/sf] cefj g} 7"nf] ;d:of eg] xf]Og . :yfgLo:t/df
;'ljwfo'Qm ejg agfpg g;Sbf ToxLFg]/ ljsNk vf]hL ug{ ;S5f}F .
h;sf nflu–
:yfgLo:t/df k|fKt x'g] afF; / sf7 ;ª\sng ug{ ;S5f}F,
cleefjs;Fu hg>dbfg lnP/ To;af6 g} ;fdfGo sIffsf]7f
agfpg ;S5f}F .
pbfx/0fsf nflu s]xL 7fpFdf ;fd'bflos ljBfnox¿n] afF;sf]
6f6Lsf] sIffsf]7f lgdf{0f u/]/ klg /fd|f] k7fgkf7g u/]sf 5g\ . t/,
of] pQd ljsNk eg] xf]Og . t/ …gx'g' dfdf eGbf sfgf] dfdf g}
eP klg hfltÚ eGg] pvfgh:t} s]xL ;dfwfg lgsfNg ;S5f}F . km]l/
of] pkfo vQd} eGg klg x'Fb}g . ;dtf lzIff lgs]tg hf] …Ps ;o
?k}ofFÚsf] :s'n eg]/ lrlgG5 . of] ;a} ef}lts ;+/rgf afF;af6 lgdf{0f
ul/Psf] 5 . ef}lts ;+/rgf ;fdfGo eP klg oxfF k7gkf7g eg]
pbfx/0fLo / /fd|f] ljBfyL{ pTkfbg x'G5g\ .
ljsNksf nflu sIffsf]7fsf] cefj x6fpg] ;Gbe{df xfdL s] ug{ ;S5f}F t <
sIffsf]7f cefjsf ;Gbe{df cleefjsnfO{ To;sf] k9fOdf kg{]
k|efj /fd|/L a'emfpg],
:yfgLo:t/df s] ug{ ;lsG5 < cleefjs;Fu 5nkmn ug{] .
ef}lts k"jf{wf/÷;|f]t Joj:yfkg
l;h{gzLn ljBfno
af]ntsf lasf{] klg ;ª\sng ug{ yflnof] . o:tf ;a} lrhsf] laqmLaf6
p7]sf] /sdaf6 cIfo sf]if 7"nf] xF'b} uof] .
To;kl5 ljBfno Joj:yfkg ;ldltsf] ;b:osf] ;+of]hsTjdf (
;b:oLo …1fgbf a[xt\ z}lIfs sf]if ;ldltÚ lhNnf k|zf;g sfof{nodf
btf{ u/fOof] . ljleGg JolQmsf] ;xof]udf %)–%) xhf/ ?k}ofFsf tLgj6f
pk–sf]if;d]t agfOof] – k"0f{eb| 9'ª\ufgf :d[lt sf]if, ;'zLnf kf08]
z}lIfs k'/:sf/ sf]if / of]uaxfb'/ P08 s'GtL :d[lt sf]if .
o;kl5 ljBfnon] cIfo sf]ifsf lglDt kfFr xhf/ Pssf] cfhLjg
;b:otfsf] Joj:yf u¥of] . cIfo sf]ifdf cfhLjg ;b:of lng]sf] ;ª\Vof
a9\b} uof] / g;f]lrPsf] cIfo sf]if v8f ePsf] 5 . /rgfTds ;f]r /fv]
;|f]t h'6fpg c;Dej /x]5 t < -;|f]tM lzIfs dfl;s, jif{ $, k"0ff{ª\s $&_
:jd"Nofª\sg
cWofo ^
:jd"Nofª\sg
l;h{gzLn ljBfno
:jd"Nofª\sg
:jd"Nofª\sg eg]sf] cfTdd"Nofª\sg xf] . cfkm}Fn] cfkm\gf] d"Nofª\sg ug{]
k|lqmof xf] . ctM cfkm}Fn] cfkm\gf nflu cfkm}Faf6 ul/g] d"Nofª\sg g}
:jd"Nofª\sg xf] . of] oyfy{k/s klg x'G5 . o;n] JolQm jf ;+:yfnfO{
k|ultsf nflu ul//x]sf] sfo{df nIocg';f/ slt u/] < slt ug{ afFsL
5 < s;/L ug{ ;lsG5 < slt ug{ ;lsG5 < cflb kIfdf cfkm}FnfO{
d"Nofª\sg ug{ l;sfpFb5 .
:jd"Nofª\sgdf cfkm}Fn] cfkm\gf]af/]df ul//x]sf ;an kIf / b'a{n
kIfx¿sf] d"Nofª\sg ug{] k4lt klg xf] . o;sf] cy{ :jd"Nofª\sg eg]sf]
cfkm}Fn] cfkm}FnfO{ lrGg] k|lqmof klg xf] . :jd"Nofª\sg oyfy{sf] af]w
u/fpg] k|lqmof xf] . cfkm}Fn] cfkm}FnfO{ 9fF6g\ ;Dej 5}g . o;n] JolQm jf
;+:yfnfO{ cfkm\gf] w/ftn b]vfpF5 / nIodf k'UgnfO{ d2t k'¥ofpFb5 .
o;y{ :jd"Nofª\sg eg]sf] nIotkm{ pGd'v s'g} klg JolQm jf
;+:yfnfO{ cfˆgf] w/ftn klxrfg u/fO{ cufl8 a9\g] k|lqmof g} :jd"Nofª\sg
xf] . o;n] nIo;Dd k'Ugsf nflu h'lQmx¿;d]t atfOlbG5 . o;nfO{ xfdL
cfˆgf] w/ftn cfkm}F kQf nufpg] pQd pkfosf ¿kdf klg lng ;S5f}F .
ljBfnodf ul/g] :jd"Nofª\sgn] l;sfO:t/ / ;du| ljBfnosf]
z}lIfs jftfj/0fsf] d"Nofª\sg cf–cfkm\gf] If]qaf6 u/fpg] ub{5 . o;n]
;du| l;sfO:t/ / pknlAw sxfF k'u]sf] 5 < eGg] kQf nufO{ cufl8
a9\g ;xof]u k'¥ofpF5 . :jd"Nofª\sg ljBfnodf ;a} kIf lzIfs,
k|wfgfWofks, cleefjs / :jod\ ljBfyL{n] klg ug{'kb{5 .
:jd"Nofª\sg
s_ lzIfssf] :jd"Nofª\sg
lzIfsn] lzIf0f l;sfOsf qmddf cfkm"n] ul/x]sf l;sfO k|lqmofdf
k|fKt pknlAwsf] cfkm}Fn] dfkg ug{] sfo{ g} lzIfssf] :jd"Nofª\sg
xf] . o;n] ;dofg';f/ kl/jlt{t kf7\oqmd, lzIf0f ljlw, z}lIfs
;fdu|Lnufotdf cfkm"nfO{ ck8]6 u/fpFb} k|efjsf/L lzIf0fsf h'lQmx¿
klxNofpg lzIfsnfO{ lqmofzLn agfO/fV5 .
lzIfssf nflu cfkm\g} Ifdtf ljsf;df ;xof]u k'¥ofpg /
nIok|flKtsf nflu cfkm\gf] tfTsfnLg w/ftn kQf nufpFb} To;kl5
rfNg'kg{] sbdaf/] ;r]t u/fpg] ;fwgsf ¿kdf :jd"Nofª\sgnfO{ lng
;lsG5 . lzIfsn] cfkm}Fn] cfkm\gf] d"Nofª\sg ug{' g} :jd"Nofª\sg
ePsfn] cfkm"nfO{ ;'wfg{;d]t ;Sg'x'G5 .
lzIfsn] ljifoj:t'df cfkm\gf] slQsf] cg'ej 5 < sIffdf hfg'k"j{
ljifoj:t'k|lt k"j{tof/L u5{' ulb{gF < cfkm"df z}lIfs ;fdu|L lgdf{0f
ug{] / sIffsf]7fdf k|of]u ug{] hfFu/ / ;Lk 5÷5}g < o:tf kIfdf
cfkm\gf] d"Nofª\sg cfkm}Fn] ug{'k5{ . To;}u/L sIffsf]7f ljBfyL{s]lGb|t
lqmofsnfkdf cfwfl/t 5÷5}g <
To:t} lzIfsn] sIffnfO{ l;h{gzLn / pT;fxj4{s agfpg gofF
tl/sf vf]hL ug{] tTk/tf, ljBfyL{x¿n] /fd|f] sfd u/]afkt k|z+;f /
k|f]T;fxg ug{'k5{ . lzIfsn] ljifo;Fu ;Gble{s, ;dofg's"n kl/jlt{t
gofF–gofF k|ljlw / lzIf0f ljlwx¿sf] k|of]u ug]{ rfxgfnufot ljBfyL{sf]
k|ultsf ljifodf cleefjs;Fu 5nkmn ug{ cfjZos 5 .
o:tf kIfx¿df lzIfs cfkm}Fn] slQsf] Wofg k'¥ofPsf] 5 < cfkm"nfO{
cfkm\g} s;Ldf afFw]/ x]g{'k5{ . o:tf kIfdf cfkm\gf] w/ftn kQf nufpg
:jd"Nofª\sg ug{}k5{ . o;sf nflu cg';"rL–# sf] k|ZgfjnLsf] ;xfotf
lng ;Sg'x'g]5 .
v_ ljBfyL{sf] :jd"Nofª\sg
ljBfyL{sf nflu klg :jd"Nofª\sg cfjZos 5 . o;n] ;kmntfsf nflu
lg/Gt/ 3r3RofpFb} cfTdhfu/0fsf] af6f] klxNofOlbG5 . ljBfyL{n]
cWoognfO{ clGtd cyf{t\ k/LIffsf] ;dodf dfq dxŒj lbg] u5{g\ .
o;n] ubf{ w]/} ljBfyL{ c;kmn x'g], ;kmn ePsf ljBfyL{ klg sdhf]/
l;h{gzLn ljBfno
u_ k|wfgfWofkssf] :jd"Nofª\sg
k|wfgfWofks lzIfs dfq xf]Og, ljBfnosf] k|zf;sLo JolQm klg xf] .
ljBfnosf] g]t[Tj k|wfgfWofksn] ug{] x'Fbf k|wfgfWofks x/]s b[li6sf]0fn]
cAan x'g cfjZos 5 . k|wfgfWofksdf g]t[Tj Ifdtf, b"/blz{tf, ;+odtf,
z}lIfs of]Uotf, hgkl/rfngnufotsf snfsf}zn cfjZos x'G5 .
To;}n] oL ;a} kIfdf cfkm"nfO{ cAan agfO/fVg cfkm\gf] cfkm}Fåf/f
ug{] d"Nofª\sg :jd"Nofª\sgsf] dxŒjk"0f{ e"ldsf /xG5 . cfkm\gf]
Ifdtfsf] k"0f{ klxrfg :jd"Nofª\sgn] ug{] x'Fbf k|wfgfWofksn] klg
:jd"Nofª\sg ul//xg'kb{5 .
k|wfgfWofksn] k|zf;sLo of]Uotf / Ifdtf a9fpg] sfo{df cfkm"nfO{
;l/s u/fpg], cleefjs, ljBfno Joj:yfkg ;ldlt / ;/f]sf/jfnf;Fusf]
;dGjo, cleefjs ;/f]sf/jfnfx¿;Fu ljBfyL{sf] k|ultsf af/]df hfgsf/L
u/fpg] / ;'wf/sf af/]df 5nkmn ug{], k/LIffsf] ljZn]if0f ug{] u/]sf]
5÷5}g < h:tf kIfdf cfkm"nfO{ ;hu u/fO/xg'k5{ .
To;}u/L ljBfnsf] of]hgf lgdf{0fdf cleefjs, lzIfs / ljBfyL{nfO{
;+nUgtf u/fpg], ck]lIft nIo k|flKtsf nflu ljBfno;Fu ;DalGwt
;/f]sf/jfnf;Fu 5nkmn / ;xof]usf] clkn ug{], ljBfno tyf lzIfs,
sd{rf/Lsf] clen]v Jojl:yt ug{], lzIfsx¿nfO{ l;sfO pknlAwsf
:jd"Nofª\sg
ª_ cleefjssf] :jd"Nofª\sg
afnaflnsfsf] klxnf] kf7zfnf 3/kl/jf/ xf] . afnaflnsfn] w]/} s'/f
3/kl/jf/af6 g} l;S5g\ . o;y{ kfl/jfl/s jftfj/0f cfbz{ x'g'k5{ .
l;h{gzLn ljBfno
s] xfdL cfˆg} k/LIff cfkm}+ lnG5f}+ < d slt l7s 5' < d}n]
u/]sf sfdx¿ slQsf] k|efjsf/L ePsf 5g\ < slxn]sflx+ cfkm}+n]
cfkm}+nfO{ hfFRg' klg k5{ . :jd"Nofª\sg cfkm+}n] cfkm}+nfO{ hfFRg]÷k/LIff
lng] tl/sf xf] . cfk"mnfO{ p2]Zodf s]lGb|t ug{ cfh}af6 :jd"Nofª\sg
yfNg'xf];\ .
dgg u/f}F
cWofo &
dgg u/f}F
l;h{gzLn ljBfno
dgg u/f}F
l;h{gzLn ljBfno
u_ ljBfyL{ gcfP s] ug{] < ljBfyL{ ;ª\Vof a9fpg s] ug{ ;lsG5 <
cleefjssf] 3/df g} lzIfs k'u]/ ljBfyL{ ljBfno guPsf]
hfgsf/L u/fpg],
cleefjsn] ljBfno k7fP/ klg gcfPsf] jf cleefjsn] g}
gk7fPsf] xf] olsg ug{],
cleefjsnfO{ ;r]t agfpg]÷a'emfpg],
Ps lbg ljBfno guP s] x'G5 < xfdLn] cleefjsnfO{
a'emfpg ;Sg'k5{ .
ljBfno cfpF–cfpF x'g] k|sf/sf] jftfj/0f lgdf{0f ug{] .
h:t}M 1fgf]bo dfWolds ljBfno afkmnsf lzIfsn]
ljBfyL{ gcfP 3/b}nf] ug{] / hfgsf/L u/fpg] ;Fu} ljBfnodf
kl5 ljBfyL{sf] klxrfg u/L ljBfnodf cfslif{t ug{ ljBfyL{
/dfpg] k|sf/sf] jftfj/0f l;h{gf ug{] u/]sf] 5 . h;sf/0f
oxfF s'g} klg ljBfyL{ cfsl:ds cj:yfdf afx]s cg'kl:yt
x'Fb}gg\ .
cfly{s sf/0f jf 3/sf] x]/rfx ug{'kg{] sf/0f cfpg g;s],
3/df g} a;]/ 1fg;Fu hf]l8Psf ljifodf kl/of]hgf sfo{
(Project Work) lbg],
-ljBfyL{ lstfjaf6 dfq xf]Og / ljBfnodf dfq
l;S5g\ eGg] xf]Og, p;n] @) k|ltzt sIffsf]7fdf / afFsL
*) k|ltzt sIffsf]7f aflx/af6} l;S5g\ ._
cleefjs;Fu clwstd ;DaGw a9fpg], ljBfyL{sf k|ultsf
af/]df 5nkmn ul//xg],
dgg u/f}F
l;h{gzLn ljBfno
-r_ ljBfnodf lzIfs / ljBfyL{ cg'zf;g s;/L sfod /fVg ;lsG5 <
lzIfs :6fkm, ljBfno Joj:yfkg ;ldlt, lzIfs cleefjs
;ª\3 tyf ljBfyL{aLr lg/Gt/ cGtlqm{ofaf6 gLlt lgdf{0f /
cg'udg ug{],
lzIfs :jod\n] Jojxf/ kl/jt{g u/L cg'z/0f ug{] u/]/,
dgg u/f}F
cg';"rLx¿
cg';"rL –!
lg/Gt/ ljBfyL{ d"Nofª\sg clen]v kmf/fd
-d"Nofª\sg dfkb08sf cfwf/df /]hf nufpg]_
qm=;++ ljBfyL{sf] gfd kf7=== kf7=== kf7=== kf7=== kf7=== kf7=== kf7===
cg';"rL –@
ljBfyL{ k|ult ljj/0f -sIff $–%_
z}Ifs ;q =================
ljBfnosf] gfd M >L================================= ljBfyL{sf] gfd M ============================= sIff M ======== /f]n g+============
lg/Gt/ ljBfyL{ d"Nofª\sg cfjlws pknlAw:t/ lnlvt tyf
>]0fL -s, v, u_ df}lvs k/LIffsf] cfwf/df cª\s lbg]
k|yd q}dfl;s bf];|f] q}dfl;s
ljifo k|yd bf];|f] jflif{s d"Nofª\sg
jflif{s k"0ff{ªd"\sNofª\sg d"Nofª\sg hDdf
q}dfl;s q}dfl;s k"0ff{ª\s k"0ff{ª\s
k|fKtfª\s k|fKtfª\s k|fKtfª\s
!)Ü #)Ü ^)Ü
g]kfnL
cª\u|]hL
ul0ft
;fdflhs cWoog
l;h{gfTds snf
lj1fg tyf jftfj/0f
:jf:Yo tyf zf/Ll/s lzIff
:yfgLo ljifo÷dft[efiff
hDdf
d ljBfyL{x¿sf] ax'cfoflds kIfsf] klxrfg ug{ ;Ifd 5' <
s] d;Fu ;a}eGbf pTs[i6 lzIf0f ug{] OR5fzlQm 5 <
s] d d]/f] sIffnfO{ l;h{gzLn / pT;fxj4{s agfpg gofF
tl/sf vf]hL u5{' <
ljifo ;Gbe{, ;dofg's"n kl/jlt{t gofF–gofF k|ljlw / lzIf0f
ljlwx¿sf] k|of]u ug{ s] d ;Ifd 5' <
s] d cfkm"nfO{ ljifoj:t'df of]Uo agfpg kf7\oqmd, lzIfs
lgb{]lzsf / ;Gbe{ ;fdu|Lx¿sf] cWoog u5{' <
s] d;Fu cfpg] ;d:of ;dfwfgsf nflu ;xkf7L;Fu 5nkmn
ug{] u5'{ <
s] d]/f] ;a} lzIfs ;fyLx¿;Fusf] ;DaGw /fd|f] 5 <
s] d}n] kfPsf] lhDd]jf/Lsf sfo{x¿ ;dodf g} ;Dkfbg ug{]
u/]sf] 5' <
s] d ljBfyL{sf] k|ultsf ljifodf cleefjs;Fu 5nkmn ug{]
u/]sf] 5' <
s] d ljBfnosf] cltl/Qm lqmofsnfk jf sfo{qmddf ;xof]uL
e"ldsf v]Ng] u5{' <
s] d]/f] ;fdflhs cfr/0f 7Ls 5 <
s] d;Fu k|fljlws 1fg / kx'Fr 5 <
s] d dfgl;s ¿kdf :j:y 5' <
s] d}n] cfkm\gf] eljio lzIf0f If]qdf g} b]v]sf] 5' < cflb .
cg';"rL–$
cg';"rL–%
s] d lzIfs ;fyLx¿sf] sIff cjnf]sg ug{] / cfjZos
;'emfa lbg] / ;xof]u ug{] u5{' <
s] d}n] k|To]s dlxgf lzIfs÷:6fkmx¿;Fusf] a}7s u/L cfPsf
;'emfacg';f/ sfd ug{] u/]sf] 5' <
s] d}n] lnPsf tflndx¿sf] ;b'kof]u u/]sf] 5' <
s] d lzIfs ;fyLx¿nfO{ l;sfO pknlAwsf af/]df :jd"Nofª\sg
ug{ / ;'wf/ ug{ clek|]l/t u5{' <
s] d}n] lzIfs ljBfyL{sf] cfrf/;+lxtf pgLx¿s} ;+nUgtfdf
agfpg nufO{ sfof{Gjog u/fPsf] 5' <
lzIfs tyf sd{rf/Lsf] sfo{;Dkfbg d"Nofª\sg kf/bzL{ /
Gofof]lrt ¿kdf ug{] u/]sf] 5' <
ljBfnosf] z}lIfs jftfj/0f cg'zf;g / u'0f:t/df j[l4 ug{
d}n] s] u/]F <
d]/f] cfkm\gf] sfdk|lt ;d'bfosf] b[li6sf]0f s:tf] 5 <
s] d}n] lzIfs sd{rf/Lx¿sf] sfdsf] ljefhg u/fO{ lhDd]jf/L
lbPsf] 5' <
cfly{s kf/blz{tfdf s] d hf]8 lbG5' <
s] d}n] cfkm\gf] :jd"Nofª\sg Jofjxfl/s agfPsf] 5' <
s] d}n] ljBfyL{sf] dgf]lj1fg a'em\g] u/]sf] 5' <
ljBfyL{nfO{ ljBfno l;sfO ynf] xf] / d}n] cg'zfl;t aGg'k5{
eGg] cg'e"lt u/fpg] u/]sf] 5' <
cleefjs / lzIfs;Fu ;db"/L sfod /fVg] ;jfndf s] d
;r]t 5' <
s] d lzIfssf] u'gf;f] ;'Gg] / ;sf/fTds kIfaf6 x]g{] u5{' <
lzIf0fl;sfOsf qmddf lzIf0fnfO{ sIffsf]7fdf cfjZos kg{]
s'/fx¿sf] kl/k"lt{ u/fpg d]/f] k|of; slQsf] lrQa'em\bf] 5 <
cfkm"nfO{ lg/Gt/ l;sfO / cg'ej;Fu hf]8\g] ;jfndf slQsf]
tTk/tf b]vfpF5' < cflb .
cg';"rL–^
cg';"rL–&
cWoog ;fdu|Lx¿
lzIff ljefu -@)^&_, u'0f:t/Lo lzIffsf nflu afnd}qL ljBfno /fli6«o k|f¿k,
;fgf]l7dL eQmk'/ .
lzIff ljefu -@)^&_, k|f/lDes afnljsf; s]Gb|sf ;xof]uL sfo{stf{sf nflu tof/
ul/Psf] k'gtf{huL tflnd k'l:tsf, ;fgf]l7dL eQmk'/ .
lzIff ljefu -@)^&_, k|f/lDes afnljsf; s]Gb|sf] /fli6«o Go'gtd dfkb08
dfu{bz{g k'l:tsf–@)^&, ;fgf]l7dL eQmk'/ .
lzIffsf nflu /fli6«o cleofg g]kfn -@)&)_, d}n] rfx]sf] l;Sg] jftfj/0f, nlntk'/
g]kfn .
z}lIfs hgzlQm ljsf; s]Gb| -@)^$_, lzIfs k]zfut ljsf; gd'gf df]8\o'n ;fdu|L,
ljifout :jcWoog ;fdu|L, ;fgf]l7dL eQmk'/ .
z}lIfs hgzlQm ljsf; s]Gb| -@)^*_, ljifout ;|f]t ;fdu|L, ;fgf]l7dL eQmk'/ .
z}lIfs hgzlQm ljsf; s]Gb| -@)^^_, k|wfgfWofkssf] g]t[Tj Ifdtf ljsf; tflnd,
kf7\oqmd tyf sfof{Gjog k'l:tsf, ;fgf]l7dL, eQmk'/ .
z}lIfs hgzlQm ljsf; s]Gb| -@)^#_, cfwf/e"t k|fylds lzIf0f k|lzIf0f, k|fylds
lzIfsx¿sf nflu ;|f]t ;fdu|L efu –!, ;fgf]l7dL, eQmk'/ .
;"of]{bo z}lIfs k|lti7fg -@)&)_, …lzIfsn] rfx]df ug{ ;S5g\Ú cleofg cGtu{t
5fofª\sg ul/Psf ljleGg ljBfnosf j[Qlrq tyf ;+slnt ;j{]If0f kmf/dx¿,
cgfdgu/, sf7df8f}+ .
Sunrise Edcation Foundation (2015), Teachers Can Make a Difference
(TCMD) Bulletin, Difference Issues, Kathmandu.
Regmi, Tikaram (2012), Art of Teaching, Chitrawan Printers (P.) Ltd., Chitwan.
www.tcmd.org