‫ــــم‬ ‫لــــی ُم َح َّمــــ ٍد َو آلِ ُم َح َّمــــ ٍد َو َع ِّج ْ‬

‫ــــل َف َر َج ُه ْ‬ ‫ـــــل َع ٰ‬ ‫اَللّٰ ُه َّ‬

‫ــــم َص ِّ‬

‫ریاضی و آمار (‪)3‬‬

‫رشته های ادبیات و علوم انسانی ـ علوم و معارف اسالمی‬

‫راهنمای مع ّلم‬

‫پایۀ دوازدهم‬

‫دوره دوم متوسطه‬

 ‫وزارت آموزش و پرورش‬
‫سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی‬

‫راهنمای معلّم ریاضی و آمار (‪ )3‬ـ پایۀ دوازدهم دوره دوم متوسطه ـ ‪112363‬‬ ‫نام کتاب‪:‬‬
‫سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی‬ ‫پدیدآورنده‪:‬‬
‫دفتر تألیف کتاب های درسی عمومی و متوسطه نظری‬ ‫مدیریت برنامه ریزی درسی و تألیف‪:‬‬
‫حمیدرضا امیری‪ ،‬علی ایرانمنش‪ ،‬مهدی ایزدی‪ ،‬فریبا جباری‪ ،‬آزادبه     حسین فرزان‪ ،‬میرشهرام صدر‪،‬‬ ‫شناسه افزوده برنامهریزی و تألیف‪:‬‬
‫حسین میرزایی و با همکاری آزاده قاهری و عادل محمدپور در بخش آمار(اعضای گروه تألیف)‬
‫اداره کل نظارت بر نشر و توزیع مواد آموزشی‬ ‫مدیریت آماده‌سازی هنری‪:‬‬
‫احمدرضا امینی (مدیر امور فنی و چاپ) ـ جواد صفری (مدیر هنری) ـ مهال مرتضوی (صفحه آرا)‬ ‫شناسه افزوده آمادهسازی‪:‬‬
‫تهران‪ :‬خیابان ایرانشهر شمالی ـ ساختمان شمارۀ ‪ ٤‬آموزش و پرورش (شهید موسوی)‬ ‫نشانی سازمان‪:‬‬
‫تلفن‪٩ :‬ـ‪ ،٨٨٨٣١١٦١‬دورنگار‪ ،٨٨٣٠٩٢٦٦ :‬کدپستی‪١٥٨٤٧٤٧٣٥٩ :‬‬
‫وبگاه‪ www.chap.sch.ir :‬و ‪www.irtextbook.ir‬‬
‫شرکت چاپ و نشر کتابهای درسی ایران تهران ـ کیلومتر ‪ ١٧‬جادۀ مخصوص کرج ـ خیابان ‪٦١‬‬ ‫ناشر‪:‬‬
‫(داروپخش) تلفن‪  ٥ :‬ـ ‪ ،٤٤٩٨٥١٦١‬دورنگار‪ ،44985160 :‬صندوق پستی‪١٣٩ :‬ـ  ‪٣٧٥١٥‬‬
‫شرکت چاپ و نشر کتاب های درسی ایران «سهامی خاص»‬ ‫چاپخانه‪:‬‬
‫چاپ ا ّول ‪١٣٩8‬‬ ‫سال انتشار و نوبت چاپ‪:‬‬

‫شابك ‪2‬ـ ‪ 3377‬ـ ‪ 05‬ـ ‪ 964‬ـ   ‪978‬‬

‫‪   2‬ـ ‪  3377‬ـ  ‪ 05‬ـ ‪ 964‬ـ ‪ISBN: 978‬‬
‫جوان‌ها قدر جوانیشان را‬
‫بدانند و آن را در علم و تقوا‬
‫و سازندگی خودشان صرف‬
‫كنند كه اشخاصی امین و‬
‫صالح بشوند‪ .‬مملكت ما‬
‫با اشخاص امین می‌تواند‬
‫مستقل باشد‪.‬‬
‫امام خمینی « ُق ِّد َ‬
‫س سِ ُّر ُه»‬
‫کلیۀ حقوق مادی و معنوی این کتاب متع ّلق به سازمان پژوهش و برنامه ریزی‬
‫آموزشی وزارت آموزش و پرورش است و هرگونه استفاده از کتاب و اجزای آن‬
‫به صورت چاپی و الکترونیکی و ارائه در پایگاه های مجازی‪ ،‬نمایش‪ ،‬اقتباس‪،‬‬
‫تلخیص‪ ،‬تبدیل‪ ،‬ترجمه‪ ،‬عکس برداری‪ ،‬نقاشی‪ ،‬تهیة فیلم و تکثیر به هر شکل‬
‫و نوع‪ ،‬بدون کسب مج ّوز از این سازمان ممنوع است و متخ ّلفان تحت پیگرد‬
‫قانونی قرار می گیرند‪.‬‬
 ‫فهرست‬

‫فصل ‪ 1‬ــ آمار و احتمال‪1..........................................‬‬

‫درس ‪ :١‬شمارش ‪10...............................................‬‬
‫درس ‪ :٢‬احتمال‪19.................................................‬‬
‫چرخه آمار در حل مسائل‪31..................................‬‬
‫ٔ‬ ‫درس ‪:3‬‬

‫فصل ‪٢‬ــ الگوهای خطی‪49.........................................‬‬

‫درس ‪ :١‬مدل سازی و دنباله‪58........................................‬‬
‫درس ‪ٔ :٢‬‬
‫دنباله حسابی ‪72............................................‬‬

‫فصل ‪٣‬ــ الگوهای غیر خطی‪83.....................................‬‬

‫درس ‪ :١‬دنباله هندسی‪89............................................‬‬
‫درس ‪ :٢‬ریشه ‪ n‬ام و توان گویا ‪101....................................‬‬
‫درس ‪ :3‬تابع نمایی‪106...............................................‬‬
 ‫پیشگفتار‬

‫ادامه تغییر‬
‫برنامه درسی ملّی و در ٔ‬ ‫رشته انسانی در جهت اهداف ٔ‬ ‫پایه دوازدهم ٔ‬
‫کتاب ریاضی و آمار(‪ٔ )3‬‬
‫دوره ّاول متوسطه تألیف شده است‪ .‬زمانی تأکید کتابهای درسی ریاضی بیشتر بر توانایی‬ ‫کتابهای درسی ٔ‬
‫توجه به این هدف‪ ،‬تأکید اصلی بر پرورش ّقو ٔه تفکّر‬ ‫انجام دادن محاسبات بود‪ .‬در رویکرد جدید‪ ،‬ضمن ّ‬
‫و تعقّل و رشد توانایی حل مسئله است‪ .‬در واقع رویکرد «آموزش برای حل مسئله» به «آموزش از طریق‬
‫حل مسئله» تغییر کرده است‪ .‬رسیدن به چنین هدفی‪ ،‬مشکالت و دشواریهای فراوانی دارد و به سرعت‬
‫جامعه آموزش ریاضی را تعیین‬ ‫ٔ‬ ‫امکانپذیر نیست ولی ّمدنظر قرار دادن آن میتواند جهت اصلی حرکت‬
‫عهده معلّم قرار دارد‪ .‬قدرت انعطاف و هماهنگی و‬ ‫ٔ‬ ‫کند‪ .‬در این میان‪ ،‬اصلیترین و مؤثرترین وظیفه بر‬
‫همراهی معلّمان با برنامههای جدید ستودنی است‪ .‬بر این اساس‪ ،‬مؤلفان کتاب حاضر سعی کردهاند برای‬
‫درباره تألیف‪ ،‬کتاب‬
‫ٔ‬ ‫اطلع ِ‬
‫رسانی مناسب و بههنگام‬ ‫وظیفه خویش در مورد آموزش معلّمان‪ ،‬ضمن ّ‬ ‫ٔ‬ ‫انجام‬
‫راهنمای معلّم و نیز فیلمهای آموزشی مربوط را به موقع در اختیار همکاران عزیز قرار دهند‪.‬‬
‫«فعالیت»‪« ،‬کار در کالس» و «تمرین» و نیز مثالهای حل شده و‬ ‫ساختار کتاب حاضر از سه بخش ِ‬
‫اصلی ّ‬
‫«فعالیت» به طور عمده‬ ‫توضیحات به صورت متنی‪ ،‬نکات مهم و تعاریف‪ ،‬تشکیل شده است‪ .‬آنچه در هر ّ‬
‫ّمدنظر بوده آشنایی دانشآموزان با مفهوم درس و سهیم بودن آنان در ساختن دانش مورد نظر است‪.‬‬
‫حل مسئله‪ ،‬استدالل کردن‪ ،‬بررسی کردن‪ ،‬حدس‬ ‫ّفعالیتها شامل مراحلی مانند درک کردن‪ ،‬کشف کردن‪ّ ،‬‬
‫مقایسه راهحلهای مختلف‬ ‫ٔ‬ ‫و آزمایش‪ ،‬توضیح راهحل‪ ،‬مرتب کردن‪ ،‬قضاوت در مورد یک راهحل و‬
‫است‪ .‬هدایت ّفعالیتها ساده و آسان نیست و صد الب ّته‪ ،‬اجرای مناسب آن ارزش زیادی دارد‪ّ .‬فعالیتها‬
‫طراحی شدهاند؛ بنابراین معلّم میتواند با توجه به زمان و توانایی دانشآموزان خود‪ ،‬یک‬ ‫حد متوسط ّ‬ ‫در ّ‬
‫ارائه توضیحات بیشتر و ایجاد تغییراتی‪ ،‬آن را سادهتر نماید و حتی ّفعالیتی مکمل‬
‫ّفعالیت را غنیتر کند یا با ٔ‬
‫در جهت آموزش همان مفهوم درسی طراحی کند‪.‬‬
‫مؤلفان در کتاب ریاضی و آمار(‪ )3‬بر این باورند که استفاده از مثالها و مسائل کاربردی که رابطهای با‬
‫رشته علوم انسانی داشته باشد میتواند عالوه بر ایجاد انگیزه در دانشآموزان برای‬ ‫شاخههای مختلف ٔ‬
‫یادگیری ریاضی و آمار به پرورش تفکّر ریاضی در آنها کمک کرده طوری که در مواجهه با مسائل و‬
‫قدرت تجزیه و‬ ‫خلق‪ ،‬متفکّر و با ِ‬ ‫مشکالت روزمره از این ذهنیت استفاده الزم را برده و در آینده افرادی ّ‬
‫تحلیل و دلسوز برای خدمت به جامعه و ایران اسالمی تربیت شوند‪.‬‬
‫ارائه‬
‫هنگام انجام دادن ّفعالیتها‪ ،‬هدایت گفتوگوی کالسی یا گفتمان ریاضی‪ ،‬که در آن دانشآموزان به ٔ‬
‫دیدگاهها و دفاع از اندیشههای خود و نیز قضاوت و ارزیابی افکار و روشهای ریاضی دیگر دانشآموزان‬
‫میپردازند‪ ،‬به عهده معلّم است‪ .‬به طور خالصه‪ ،‬فراهم کردن موقعیتهای یادگیری و فرصت دادن به‬
‫دانشآموز برای اینکه خود به کشف مفهوم بپردازد‪ ،‬میتواند یکی از دلمشغولیهای همکاران عزیزمان‬
 ‫طراحی شده و انتظار این است‬‫باشد‪« .‬کار در کالس» با هدف تثبیت و تعمیق و در مواردی‪ ،‬تعمیم یادگیری ّ‬
‫که دانشآموزان بیشترین سهم را در انجام آن داشته باشند‪ .‬مثالها توسط همکاران محترم در کالس بررسی‬
‫شده و سعی میشود تا همانند کار در کالسها دانشآموزان به حل و بررسی آنها مشغول باشند و روی‬
‫نکات مهم و تعاریف که عمدتاً در داخل کادرهایی قرار دارند از طرف دبیران محترم تأکید الزم انجام خواهد‬
‫عهده دانشآموزان است؛ اما ضرورت دارد که معلّم زمینه را برای طرح پاسخها‬ ‫حل «تمرین»ها به ٔ‬‫پذیرفت‪ّ .‬‬
‫و بررسی آنها در کالس فراهم سازد‪.‬‬
‫گروه تألیف‪ ،‬آمادگی دریافت نظرات و دیدگاههای تمامی همکاران و عزیزان را از طریق وبگاه واحد تحقیق‪،‬‬
‫توسعه و آموزش ریاضی‪ 1‬دارد‪ .‬به عالوه‪ ،‬بسیاری از مطالب مربوط به پشتیبانی کتاب از طریق وبگاه داده‬
‫همت شما دبیران‬‫شده قابل دریافت است‪ .‬اطمینان داریم که با اتّکال به خدای متعال و تکیه بر تالش‪ ،‬اراده و ّ‬
‫محترم میتوانیم به برآورده شدن اهداف کتاب امیدوار باشیم‪.‬‬
‫مؤلّفان‬

‫‪1. http://math - dept.talif.sch.ir‬‬

‫فصل ‪ :1‬آمار و احتمال ‪1‬‬

‫فصل ‪1‬‬

‫آمار و احتمال‬

‫روستای مشکله ـ استان گیالن ( شهرستان املش )‬

 ‫‪2‬‬

‫نگاه کلی به فصل‬

‫پایه دوازدهم به مبحث آمار و احتمال اختصاص یافته است‪ .‬این فصل شامل‬ ‫فصل ‪ ۱‬کتاب ریاضی ٔ‬
‫سه درس است‪ .‬در درس اول مفهوم شمارش مطرح می شود و شامل قواعد اصل ضرب‪ ،‬اصل جمع‪،‬‬
‫جایگشت‪ ،‬تبدیل و ترکیب است‪ ،‬که هر یک از این قواعد در نظریه احتمال نقش اساسی ایفا می کنند‪ .‬در‬
‫درس دوم با استفاده از مفاهیم پدیده تصادفی‪ ،‬فضای نمونه‪ ،‬پیشامد‪ ،‬اعمال روی پیشامدها و مفهوم احتمال‬
‫تشریح می گردد و در درس سوم مفهوم چرخه آمار و مسائل مربوط به آن بیان می شود‪.‬‬
‫آمار و احتمال به عنوان دو علم‪ ،‬مدل هایی را در اختیار قرار می دهند که برای مطالعه عدم حتمیت ها به کار‬
‫می روند‪ .‬انتخاب کاالیی از محصوالت یک کارخانه‪ ،‬عدد رو شده در پرتاب یک تاس‪ ،‬وضعیت آب و هوا‬
‫و‪ ...‬همه مواردی از وجود عدم قطعیت هستند‪ .‬بررسی این گونه مسائل به شمارش تعداد حاالت رخدادها‬
‫مربوط می شود‪ .‬در حقیقت بسیاری از مسائلی را که ما تحت عنوان عدم حتمیت یا همان احتمال مطرح‬
‫می کنیم‪ ،‬می توانیم با استفاده از اصول و قواعد شمارش به سادگی بررسی کنیم‪.‬‬
‫در این فصل‪ ،‬هر مبحث درس با فعالیتی آغاز می شود‪ ،‬سپس با نتیجه گیری از حل فعالیت‪ ،‬قوانین آن را‬
‫گفته و سؤاالت متنوعی ارائه شده است‪.‬‬
 ‫تعیین جامعۀ آماری‬
‫متغیرهای مورد‬
‫متغیر ‪ّ /‬‬
‫تعیین ّ‬
‫بررسی‬
‫فصل ‪ :1‬آمار و احتمال ‪3‬‬

‫بیان مسئله‬ ‫شیوۀ اندازه گیری‬

‫کار گروهی و‬

‫روش‬
‫شناخت بستر‬

‫نمونه گیری‬
‫بحث و نتیجه گیری‬ ‫طرح و برنامه ریزی‬ ‫نمونه گیری‬
‫تفسیر نتایج و‬
‫ارائۀ پیشنهاد‬
‫انواع پیشامد‬

‫اندازۀ نمونه‬
‫چرخۀ آمار در حل مسائل‬ ‫روش کار‬
‫پیشامد‬
‫فضای نمونه‬

‫میانگین با‬
‫آزمایش تصادفی‬

‫احتمال یک پیشامد‬

‫فاصلۀ انحراف‬
‫استاندارد‬
‫جدول ها‬
‫اعمال روی پیشامدها‬
‫آمار و احتمال‬

‫کمی‬
‫ّ‬
‫نمودارها‬ ‫تحلیل داده ها‬ ‫داده ها‬
‫جعبه ای‬ ‫مشاهده‬
‫کیفی‬ ‫پاک سازی‬ ‫گردآوری‬
‫معیارها‬
‫سازمان دهی‬
‫پراکندگی‬
‫تبدیل ‪ n‬شیء از ‪ r‬شیء‬

‫ترکیب ‪ n‬شیء از ‪ r‬شیء‬

‫اصل ضرب‬

‫دامنۀ میان چارکی‬ ‫پرسش نامه‬

‫گرایش به‬
‫شمارش‬

‫مصاحبه‬
‫دامنۀ تغییرات‬ ‫مرکز‬ ‫دادگان‬
‫اصل جمع‬

‫میانگین‬ ‫میانه‬
‫انحراف استاندارد‬ ‫مد‬
‫جایگشت ‪ n‬شیء‬
‫نقشه مفهومی فصل اول‬
 ‫‪4‬‬

‫دانستنیهایی برای معلم‬

‫ترکیبیات (آنالیز ترکیبی) یکی از شاخه های مهم ریاضیات است که سریعاً در حال رشد می باشد‪ .‬یکی از‬
‫علل رشد سریع ترکیبیات‪ ،‬ورود کامپیوتر در صحنه علم و جامعه است‪ .‬روش های ترکیبیاتی فقط کاربرد‬
‫ریاضی یا فیزیکی ندارند‪ ،‬بلکه در علوم دیگر مانند اجتماعی و بیولوژی نیز کاربرد دارند‪ .‬ریاضی دانان‬
‫چینی‪ ،‬هندی و یونانی از قرن نخست میالدی با فرمول های مربوط به آرایش ها و ترکیب ها آشنایی‬
‫داشتند‪ .‬ترکیبیات ارتباط تنگاتنگ با نظریه احتماالت دارد و در قرون هفدهم و هجدهم‪ ،‬بسیاری از‬
‫ریاضی دانان اروپایی به مطالعه احتماالت ترکیبیاتی پرداخته بودند‪.‬‬
‫در آنالیز ترکیبی یا علم شمارش در سطوح مقدماتی‪ ،‬فقط از اصول جمع و ضرب برای شمارش استفاده‬
‫می شود‪ ،‬حال آنکه شمارش می تواند توسط ابزارهای دیگر یا اصول دیگری نیز انجام شود‪ .‬یکی از این‬
‫ابزارها گراف های جهت دار و ماتریس های مجاورت وابسته به این گراف ها‪ ،‬توأم با اصل ضرب است‪.‬‬
‫همچنین از اصولی چون اصل النه کبوتری و اصل شمول و عدم شمول نیز می توان برای شمارش و‬
‫‪1‬‬
‫حل مسائل شمارشی در آنالیز ترکیبی استفاده نمود‪.‬‬
‫بازی هایی که متکی بر شانس است‪ ،‬از زمان های بسیار دور رایج و متداول بوده است‪ .‬در حفاری های‬
‫مربوط به باستان شناسی‪ ،‬برخی وسایل و آثار مربوط به بازی های شانسی مشاهده شده است‪ .‬با این‬
‫شواهد به نظر می رسد که نوعی تصور خام از احتمال در تصمیم گیری ها مؤثر بوده است‪ .‬در آغاز‬
‫نخستین بحث های صوری ریاضی در احتمال‪ ،‬اغلب نویسندگان‪ ،‬کاردانو را نخستین نویسنده در‬
‫احتمال معرفی می کنند‪ .‬اثر او کتابی با نام «بازی هایی با تاس» است‪ .‬کارهای اولیه ریاضی دانان در‬
‫زمینه تئوری احتمال از قرن هفدهم شروع شد‪ .‬با توجه به پیشرفت در زمینه ریاضیات به ویژه در‬
‫احتمال‪ ،‬آغاز قرن بیستم‪ ،‬دوران احتمال مدرن نام گرفت‪ .‬در این دوره‪ ،‬ریاضی دانان به خوبی آگاه‬
‫بودند که در احتمال‪ ،‬عوامل تجربی بیشتر از علوم قدیمی تر مانند هندسه و آنالیز دخالت دارند‪ .‬در‬
‫نتیجه بحث های جدی که در این زمینه آغاز شده بود‪ ،‬کولموگروف موفق به کشف بزرگ خود شد‪ .‬او‬ ‫ٔ‬
‫توانست احتمال را بر اساس اصول موضوعی در قالب تئوری اندازه بنا نهد‪ .‬از او کتابی به نام «مبانی‬
‫تئوری احتمال» در آلمان به سال ‪ ۱۹۳۳‬منتشر شد و پایه بنای تئوری احتمال مدرن شد‪.‬‬

‫‪.1‬امیری‪ ،‬حمیدرضا‪ ،‬ترکیبیات (آنالیز ترکیبی با ابزارهای شمارشی پیشرفته تر)‪( ،‬تابستان‪ ،)۱۳۸۶‬مجله رشد برهان‪ ،‬دوره متوسطه‪ ،‬شماره ‪.۵۴‬‬
 ‫فصل ‪ :1‬آمار و احتمال ‪5‬‬

‫نمونه سؤالهای ارزشیابی‬

‫‪ 1‬جاهای خالی را کامل کنید‪.‬‬
‫الف) اگر بتوان کاری را به دو روش مجزا از هم انجام داد و در روش اول ‪ m‬طریق و در روش دوم ‪n‬‬
‫طریق وجود داشته باشد‪ ،‬طبق اصل………… می توان آن کار را به ………… طریق انجام داد‪.‬‬
‫مرحله‬
‫ٔ‬ ‫ب) اگر کاری شامل دو مرحله باشد و انجام مرحله اول به ‪ m‬طریق و برای هر کدام از این ‪ m‬طریق‪،‬‬
‫دوم به ‪ n‬طریق انجام پذیر باشد‪ ،‬طبق اصل ………… می توان کل کار را به ………… طریق انجام داد‪.‬‬
‫پ) با حروف کلمه ‪ flower‬میتوان ………… کلمه شش حرفی بامعنا یا بیمعنا‪ ،‬بدون تکرار حروف ساخت‪.‬‬
‫ت) حاصل ‪ ١١×١٠×٩‬با استفاده از نماد فاکتوریل برابر با ………… است‪.‬‬
‫ث) حاصل عبارت !)!‪ (٠!+١!+٢‬برابر ………… می شود‪.‬‬
‫ج) تعداد مثلث هایی که با ‪ ۵‬نقطه روی محیط دایره می توان ساخت‪ ،‬برابر ………… است‪.‬‬
‫چ) حاصل )‪ P  (n,n‬برابر ………… و حاصل )‪ C    (n,n‬برابر ………… می باشد‪.‬‬
‫ح) شکل زیر نشان دهنده جاده های بین شهرهای ‪ D ، C ، B ، A‬و ‪ E‬است و همه جاده ها یک طرفه اند‪،‬‬
‫به ………… طریق می توان از شهر ‪ A‬به شهر ‪ E‬رفت‪.‬‬
‫‪B‬‬
‫‪E‬‬
‫‪E‬‬
‫‪A‬‬
‫‪B‬‬

‫‪D‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪C‬‬

‫‪A‬‬
‫‪C‬‬
‫‪ 2‬درستی یا نادرستی عبارت های زیر را مشخص کنید‪.‬‬
‫!‪ 3  3‬‬
‫= !‪ ‬‬ ‫الف)‬
‫!‪2!  5  5‬‬
‫ب) تعریف نشده =‬
‫!‪0‬‬
‫پ) !‪٠! + ٠! + ١! + ١! = ٤‬‬
‫ت) تعداد زیر مجموعه های ‪ ۴‬عضوی از مجموعه {‪ }1,2,   ... ,۱۰‬که حتماً شامل عدد ‪ 5‬باشد‪ ،‬برابر‬
‫)‪ C     (10،4‬می باشد‪.‬‬
‫ث) تعداد حالت های انتخاب نفرات اول تا سوم از بین ‪ ۲۵‬دانش آموز برابر )‪ P   (25،3‬می باشد‪.‬‬
‫ج) !‪(٤!)٢ = ١٦‬‬
‫چ) !‪٧! = ٧ × ٦‬‬
‫!‪10‬‬
‫ح) !‪= 2‬‬
‫!‪5‬‬
 ‫‪6‬‬

‫‪ 3‬گزینه صحیح را انتخاب کنید‪.‬‬

‫الف) با ارقام ‪ ۷ ، ۸ ، ۹ ، ۳‬و ‪ ۴‬چند عدد پنج رقمی می توان نوشت؟‬
‫‪۶۲۵ 4‬‬ ‫‪۵۶۴ 3‬‬ ‫‪۴۶۲ 2‬‬ ‫‪۱۲۰ 1‬‬
‫ب) با ارقام ‪ ۴ ،۳، ۲ ،۱ ، ۰‬و ‪ ۵‬چند عدد سه رقمی بزرگ تر از ‪ ۳۰۰‬بدون تکرار ارقام می توان نوشت؟‬
‫‪۱۲۰ 4‬‬ ‫‪۸۰ 3‬‬ ‫‪۶۰ 2‬‬ ‫‪۴۰ 1‬‬
‫پ) سه کتاب متمایز ریاضی و دو کتاب متمایز اقتصاد را به چند طریق می توان در یک قفسه کنار هم قرار‬
‫داد به طوری که کتاب های هم موضوع همواره کنار هم باشند؟‬
‫‪۶۰ 4‬‬ ‫‪۱۲۰ 3‬‬ ‫‪۱۲ 2‬‬ ‫‪۲۴ 1‬‬
‫ت) به چند طریق می توان ‪ ۲‬مهره سفید و ‪ ۳‬مهره سیاه را در یک خط مرتب کرد به طوری که مهره های‬
‫سفید کنار یکدیگر باشند؟ (همه مهره ها متمایزند‪).‬‬
‫‪۱۲ 4‬‬ ‫‪۲۴ 3‬‬ ‫‪۳۶ 2‬‬ ‫‪۴۸ 1‬‬
‫_________ است که هر ستاره نمایش یک‬ ‫ث) پالک اتومبیل سواری سری ب در تهران به صورت تهران‬
‫***ب **‬
‫رقم غیرصفر است‪ .‬در سری ب و در تهران چند پالک می توان ساخت که با رقم فرد شروع شود و به رقم‬
‫زوج ختم شود؟‬
‫‪۱۸۲۲۵ 4‬‬ ‫‪۱۵۴۸۰ 3‬‬ ‫‪۱۴۵۸۰ 2‬‬ ‫‪۱۱۶۶۴ 1‬‬
‫ج) با جایگشت ارقام ‪ ۲ ، ۵ ، ۵ ، ۶‬و ‪ ۱‬چند عدد پنج رقمی بخش پذیر بر ‪ ۵‬می توان ساخت؟‬
‫‪۳۰ 4‬‬ ‫‪۲۴ 3‬‬ ‫‪۲۰ 2‬‬ ‫‪۱۸ 1‬‬
‫چ) دانش آموزی باید به ‪ ۱۸‬سؤال از ‪ ۲۰‬سؤال امتحانی به دلخواه پاسخ دهد‪ ،‬به چند طریق می تواند این‬
‫‪ ۱۸‬سؤال را انتخاب کند؟‬
‫‪۳۸۰ 4‬‬ ‫‪۱۹۰ 3‬‬ ‫‪۲۰ 2‬‬ ‫‪۱۸ 1‬‬
‫ح) در یک پرواز داخلی‪ ۴ ،‬جای خالی در هواپیما است و ‪ ۹‬نفر در فهرست انتظار قرار دارند‪ ،‬به چند‬
‫طریق می توان از بین آنان ‪ ۴‬نفر را سوار کرد؟‬
‫‪۱۲۶ 4‬‬ ‫‪۱۱۲ 3‬‬ ‫‪۶۳ 2‬‬ ‫‪۵۶ 1‬‬
‫خ) به چند راه مختلف‪ ،‬از بین ‪ ۸‬نفر دونده در یک مسابقه‪ ،‬نفرات اول تا سوم می توانند مشخص شوند‪،‬‬
‫بدون آنکه هیچ دو نفری هم زمان به خط پایان برسند؟‬
‫‪۳۲۶ 4‬‬ ‫‪۲۳۶ 3‬‬ ‫‪۳۳۶ 2‬‬ ‫‪۶۳۳ 1‬‬
 ‫فصل ‪ :1‬آمار و احتمال ‪7‬‬

‫حاصل عبارات ستون الف را با ستون ب جور کنید‪.‬‬ ‫‪4‬‬

‫الف‬ ‫ب‬
‫!)!‪(0!+0!+0‬‬ ‫‪36‬‬
‫‪6*20*42‬‬ ‫!‪۸‬‬
‫!‪9‬‬ ‫‪۶‬‬
‫!‪7 !× 2‬‬
‫!‪1!+2!+3‬‬ ‫!‪۷‬‬
‫‪24*56*30‬‬ ‫‪9‬‬

‫‪ 5‬با حروف کلمه ‪، CHAIR‬‬

‫الف) چند کلمه سه حرفی می توان نوشت؟‬
‫ب) چند کلمه سه حرفی بدون تکرار می توان نوشت؟‬
‫پ) چند کلمه سه حرفی می توان نوشت به طوری که شامل حرف ‪ A‬باشد؟‬

‫‪ 6‬در جعبه ای ‪ ۵‬مهره سبز‪ ۴ ،‬مهره آبی و ‪ ۲‬مهره سفید وجود دارد‪ ،‬به چند طریق می توان تصادفی ‪ ۳‬مهره‬
‫از این جعبه خارج کنیم به طوری که‪،‬‬
‫الف) هر سه مهره سبز باشند‪.‬‬
‫ب) هر سه همرنگ باشند‪.‬‬
‫پ) فقط دو مهره آبی باشد‪.‬‬
‫ت) حداقل یک مهره سبز باشد‪.‬‬
‫ث) حداکثر دو مهره آبی باشد‪.‬‬
‫ج) هیچ یک از مهره های خارج شده سفید نباشد‪.‬‬

‫‪ 7‬مجموعه {‪ A=}۰ , ۱ , ۲ , ... ,۹‬مفروض است‪،‬‬

‫الف) با ارقام موجود در این مجموعه چند عدد سه رقمی زوج (بدون تکرار ارقام) می توان ساخت؟‬
‫ب) چند عدد چهار رقمی فرد بزرگ تر از ‪( ۵۰۰۰‬بدون تکرار ارقام) می توان ساخت؟‬
‫پ) چند عدد سه رقمی مضرب ‪( ۵‬بدون تکرار ارقام) می توان نوشت؟‬
‫ت) مجموعه ‪ A‬چند زیر مجموعه چهار عضوی دارد؟‬
‫ث) مجموعه ‪ A‬چند زیر مجموعه چهار عضوی و شامل رقم ‪ ۳‬دارد؟‬
‫ج) مجموعه ‪ A‬چند زیر مجموعه پنج عضوی فاقد ارقام ‪ ۴ ،۲‬و ‪ ۷‬دارد؟‬
 ‫‪8‬‬

‫‪ 8‬شش نفر که دو نفر آنها با هم برادرند در یک ردیف می ایستند‪،‬‬

‫الف) به چند طریق دو برادر می توانند در کنار هم باشند؟‬
‫ب) به چند طریق دو برادر می توانند در اول و آخر صف واقع شوند؟‬

‫‪ 9‬با نقاط روی شکل‪،‬‬

‫الف) چند بردار می توان رسم کرد؟‬
‫ب) چند مثلث می توان رسم کرد که ‪ B‬یک رأس آن باشد؟‬
‫‪A‬‬
‫‪B‬‬

‫‪E‬‬

‫‪C‬‬
‫‪D‬‬

‫پایه یازدهم به چند طریق می توانند در یک ردیف‬

‫پایه دوازدهم و چهار دانش آموز ٔ‬
‫‪ 10‬پنج دانش آموز ٔ‬
‫پایه یازدهم کنار‬
‫پایه دوازدهم کنار هم و دانش آموزان ٔ‬
‫کنار هم قرار بگیرند به طوری که دانش آموزان ٔ‬
‫هم باشند؟‬

‫‪ 11‬در هر یک از روابط زیر مقدار ‪ n‬را به دست آورید‪.‬‬

‫!)‪(n − 1‬‬ ‫‪1‬‬
‫پ) )‪p  (n,3) = 2p  (n-1,3‬‬ ‫ب) = ‬ ‫ ‬‫الف) ‪(n-4)! = 24‬‬
‫!)‪(n + 1‬‬ ‫‪6‬‬
‫ث) ‪C (n,2) + p  (n,1) = 15‬‬ ‫ ‬
‫ت) ‪C   (n,n -2) = 6‬‬

‫‪ 12‬به چند طریق می توان از بین ‪ ۳‬دانش آموز‪ ۵ ،‬دانشجو و ‪ ۴‬کارمند‪ ،‬کمیته ای سه نفری تشکیل داد‬
‫به طوری که افراد انتخاب شده‪:‬‬
‫الف) دارای شغل های متمایز باشند‪.‬‬
‫ب) دو نفر دانش آموز باشند‪.‬‬
‫پ) حداقل دو نفر دانش آموز باشند‪.‬‬
‫ت) حداکثر دو نفر دانش آموز باشند‪.‬‬
 ‫فصل ‪ :1‬آمار و احتمال ‪9‬‬

‫‪ 13‬از دانش آموزان یک کالس ‪ ۲۵‬نفره پایه دوازدهم رشته علوم انسانی‪ ،‬به چند طریق می توان ‪ ۳‬نفر را‬
‫برای فعالیت فوق برنامه مدرسه انتخاب نمود به طوری که یک نفر مجری برنامه‪ ،‬یک نفر مسئول گروه‬
‫نمایش و یک نفر مسئول گروه سرود شود؟‬

‫‪ 14‬به چند طریق می توان ‪ ۳‬کتاب از ‪ ۵‬کتاب سال یازدهم و ‪ ۴‬کتاب از ‪ ۶‬کتاب سال دوازدهم را در یک‬
‫قفسه چید؟‬

‫‪ 15‬بین شهرهای ‪ A‬و ‪ ،B‬چهار جاده دو طرفه و بین شهرهای ‪ B‬و ‪ ،C‬سه جاده دو طرفه موجود است‪ ،‬به‬
‫چند طریق می توان به کمک این جاده ها از شهر ‪ A‬به شهر ‪ ،C‬به کمک گذشتن از شهر ‪ ،B‬سفر کرد؟‬

‫‪ 16‬با حروف کلمه «زیستگاه» و بدون تکرار حروف‪،‬‬

‫الف) چند کلمه ‪ ۷‬حرفی می توان نوشت؟‬
‫ب) چند کلمه ‪ ۷‬حرفی می توان نوشت که به حرف «ه» ختم شود؟‬
‫پ) چند کلمه ‪ ۷‬حرفی می توان نوشت که در آنها حروف «الف» و «ه» کنار هم قرار بگیرند؟‬
‫ت) چند کلمه ‪ ۷‬حرفی می توان نوشت که در آنها حروف کلمه «زیست» چهار حرف اول باشند؟‬
‫ث) چند کلمه ‪ ۷‬حرفی می توان نوشت که در آنها حروف کلمه «زیست» کنار هم باشند؟‬
‫ج) چند کلمه ‪ ۷‬حرفی می توان نوشت که با حرف نقطه دار شروع شوند؟‬
‫چ) چند کلمه ‪ ۳‬حرفی می توان نوشت که حرف اول آنها نقطه دار نباشد؟‬
‫ح) چند کلمه ‪ ۵‬حرفی می توان نوشت که به «گاه» ختم شوند؟‬

‫‪ 17‬مسئله ای طرح کنید که پاسخ آن برابر باشد با‪:‬‬

‫‪4 5 ‬‬ ‫‪4 5 ‬‬
‫پ) ‪  +  ‬‬ ‫ب) ‪  ×  ‬‬ ‫الف) ‪23 + 32‬‬
‫‪2  3‬‬ ‫‪2  3‬‬
 ‫‪10‬‬

‫درس‬
‫شمارش‬ ‫اول‬

‫اهداف درس اول‬

‫‪ 1‬آشنایی با برخی روش های شمارش‬

‫‪ 2‬آشنایی با مفاهیم اصل جمع و اصل ضرب و به کارگیری آنها در حل مسائل‬
‫‪ 3‬آشنایی با نماد فاکتوریل و توانایی محاسبه مسائل شامل آن‬
‫‪ 4‬به کارگیری اصل ضرب برای رسیدن به مفهوم جایگشت‬
‫‪ 5‬آشنایی با مفهوم جایگشت و به کارگیری آن در حل مسائل‬
‫‪ 6‬به کارگیری اصل ضرب برای رسیدن به مفهوم تبدیل‬
‫‪ 7‬آشنایی با مفهوم تبدیل و به کارگیری آن در حل مسائل‬
‫‪ 8‬به کارگیری اصل ضرب و مفهوم تبدیل برای رسیدن به مفهوم ترکیب‬
‫‪ 9‬آشنایی با مفهوم ترکیب و به کارگیری آن در حل مسائل‬
‫‪ 10‬توانایی طرح مسائلی که پاسخ آنها با استفاده از اصل جمع یا اصل ضرب است‪.‬‬

‫روش تدریس‬
‫از حوزه ترکیبیات‪« ،‬شمارش» به عنوان یکی از مباحث مهم ترکیبیاتی محسوب می شود‪ .‬یکی از مسائلی‬
‫که ترکیبیات را از دیگر شاخه‌های ریاضی متمایز می‌کند این است که آموختن آن نیاز به اطالعات خاصی‬
‫از ریاضیات ندارد و ماهیت اکثر مسائل ترکیبیاتی‪ ،‬به گونه ای است که دانش آموزان‪ ،‬در سطوح مختلفی از‬
‫دانش ریاضی‪ ،‬امکان اقدام به حل آن را دارند‪ .‬تنوع مسئله های شمارشی‪ ،‬بسیار زیاد است و دانش آموزان‬
‫در دوره اول متوسطه تا حدودی با مسئله های شمارشی آشنا شدند‪.‬‬
‫موضوع این درس‪ ،‬معرفی برخی ابزارها برای شمارش است‪ ،‬بدون اینکه نیاز به شمردن تک تک اشیا‬
‫صفحه  ‪ ،۲‬ورود به مطلب‬
‫ٔ‬ ‫باشد و این ابزارها اصل جمع‪ ،‬اصل ضرب‪ ،‬جایگشت‪ ،‬تبدیل و ترکیب می باشند‪ .‬در‬
‫با فعالیتی آغاز می شود‪ .‬بهتر است در ابتدای تدریس برای ایجاد انگیزه و عالقه مند نمودن دانش آموزان به‬
‫موضوع درس برای یادگیری‪ ،‬سؤال کاربردی فعالیت کتاب که انتخاب کتاب های مختلف از کتابخانه مدرسه‬
‫است‪ ،‬در کالس مطرح شده و با روش پرسش و پاسخ به گفت وگو پرداخته شود و سپس دانش آموزان با‬
‫تکمیل فعالیت کتاب‪ ،‬مفهوم اصل جمع را بهتر متوجه می شوند‪.‬‬
‫فصل ‪ :1‬آمار و احتمال ‪11‬‬

‫پس از فعالیت‪ ،‬تعریف اصل جمع گفته شده و در این تعریف بیان شد که اصل جمع به بیش از دو عمل‬
‫نیز قابل تعمیم است‪ ،‬یعنی اگر کاری را بتوان به ‪ K‬روش انجام داد‪ ،‬بهطوری که در روش اول ‪ m۱‬انتخاب‬
‫و در روش دوم ‪ m۲‬انتخاب و ‪ ...‬و در روش ‪k‬ام ‪ mK‬انتخاب وجود داشته باشد‪ ،‬برای انجام کار موردنظر‬
‫‪ m۱+m۲+...+ mK‬روش وجود دارد‪ .‬مثالی در صفحه  ‪ ۳‬برای درک این موضوع مطرح شده است‪.‬‬
‫فعالیت صفحه  ‪ ،۳‬سؤالی کاربردی است و برای اینکه مسئله ساده تر حل شود از نمودار درختی برای‬
‫نشان دادن تعداد حاالت ممکن برای انجام کار استفاده شده است که دو مرحله ای بودن انجام کار را نشان‬
‫می دهد‪ .‬دانش آموزان پس از تکمیل فعالیت‪ ،‬با روش دیگری برای شمردن که اصل ضرب نام دارد‪ ،‬آشنا‬
‫می شوند‪ .‬سپس تعریف اصل ضرب گفته شده و در این تعریف بیان شد که اصل ضرب قابل تعمیم به بیشتر از‬
‫دو مرحله است‪ ،‬یعنی اگر انجام کاری شامل ‪ k‬مرحله باشد‪ ،‬به طوری که برای انجام مرحله اول ‪ m۱‬روش و‬
‫برای انجام مرحله دوم ‪ m۲‬روش و ‪ ...‬و برای انجام مرحله ‪k‬ام ‪ mK‬روش وجود داشته باشد‪( ،‬با فرض اینکه‬
‫در هر مرحله انتخاب تمام روشهای آن مرحله ممکن باشد)‪ ،‬برای انجام کار مورد نظر ‪ m۱ × m۲ ×....× mK‬روش‬
‫وجود دارد‪ .‬مثالی برای درک این موضوع در ادامه درس مطرح شده است‪.‬‬
‫کار  در   کالس صفحه  ‪ ،۴‬مسئله ای از دنیای واقعی و قابل درک برای دانش آموزان است‪ .‬این مسئله‬
‫ترکیبی از اصل جمع و اصل ضرب می باشد‪ .‬هدف از این کاردرکالس این است که دانش آموزان به تفاوت‬
‫اصل جمع و اصل ضرب پی برده و همچنین فرق حرف «و» با حرف «یا» را در مسئله تشخیص دهند‪ ،‬یعنی‬
‫اگر در سؤال گفته شود کار اول یا کار دوم یا ‪ ...‬انجام می شود‪ ،‬برای حل سؤال از اصل جمع و اگر در‬
‫سؤال گفته شود کار اول و کار دوم و ‪ ...‬انجام می شود‪ ،‬برای حل سؤال از اصل ضرب استفاده کنند‪.‬‬
‫در صفحه ‪ ،۵‬نماد فاکتوریل معرفی می شود و برای تسلط نسبی دانش آموزان به استفاده از این نماد‪ ،‬چند‬
‫مثال مطرح شده است‪ .‬سپس فعالیتی مطرح شده که با استفاده از اصل ضرب‪ ،‬به مفهوم جایگشت ‪ n‬شیء‬
‫متمایز می رسد‪ .‬جایگشت در قلمرو ترکیبیاتی آن به معنی مرتب سازی یا تغییر ترتیب اعضای یک مجموعه‬
‫است‪ .‬ممکن است این چیدمان خطی یا غیرخطی باشد که در هر مورد‪ ،‬تعداد طرق چیدن اعضا اهمیت‬
‫دارد‪ .‬قابل توجه است که در این درس‪ ،‬جایگشت خطی مدنظر است‪ .‬اگر ‪ n‬شیء متمایز در کنار یکدیگر‬
‫در یک ردیف (صف) قرار گیرند‪ ،‬جایگشت خطی می باشد‪.‬‬
‫برای حل مسائلی مانند سؤال کار  در  کالس صفحه   ‪ ،۶‬بهتر است مانند کتاب با رسم مربعها یا خطهایی‪،‬‬
‫موقعیت هر رقم را برای دانشآموزان مشخص نمود و تعداد حاالت ممکن انتخاب هر رقم را در آن نوشت‬
‫و سپس اعداد مندرج در آنها را در یکدیگر ضرب کرد‪ .‬نکتهای که در اینگونه سؤاالت قابل توجه میباشد‬
‫محدودیتی است که عدد صفر ایجاد می کند‪ ،‬بهتر است ابتدا موقعیت مربع متناظر آن بررسی شده و سپس به‬
‫سایر پرداخته شود‪ .‬همانطور که در قسمت ‪ ۱‬این کار   در  کالس اشاره شده است‪ ،‬رقم اول از سمت چپ نباید‬
‫صفر باشد‪ ،‬بهتر است برای درک بهتر دانشآموزان مثالی زده شود مثال ً عدد ‪ ۰۳۲۱۵‬عددی پنج رقمی نیست‪.‬‬
 ‫‪12‬‬

‫به دانشآموزان تأکید شود که برای حل سؤاالت شمارشی‪ ،‬به متن سؤال دقت داشته باشند‪ .‬چون این سؤاالت‬
‫به ظاهر شباهتهایی دارند ولی اگر به متن سؤال توجه کنند متوجه شرطهایی که در آن قید شده‪ ،‬میشوند‪ .‬در‬
‫قسمتهای دیگر این کار در کالس ساخت اعداد ‪  ۵‬رقمی فرد یا زوج خواسته شده‪ ،‬در اینصورت ابتدا شرایط‬
‫خواسته شده را ایجاد میکنیم‪ ،‬یعنی برای زوج یا فرد بودن اعداد‪ ،‬ابتدا باید شرایط رقم یکان را مشخص کرده‬
‫و سپس شرایط اولین رقم سمت چپ و پس از آن تعداد حاالت ارقام میانی شمرده میشود‪.‬‬
‫در صفحه  ‪ ،۷‬فعالیتی مطرح می شود که با استفاده از اصل ضرب‪ ،‬مفهوم تبدیل یا جایگشت ‪ r‬شیء از‬
‫‪ n‬شیء را بیان می کند و فرمول مربوط به آن معرفی می شود‪ .‬هدف از این فعالیت این است که دانش آموزان‬
‫شباهت جایگشت و تبدیل را درک کنند‪.‬‬
‫در صفحه   ‪ ،۸‬رابطه تبدیل یا جایگشت ‪ r‬شیء از ‪ n‬شیء با اثباتش بیان شده است‪ ،‬تا سطح مطلوبی از‬
‫یادگیری در دانش آموزان ایجاد گردد و بتوانند نحوه به کارگیری اصل ضرب را در رسیدن به رابطه تبدیل‬
‫درک کنند‪ .‬همچنین تأکید می شود که در تبدیل‪ ،‬جابه جایی یا ترتیب انتخاب مهم است‪.‬‬
‫فعالیت صفحه  ‪ ،۸‬برای بیان مفهوم ترکیب مطرح شده و حالت های متفاوت این سؤال که تشکیل‬
‫زیرمجموعه های سه عضوی است‪ ،‬در جدول صفحه  ‪ ۹‬نشان داده می شود‪.‬‬
‫جدول صفحه  ‪ ۹‬نشان میدهد که در هر ستون‪ ،‬جابهجایی اعضای مجموعهها بی اثر است و ترتیب انتخاب‬
‫در آن مهم نیست‪ .‬همچنین نشان میدهد که با استفاده از اصل ضرب و رابطه تبدیل‪ ،‬رابطه ترکیب به دست‬
‫می آید و فرمول مربوط به آن معرفی شده و تأکید میشود که در ترکیب‪ ،‬جابهجایی یا ترتیب انتخاب مهم نیست‪.‬‬
‫در کار در  کالس صفحه ‪ ،۹‬سؤاالت متنوعی مطرح شده و هدف این است که دانش آموزان تفاوت دو‬
‫مفهوم تبدیل و ترکیب را درک نمایند و نیز تشخیص دهند که برای حل مسائل از کدام فنون شمارشی‬
‫می توانند استفاده کنند‪.‬‬

‫توصیههای آموزشی‬
‫برای پرورش «تفکر ترکیبیاتی»‪ 1‬در دانش آموزان‪ ،‬بهتر است بعضی از مسائل را به طور شهودی برای‬
‫آنان بیان نمود‪ .‬به عنوان مثال‪ ،‬تعداد طرق نشستن سه دانش آموز روی سه صندلی خالی‪ ،‬که در واقع‬
‫چیزی که مهم است‪ ،‬وضعیت افراد نسبت به یکدیگر می باشد‪ ،‬که برای نفر اول سه انتخاب‪ ،‬برای نفر‬
‫دوم دو انتخاب و برای نفر سوم یک انتخاب وجود دارد‪ .‬وقتی دانش آموزان مفهوم جایگشت را‬
‫به طور شهودی می بینند‪ ،‬آن را یاد گرفته و می توانند در حل مسائل متنوع به کار گیرند یا مانند فعالیت‬
‫صفحه ‪ ۸‬کتاب که تعداد زیرمجموعه های سه عضوی از مجموعه چهار عضوی‪ ،‬به  طور شهودی در‬

‫‪ .1‬در آثار پیاژه‪ ،‬از کار با مفاهیم «تبدیل» و «ترکیب» به معنی «تفکر ترکیبیاتی» نام برده شده است‪.‬‬
‫فصل ‪ :1‬آمار و احتمال ‪13‬‬

‫جدول نشان داده شده است و کامال ً برای دانش آموزان قابل درک خواهد بود‪.‬‬
‫بهتر است در ابتدای درس‪ ،‬هر یک از دانش آموزان به طور انفرادی‪ ،‬با فعالیت مطرح شده در کتاب‬
‫درگیر شوند و نظرات خود را در کالس بیان کنند و با بازتاب بر نظرات یکدیگر‪ ،‬بحث ها را پیش‬
‫ببرند‪ .‬در این زمان‪ ،‬معلم نقش هدایت کننده بحث ها را خواهد داشت‪ .‬سعی شود از ابراز نظر صریح‬
‫خودداری گردد‪ ،‬مگر زمانی که یک راهنمایی مناسب بیان شود‪ .‬جهت گیری بحث های کالسی‬
‫به گونه ای باشد تا زمینه را برای تعمیم مسئله یا موضوع به حالت های کلی تر فراهم کند‪ .‬به این شکل‪،‬‬
‫دانش آموزان برای ورود به مباحث بعدی‪ ،‬آماده می شوند و در آخر می توانند ارتباط مفهومی بین‬
‫مباحث مختلف ترکیبیاتی را بیابند‪.‬‬
‫از طرح مسائل سخت و پیچیده پرهیز شود‪ .‬می توان مسائل متنوع دیگری در محدوده مطالب کتاب‬
‫درسی و در همان چهارچوب مطرح نمود تا به درک بهتر دانش آموزان از درس کمک نماید‪.‬‬

‫اشتباهات رایج دانشآموزان‬

‫ماهیت اشتباهات دانش آموزان در حل مسائل ترکیبیاتی‪ ،‬هنگام رویارویی با مسئله های به ظاهر یکسان‪،‬‬
‫نشانه بدفهمی آنان می باشد‪ .‬بعضی دانش آموزان فقط فرمول حفظ می کنند‪ ،‬بدون اینکه درک درستی از‬
‫مفاهیم و قواعد آن داشته باشند‪.‬‬
‫اشتباهات رایج دانش آموزان از قبیل استفاده نادرست از نمودار درختی‪ ،‬تکرارهای نادرست‪ ،‬عدم درک‬
‫درست از مفاهیم جایگشت‪ ،‬تبدیل و ترکیب و به کارگیری نادرست از آنها در حل مسائل می باشد‪.‬‬
‫بهتر است قبل از به کارگیری قواعد ترکیبیاتی در حل مسائل متنوع‪ ،‬این قواعد را با هم مقایسه کنند و‬
‫تفاوت آنها را تشخیص دهند‪.‬‬

‫حل تمرینات درس اول (صفحه ‪ ۱۰‬کتاب)‬

‫می خواهیم از بین ‪ ١٠‬دانش آموز کالس دهم و ‪ ١١‬دانش آموز کالس یازدهم و ‪ ١٢‬دانش آموز کالس‬ ‫‪1‬‬

‫دوازدهم یک دانش آموز انتخاب کنیم؛ به چند طریق می توانیم این دانش آموز را انتخاب کنیم؟‬

‫‪ 33 ‬‬
‫‪10 + 11 + 12 = 33 →   = 33‬‬
‫‪1 ‬‬

‫صفحه بعد راه هایی وجود دارد که همه دوطرفه اند‪.‬‬

‫ٔ‬ ‫بین پنج شهر ‪ D ، C ، B ، A‬و ‪ E‬مطابق شکل‬ ‫‪2‬‬

‫مشخص کنید به چند طریق می توان‪:‬‬

 ‫‪14‬‬

‫الف) از شهر ‪ A‬به شهر ‪ C‬مسافرت کرد؟‬

‫ب) از شهر ‪ A‬به شهر ‪ C‬و از طریق شهر ‪ B‬مسافرت رفت و برگشت انجام داد؟‬
‫پ) از شهر ‪ D‬بدون عبور از شهر ‪ E‬به شهر ‪ A‬مسافرت کرد؟‬
‫‪( ٣ × ٤ + ٣ × ٢ + ٢ × ١ = ٢٠‬الف‬ ‫‪B‬‬

‫‪( ١٢ × ١٢ = ١٤٤‬ب‬
‫‪A‬‬
‫‪( ٣ + ٢ × ٤ × ٣ = ٢٧‬پ‬ ‫‪D‬‬
‫‪C‬‬

‫‪E‬‬

‫کلمه «والیت» و بدون تکرار حروف‪( :‬با معنی یا بی معنی)‬

‫‪ 3‬با حروف ٔ‬
‫کلمه ‪ ٥‬حرفی می توان نوشت؟‬
‫الف) چند ٔ‬
‫کلمه ‪ ٣‬حرفی می توان نوشت که به «ی» ختم شوند؟‬‫ب) چند ٔ‬
‫کلمه ‪ ٥‬حرفی می توان نوشت که با «و» شروع و به «ل» ختم شوند؟‬
‫پ) چند ٔ‬
‫‪( ٥! = ١٢٠‬الف‬
‫‪( ١×٣× ٤ = ١٢‬ب‬
‫‪( ١×١×٢×٣×١ = ٦‬پ‬

‫همه تیم ها‬

‫یک دوره بازی فوتبال بین ‪ ١٠‬تیم فوتبال‪ ،‬به صورت رفت و برگشت انجام می شود‪ .‬اگر ٔ‬ ‫‪4‬‬

‫باهم بازی داشته باشند‪ ،‬در پایان دوره چندبازی انجام شده است؟‬

‫!‪10‬‬
‫= )‪p (10, 2‬‬ ‫‪= 90‬‬
‫!‪8‬‬

‫کارخانه خودروسازی خودروهایی در ‪ ٧‬رنگ‪ ،‬با ‪ ٢‬حجم موتور و ‪ ٣‬نوع مختلف جلو داشبورد‬
‫ٔ‬ ‫یک‬ ‫‪5‬‬

‫تولید می کند‪ .‬یک خریدار برای خرید یک خودرو از این کارخانه چند انتخاب دارد؟‬
‫‪٧×٢×٣ = ٤٢‬‬

‫مجموعه }‪ A = {1,2,4,6,8,9‬مفروض است؛‬

‫ٔ‬ ‫‪6‬‬

‫الف) با ارقام موجود در این مجموعه چند عدد ‪ ٥‬رقمی و زوج (بدون تکرار ارقام) می توان ساخت؟‬
‫ب) چند عدد ‪ ٥‬رقمی و بزرگ تر از ‪ ٨٠٠٠٠‬می توان نوشت؟‬
‫فصل ‪ :1‬آمار و احتمال ‪15‬‬

‫زیرمجموعه سه عضوی دارد؟‬

‫ٔ‬ ‫مجموعه ‪ A‬چند‬
‫ٔ‬ ‫پ)‬
‫زیرمجموعه سه عضوی و شامل رقم ‪ ٨‬دارد؟‬
‫ٔ‬ ‫مجموعه ‪ A‬چند‬
‫ٔ‬ ‫ت)‬
‫‪( ٥×٤×٣×٢×٤ = ٤٨٠‬الف‬
‫‪( ٢×٥×٤×٣×٢ = ٢٤٠‬ب‬
‫‪6‬‬
‫‪(   = 20‬پ‬
‫‪3‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪5‬‬
‫‪(   = 10‬ت‬
‫‪2‬‬
‫چون زیرمجموعه سه عضوی شامل رقم ‪ ۸‬می باشد‪ ،‬پس دو عضو باقی مانده زیرمجموعه از پنج رقم دیگر‬
‫مجموعه ‪ A‬انتخاب می شود‪.‬‬

‫‪ 7‬روی محیط یک دایره ‪ ١٢‬نقطه وجود دارد‪ .‬مشخص کنید‪:‬‬

‫الف) با این دوازده نقطه‪ ،‬چه تعداد مثلث می توان تشکیل داد؟‬
‫ب) چه تعداد وتر می توان تشکیل داد؟‬
‫‪12 ‬‬
‫‪(   = 220‬الف‬
‫‪3‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪12 ‬‬
‫‪(   = 66‬ب‬
‫‪2‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫پایه دوازدهم افرادی را انتخاب کنیم و یک تیم‬

‫پایه یازدهم و ‪ ٦‬دانشآموز ٔ‬
‫‪ 8‬میخواهیم از بین ‪ ٥‬دانشآموز ٔ‬
‫‪٦‬نفره والیبال تشکیل دهیم‪ .‬مشخص کنید به چند طریق میتوانیم این تیم را تشکیل بدهیم؛ هرگاه بخواهیم‪:‬‬
‫ٔ‬
‫پایه یازدهم و دوازدهم در تیم حضور داشته باشند‪.‬‬ ‫الف) به تعداد مساوی دانش آموز ٔ‬
‫پایه دوازدهم باشد‪.‬‬
‫ب) کاپیتان تیم فرد مشخصی از ٔ‬
‫پایه دوازدهم باشند‪.‬‬
‫پ) حداقل ‪ ٤‬نفر از اعضای تیم‪ ،‬دانش آموز ٔ‬
‫پایه یازدهم باشند‪.‬‬
‫ت) فقط ‪٢‬نفر از اعضای تیم از ٔ‬
‫‪5 6 ‬‬
‫‪(   ×   = 200‬الف‬
‫‪3 3‬‬
‫یک نفر از پایه دوازدهم به عنوان کاپیتان تیم انتخاب شده است‪ ،‬پس از دانش آموزان پایه دوازدهم ‪ ۵‬نفر‬
‫باقی می ماند‪.‬‬
‫‪10‬‬
‫‪( 5 + 5 = 10 →   = 252‬ب‬
‫‪5‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪16‬‬

‫‪6 5 6 5 6‬‬

‫‪(   ×   +   ×   +   = 181‬پ‬
‫‪ 4   2   5  1   6 ‬‬
‫‪5 6‬‬
‫‪(   +   = 150‬ت‬
‫‪2  4‬‬

‫‪ 9‬مسئله ای طرح کنید که پاسخ آن به صورت )‪ (٢×٣+٣×٤+٣٢‬باشد‪.‬‬

‫اگر شکل زیر نشان دهنده جاده های بین شهرهای ‪ D ، C ، B ، A‬و ‪ E‬باشد و همه جاده ها یک طرفه فرض‬
‫‪B‬‬ ‫شوند‪ ،‬به چند طریق می توان از شهر ‪ A‬به شهر ‪ E‬رفت؟‬

‫‪C‬‬ ‫‪E‬‬
‫‪A‬‬

‫‪D‬‬

‫‪ 10‬تعداد راه ها یا جاده ها از شهر ‪ B‬به ‪ C‬و از شهر ‪ E‬به ‪ A‬را طوری تعریف کنید که با توجه به شکل زیر‬
‫بتوان به ‪ ٢٠‬طریق از شهر ‪ A‬به شهر ‪ D‬سفر کرد‪.‬‬
‫‪٢×٤×٢ + ٤×١ = ٢٠‬‬ ‫حالت ‪١‬ــ از ‪ B‬به ‪ C‬چهارراه و از ‪ E‬به ‪ A‬یک راه باشد‪:‬‬
‫‪٢×3×٢ + ٤×2 = ٢٠‬‬ ‫حالت ‪٢‬ــ از ‪ B‬به ‪ C‬سه راه و از ‪ E‬به ‪ A‬دو راه باشد‪:‬‬
‫‪٢ × 2×٢ + ٤×3 = ٢٠‬‬ ‫حالت ‪٣‬ــ از ‪ B‬به ‪ C‬دو راه و از ‪ E‬به ‪ A‬سه راه باشد‪:‬‬
‫‪٢×1×٢ + ٤×4 = ٢٠‬‬ ‫حالت ‪٤‬ــ از ‪ B‬به ‪ C‬یک راه و از ‪ E‬به ‪ A‬چهار راه باشد‪:‬‬
‫‪B‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪r‬‬

‫‪E‬‬
‫‪D‬‬
‫فصل ‪ :1‬آمار و احتمال ‪17‬‬

‫دانستنیهایی برای معلم‬

‫تاریخچه و مفهوم احتمال‬

‫در واقع شانس و عدم قطعیت تاریخچه ای به درازای تمدن بشریت دارد‪.‬‬
‫گفته می شود که شواهدی از بازی های شانسی در ‪ ٣٥٠٠‬سال قبل از میالد به دست آمده در مصر و …‬
‫و تاسی شبیه تاس کنونی در مصر به دست آمده است‪ .‬متأسفانه بازی های شانسی و تاس نقش مهمی‬
‫توسعه تئوری احتمال داشته است‪ .‬تئوری احتمال به طور ریاضی (توسط پاسکال و فرما) در قرن‬ ‫ٔ‬ ‫در‬
‫‪ ١٧‬آغاز شد که سعی در حل و به دست آوردن احتمال دقیق در برخی مسائل بازی های شانسی به طور‬
‫ریاضی داشتند‪ .‬البته قبل از آنها نیز کاردان و گالیله (قرن ‪ )١٦‬به حل چنین مسائلی به طور عددی‬
‫پرداخته اند‪.‬‬
‫از قرن هفدهم مرتباً تئوری احتمال توسعه یافت و در رشته های مختلف به کار گرفته شد‪ .‬امروزه احتمال‬
‫در اغلب زمینه های مهندسی و علوم مدیریت ابزار مهمی است و حتی استفاده از آن در پزشکی‪،‬‬
‫رفتارشناسی‪ ،‬حقوق و… مطرح است‪.‬‬
‫با وجود کاربرد وسیع احتمال و علی رغم اینکه چنین مفاهیمی را دائماً در زندگی روزمره استفاده‬
‫می کنیم‪ ،‬تعریف علمی یگانه ای برای احتمال وجود ندارد و در طول تاریخ رشد تئوری احتمال‪ ،‬تعاریف‬
‫مختلفی از احتمال شده است که هریک بعد ًا مورد انتقاد دیگران قرار گرفته است‪.‬‬

‫تعریف کالسیک احتمال‬

‫(توسط پاسکال در قرن ‪ :)١٧‬اگر در یک آزمایش تصادفی تعداد کل نتایج ممکنه ‪ N‬باشد‪ ،‬احتمال‬
‫واقعه ‪ A‬عبارت است از‪:‬‬
‫ٔ‬
‫‪NA‬‬
‫= )‪P (A‬‬
‫‪N‬‬
‫تعریف فراوانی نسبی (تعریف آماری)‬
‫این تعریف اولین بار در قرن جاری (‪ )١٩٥٧‬توسط ‪ Von Mises‬برای اصالح تعریف کالسیک معرفی شد‪.‬‬
‫اگر آزمایش تصادفی را ‪ n‬بار انجام دهیم‪ ،‬برای ‪ n‬بزرگ داریم‪:‬‬
‫‪nA‬‬
‫‪P (A) = lim‬‬
‫∞→ ‪n‬‬ ‫‪n‬‬
 ‫‪18‬‬

‫تعریف ذهنی ‪Subjective‬‬

‫نگرش به احتمال به عنوان معیاری از میزان اعتقاد به یک امر است‪ .‬مثال ً وقتی می گوییم فالن متهم به‬
‫احتمال ‪ %٧٠‬مجرم است‪ ،‬در اینحا احتمال بیانگر میزان اعتقاد ما به حقیقت یک امر می باشد‪ .‬البته‬
‫این بسیار به قضاوت کننده بستگی دارد و ممکن است با همان دالیل و مدارک شخص دیگری بگوید‬
‫به احتمال ‪ %٩٠‬مجرم است‪.‬‬
‫همه تعاریفی که تا اینجا مطرح شده اشکاالتی دارند که از آنها به عنوان مبنای یک تئوری ریاضی‬
‫نمی توان استفاده کرد‪.‬‬

‫تعریف اصولی ‪Axiomatic Definition‬‬

‫این تعریف توسط کلموگروف ارائه شد‪ .‬البته سال ها طول کشید تا مورد توجه قرار گیرد‪ .‬در اینجا‬
‫احتمال بر مبنای تئوری اندازه ارائه می شود و به هر واقعه عددی که احتمال آن واقعه نامیده می شود و‬
‫موضوعه سه گانه صدق کند نسبت داده می شود‪ .‬اینکه چه عددی بر هر واقعه نسبت داده‬
‫ٔ‬ ‫باید در اصول‬
‫شود با فرض ارضای شرایط اصول موضوعه دلخواه است و ممکن است تطابق کامل با واقعیت نداشته‬
‫باشد اما با فرض صحت این احتماالت مفروض برای واقعه ها‪ ،‬با استفاده از تئوری احتمال می توانیم‬
‫احتمال وقایع دیگر مورد نظرمان را به دست آوریم‪.‬‬
‫فصل ‪ :1‬آمار و احتمال ‪19‬‬

‫درس‬
‫احتمال‬ ‫دوم‬

‫اهداف درس دوم‬

‫یادآوری و تکمیل مفاهیم مربوط به آزمایش تصادفی‪ ،‬فضای نمونه ای و پیشامدهای تصادفی‬ ‫‪1‬‬

‫مشخص کردن پیشامدهای تصادفی در حالت های مختلف و یافتن تعداد اعضای آنها با ابزارهای‬ ‫‪2‬‬

‫شمارش‬
‫آشنا شدن دانش آموزان با جبر پیشامدها و اعمال روی پیشامدها و استفاده از آنها در مسائل مربوط‬ ‫‪3‬‬

‫به احتمال‬
‫استفاده از جایگشت‪ ،‬تبدیل و ترکیب در حل مسائل احتمال‬ ‫‪4‬‬

‫روش تدریس‬

‫این درس با معرفی آزمایش تصادفی و قطعی و تمایز بین آنها به عنوان مقدمه آغاز شده است‪ .‬سپس با‬
‫معرفی و تکمیل مفاهیم و اصطالحات احتمال زمینه های الزم برای حل مسائل احتمال که در زندگی روزمره‬
‫دانش آموز می تواند با آنها روبه رو شود فراهم می گردد‪.‬‬

‫فعالیت صفحه ‪١٢‬‬

‫در این فعالیت با تأکید بر قطعی نبودن برخی از پدیده ها زمینه الزم برای پدیده های تصادفی (آزمایش‬
‫تصادفی) را فراهم می کنیم‪.‬‬
‫در قسمت آخر این فعالیت از دانشآموز میخواهیم چند آزمایش تصادفی و چند آزمایش قطعی مثال بزند‪.‬‬

‫آزمایش تصادفی‬
‫انداختن یک لیوان در کالس به منظور مشاهده شکسته شدن یا نشدن آن‬
‫پرتاب سکه به منظور مشاهده قسمت روشده‬
‫تولد فرزند به منظور مشاهده جنسیت آن‬
 ‫‪20‬‬

‫آزمایش قطعی‬
‫انداختن یک میخ فوالدی در کالس به منظور مشاهده شکسته شدن یا نشدن آن‬
‫پرتاب سکه ای که دو طرف آن یک نقش داشته باشد‪.‬‬
‫بیرون آوردن مهره سفید از کیسه ای که فقط شامل مهره های سفید است‪.‬‬

‫کار در کالس صفحه ‪١٣‬‬

‫این کار در کالس به منظور درک و تثبیت دو مفهوم آزمایش تصادفی و آزمایش قطعی طراحی شده است‪.‬‬
‫‪ 1‬کدام یک از پدیده های زیر تصادفی و کدام یک قطعی است؟ چرا؟‬
‫الف) وجود دانش آموزی که سن او بیشتر از ده سال باشد‪ ،‬در کالس دوازدهم‪.‬‬
‫پاسخ‪ :‬آزمایش قطعی زیرا با توجه به سن شروع تحصیل در مدارس ایران هیچ کالس درسی پیدا‬
‫نمی شود که در پایه دوازدهم دانش آموز بیشتر از ده سال نداشته باشد‪.‬‬
‫مسابقه فوتبال‪ ،‬پرتاب سکه ای که در یک طرف آن عدد ‪ ١‬و در طرف دیگرش عدد ‪ 2‬حک‬ ‫ٔ‬ ‫ب) در ابتدای‬
‫شده باشد؛‬
‫پاسخ‪ :‬آزمایش تصادفی زیرا نتیجه از قبل مشخص نیست‪.‬‬
‫مهره سبز وجود دارد؛‬
‫مهره سبز‪ ،‬پس از خارج کردن دو مهره از جعبه ای که در آن ‪ٔ ٧‬‬ ‫مشاهده دو ٔ‬
‫ٔ‬ ‫پ)‬
‫پاسخ‪ :‬آزمایش قطعی زیرا بجز مهره سفید رنگ دیگری در جعبه نیست‪.‬‬
‫نتیجه بازی فوتبال بین دو تیم‪ ،‬قبل از بازی؛‬
‫ت) پیش بینی ٔ‬
‫پاسخ‪ :‬آزمایش تصادفی زیرا نتیجه از قبل مشخص نیست‪.‬‬
‫ث) در یک بازی بین دو نفر‪ ،‬سکه ای پرتاب می شود و به دنبال آن تاسی انداخته می شود‪ .‬اگر شخصی‬
‫سکه اش رو و تاسش زوج بیاید‪ ،‬برنده است‪ .‬آیا قبل از بازی می توان نفر برنده را مشخص کرد؟‬
‫پاسخ‪ :‬آزمایش تصادفی؛ زیرا مشاهده برنده از قبل مشخص نیست‪.‬‬
‫‪ 2‬از ‪ ٣‬مداد و ‪ ٥‬خودکاری که در یک جعبه قرار دارند‪ ،‬به طور تصادفی یکی از آنها را خارج می کنیم‪.‬‬
‫همه برآمدهای ممکن این آزمایش تصادفی را‬‫مجموعه دوعضوی {خودکار‪ ،‬مداد} می تواند ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫الف) آیا‬
‫نشان دهد؟‬
‫پاسخ‪ :‬خیر‪ ،‬اما اگر منظور مشاهده جنسیت شیء خارج شده باشد پاسخ مثبت است‪.‬‬
‫همه برآمدهای ممکن این آزمایش تصادفی را مشخص کرد؟‬ ‫ب) به نظر شما چگونه می توان ٔ‬
‫پاسخ‪ :‬در ادامه این کار در کالس فضای نمونه آزمایش تصادفی به عنوان مجموعه همه حالت های ممکن‬
‫در آزمایش تصادفی معرفی می گردد‪.‬‬
‫فصل ‪ :1‬آمار و احتمال ‪21‬‬

‫فعالیت صفحه ‪١٤‬‬

‫در این فعالیت دانش آموز با فضای نمونه ای دوبعدی و سه بعدی آشنا می شود‪.‬‬
‫‪ 1‬پرتاب دو سکه باهم‪.‬‬
‫‪ 2‬پرتاب سه سکه باهم (پرتاب یک سکه سه بار)‬
‫ پرتاب سوم پرتاب دوم پرتاب اول‬
‫ر‬
‫ر‬
‫پ‬
‫ر‬
‫ر‬
‫پ‬
‫پ‬
‫ر‬
‫ر‬
‫پ‬
‫پ‬ ‫ر‬
‫پ‬
‫پ‬
‫{(پ‪،‬پ‪،‬پ)‪(،‬ر‪،‬پ‪،‬پ)‪(،‬پ‪،‬ر‪،‬پ)‪(،‬ر‪،‬ر‪،‬پ)‪(،‬پ‪،‬پ‪،‬ر)‪(،‬ر‪،‬پ‪،‬ر)‪(،‬پ‪،‬ر‪،‬ر)‪(،‬ر‪،‬ر‪،‬ر)} = ‪S‬‬

‫پرتاب یک تاس و یک سکه با هم‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫{(‪،٦‬پ)‪،٥(،‬پ)‪،٤(،‬پ)‪،٣(،‬پ)‪،٢(،‬پ)‪،١(،‬پ)‪،٦(،‬ر)‪،٥(،‬ر)‪،٤(،‬ر)‪،٣(،‬ر)‪،٢(،‬ر)‪،١(،‬ر)} = ‪S‬‬

‫کار در کالس صفحه ‪١٤‬‬

‫‪ 1‬این کار در کالس تمرینی است برای تسلط دانشآموز در تشخیص فضاهای نمونهای با بیش از یک بعد‪.‬‬
‫نمونه این آزمایش‬
‫‪ 2‬سه دوست با نام های علی‪ ،‬پارسا و محمد در یک ردیف کنار هم می نشینند‪ .‬فضای ٔ‬
‫همه برآمدهای این آزمایش تصادفی را بدون شمردن‪،‬‬
‫تصادفی را مشخص کنید‪ .‬چگونه می توان تعداد ٔ‬
‫مشخص کرد؟‬
‫پاسخ‪٣! = ٦ :‬‬
‫مهره سبز وجود دارد‪ .‬به طور تصادفی سه مهره را یک جا‬
‫مهره آبی و ‪ٔ ٤‬‬
‫مهره قرمز‪ٔ ٤ ،‬‬
‫‪ 3‬در کیسه ای ‪ٔ ٣‬‬
‫پدیده تصادفی را مشخص کنید‪.‬‬
‫نمونه این ٔ‬
‫از کیسه خارج می کنیم‪ .‬تعداد اعضای فضای ٔ‬
‫) (‬
‫‪n (s ) = 11‬‬
‫‪3‬‬
‫پاسخ‪:‬‬

‫پیشامد‬
‫در ادامه درس پیشامدهای یک فضای نمونه (در یک آزمایش تصادفی) را به عنوان زیرمجموعه های‬
 ‫‪22‬‬

‫فضای نمونه معرفی می کنیم‪ .‬توجه داشته باشید که دانش آموزان این رشته تحصیلی بعد از پایه نهم دیگر‬
‫ارتباطی با مفهوم مجموعه ها و زیرمجموعه نداشته اند‪ ،‬بنابراین یادآوری این مفاهیم ضروری است‪.‬‬

‫کار در کالس صفحه ‪١٥‬‬

‫‪ 1‬سکه ای را یک بار پرتاب می کنیم؛ می دانیم {پ‪،‬ر} = ‪ S‬تمام پیشامدهای ممکن برای این فضای‬
‫نمونه را بنویسید‪.‬‬
‫پاسخ‪{ :‬پ‪،‬ر} و { } و {پ} و {ر}‬
‫درباره دفاع مقدس از نمایشگاه‬
‫ٔ‬ ‫‪ 2‬مریم‪ ،‬ملیکا و سوگند پول هایشان را روی هم گذاشتند و یک رمان‬
‫کتاب مدرسه خریدند‪ .‬سپس‪ ،‬اسامی خود را روی سه کارت متمایز نوشتند و داخل کیسه ای‬
‫انداختند‪ .‬آنها باهم قرار گذاشتند که یک کارت را به طور تصادفی از کیسه خارج کنند و نام هرکسی‬
‫پدیده تصادفی را‬
‫نمونه این ٔ‬
‫که روی آن کارت بود‪ ،‬ابتدا کتاب را به منزل ببرد و مطالعه کند‪ .‬فضای ٔ‬
‫بنویسید‪ .‬سپس‪ ،‬تمام زیرمجموعه های یک عضوی ‪ S‬را مشخص کنید‪.‬‬
‫خالصه آن را در کالس ارائه کنند‪ ،‬پیشامدهای‬
‫ٔ‬ ‫مطالعه کتاب‪ ،‬باهم‬
‫ٔ‬ ‫اگر قرار باشد دو نفر از آنها بعد از‬
‫ممکن را بنویسید‪.‬‬
‫{مریم‪ ،‬ملیکا و سوگند} = ‪S‬‬ ‫پاسخ‪:‬‬
‫{مریم}‪{ ،‬ملیکا}‪{ ،‬سوگند}‪ :‬زیرمجموعه های یک عضوی ‪S‬‬
‫زیرمجموعه دو عضو ‪ S‬را می نویسیم که‬
‫ٔ‬ ‫اگر قرار باشد دو نفر از آنها با هم کتاب را خالصه کنند‪ ،‬تمام‬
‫جواب ‪3‬تا است‪.‬‬
‫‪ 3‬تاسی را پرتاب می کنیم‪ .‬اگر پس از نشستن تاس روی زمین‪ ،‬عدد ‪ ٢‬نمایان شود‪ ،‬به نظر شما در این‬
‫آزمایش تصادفی کدام یک از پیشامدهای زیر رخ داده اند؟‬
‫}‪A = {3,2,5‬‬ ‫}‪B = {2‬‬ ‫}‪C = {2,4,6‬‬
‫پاسخ‪ :‬هرسه‬

‫ تذکر ‬
‫برای درک بهتر این مفهوم «برای اینکه یک پیشامد رخ دهد‪ ،‬کافی است یکی از برآمدهای آن در آزمایش‬
‫تصادفی به وقوع بپیوندد‪ ».‬کافیست به سؤال به صورت زیر دقت شود‪.‬‬
‫تاسی را پرتاب می کنیم‪ .‬پیشامدهای ‪ B ،A‬و ‪ C‬را درنظر می گیریم‪ .‬اگر پس از نشستن تاس روی زمین‪،‬‬
‫عدد ‪ ٢‬نمایان شود کدام یک از پیشامدها رخ داده اند؟‬
‫‪ 4‬دو تاس را پرتاب می کنیم؛ پیشامدهای زیر را مشخص کنید‪.‬‬
‫فصل ‪ :1‬آمار و احتمال ‪23‬‬

‫الف) اعداد روشده از دو تاس مانند هم باشد‪.‬‬

‫{(‪})1,1( ,)2,2( ,)3,3( ,)4,4(,)5,5(,)6,6‬‬ ‫پاسخ‪:‬‬
‫ب) مجموع اعداد برآمده از دو تاس برابر با ‪ ٧‬باشد‪.‬‬
‫{(‪})6,1( ,)5,2( ,)3,4(,)4,3(,)2,5(,)1,6‬‬ ‫پاسخ‪:‬‬
‫پ) مجموع اعداد برآمده از دو تاس ‪ ١٣‬باشد‪.‬‬
‫پاسخ‪} { :‬‬
‫ت) حاصل ضرب اعداد برآمده از دو تاس کمتر از ‪ ٣٧‬باشد‪.‬‬
‫پاسخ‪S :‬‬
‫برنامه کوهنوردی‪ ٥ ،‬دانش آموز سال دهم‪ ٦ ،‬دانش آموز سال یازدهم و ‪ ٤‬دانش آموز سال‬ ‫‪ 5‬در یک ٔ‬
‫دوازدهم شرکت دارند‪ .‬قرار است یک گروه پیشتاز ‪ ٣‬نفره از بین آنها برای صعود انتخاب کنیم‪.‬‬
‫تعداد عضوهای پیشامدهای زیر را مشخص کنید‪.‬‬
‫الف) سه نفر دانش آموز پیشتاز از سه پایه مختلف باشند‪.‬‬
‫‪5  6 4‬‬
‫پاسخ‪  ×   ×   = 5 × 6 × 4 = 120 :‬‬
‫‪1  1  1 ‬‬
‫ب) حداقل ‪ ٢‬دانش آموز در این گروه پیشتاز از دانش آموزان سال یازدهم باشند‪.‬‬
‫‪ 6 5  6 4  6 ‬‬
‫پاسخ‪  ×   +   ×   +   = 75 + 60 + 20 = 150 :‬‬
‫‪ 2  1   2  1   3 ‬‬

‫اعمال روی پیشامدها‬

‫در ادامه با استفاده از اعمال روی مجموعهها رخ دادن دو پیشامد (مثال ً ‪ A‬و ‪ )B‬بهصورت زیر بیان میشوند‪:‬‬
‫حداقل یکی از پیشامدهای ‪ B‬یا ‪ A‬رخ دهند‪A  B :‬‬
‫هر دو پیشامدهای ‪ B‬و ‪ A‬با هم رخ دهند‪A  B :‬‬
‫فقط پیشامد ‪ A‬رخ دهد‪A - B :‬‬
‫پیشامد ‪ A‬رخ ندهد‪A′:‬‬
‫در ادامه دو پیشامد ناسازگار به عنوان دو پیشامدی که اشتراک آنها تهی است تعریف می شود‪.‬‬

‫کار در کالس صفحه ‪١٨‬‬

‫‪ 1‬تاسی را پرتاب می کنیم؛ هریک از پیشامدهای زیر را با اعضا مشخص کنید‪.‬‬
‫پیشامد اینکه عدد رو آمده زوج و ّاول باشد‪}2{ .‬‬
 ‫‪24‬‬

‫پیشامد اینکه عددرو آمده زوج یا ّاول باشد‪}2,4,6,3,5{ .‬‬

‫پیشامد اینکه عدد رو آمده زوج باشد ولی ّاول نباشد‪}4,6{ .‬‬
‫پیشامد اینکه عدد رو آمده ّاول باشد ولی زوج نباشد‪}3,5{ .‬‬
‫پیشامد اینکه عدد رو آمده اول نباشد‪}1 ,٤,6{ .‬‬
‫نمونه ‪ S‬باشند‪ .‬هر یک از پیشامدهای زیر را روی نمودار‬
‫فرض کنید ‪ B، A‬و ‪ C‬سه پیشامد در فضای ٔ‬ ‫‪2‬‬

‫ون مانند نمونه سایه بزنید‪ .‬سپس‪ ،‬عبارت مجموعه ای مربوط به هر پیشامد را بنویسید‪.‬‬
‫فقط پیشامد ‪ A‬رخ دهد و پیشامدهای ‪ B‬و ‪ C‬رخ ندهد‪.‬‬
‫‪S‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬

‫‪C‬‬
‫) ‪A − (B C‬‬

‫پیشامدهای ‪ A‬و ‪ B‬رخ دهند ولی ‪ C‬رخ ندهد‪.‬‬

‫‪S‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬

‫‪(A  B ) − C‬‬ ‫‪C‬‬

‫پیشامدهای ‪ A‬یا ‪ B‬رخ دهند ولی ‪ C‬رخ ندهد‪.‬‬

‫‪S‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬

‫‪C‬‬
‫‪(A  B ) − C‬‬

‫‪ 3‬خانواده ای صاحب ‪ ٣‬فرزند است‪ .‬پیشامدهای زیر را مشخص کنید‪.‬‬

‫{(د‪،‬د‪،‬د)‪( ،‬پ‪،‬پ‪،‬پ)} = ‪A‬‬ ‫همه فرزندان خانواده دارای یک جنسیت باشند‪.‬‬ ‫پیشامد ‪ A‬اینکه ٔ‬
‫پیشامد ‪ B‬اینکه دو فرزند خانواده پسر و یک فرزند دختر باشند‪.‬‬
‫{(پ‪،‬د‪،‬پ)‪(،‬د‪،‬پ‪،‬پ)‪(،‬پ‪،‬پ‪،‬د)} = ‪B‬‬
‫پیشامد ‪ C‬اینکه حداقل دو فرزند این خانواده دختر باشند‪.‬‬
‫{(د‪،‬د‪،‬د)‪( ،‬د‪،‬د‪،‬پ)‪( ،‬د‪،‬پ‪،‬د)‪( ،‬پ‪،‬د‪،‬د)} = ‪C‬‬
‫باتوجه به پیشامدهای ‪ B، A‬و ‪ C‬به سؤاالت زیر پاسخ دهید‪:‬‬
‫آیا پیشامدهای ‪ A‬و ‪ B‬ناسازگارند؟ بله‬
‫فصل ‪ :1‬آمار و احتمال ‪25‬‬

‫آیا پیشامدهای ‪ A‬و ‪ C‬ناسازگارند؟ خیر‬

‫آیا پیشامدهای ‪ C‬و ‪ B‬ناسازگارند؟ بله‬
‫‪ 4‬دو پیشامد ناسازگار از یک آزمایش تصادفی را بنویسید‪.‬‬
‫پاسخ‪ :‬در پرتاب تاس پیشامد آمدن عدد زوج و پیشامد آمدن عدد فرد دو پیشامد ناسازگارند‪.‬‬

‫فعالیت صفحه ‪١٩‬‬

‫‪ 1‬چنان که پیشامد ‪ A‬نشدنی باشد‪ ،‬یعنی ∅ = ‪ A‬در این صورت مقدار )‪ P    (A‬را محاسبه کنید‪.‬‬
‫)∅( ‪n‬‬ ‫‪0‬‬
‫= )∅( ‪P‬‬ ‫=‬ ‫‪=0‬‬ ‫پاسخ‪:‬‬
‫) ‪n (S ) n (S‬‬
‫در صورتی که پیشامد ‪ A‬حتمی باشد‪ ،‬یعنی ‪ A = S‬در این صورت مقدار )‪ P   (A‬را محاسبه کنید‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫) ‪n (A) n (S‬‬
‫= )‪P (A‬‬ ‫=‬ ‫‪=1‬‬ ‫پاسخ‪:‬‬
‫) ‪n (S ) n (S‬‬
‫در صورتی که ‪ A ⊆ B‬در این صورت جاهای خالی را پرکنید‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫) ‪n (A) n (B‬‬
‫⇒ ) ‪A ⊆ B ⇒ n (A) ≤ n (B‬‬ ‫≤‬ ‫) ‪⇒ P (A) ≤ P (B‬‬
‫) ‪n (S ) n (S‬‬

‫نمونه ‪ S‬باشد‪ ،‬در این صورت داریم‪:‬‬

‫با توجه به ‪ ٢ ، ١‬و ‪ ،٣‬اگر ‪ A‬پیشامد دلخواهی در فضای ٔ‬ ‫‪4‬‬

‫‪0 ≤ P (A) ≤ 1‬‬

‫) ‪P (A  B‬‬ ‫نمونه ‪ S‬باشند‪ ،‬با پرکردن جاهای خالی مقدار‬

‫هرگاه ‪ A‬و ‪ B‬دو پیشامد ناسازگار در فضای ٔ‬ ‫‪5‬‬

‫را طبق اصل جمع پیدا کنید‪.‬‬

‫) ‪n (A  B ) n (A) n (B‬‬
‫⇒ ) ‪n (A  B ) = n (A) + n (B‬‬ ‫=‬ ‫‪+‬‬ ‫) ‪⇒ P (A  B ) = P (A) + P (B‬‬
‫) ‪n (S‬‬ ‫) ‪n (S ) n (S‬‬

‫کار در کالس صفحه ‪٢٠‬‬

‫محاسبه احتمال اینکه‪:‬‬
‫ٔ‬ ‫‪ 1‬یک سکه و یک تاس را باهم پرتاب می کنیم؛ مطلوب است‬
‫‪6 1‬‬
‫‪.‬‬ ‫الف) تاس زوج بیاید =‬
‫‪12 2‬‬
‫ب) سکه پشت بیاید ‪. 6 = 1‬‬
‫‪12 2‬‬
‫‪9 3‬‬
‫‪.‬‬ ‫=‬ ‫پ) تاس زوج یا سکه رو بیاید‬
‫‪12 4‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪3 1‬‬
‫=‬ ‫ت) تاس فرد و سکه پشت بیاید‪.‬‬
‫‪12 4‬‬
 ‫‪26‬‬

‫محاسبه احتمال اینکه‪:‬‬

‫ٔ‬ ‫یکی تاکسی دارای ‪ ٥‬سرنشین است؛ مطلوب است‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬
‫‪.‬‬ ‫الف) هر پنج نفر آنها در ماه فروردین متولد شده باشند‬
‫‪125‬‬
‫‪12‬‬ ‫‪1‬‬
‫= ) ‪. P (B ) = n (B‬‬ ‫=‬ ‫ب) هر پنج نفر آنها در یک ماه از سال متولد شده باشند‬
‫) ‪n (S‬‬
‫‪125 124‬‬
‫پ) تولد هیچ دوتای آنها در یک ماه نباشد ‪. P (C ) = n (C ) = 12 ×11×10× 9 × 8 = 11×10× 9 × 8‬‬
‫) ‪n (S‬‬ ‫‪125‬‬ ‫‪124‬‬
‫‪ 3‬در یک بازی ‪ ١١‬نفره‪ ،‬به هر شخصی یکی از شماره های ‪ … ، ٤ ، ٣ ، ٢‬و ‪ ١٢‬را نسبت می دهیم‪ .‬سپس‬
‫با پرتاب دو تاس و مجموع اعداد برآمده از آنها‪ ،‬نفر برنده مشخص می شود‪.‬‬
‫الف) احتمال برنده شدن چه شماره ای نسبت به بقیه بیشتر است؟‬
‫پاسخ‪ :‬شخصی که عدد ‪ ٧‬را انتخاب کرده است‪.‬‬
‫ب) احتمال برنده شدن کدام شماره ها از همه کمتر است؟‬
‫پاسخ‪ :‬اشخاصی که عدد ‪ ٢‬و ‪ ١٢‬را انتخاب کرده اند‪.‬‬
‫پ) آیا کسی که احتمال برنده شدنش کمتر است‪ ،‬ممکن است در این مسابقه برنده شود؟ چرا؟‬
‫‪1‬‬
‫شانس دارد‪.‬‬ ‫پاسخ‪ :‬بله‪ ،‬زیرا‬
‫‪36‬‬
‫ت) دستگاه مختصاتی رسم کنید و روی محور افقی‪ ،‬مجموع اعداد برآمده از دو تاس و روی محور‬
‫عمودی‪ ،‬احتمال متناظر باهریک از آنها را بنویسید‪ .‬سپس‪ ،‬نمودار میله ای را مطابق شکل زیر رسم کنید‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪6‬‬
‫‪5‬‬
‫‪36‬‬
‫‪4‬‬
‫‪36‬‬
‫‪3‬‬
‫‪36‬‬
‫‪2‬‬
‫‪36‬‬
‫‪1‬‬
‫‪36‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪12‬‬

‫فعالیت صفحه ‪٢٢‬‬

‫این فعالیت برای آشنا کردن دانش آموز با فرمول )‪ P (A′ ) = 1 − P (A‬است‪.‬‬
‫فصل ‪ :1‬آمار و احتمال ‪27‬‬

‫کار در کالس صفحه ‪٢٣‬‬

‫این کار در کالس فعالیتی برای تثبیت فرمول )‪ P (A′ ) = 1 − P (A‬توسط دانش آموز است‪.‬‬

‫تمرین صفحه ‪٢٥‬‬

‫‪ 1‬کدام یک از پدیده های زیر آزمایش تصادفی و کدام یک آزمایش قطعی است؟‬
‫الف) نام ‪ ٢٠‬دانش آموز را روی ‪ ٢٠‬کارت می نویسیم و پس از مخلوط کردن کارت ها‪ ،‬به طور تصادفی‬
‫یک کارت را بیرون می کشیم تا نام یکی از دانش آموزها استخراج شود‪.‬‬
‫پاسخ‪ :‬آزمایش تصادفی‬
‫ب) مقداری آب را حرارت می دهیم تا به بخار تبدیل شود‪.‬‬
‫پاسخ‪ :‬آزمایش قطعی‬
‫نتیجه یک آزمون چهارجوابی‪ ،‬که نیمی از سؤاالت آن را شانسی پاسخ داده ایم‪.‬‬ ‫پ) ٔ‬
‫پاسخ‪ :‬آزمایش تصادفی‬
‫ساده دو نفره‪ ،‬یکی از دو نفر مراحل زیر را انجام می دهد‪:‬‬
‫ت) در یک بازی ٔ‬
‫عددی را انتخاب می کند‪.‬‬
‫سه واحد به آن عدد می افزاید‪.‬‬
‫سپس حاصل را دو برابر می کند‪.‬‬
‫از عدد حاصل ‪ 2‬واحد کم می کند‪.‬‬
‫نتیجه به دست آمده را نصف می کند‪.‬‬
‫ٔ‬
‫از حاصل به دست آمده‪ ،‬عدد اولیه را کم می کند‪.‬‬
‫مرحله آخر‪ ،‬فرد دوم به جای شخص محاسبه کننده پاسخ را اعالم می کند‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫در‬
‫پاسخ‪ :‬آزمایش قطعی‬
‫‪ 2‬سکه ای را پرتاب می کنیم‪ .‬اگر رو ظاهر شد‪ ،‬آن گاه تاس را می ریزیم‪ .‬در غیر این صورت‪ ،‬یک بار‬
‫دیگر سکه را می اندازیم‪.‬‬
‫نمونه این آزمایش تصادفی را مشخص کنید‪.‬‬ ‫الف) فضای ٔ‬
‫{(‪ ،6‬ر)‪ ،5( ،‬ر)‪ ،4( ،‬ر )‪ ،3( ،‬ر )‪ ،2( ،‬ر )‪ ،1( ،‬ر )‪( ،‬پ‪ ،‬پ)‪( ،‬ر‪ ،‬پ)} = ‪S‬‬
‫ب) پیشامد ‪ A‬را که در آن عدد ظاهر شده روی تاس زوج باشد یا سکه پشت بیاید‪ ،‬با اعضا مشخص کنید‪.‬‬
‫{(‪ ،6‬ر)‪ ،4( ،‬ر )‪ ،2( ،‬ر )‪( ،‬پ‪ ،‬پ)‪( ،‬ر‪ ،‬پ)} = ‪A‬‬
‫‪ 3‬هر یک از اعداد فرد طبیعی کوچک تر از ‪ 20‬را روی یک کارت می نویسیم و پس از مخلوط کردن‬
 ‫‪28‬‬

‫کارت ها به طور تصادفی یک کارت را برمی داریم؛ مطلوب است تعیین‪:‬‬

‫نمونه این آزمایش تصادفی {‪S = }1 ,3 ,5 ,7 ,9 ,11 ,13 ,15 ,17 ,19‬‬
‫الف) فضای ٔ‬
‫ب) پیشامد ‪ A‬که در آن عدد روی کارت مضرب ‪ 3‬باشد {‪A = }3, 9 ,15‬‬
‫پ) پیشامد ‪ B‬که در آن عدد روی کارت‪ ،‬مجذور کامل باشد {‪B = }1, 9‬‬
‫ت) پیشامدهای ‪ A  B‬و ‪ A - B‬را با اعضا مشخص کنید‪.‬‬
‫}‪A  B = }9‬‬
‫}‪A - B = {3, 15‬‬
‫برای هر یک از پیشامدهای زیر یک عبارت توصیفی و یک عبارت مجموعه ای بنویسید‪.‬‬ ‫‪4‬‬

‫) ‪(A  B  C‬‬ ‫الف) پیشامدهای ‪ B ،A‬و ‪ C‬رخ دهد‪.‬‬

‫) ‪(A  B  C‬‬ ‫ب) پیشامدهای ‪ A‬یا ‪ B‬یا ‪ C‬رخ دهد‪.‬‬
‫‪ 5‬هر یک از اعداد دو رقمی را که با ارقام ‪ 4 ،3 ،2‬و ‪ 1‬می توان نوشت‪ ،‬روی کارت هایی می نویسیم و‬
‫پس از مخلوط کردن کارت ها یک کارت را به طور تصادفی خارج می کنیم‪.‬‬
‫نمونه این آزمایش تصادفی را مشخص کنید‪.‬‬ ‫الف) فضای ٔ‬
‫{‪S = }11 ,12 ,13 ,14 ,21 ,22, 23 ,24 ,31 ,32 ,33 ,34 , 41 ,42 ,43 ,44‬‬
‫ب) پیشامد ‪ A‬که در آن عدد روی کارت مضرب ‪ 6‬باشد‪.‬‬
‫{‪A = }12 ,24 ,42‬‬
‫پ) پیشامد ‪ B‬که در آن عدد روی کارت ّاول باشد‪.‬‬
‫{‪B = }11 ,13 ,23 ,31 ,41 ,43‬‬
‫‪ 6‬خانواده ای دارای ‪ 3‬فرزند است‪.‬‬
‫نمونه مناسب برای ترکیب جنسیت فرزندان این خانواده چیست؟‬‫الف) فضای ٔ‬
‫{(د‪ ،‬د‪ ،‬د)‪( ،‬پ‪ ،‬د‪ ،‬د)‪( ،‬د‪ ،‬پ‪ ،‬د)‪(،‬د‪ ،‬د‪ ،‬پ)‪( ،‬پ‪ ،‬پ‪ ،‬د)‪(،‬پ‪ ،‬د‪ ،‬پ)‪( ،‬د‪ ،‬پ‪ ،‬پ)‪(،‬پ‪ ،‬پ‪ ،‬پ)} = ‪S‬‬
‫ب) پیشامد ‪ A‬که در آن هر سه فرزند از یک جنس باشند‪.‬‬
‫{(د‪ ،‬د‪ ،‬د)‪(،‬پ‪ ،‬پ‪ ،‬پ)} = ‪A‬‬
‫پ) پیشامد ‪ B‬که در آن فقط یک فرزند دختر باشد‪.‬‬
‫{(پ‪ ،‬پ‪ ،‬د)‪( ،‬پ‪ ،‬د‪ ،‬پ)‪( ،‬د‪ ،‬پ‪ ،‬پ)} = ‪B‬‬
‫ت) پیشامد ‪ C‬که در آن حداقل ‪ 2‬فرزند پسر باشد‪.‬‬
‫{(پ‪ ،‬پ‪ ،‬د)‪(،‬پ‪ ،‬د‪ ،‬پ)‪( ،‬د‪ ،‬پ‪ ،‬پ)‪(،‬پ‪ ،‬پ‪ ،‬پ)} = ‪C‬‬
‫ث) پیشامد ‪ D‬که درآن حداکثر یک فرزند پسر باشد‪.‬‬
‫{(د‪ ،‬د‪ ،‬د)‪( ،‬پ‪ ،‬د‪ ،‬د)‪( ،‬د‪ ،‬پ‪ ،‬د) (د‪ ،‬د‪ ،‬پ)} = ‪D‬‬
‫فصل ‪ :1‬آمار و احتمال ‪29‬‬

‫‪ 7‬خانواده ای دارای ‪ 4‬فرزند است‪.‬‬

‫الف) فضای نمونه مناسب برای ترکیب جنسیت فرزندان این خانواده چند عضو دارد؟‬
‫پاسخ‪16 :‬‬
‫ب) پیشامد ‪ A‬را مشخص کنید؛ طوری که در آن دو فرزند سوم و چهارم دختر باشند‪.‬‬
‫پاسخ‪({ :‬د‪ ،‬د‪ ،‬د‪ ،‬د)‪(،‬د‪ ،‬د‪ ،‬د‪ ،‬پ) ‪( ,‬د‪ ،‬د‪ ،‬پ‪ ،‬پ)‪(،‬د‪ ،‬د‪ ،‬پ‪ ،‬د)} = ‪A‬‬
‫پ) پیشامد ‪ B‬که در آن تعداد فرزندان دختر بیشتر از تعداد فرزندان پسر باشد‪.‬‬
‫پاسخ‪({ :‬د‪ ،‬د‪ ،‬د‪ ،‬د)‪( ،‬پ‪ ،‬د‪ ،‬د‪ ،‬د)‪( ،‬د‪ ،‬پ‪ ،‬د‪ ،‬د)‪( ،‬د‪ ،‬د‪ ،‬پ‪ ،‬د)‪( ،‬د‪ ،‬د‪ ،‬د‪ ،‬پ)} = ‪B‬‬
‫ت) آیا پیشامدهای ‪ A‬و ‪ B‬ناسازگارند؟‬
‫پاسخ‪ :‬خیر‬
‫‪ 8‬از جعبه ای که شامل ‪ 12‬سیب سالم و ‪ 5‬سیب لکه دار است‪ 3 ،‬سیب را به طور تصادفی برمی داریم‪.‬‬
‫‪12‬‬ ‫محاسبه احتمال اینکه‪:‬‬
‫ٔ‬ ‫مطلوب است‬
‫‪ ‬‬
‫‪3‬‬ ‫الف) هر سه سیب سالم باشند‪.‬‬
‫‪17 ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪3‬‬
‫‪12  5 ‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪ 2   1‬‬ ‫ب) دو سیب سالم و یک سیب لکه دار باشد‪.‬‬
‫‪17 ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪3‬‬
‫‪12 12  5 ‬‬
‫‪    ‬‬
‫‪ 3  +  2   1‬‬ ‫پ) تعداد سیب های سالم از تعداد سیب های لکه دار بیشتر باشد‪.‬‬
‫‪17 ‬‬ ‫‪17 ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫چرخنده زیر‪ ،‬پس از به حرکت درآمدن روی یکی از ‪ 8‬ناحیه می ایستد و عددی را نشان‬
‫ٔ‬ ‫عقربه دستگاه‬
‫ٔ‬ ‫‪9‬‬

‫می دهد‪ .‬چقدر احتمال دارد که‪:‬‬

‫‪4 1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫=‬ ‫الف) عقربه روی یک عدد ّاول بایستد‪.‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪4 1‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪7‬‬
‫=‬ ‫ب) عقربه یک عدد ّاول یا فرد را نشان دهد‪.‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪8 2‬‬
‫‪2 1‬‬
‫=‬ ‫پ) عقربه روی یک عدد مضرب ‪ 3‬بایستد‪.‬‬
‫‪8 4‬‬
 ‫‪30‬‬

‫‪ 7 10‬پرچم مختلف را به هفت میله پرچم نصب کرده ایم و روی میله ها شماره های ‪ 1‬تا ‪ 7‬را حک کرده ایم‪.‬‬
‫چنانچه این پرچم ها به طور تصادفی کنار هم قرار گیرند‪ ،‬مطلوب است محاسبه احتمال اینکه میله‬
‫غیراول در مکان های زوج باشند‪.‬‬
‫پرچم ها با شماره های ّ‬
‫‪3 ! × 4! 1‬‬
‫=‬
‫!‪7‬‬ ‫‪35‬‬
‫مدرسه شما به طور تصادفی کنار یکدیگر قرار می گیرند تا عکسی یادگاری‬
‫ٔ‬ ‫‪ 11‬یازده بازیکن فوتبال تیم‬
‫محاسبه احتمال اینکه‬
‫ٔ‬ ‫بیندازند‪ .‬چنانچه دروازه بان و کاپیتان تیم دو نفر متفاوت باشند‪ ،‬مطلوب است‬
‫در عکس دقیقاً ‪ 4‬نفر بین دروازه بان و کاپیتان حضور داشته باشند؟‬
‫!‪6 × 2! × 9‬‬
‫!‪11‬‬
‫‪ 12‬در یک پارک جنگلی حفاظت شده‪ 20 ،‬قوچ وحشی البرز مرکزی وجود دارد؛ ‪ 5‬تا از آنها را‬
‫می گیرند و پس از نشان دار کردن‪ ،‬رهایشان می کنند‪ .‬بعد از مدتی‪ ،‬محیط بانان به طور تصادفی ‪ 7‬تا‬
‫محاسبه احتمال‬
‫ٔ‬ ‫از آنها را می گیرند و می خواهند تعداد قوچ های نشانه دار را بشمارند‪ .‬مطلوب است‬
‫اینکه حداکثر ‪ 2‬قوچ نشانه دار باشند‪.‬‬
‫‪ 5  15   5  15   5  15 ‬‬
‫‪   +    +   ‬‬
‫‪ 0   7   1  6   2  5 ‬‬
‫‪ 20‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪7‬‬
‫برنامه خاص‪ 5 ،‬نفر رأی موافق‪ 3 ،‬نفر‬
‫‪ 13‬انجمن اولیا و مربیان یک دبیرستان ‪ 10‬نفر عضو دارد‪ .‬به یک ٔ‬
‫رأی مخالف و ‪ 2‬نفر رأی ممتنع داده اند‪ .‬از بین آنها به طور تصادفی ‪ 3‬نفر انتخاب می کنیم‪ .‬مطلوب‬
‫محاسبه احتمال اینکه‪:‬‬
‫ٔ‬ ‫است‬
‫الف) حداقل ‪ 2‬نفر از افراد انتخابی موافق برنامه باشند‪.‬‬
‫‪5 5  55‬‬
‫‪   +   ‬‬
‫‪0 3‬‬ ‫‪1 2‬‬
‫‪1−        ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪10‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪3‬‬
‫ب) نظر هیچ دو نفری از آنها مانند هم نباشد‪.‬‬
‫‪ 5   2  3 ‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪ 1   1  1 ‬‬
‫‪10‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪3‬‬
 ‫فصل ‪ :1‬آمار و احتمال ‪31‬‬

‫درس‬
‫چرخۀ آمار در حل مسائل‬ ‫سوم‬

‫اهداف درس سوم‬

‫یادآوری شاخص‌ها‪ ،‬نمودارها‪ ،‬اصطالحات و مفاهیم آماری پایه‌های پیشین‬
‫یادآوری و درک منطق انتخاب شاخص‌ها و نمودارهای آماری‬
‫چرخه حل مسائل آماری به عنوان الگویی برای آماری فکر کردن‬‫ٔ‬ ‫آشنایی با‬
‫زمینه مسئله‬
‫درک روش به دست آوردن نتایج آماری و پرسیدن پرسش‌های تعیین‌کننده با توجه به بستر و ٔ‬
‫ارائه پیشنهاد مناسب‬
‫پرورش نگاه نقادانه به مسائل و نتایج آماری و ٔ‬

‫نمونه سؤاالت ارزشیابی‬

‫چرخه آمار است؟ این موارد را براساس ترتیب گام ها‬ ‫ٔ‬ ‫‪ 1‬هر یک از موارد زیر مربوط به کدام گام از‬
‫مرتب کنید‪.‬‬
‫الف) وارد کردن داده ها در نرم افزار ‪ Excel‬در ‪ 30‬سطر و دو ستون و بررسی داده های دور افتاده‬
‫زمینه استفاده از رایانه و‬
‫ناحیه آموزشی یک شهر در ٔ‬ ‫ب) بررسی میزان دانش معلمان متوسطه دو‪ ،‬یک ٔ‬
‫زبان انگلیسی‬
‫پ) گزارش معیار گرایش به مرکز و معیار پراکندگی با توجه به نوع متغیر و توزیع داده ها‬
‫ت) انتخاب ‪ 30‬معلم ناحیه به صورت تصادفی و اندازه گیری دانش آنها با استفاده از دو آزمون‬
‫نمره قابل قبول برای معلم ها به این نتیجه می رسیم که‬‫مقایسه میانگین نمرات این دو آزمون با ٔ‬
‫ٔ‬ ‫ث) از‬
‫معلم های این ناحیه به آموزش ضمن خدمت در به کارگیری رایانه و ارتقای سطح زبان انگلیسی نیاز دارند‪.‬‬

‫‪100‬‬
‫دهنده‬
‫‪ 2‬اگر در نمودار روبه رو بلندی مستطیل ها نشان ٔ‬
‫‪90‬‬
‫‪80‬‬
‫دهنده انحراف استاندارد‬
‫میله خطا نشان ٔ‬
‫میانگین و ٔ‬
‫سطح ویتامین دی‬

‫باشد درستی یا نادرستی عبارت های زیر را مشخص‬

‫‪70‬‬
‫‪60‬‬

‫کنید و توضیح دهید‪.‬‬

‫‪50‬‬
‫‪40‬‬

‫الف) سطح ویتامین ‪ D‬زنان عشایر به طور متوسط بیش‬

‫‪30‬‬
‫‪20‬‬
‫‪10‬‬
‫‪0‬‬ ‫از زنان شهرنشین است‪.‬‬
 ‫‪32‬‬

‫ب) برخی از زنان عشایر سطح ویتامین ‪ D‬بسیار پایین و برخی سطح ویتامین ‪ D‬باالیی دارند‪.‬‬
‫پ) زنان عشایر به صورت همگن وضعیت ویتامین ‪ D‬خوبی دارند‪.‬‬
‫ت) به نظر می رسد برخی از زنان شهرنشین با مصرف مکمل ها توانسته اند وضعیت ویتامین ‪ D‬خود را‬
‫بهبود دهند اما برخی دیگر به دلیل سبک زندگی شهری و مواجهه کم با نور خورشید وضعیت خوبی ندارند‪.‬‬

‫بوفه مدرسه چه خوراکی هایی می خرند‬

‫مدرسه متوسطه دو می خواهیم بدانیم دانش آموزان از ٔ‬‫ٔ‬ ‫‪ 3‬در یک‬
‫و از این طریق به صورت متوسط روزانه چند کالری دریافت می کنند‪.‬‬
‫الف) با تعیین متغیر مورد بررسی مسئله را به صورت شفاف تعریف کنید‪.‬‬
‫جامعه آماری و نمونه را مشخص کنید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫ب)‬
‫شیوه نمونه گیری را توضیح دهید‪.‬‬
‫پ) ٔ‬
‫ت) نوع و مقیاس متغیر مورد بررسی را مشخص کنید‪.‬‬
‫ث) نتایج را چگونه گزارش میکنید؟‬
‫(براساس تعریف مسئله و نوع متغیر‪ ،‬پاسخ ها می تواند متفاوت باشد‪).‬‬

‫‪ 4‬در بررسی میزان پول توجیبی دانش آموزان یک کالس از میان ‪ 27‬دانش آموز آن کالس ‪  11‬نفر به‬
‫صورت تصادفی انتخاب شدند‪.‬‬
‫اندازه جامعه را مشخص کنید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫اندازه نمونه و‬
‫ٔ‬ ‫الف)‬
‫ب) متغیر مورد بررسی در این مسئله چیست؟ نوع و مقیاس آن را مشخص کنید‪.‬‬
‫آماره نمونه را مشخص کنید‪.‬‬
‫پ) پارامتر جامعه و ٔ‬
‫ت) اگر دو نفر از دانش آموزان مورد بررسی در مقایسه با بقیه پول توجیبی بسیار کمی داشته باشند‪ ،‬معیار‬
‫گرایش به مرکز و معیار پراکندگی مناسب در این مسئله چه خواهد بود؟‬
‫نمونه بیشتری نیاز داشتیم یا کمتر؟‬
‫ث) اگر متغیر مورد بررسی سن دانش آموزان این کالس بود به اندازه ٔ‬
‫توضیح دهید‪.‬‬

‫علی و آریا برای بررسی میزان رضایت مشتری های بازار میوه و تره بار ساعت ‪ 9‬صبح به یکی از‬ ‫‪5‬‬

‫این بازارها مراجعه کردند و از ‪ 40‬زن و ‪ 10‬مرد در مورد میزان رضایتشان از محصوالت این بازار‬
‫(به صورت بسیار راضی ‪ /‬راضی ‪ /‬ناراضی ‪ /‬بسیار ناراضی) پرسیدند‪ .‬علی و آریا نتایج این بررسی را‬
‫به صورت نمودار دایره ای گزارش کردند و به این نتیجه رسیدند که شهروندان از عملکرد شهرداری‬
‫فصل ‪ :1‬آمار و احتمال ‪33‬‬

‫این شهر در بازارهای میوه و تره بار تقریباً راضی هستند‪.‬‬

‫چه اشکاالتی در این بررسی مشاهده می کنید؟ هر یک از این اشکاالت مربوط به کدام گام است و چگونه‬
‫می توانستیم آن را اصالح کنیم؟‬

‫درد اغلب نشانه ای از یک بیماری یا آسیب است اما گاهی درد مزمن خود یک بیماری محسوب‬ ‫‪6‬‬

‫ریشه جسمانی یا روانی داشته باشد‪ .‬تا کنون درمان های مختلفی برای این بیماری‬
‫می شود که می تواند ٔ‬
‫پیشنهاد شده است اما گاهی درد مبتالیان به این بیماری با دوزهای باالیی از مسکن ها نیز آرام‬
‫نمی شود‪ .‬در مطالعه ای بر روی نوع خاصی از درد مزمن گروهی از پژوهشگران با پیشنهاد یک‬
‫درمان سنتی از نمونه ای از بیماران خواستند میزان درد خود را بر روی یک محور ‪ 10‬سانتی متری‬
‫عالمت بزنند (مقدار صفر‪ :‬کم ترین درد؛ مقدار ده‪ :‬بیشترین درد)‪ .‬نتایج این بررسی در دو نمودار‬
‫جعبه ای زیر نمایش داده شده است‪ .‬نمودار سمت چپ مربوط به میزان درد بیماران قبل از درمان و‬
‫نمودار سمت راست مربوط به میزان درد بیماران پس از درمان است‪.‬‬
‫‪A‬‬
‫‪100‬‬
‫)‪Primary Scores (mm‬‬

‫‪80‬‬

‫‪60‬‬

‫‪40‬‬

‫‪20‬‬

‫‪44‬‬ ‫‪44‬‬
‫‪PRE.PRIM‬‬ ‫‪POST.PRI‬‬

‫الف) متغیر مورد بررسی در این مسئله چیست؟ نوع و مقیاس آن را مشخص کنید‪.‬‬
‫ب) چرا محور عمودی تا ‪ 100‬میلی متر اندازه گیری شده است؟‬
‫دهنده چیست؟‬
‫میانه درد قبل از درمان و بعد از درمان چند است؟ این تفاوت نشان ٔ‬‫پ) ٔ‬
‫ت) پراکندگی داده ها در دو نمودار جعبه ای چگونه متفاوت است؟ این تفاوت را چگونه تفسیر می کنید؟‬
‫ث) یک نمودار جعبه ای فرضی بعد از درمان را طوری رسم کنید که این درمان مطمئن تر به نظر برسد‪.‬‬
‫ج) کدام یک از عبارت های زیر درست و کدام نادرست است‪ .‬توضیح دهید‪:‬‬
‫تقریباً نیمی از بیماران قبل از درمان‪ ،‬درد بیشتری نسبت به ‪ 75‬درصد بیماران بعد از درمان داشتند‪.‬‬
 ‫‪34‬‬

‫تقریباً نیمی از بیماران بعد از درمان‪ ،‬درد کمتری نسبت به تمامی بیماران قبل از درمان داشتند‪.‬‬
‫پراکندگی داده ها بعد از درمان کاهش یافته است‪.‬‬

‫دورافتاده کوچک‪ ،‬توزیعی با‬

‫ٔ‬ ‫دهنده توزیعی با داده های‬
‫از میان سه نمودار جعبه ای زیر کدام یک نشان ٔ‬ ‫‪7‬‬

‫دهنده داده های متقارن است؟ در هر یک از موارد کدام‬

‫افتاده بزرگ و کدام یک نشان ٔ‬
‫ٔ‬ ‫داده های دور‬
‫معیار گرایش به مرکز و پراکندگی مناسب است؟‬

‫روش تدریس‬
‫در این درس می‌بایست تمرکز بر روی تقویت توانایی دانش‌آموزان در برقراری ارتباط بین مسئله و بستر آن‬
‫در دنیای واقعی باشد‪ .‬این مهم با تأکید کمتر بر روی محاسبات و ایجاد فضا و مجال بحث و گفتوگو در کالس‬
‫میسر خواهد شد‪.‬‬ ‫ّ‬
‫چرخه حل مسائل آماری در آن نهفته است‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫‌های‬‫م‬ ‫گا‬ ‫تمامی‬ ‫که‬ ‫‌شود‬‫ی‬ ‫م‬ ‫آغاز‬ ‫‌ای‬
‫ه‬ ‫مسئل‬ ‫بیان‬ ‫با‬ ‫سوم‬ ‫درس‬
‫چرخه حل مسائل آماری‪ ،‬گام‌های مختلف‬ ‫ٔ‬ ‫صفحه ‪ ۲۸‬تا ‪ ،۳۰‬پیش از معرفی‬‫ٔ‬ ‫در واقع دانش‌آ‌موزان در فعالیت‬
‫چرخه حل مسائل آماری را در یک مثال مشاهده می‌کنند‪ .‬در این فعالیت زیر واژگان کلیدی هر گام خطی‬ ‫ٔ‬
‫کشیده شده تا نشان داده شود در هر گام چه مواردی بیشتر مورد توجه است‪.‬‬
‫صفحه ‪ ۲۹‬در پرسش مربوط به گام دوم (طرح و برنامه‌ریزی) تأکید می‌شود که در هر مسئله واحد اندازه‌گیری‬ ‫ٔ‬ ‫در‬
‫‌نامه پرسش الف‪ .‬صفح ‌ه ‪ ،۲۸‬اگر «واحد اندازه‌گیری مدت‬ ‫متغیر مورد بررسی باید مشخص باشد‪ .‬در پرسش ٔ‬
‫استفاده از تلفن هوشمند (دقیقه)» مشخص نباشد ممکن است پاسخ‌هایی با واحد ساعت یا پاسخ‌هایی کیفی (کم‪،‬‬
‫متوسط‪ ،‬زیاد) دریافت کنیم که تحلیل داده‌ها را مشکل می‌کند‪.‬‬
‫صفحه ‪ ۲۹‬به حفظ محرمانگی اطالعات شرکت‌کنندگان‪ ،‬به‌عنوان راهی برای گردآوری‬ ‫ٔ‬ ‫در گام سوم این فعالیت در‬
‫اطالعات دقیق‌تر و حفظ حریم خصوصی افراد‪ ،‬اشاره می‌شود و دانش‌آموزان به این نتیجه می‌رسند که اگر پرسش‌نامه‌ها‬
‫بی‌نام باشد شرکت‌کنندگان اطمینان‌خاطر خواهند داشت که اطالعاتشان محرمانه می‌ماند و والدین و کادر آموزشی و‬
‫افرادی که داده‌ها را گردآوری می‌کنند از آن باخبر نخواهند شد‪ .‬در این راستا به شرکت‌کنندگان توضیح داده می‌شود‬
‫که اطالعات گردآوری شده (مثال ً مدت زمان استفاده از تلفن هوشمند) به صورت کلی در قالب شاخص‌های آماری‬
‫دامنه میان چارکی) گزارش می‌شود و پاس ‌خ تک‌تک افراد فاش نمی‌شود‪.‬‬ ‫(مثال ً میانگین یا میانه و انحراف استاندارد یا ٔ‬
‫فصل ‪ :1‬آمار و احتمال ‪35‬‬

‫صفحه ‪ ۲۹‬در گام چهارم (تحلیل داده‌ها)‪ ،‬به گزارش نتایج و یادآوری مفاهیمی که دانش‌آموزان‬ ‫ٔ‬ ‫در ادامه در‬
‫پیش‌تر آموخته‌اند پرداخته می‌شود‪ .‬در این فعالیت با توجه به مفهوم چارک‌ها‪ ،‬حدود ‪  ۲۵‬درصد دانش‌آموزان‬
‫بیش از ‪ ۱۰۰‬دقیقه در روز با تلفن هوشمند کار می‌کنند‪ .‬حضور در شبکه‌های اجتماعی بیشترین فراوانی و‬
‫خواندن کتاب الکترونیک کمترین فراوانی را در میان فعالیت‌ها داشتند‪.‬‬
‫صفحه ‪ ،۲۹‬چون شرکت‌کنندگان می‌توانند بیش از یک فعالیت را عالمت بزنند‪ ،‬مجموع‬ ‫ٔ‬ ‫در این فعالیت‬
‫درصد فراوانی‌های نسبی بیش از ‪  ۱۰۰‬درصد می‌شود‪ .‬در این قسمت بهتر است توضیح داده شود که نمودار‬
‫گزینه مناسبی برای گزارش این نتایج نیست؛ چون در نمودار دایره‌ای مجموع زوایایی که به هر قسمت‬ ‫دایره‌ای ٔ‬
‫تخصیص داده می‌شود باید ‪  ۳۶۰‬درجه شود‪.‬‬
‫صفحه ‪ ،۳۰‬به تعمیم‌پذیری نتایج پرداخته می‌شود و دانش‌آموزان‬ ‫ٔ‬ ‫در گام آخر (بحث و نتیجه‌گیری)‬
‫می‌آموزند که نتایج حاصل فقط در مورد دانش‌آموزان پایه‌های دهم‪ ،‬یازدهم و دوازدهم همان مدرسه صادق‬
‫است و نمی‌توانیم نتایج آن مدرسه را به مدارس دیگر تعمیم دهیم؛ چراکه از مدارس دیگر نمونه‌گیری نکرده‌ایم‬
‫و اطالعی در دست نداریم‪ .‬همچنین این نتایج فقط در مورد میزان و چگونگی استفاده از تلفن هوشمند‬
‫صادق است و قابل تعمیم به میزان و چگونگی استفاده از ابزارهایی مانند رایانه و تبلت و… نیست‪.‬‬
‫در این گام همچنین به تفسیر نتایج می‌پردازیم و به این نتیجه می‌رسیم که حضور در شبکه‌های اجتماعی‪،‬‬
‫تماشای فیلم یا گوش دادن به موسیقی و همچنین عکاسی بیشترین فعالیت‌هایی هستند که دانش‌آموزان با‬
‫تلفن هوشمند خود انجام می‌دهند و نیمی از دانش‌آموزان بیش از ‪ ۷۰‬دقیقه در روز با تلفن هوشمند خود کار‬
‫می‌کنند و حدود ًا ‪ ۲۵‬درصد دانش‌آموزان کمتر از ‪  ۶۵‬دقیقه و حدود ًا ‪  ۲۵‬درصد بیش از ‪  ۱۰۰‬دقیقه با تلفن‬
‫اندازه نمونه (مثالً زوج یا فرد بودن‬
‫ٔ‬ ‫هوشمند خود کار می‌کنند‪( .‬در این قسمت به علت اینکه در حالت کلی‬
‫تعداد دانش‌آموزان مورد مطالعه در این فعالیت) می‌تواند بر تعداد و درصد دقیق داده‌هایی که بین چارک‌ها‬
‫کلمه «تقریباً» و «حدوداً» استفاده شده است‪).‬‬‫قرار می‌گیرند تأثیر بگذارد از ٔ‬
‫چرخه حل مسائل آماری آشنا می‌شوند‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫صفحه‪ ۳۱‬دانش‌آموزان به طور دقیق‌تر با اهداف گام‌های‬
‫ٔ‬ ‫در کار  در  کالس‬
‫توضیح گام‬ ‫نام گام‬ ‫ترتیب گام‬
‫راهی برای رسیدن به پاسخ مسئله پیدا می‌کنیم‪ .‬به نمونه‌گیری‪ ،‬شیوه اندازه‌گیری متغیر و چگونگی‬
‫طرح و برنامه‌ریزی‬ ‫‪۲‬‬
‫توصیف نتایج می‌اندیشیم‪.‬‬
‫بحث و نتیجه‌گیری به تفسیر نتایج به‌دست‌آمده می‌پردازیم و پاسخی برای پرسش اصلی پیدا می‌کنیم‪.‬‬ ‫‪۵‬‬
‫مسئله شفاف و دقیق آماری مطرح می‌کنیم‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫مسئله‌ای را که در دنیای واقعی وجود دارد به صورت یک‬ ‫بیان مسئله‬ ‫‪۱‬‬
‫با استفاده از شاخص‌ها‪ ،‬نمودارها و مفاهیمی که آموخته‌ایم نتایج را متناسب با هدف‌های کارمان‪ ،‬نوع‬
‫تحلیل داده‌ها‬ ‫‪۴‬‬
‫متغیرها و ویژگی‌های داده‌ها گزارش می‌کنیم‪.‬‬
‫گردآوری داده‌ها به گرد‌آوری داده‌ها می‌پردازیم و تا حد ممکن از درستی آنها مطمئن می‌شویم‪.‬‬ ‫‪۳‬‬

‫صفحه ‪ ۳۱‬به بعد دانش‌آموزان به صورت عمیق‌تر با هر گام چرخه آشنا می‌شوند‪ .‬در تمامی گام‌ها ایجاد فضای‬
‫ٔ‬ ‫از‬
 ‫‪36‬‬

‫گفتوگو برای دانش‌آموزان بسیار اهمیت دارد‪ .‬در گام اول (بیان مسئله) دانش‌آموزان تمرین می‌کنند تعریف دقیق‬
‫جامعه آماری محدود با متغیرهای مشخص مسئله را تعریف کنند‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫و شفافی از مسئله داشته باشند و در مورد یک‬
‫صفحه ‪ ۳۱‬ممکن است دانش‌آموزان با بیان ارتباطی منطقی بگویند که نزدیکی به‬ ‫ٔ‬ ‫مثال ً در بخش «بحث و گفتوگو »‬
‫پارک‌ها یا ورزشگاه‌ها‪ ،‬جنسیت افراد و محدودیت اجتماعی برای انجام برخی ورزش‌ها‪ ،‬میزان آلودگی هوا در مکان‬
‫جامعه‬
‫ٔ‬ ‫مورد بررسی یا در فصل مورد بررسی می‌تواند بر میزان فعالیت بدنی تأثیر بگذارد؛ بدینترتیب آنها می‌توانند‬
‫روزانه‬
‫ٔ‬ ‫مسئله دیگری را این‌گونه بیان کنند‪« :‬بررسی میزان فعالیت بدنی‬
‫آماری مورد بررسی را محدود کنند‪ .‬مثال ً ٔ‬
‫مدرسه مشخص در روزهای تعطیل هفته در دی ماه»‪ .‬در بخش «بحث و گفتوگو » هر نوع‬ ‫ٔ‬ ‫پسران پیش‌دبستانی دو‬
‫ارتباط منطقی که از نظر ایشان قابل توجیه باشد می‌بایست شنیده و تشویق شود‪.‬‬
‫یکی دیگر از نکات مهم برای رسیدن به پاسخ مناسب مسائل به کمک آمار این است که کارها به صورت‬
‫گروهی انجام شود و از نظرات متخصصان استفاده شود‪ .‬در مثال «بررسی میزان فعالیت بدنی» انتظار می‌رود‬
‫دانش‌آموزان به مثال‌هایی مانند افراد زیر برای حضور در گروه اجراکننده اشاره کنند‪:‬‬
‫متخصصان تربیت بدنی (به منظور طراحی پرسش‌نامه یا ابزاری برای اندازه‌گیری فعالیت بدنی)‬
‫والدین (برای کمک به طراحی پرسش‌نامه یا ابزار اندازه‌گیری با توجه به شناخت آنها از فعالیت فرزندانشان)‬
‫معلم‌های ورزش (چنانچه هدف اندازه‌گیری فعالیت بدنی در مدرسه باشد)‬
‫جامعه آماری مورد بررسی شامل افرادی با کم‌توانی جسمی باشد)‬ ‫ٔ‬ ‫کار  درمان یا مددکار (چنانچه‬
‫در گام «طرح و برنامه‌ریزی» دانش‌آموزان یاد می‌گیرند که به چگونگی اندازه‌گیری‪ ،‬نمونه‌گیری و گزارش نتایج‬
‫توجه کنند و با نگاهی نقادانه این موارد را بررسی کنند‪ .‬آنها در این بخش می‌آموزند که هرچه پراکندگی متغیر‬
‫صفحه ‪۳۳‬‬‫ٔ‬ ‫مورد بررسی در جامعه بیشتر باشد به اندازه بزرگتری نیاز داریم‪ .‬به همین دلیل در کار در کالس‬
‫پرسش ‪ ۱‬قسمت الف‪ .‬چون معدل دانش‌آموزان یک کالس پراکنده‌تر از سن دانش‌آموزان یک کالس است‬
‫نمونه بزرگتری نیاز داریم‪ .‬به همین ترتیب‬ ‫اندازه ٔ‬
‫ٔ‬ ‫(در یک کالس همه تقریباً هم‌سن هستند) برای بررسی معدل‪،‬‬
‫در قسمت ب‪ .‬چون حقوق کارکنان یک شرکت بزرگ خصوصی متنوع‌تر و پراکنده‌تر از حقوق معلم‌های یک‬
‫نمونه بزرگ‌تری احتیاج داریم‪.‬‬
‫اندازه ٔ‬
‫ٔ‬ ‫مدرسه دولتی است برای بررسی حقوق کارکنان این شرکت به‬ ‫ٔ‬
‫در پرسش ‪ ۲‬قسمت الف‪ .‬اشکال پیشنهاد علی‪ ،‬قسمت ب‪ .‬اشکال پیشنهاد امید و قسمت پ‪ .‬نیز اشکال‬
‫پیشنهاد علی است‪.‬‬
‫دو اشکال دیگر در مورد پیشنهاد علی می‌تواند موارد زیر باشد‪:‬‬
‫همه پرسش‌ها پرسیده شود ( مثال ً از کسی که در کتابخانه است نیز باید‬ ‫همه افراد مورد بررسی باید ٔ‬‫‪ 1‬از ٔ‬
‫بپرسیم چقدر به مسجد و تئاتر و‪ ...‬می‌رود)‪.‬‬
‫‪ 2‬باید به صورت تصادفی دانش‌آموزانی را انتخاب کنیم (نه فقط در مکان‌هایی که به ذهنمان می‌رسد)‪.‬‬
‫در پرسش ‪ ۳‬انتخاب افراد بر اساس رقم اول شماره تلفن منازل می‌تواند به انتخاب محله‌هایی بینجامد که متعلق‬
‫فصل ‪ :1‬آمار و احتمال ‪37‬‬

‫طبقه اجتماعی ــ اقتصادی باال یا پایینی هستند و بدین ترتیب تنوع خانوارها در نمونه کم می‌شود و تمامی قشرهای‬ ‫به ٔ‬
‫جامعه شانس حضور در نمونه نخواهند داشت‪.‬‬
‫گام سوم گردآوری و پاک‌سازی داده‌ها است‪ .‬در این گام همچنین به سازمان‌دهی داده‌ها می پردازیم‪.‬‬
‫محاسبه‬
‫ٔ‬ ‫محاسبه یک متغیر جدید بر اساس اطالعات گردآوری شده (مثال ً‬ ‫ٔ‬ ‫یعنی تبدیل واحدهای اندازه‌گیری یا‬
‫توده بدنی با استفاده از قد و وزن) در این گام انجام می‌شود‪.‬‬ ‫شاخص ٔ‬
‫صفحه ‪ ۳۴‬به نکاتی در مورد پاک‌سازی داده‌ها می‌پردازد‪ .‬در ادامه به پاسخ به پرسش‌های‬ ‫ٔ‬ ‫کار در کالس‬
‫این کار در کالس می‌پردازیم‪:‬‬
‫الف) در متغیر سن‪ ،‬کدام داده احتماال ً اشتباه تایپ شده است؟ چگونه می‌توانستیم با مرتب کردن داده‌ها‬
‫در نرم‌افزار این داده را از میان تعداد بسیار زیادی سطر پیدا کنیم؟ ‪ .۵۱‬اگر داده‌ها را با کمک نرم‌افزار به‬
‫صورت نزولی (از بزرگ به کوچک) مرتب می‌کردیم ‪ ۵۱‬در باالترین سطر قرار می‌گرفت‪( .‬اگر یک بار هم‬
‫داده‌ها را به صورت صعودی کنیم داده‌های بسیار کوچک به سرعت پیدا می‌شوند‪).‬‬
‫ب) در داده‌های مربوط به کدام دانش‌ آموز به دلیل جا افتادن کد جنسیت‪ ،‬داده‌های متغیرهای بعدی‬
‫نمره ادبیات) به سمت چپ جا‌به‌جا شده اند؟ ورزش مورد‬ ‫مطالعه آزاد و ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫(ورزش مورد عالقه‪ ،‬متوسط ساعات‬
‫شماره ‪( ۱۹‬سطر ‪ .)۷‬بسکتبال‪.۱۹ .‬‬ ‫ٔ‬ ‫نمره ادبیات او چند است؟ دانش‌آموز‬ ‫عالقه این دانش آموز چیست؛ ٔ‬ ‫ٔ‬
‫شماره ‪.۴۵‬‬
‫ٔ‬ ‫‌آموز‬
‫ش‬ ‫دان‬ ‫برای‬ ‫‪۲۲‬‬ ‫عدد‬ ‫است؟‬ ‫شده‬ ‫تایپ‬ ‫اشتباه‬ ‫به‬ ‫عدد‬ ‫کدام‬ ‫عالقه»‬ ‫مورد‬ ‫«ورزش‬ ‫متغیر‬ ‫در‬ ‫پ)‬
‫مطالعه آزاد در هفته» کدام عدد با الگوی داده‌های دیگر تفاوت دارد؟ آیا‬ ‫ٔ‬ ‫ت) در متغیر «متوسط ساعت‌های‬
‫می‌توانیم این عدد را بدون بررسی حذف یا اصالح کنیم؟ ‪ .۴۴‬خیر؛ داده‌های دورافتاده لزوماً داده‌های اشتباه‬
‫نیستند و صحت آنها باید مورد بررسی قرار گیرد‪( .‬مثال ً در مورد بررسی حقوق شهروندان یک شهر ممکن است‬
‫داده دورافتاده بزرگ (نجومی) مشاهده شود‪ .‬اما این داده‌ها لزوماً اشتباه نیستند و نباید کنار گذاشته شوند‪).‬‬ ‫چند ٔ‬
‫«نمره ادبیات» داده‌های مربوط به کدام دانش‌آموز با واحد اندازه‌گیری متفاوتی ثبت شده است؟‬ ‫ث) در متغیر ٔ‬
‫شماره ‪ ۴۵‬به صورت کیفی ثبت شده است‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫چگونه می‌توانستیم از این اتفاق جلوگیری کنیم؟ نمر ‌ه دانش‌آموز‬
‫پیش از گردآوری داده‌ها الزم بود تأکید شود که تمامی دبیران باید آزمون ‪ ۲۰‬نمره‌ای برگزار کنند‪.‬‬
‫صفحه ‪ ۳۵‬پیشنهادهای دانش‌آموزان در مورد اینکه اگر دانش‌آموزی در‬ ‫ٔ‬ ‫در بخش بحث و گفت وگو‬
‫روز برگزاری آزمون ادبیات غایب باشد مورد بحث قرار می‌گیرد؛ یک پیشنهاد می‌تواند این باشد که میانگین‬
‫درباره صفر گذاشتن برای این‬ ‫ٔ‬ ‫نمره او بگذاریم‪ .‬در اینجا می‌توان‬ ‫نمره‌های آزمون‌های قبلی او را به جای ٔ‬
‫دانش‌آموز و تأثیر آن بر میانگین کالس‪ ،‬حذف کردن تمامی اطالعات این دانش‌آموز و یا قرار دادن میانگین‬
‫کالس به‌جای میانگین این دانش‌آموز بحث کرد‪.‬‬
‫صفحه ‪ ۳۵‬الزم است تأکید شود که هرگز نمی‌توانیم اطمینان کامل‬ ‫ٔ‬ ‫ادامه بخش بحث و گفت وگوی‬ ‫در ٔ‬
‫داشته باشیم که داده‌ها به طور کامل پاک‌سازی و اصالح شده‌اند‪ .‬مثال ً ممکن است سن یک فرد به‌جای ‪،۱۴‬‬
‫دامنه داده‌های مورد بررسی قرار دارد با صعودی و نزولی کردن‬ ‫‪ ۱۳‬ثبت شده باشد‪ .‬اما از آنجا که ‪ ۱۳‬نیز در ٔ‬
 ‫‪38‬‬

‫داده‌های این متغیر نمی‌توانیم به این اشتباه پی‌ببریم‪.‬‬

‫یکی از اهداف مهم طراحی این کار در کالس این است که دانش‌آموزان یاد بگیرند در بسیاری از‬
‫نرم‌افزارها «هر سطر شامل اطالعات یک واحد آماری و هر ستون نشان ٔ‬
‫‌دهنده یک متغیر است»‬
‫در گام چهارم (تحلیل داده‌ها) به گزارش نتایج با معیارها و نمودارهای مناسب پرداخته می‌شود و یادآوری‬
‫می‌شود که میانگین معیار گرایش به مرکز مناسبی برای داده‌هایی که مقادیر دور‌افتاده دارند نیست‪ .‬چرا که این‬
‫معیار تحت تأثیر داده‌های دورافتاده قرار می‌گیرد (تأکید بر اینکه میانگین مرکز ثقل داده‌ها است و به سمت‬
‫داده‌ای دورافتاده می‌رود)‪ .‬در این موارد انحراف استاندارد (انحراف معیار) نیز معیار مناسبی نیست چرا که با‬
‫استفاده از واریانس به‌دست می‌آید که واریانس نیز از جنس میانگین است (میانگین مجذور فاصله‌ها تا میانگین)‪.‬‬
‫صفحه ‪ ۳۵‬به این مطلب پرداخته شده است‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫در کار در کالس‬
‫معیارهای گرایش‬
‫معیارهای پراکندگی‬
‫به مرکزی‬
‫متغیر‬ ‫داده‌ها‬ ‫میانگین‬ ‫میانه‬ ‫‪IQR‬‬ ‫‪SD‬‬ ‫دامنه‬
‫‪ ۱۷ ۱۸ ۱۶ ۱۷ ۱۵ ۱۹ ۱۵ ۱۶ ۱۷ ۱۸ ۱۵ ۱۹ ۱۶/۸۳‬سن (سال)‬ ‫‪۱۷‬‬ ‫‪ ۱۵=۴‬ــ ‪ ۱۵/۵=۲/۵ ۱/۳۴ ۱۹‬ــ ‪۱۸‬‬
‫میزان تماشای‬
‫‪۴ ۲۹ ۴ ۶ ۷ ۶/۵ ۷ ۸ ۶ ۳۰ ۴ ۵‬‬ ‫‪۹/۷۱‬‬ ‫‪۶/۲۵‬‬ ‫‪ ۴/۵=۳‬ــ ‪۷/۵‬‬ ‫‪ ۴=۲۶‬ــ ‪۸/۵۵ ۳۰‬‬
‫تلویزیون‬

‫با توجه به توزیع داده‌ها برای متغیر «سن» میانگین و انحراف استاندارد (انحراف معیار) معیارهای مناسبی‬
‫دامنه میان چارکی‬
‫داده دورافتاده مشاهده نمی‌کنیم؛ اما برای «میزان تماشای تلویزیون» میانه و ٔ‬
‫هستند چون ٔ‬
‫داده دورافتاده وجود دارد‪ .‬داده‌های ‪ ۲۹‬و ‪۳۰‬‬ ‫معیارهای گرایش به مرکز و پراکندگی مناسبی هستند؛ زیرا چند ٔ‬
‫فاصله زیادی از میانگین دارند و مجذور این فاصله‌ها باعث بزرگ شدن واریانس و به تبع آن بزرگ شدن انحراف‬
‫ٔ‬
‫نماینده مناسبی برای داده‌های «میزان تماشای‬
‫ٔ‬ ‫(‪)۹/۷۱‬‬ ‫میانگین‬ ‫واقع‬ ‫در‬ ‫است‪.‬‬ ‫شده‬ ‫معیار)‬ ‫(انحراف‬ ‫استاندارد‬
‫صفحه ‪ ۳۶‬اشاره می‌شود‬
‫ٔ‬ ‫تلویزیون» نیست و به سمت داده‌های دورافتاده رفته است‪ .‬در قسمت ث‪ .‬کاردر کالس‬
‫که اگر میانگین و انحراف استاندارد معیارهای مناسبی برای توصیف داده‌ها باشند می‌توان از نموداری که با این‬
‫دو معیار رسم می‌شود داده‌ها را خالصه و توصیف کرد‪ .‬در این کار در کالس فقط برای متغیر سن می‌توان از این‬
‫نمودار استفاده کرد که مقادیر شکل الف منطبق با داده‌های متغیر سن است‪ .‬در این کار در کالس همچنین تأکید‬
‫داده دورافتاده داشته باشیم نمودار حاصل از میانگین و انحراف استاندارد (انحراف معیار) نمودار‬
‫می‌شود که اگر ٔ‬
‫کمی مطمئن‌ترین نمودار‪ ،‬نمودار جعبه‌ای است‪.‬‬‫مناسبی نیست و به همین دلیل است که برای متغیر ّ‬

‫‪4‬‬
‫‪4‬‬
‫‪4‬‬
‫‪666   888 10‬‬
‫‪10 12‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪12 14‬‬
‫‪12‬‬ ‫‪14 16‬‬
‫‪14‬‬ ‫‪16 18‬‬
‫‪16‬‬ ‫‪18 20‬‬
‫‪18‬‬ ‫‪20‬‬
‫‪20 22‬‬
‫‪22 24‬‬
‫‪24    26‬‬
‫‪26    28‬‬
‫‪22 24 26 28 30‬‬
‫‪28 30‬‬
‫‪30‬‬
‫فصل ‪ :1‬آمار و احتمال ‪39‬‬

‫نمودار جعبه‌ای به خوبی نشان می‌دهد که داده‌ها در کدام قسمت پراکنده‌تر و کجا فشرده‌ترند‪ .‬در نمودار‬
‫بازه ‪ ۴‬تا ‪ ۷/۵‬به صورت فشرده قرار گرفته‌اند و‬ ‫جعبه‌ای میزان تماشای تلویزیون ‪ ۷۵‬درصد داده‌ها در ٔ‬
‫‪  ۲۵‬درصد داده‌ها به صورت پراکنده‌تر در ٔ‬
‫بازه ‪ ۷/۵‬تا ‪ ۳۰‬قرار دارند‪.‬‬
‫صفحه ‪ ۳۷‬تأکید می‌شود که برای متغیرهای کمی هم گزارش معیار گرایش به مرکز و‬ ‫ٔ‬ ‫در کار در کالس‬
‫هم گزارش معیار پراکندگی الزم است‪ .‬در این کار در کالس همچنین اهمیت انتخاب درست معیار گرایش‬
‫به مرکز نشان داده شده‌است‪.‬‬
‫‌آموزان‬ ‫در بخش الف) دو نمودار جعبه‌ای مربوط به دو شرکت بر روی یک محور رسم می‌شود تا دانش‬
‫‪Company 1‬‬

‫‪Company 1‬‬ ‫بتوانند به خوبی آنها را با هم مقایسه کنند‪.‬‬

‫شرکت ‪1‬‬

‫‪Company 2‬‬
‫شرکت ‪2‬‬
‫‪Company 2‬‬

‫‪   00‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪   33‬‬ ‫‪44‬‬ ‫‪55‬‬ ‫‪66‬‬ ‫‪   77‬‬ ‫‪88‬‬ ‫‪99‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪11‬‬
‫‪11‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪12‬‬ ‫‪13‬‬
‫‪13‬‬ ‫‪14‬‬
‫‪14‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪Salary‬‬
‫حقوق‬
‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪14‬‬

‫حقوق تقریباً ‪ ۵۰٪‬کارکنان شرکت دوم کمتر از کمترین حقوق کارکنان شرکت اول است‪( .‬درست است؛‬
‫کمینه حقوق کارکنان شرکت اول است‪).‬‬ ‫میانه حقوق کارکنان شرکت دوم ‪ ۱‬میلیون تومان و برابر با ٔ‬
‫زیرا ٔ‬
‫تجربه متوسطی داشته باشد و این دو شرکت افراد را براساس‬ ‫ٔ‬ ‫اگر نرگس سطح تحصیالت و‬
‫شایستگی‌هایشان انتخاب کنند‪ ،‬شرکت اول برای او مناسب است‪( .‬درست است؛ زیرا یک کارمند‬
‫میانه این شرکت بیشتر‬
‫متوسط در شرکت یک وضعیت بهتری نسبت به شرکت دو خواهد داشت؛ زیرا ٔ‬
‫میانه شرکت دو است‪).‬‬
‫از ٔ‬
‫داده دورافتاده‬
‫در شرکت دوم‪ ،‬میانگین معیار گرایش به مرکز مناسبی است‪( .‬نادرست است؛ زیرا ٔ‬
‫داریم و توزیع داده ها متقارن نیست بنابراین میانه معیار گرایش به مرکز مناسبی است‪).‬‬
‫نکته مهم اینکه همان‌طور که مریم با یک پرسش تعیین‌کننده و بجا اشاره کرده است اگر معیار گرایش به‬ ‫ٔ‬
‫مرکز نیز گزارش می‌شد حتی با انحراف استاندارد داده‌ها‌ی شرکت دوم (بیش از ‪ )۴‬نیز می‌توانستیم بفهمیم‬
‫که در این شرکت حقوق افراد بسیار پراکنده توزیع شده است‪.‬‬
‫صفحه ‪ ۳۷‬دانش‌آموزان باید به این نکته توجه کنند که برای متغیرهای کیفی هم‬
‫ٔ‬ ‫در کار در کالس دوم‬
‫گزارش تعداد و هم گزارش درصد اهمیت دارد و گزارش ناقص نتایج می‌تواند گمراه‌کننده باشد‪ .‬در این کار‬
‫مدرسه اول‬
‫ٔ‬ ‫در کالس «قبولی در ‪ ۱۵‬دانشگاه برتر کشور» (قبول شدن‪ /‬قبول نشدن) یک متغیر کیفی است و‬
‫که قبال ً تعداد قبولی‌هایش ‪ ۱‬نفر بوده و با تغییر رویکرد آموزشی ‪ ۳‬نفر شده است ‪ ۲۰۰٪‬افزایش داشته و‬
 ‫‪40‬‬

‫مدرسه دوم که تعداد قبولی‌هایش قبال ً ‪ ۷۰‬نفر بوده و با تغییر رویکرد آموزشی ‪ ۸۴‬نفر شده است ‪ ۲۰٪‬افزایش‬ ‫ٔ‬
‫داشته است‪ .‬در این مثال دانش‌آموزان متوجه می‌شوند که به درصد اکتفا نکنند و حتماً در مورد این نوع‬
‫متغیرها همیشه پرسش‌های تعیین‌کننده‌ای در مورد تعداد بپرسند‪.‬‬
‫چرخه حل مسائل با آمار و اهمیت کار‌گروهی و استفاده از‬ ‫ٔ‬ ‫صفحه ‪ ۳۹‬بر یکپارچگی‬
‫ٔ‬ ‫در کار در کالس‬
‫نظر افراد متخصص و بومی در تمامی گام‌های چرخه تأکید می‌شود‪.‬‬
‫نکته مهم در این بخش این است که دانش‌آموزان بدانند برای نقد و بررسی نتایجی که روزانه در‬ ‫٭ ٔ‬
‫رسانه‌ها و دنیای واقعی با آن برخورد می‌کنند نه تنها به بخش نتایج که به تمامی گام‌هایی که می‌تواند‬
‫نتایج را تحت تأثیر قرار دهد می‌بایست نگاهی پرسشگر و نقادانه داشته باشند‪.‬‬
‫در پرسش ‪ ۱‬این کار در کالس نشان داده می‌شود که مشورت با افراد بومی چگونه می‌توانست به ما‬
‫کمک کند بدانیم بیشتر ساکنین این منطقه چند ساله هستند و چه نیازهایی دارند‪.‬‬
‫در این کار در کالس در پرسش ‪ ۲‬قسمت الف‪ .‬در گام اول مسئله به صورت دقیق و شفاف تعریف نشده‬
‫است‪ .‬این مسئله می‌تواند تمامی گام‌های دیگر را تحت تأثیر قرار دهد‪ .‬در قسمت ب‪ .‬در گام طرح و برنامه‌ریزی‬
‫واحد اندازه‌گیری تعیین نشده است و داده‌ها با واحدهای مختلفی گردآوری شده‌اند‪ .‬اگر واحدها قابل تبدیل به‬
‫یکدیگر باشند می‌توان در گام سازمان‌دهی داده‌ها مشکل را حل کرد اما گاهی اگر در گام طرح و برنامه‌ریزی در‬
‫مورد شکل اندازه‌گیری تصمیم‌گیری نشده باشد‪ ،‬اطالعات بسیاری از دست می‌رود؛ مثال ً وقتی که برخی داده‌ها‬
‫به صورت کیفی و برخی کمی گردآوری شده باشند‪ .‬در قسمت پ‪ .‬در گام داده‌ها‪ ،‬داده‌ها به درستی پاک‌سازی‬
‫نشده‌اند؛ دورافتاده بودن داده‌ها لزوماً به معنای اشتباه بودن آنها نیست و گاهی اتفاقاً اطالعات بسیار مهمی در‬
‫آنها نهفته است‪ .‬حذف داده‌های دور افتاده نتایج و تفسیر نتایج را کامال ً تحت تأثیر قرار می‌دهد‪ .‬در قسمت‬
‫ت‪ .‬مسئله برای تمامی گروه توضیح داده نشده است و گروه به صورت یکپارچه در جریان اهداف اصلی مطالعه‬
‫نیست و این اشکال سمت و سوی اجرای کار را به صورت کلی از اهداف دور می‌کند‪ .‬در قسمت ث‪ .‬گروه‬
‫اجراکننده می‌خواهند نتایج را طبق سلیقه یا صالحدید خود گزارش کنند‪ .‬مثال ً اگر میانه معیار گرایش به مرکز‬
‫بهتری است آنها بنا به مصلحت می‌خواهند میانگین گزارش کنند‪ .‬این کار تفسیر نتایج و شکل نتیجه‌گیری و‬
‫درنهایت تصمیمات حاصل از نتایج را کامال ً تحت تأثیر قرار می‌دهد‪ .‬در قسمت ج‪ .‬متخصصین آمار بدون دانش‬
‫و شناخت زمین ‌ه و بستر موضوع مورد بررسی به تحلیل نتایج می‌پردازند‪ .‬بدین ترتیب گام بحث و نتیجه‌گیری که‬
‫ارائه ایده‌ها و پیشنهادها می‌انجامد به خوبی انجام نمی‌شود‪.‬‬
‫نیازمند این شناخت است و به ٔ‬

‫حل تمرین درس سوم‬

‫‪ 1‬به نظر می‌رسد کودکانی که زبان مادری‌شان فارسی نیست در مقطع دبستان مشکالت بیشتری برای‬
‫پایه تحصیلی‪ ،‬جنسیت‪ ،‬منطقه‪،‬‬
‫جامعه آماری محدود (از نظر ٔ‬
‫ٔ‬ ‫یادگیری مفاهیم درسی دارند‪ .‬با انتخاب یک‬
‫فصل ‪ :1‬آمار و احتمال ‪41‬‬

‫زبان مادری و…) و انتخاب متغیر تصادفی مناسب این مسئله را به صورت دقیق و شفاف بیان کنید‪.‬‬
‫پایه اول دبستان مدرسه‌ای در سنندج‬ ‫پاسخ‪ :‬بررسی معدل نیم‌سال اول دانش‌آموزان دختر کرد زبان ٔ‬
‫مقایسه آن‬
‫ٔ‬ ‫(مقایسه آن با مدرسه‌ای مشابه در شهری مشابه از نظر اجتماعی ــ اقتصادی با گویش فارسی یا‬ ‫ٔ‬
‫پایه اول کل کشور) (هر پاسخ دیگری که با متغیری قابل اندازه‌گیری و‬ ‫ٔ‬ ‫دختر‬ ‫‌آموزان‬ ‫ش‬ ‫دان‬ ‫معدل‬ ‫متوسط‬ ‫با‬
‫جامعه آماری مشخص به حل این مسئله برسد قابل قبول است‪).‬‬ ‫ٔ‬
‫‪ 2‬با توجه به تأثیر شیوه‌های مختلف حمل‌و‌نقل بر محیط‌زیست می‌خواهیم در یک کالس ‪ ۲۸‬نفره با‬
‫هفته گذشته بیشتر به کدام‌یک از شیوه‌های‬‫انتخاب تصادفی ‪ ۹‬نفر از دانش‌آموزان‪ ،‬از آنها بپرسیم در ٔ‬
‫زیر به مدرسه آمده‌اند؟‬
‫پیاده یا با دوچرخه‬
‫با وسایل حمل و نقل عمومی‬
‫با سرویس مدرسه یا خودرو شخصی‬
‫اندازه نمونه را مشخص کنید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫اندازه جامعه و‬
‫ٔ‬ ‫نمونه آماری‌‪،‬‬
‫جامعه آماری‪ٔ ،‬‬‫ٔ‬ ‫الف) در این مطالعه‬
‫نمونه آماری‪ ۹ :‬دانش‌آموزی که به تصادف‬ ‫جامعه آماری‪ :‬تمامی دانش‌آموزان این کالس؛ ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫پاسخ‪:‬‬
‫اندازه نمونه‪.۹ :‬‬
‫ٔ‬ ‫اندازه جامعه‪۲۸ :‬؛‬
‫ٔ‬ ‫انتخاب شده‌اند؛‬
‫ب) با چه روشی می‌توان داده‌های این مطالعه را گردآوری کرد؟ چه مشکالتی ممکن است در جمع‌آوری‬
‫این داده‌ها رخ دهد؟‬
‫پاسخ‪ :‬می‌توانیم با طراحی بک پرسش‌نامه داده‌ها را گردآوری کنیم‪ .‬ممکن است برخی دانش‌آموزان‬
‫پیاده به مدرسه بیایند ولی با اتوبوس برگردند‪ .‬قبل از گردآوری داده‌ها باید به این مسائل فکر کنیم‪.‬‬
‫پ) متغیر تصادفی مورد بررسی این مطالعه چیست؟ نوع متغیر و مقیاس اندازه‌گیری را مشخص کنید‪.‬‬
‫شیوه حمل  و  نقل؛ با توجه به اینکه شیوه‌های حمل و نقل در این مسئله بر اساس تأثیر آنها بر محیطزیست‬‫پاسخ‪ٔ :‬‬
‫طبقه‌بندی شده‌اند (از سازگارترین با محیط زیست تا زیان‌بارترین برای محیطزیست) این متغیر کیفی ترتیبی است‪.‬‬
‫ت) چه نمودارها و چه آماره‌هایی برای گزارش نتایج این مطالعه مناسب اند؟‬
‫پاسخ‪ :‬می‌توانیم از نمودار میله‌ای یا دایره‌ای و از تعداد و درصد برای گزارش نتایج استفاده کنیم‪.‬‬
‫شیوه رفت‌ و‌ آمد دانش‌آموزان این کالس به کل سال تحصیلی تعمیم دهیم‬ ‫ج) آیا می‌توانیم این نتایج را به ٔ‬
‫(مثال ً به فصل‌های مختلف یا زمان برگزاری آزمون‌های پایان نیم‌سال)؟ توضیح دهید‪.‬‬
‫شیوه رفت و آمد دانش‌آموزان در فصل‌های مختلف یا زمان برگزاری‬ ‫ٔ‬ ‫پاسخ‪ :‬خیر؛ زیرا ممکن است‬
‫آزمون‌های پایان نیم‌سال این‌طور نباشد و تغییر کند‪.‬‬
‫ث) اگر ‪ ۹‬نفر دیگر از این کالس را به‌تصادف انتخاب می‌کردیم‪ ،‬آیا لزوماً نتایج مشابهی حاصل می‌شد؟‬
‫توضیح دهید‪.‬‬
 ‫‪42‬‬

‫پایه دهم آمده‬

‫پاسخ‪ :‬خیر؛ ممکن است نتایج متفاوتی حاصل شود (الزم است در اینجا به این نکته که در ٔ‬
‫بود اشاره شود که پارامتر جامعه (تعداد و درصد در کل کالس) مقدار ثابتی است ولی آماره نمونه (تعداد و‬
‫درصد در افرادی که در نمونه قرار گرفته‌اند) متأثر از نمونه‌گیری است و تغییر می کند)‪.‬‬
‫جامعه آماری با نمونه‌های انتخاب شده را توضیح دهید‪.‬‬‫ٔ‬ ‫‪ 3‬در هر یک از موارد زیر علت عدم تناسب‬
‫برای بهبود نمونه‌گیری چه پیشنهادی دارید؟ انتخاب نادرست نمونه در هر یک از موارد چگونه بر‬
‫نتایج تأثیر می‌گذارد؟‬
‫الف) مسئله‪ :‬بررسی میزان رضایت شغلی در بین کارمندان یک کارگاه شبانه‌روزی‬
‫نمونه‪ :‬انتخاب تصادفی تعدادی از مدیران ارشد شیفت روز‬
‫جامعه آماری تمامی کارمندان در تمامی شیفت‌ها هستند‪ .‬اما در نمونه فقط مدیران ارشد شیفت‬ ‫ٔ‬ ‫پاسخ‪:‬‬
‫روز شانس حضور دارند‪ .‬این نمونه‌گیری نتایج را تحت تأثیر قرار می‌دهد و ممکن است میزان رضایت این‬
‫ساده شیفت شب باالتر باشد و نتایج گمراه‌کننده شود‪ .‬باید از لیست تمامی کارمندان‬ ‫افراد نسبت به کارمندان ٔ‬
‫همه شیفت‌ها به صورت تصادفی افرادی را انتخاب کنیم‪.‬‬ ‫ٔ‬
‫ب) مسئله‪ :‬نظرسنجی از مادران یک شهر در مورد میزان رضایتشان از برنامه‌های کودک تلویزیون‬
‫نمونه‪ :‬انتخاب تصادفی برخی منازل از تمامی مناطق آن شهر و مراجعه بین ساعت ‪ ۸‬تا ‪ ۱۰‬صبح‬
‫شیوه نمونه‌گیری مادران شاغل شانس حضور ندارند و این مشکل می‌تواند نتایج را‬ ‫ٔ‬ ‫پاسخ‪ :‬در این‬
‫تحت تأثیر قرار دهد‪ .‬گردآوری داده‌ها را می‌توان به عصرها یا ساعات مختلفی از شبانه‌روز موکول کرد‪.‬‬
‫(پیشنهادهای دانش‌آموزان می‌بایست مورد بحث و بررسی قرار گیرد و توسط دیگر دانش‌آموزان نقد شود‪.‬‬
‫هر پیشنهادی که به تمامی افراد جامعه شانس حضور برابر دهد قابل قبول است‪).‬‬
‫درباره اینکه به صورت متوسط چند‬
‫ٔ‬ ‫منطقه دو بوشهر‬
‫ٔ‬ ‫پ) مسئله‪ :‬نظرسنجی از دانش‌آموزان ٔ‬
‫پایه دوازدهم‬
‫ساعت در روز را به انجام تکالیف مدرسه اختصاص می‌دهند‪.‬‬
‫پایه دوازدهم یک مدرس ‌ه از این منطقه که به صورت داوطلبانه در این مطالعه مشارکت کرده‌اند‪.‬‬
‫نمونه‪ :‬دختران ٔ‬
‫پاسخ‪ :‬فقط دختران مورد بررسی قرار گرفته‌اند‪ .‬داوطلبان مشارکت ممکن است دانش‌آموزانی باشند که‬
‫تکالیف خود را مرتب انجام می‌دهند و این نوع نمونه‌گیری می‌تواند ما را از نتایج واقعی منحرف کند‪ .‬می‌توان‬
‫لیستی از دانش‌آموزان (دختران و پسران) مدارس این منطقه تهیه کرد و به صورت تصادفی افرادی را انتخاب کرد‪.‬‬
‫‪« 4‬مطالعات دانشمندان علوم اعصاب نشان می‌دهد که مغز انسان برای انجام هم‌زمان چند فعالیت ساخته‬
‫نشده است و هر بار که ما گمان می‌کنیم مشغول انجام دادن چند کار به صورت هم‌زمان هستیم در واقع‬
‫تشنه خبرها و اتفاقات جدید است‪ .‬وقتی‬ ‫مغز ما دارد با سرعت از کاری به کار دیگر می‌پرد‪ .‬مغز انسان ٔ‬
‫مشغول مطالعه و یادگیری هستیم و ناگهان صدای دریافت یک پیام را از تلفن خود می‌شنویم مغز ما‪،‬‬
‫که بی‌تابانه منتظر کشف آن اطالع جدید است‪ ،‬دیگر روی یک کار متمرکز نیست‪ .‬این مطالعات نشان‬
‫فصل ‪ :1‬آمار و احتمال ‪43‬‬

‫می‌دهد که مثال ً اگر دانش‌آموزی هنگام مطالعه و یادگیری‪ ،‬هم‌زمان تلویزیون تماشا کند یا گفت وگویی‬
‫شبکه اجتماعی دنبال کند‪ ،‬مطالب درسی به‌جای اینکه به قسمت حقایق و ایده‌ها برود به‬ ‫ٔ‬ ‫را در یک‬
‫ت مهارت‌ها فرستاده می‌شود‪».‬‬ ‫قسم ‌‬
‫نمره عملکرد تحصیلی ‪ ۲۵‬دانش‌آموز‬
‫نشریه مدرسه تصمیم گرفتند ٔ‬
‫سعید و سهراب پس از خواندن این مطلب در ٔ‬
‫پایه دوازدهم مدرسه را که هنگام مطالعه ‌‪ ،‬تلفن همراه خود را در حالت بی‌صدا قرار می‌دهند (گروه یک) با ‪۲۵‬‬ ‫ٔ‬
‫پایه دوازدهم دیگر که این کار را نمی‌کنند (گروه دو) مقایسه کنند‪ .‬نتایج این مطالعه به این شرح است‪:‬‬
‫ٔ‬ ‫‌آموز‬
‫ش‬ ‫دان‬

‫ﮔﺮﻭﻩ ‪2‬‬

‫ﮔﺮﻭﻩ ‪1‬‬

‫‪10‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪20‬‬

‫نمره‬

‫میانه گروه یک با چارک سوم گروه دو چه نتیجه‌ای می‌گیرید؟‬ ‫مقایسه ٔ‬

‫ٔ‬ ‫الف) از‬
‫پاسخ‪ :‬نیمی از دانش‌آموزان گروه یک عملکرد بهتری نسبت به ‪ ۷۵‬درصد دانش‌آموزان گروه دو‬
‫داشته‌اند‪.‬‬
‫دامنه میان چارکی مقایسه کنید‪.‬‬
‫دامنه تغییرات و ٔ‬
‫ب) پراکندگی دو گروه را با استفاده از ٔ‬
‫دامنه میان چارکی گروه یک بیشتر از گروه دو است‪.‬‬ ‫دامنه تغییرات گروه دو بیشتر از گروه یک و ٔ‬ ‫پاسخ‪ٔ :‬‬
‫کمینه گروه یک با چارک اول گروه دوم چه نتیجه‌ای می‌گیرید؟‬ ‫مقایسه ٔ‬
‫ٔ‬ ‫پ) از‬
‫پاسخ‪ :‬تمامی دانش‌آموزان گروه یک عملکرد بهتری نسبت به ‪ ۲۵‬درصد دانش‌آموزان گروه دو دارند‪.‬‬
‫ت) در کدام گروه گزارش میانگین و انحراف معیار می‌تواند گمراه‌کننده باشد؟‬
‫دورافتاده کوچکی دارد (کشیدگی یک چهارم اول نمودار)‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫پاسخ‪ :‬به نظر می‌رسد گروه دو داد ‌ه یا داده‌های‬
‫به همین دلیل گزارش میانگین و انحراف استاندارد (معیار) برای این گروه مناسب نیست‪ .‬در این قسمت برای‬
‫‪‌Left-Skewd‬ای اشاره کرد‪.‬‬
‫‪ Symmetric‬تأثیر توزیع داده‌ها بر نمودار جعبه‬
‫‌توان به شکل‌های زیر و چگونگی‬ ‫درک بهتر دانش‌آموزان می‬
‫‪Right-Skewd‬‬
‫‪Left-Skewd‬‬ ‫‪Symmetric‬‬ ‫‪Right-Skewd‬‬
‫‪Left-Skewd‬‬ ‫‪Symmetric‬‬ ‫‪Right-Skewd‬‬
‫‪Left-Skewd‬‬ ‫‪Symmetric‬‬ ‫‪Right-Skewd‬‬

‫‪Q1‬‬ ‫‪Q2 Q3‬‬ ‫‪Q1 Q2 Q3‬‬ ‫‪Q1 Q2‬‬ ‫‪Q3‬‬

‫‪Q1‬‬ ‫‪Q2 Q3‬‬ ‫‪Q1 Q2 Q3‬‬ ‫‪Q1 Q2‬‬ ‫‪Q3‬‬
‫‪Q‬‬ ‫‪Q Q‬‬ ‫‪Q Q Q‬‬ ‫‪Q Q‬‬ ‫‪Q‬‬
‫‪Q11‬‬ ‫‪Q22 Q33‬‬ ‫‪Q11 Q22Q33‬‬ ‫‪Q11 Q22‬‬ ‫‪Q33‬‬
 ‫‪44‬‬

‫ث) در کدام گروه مقدار میانگین و میانه به هم نزدیک‌تر هستند؟‬

‫پاسخ‪ :‬به نظر می‌رسد در گروه یک توزیع داده‌ها متقارن‌تر است و در نتیجه میانگین و میانه نزدیک‌تر‬
‫هستند‪ .‬در این قسمت برای درک بهتر دانش‌آموزان می‌توان به شکل‌های زیر و چگونگی تأثیر توزیع داده‌ها‬
‫بر معیارهای گرایش به مرکز اشاره کرد‪.‬‬
‫‪Mean‬‬
‫‪Median‬‬
‫‪Mode‬‬ ‫‪Mode‬‬ ‫‪Mode‬‬
‫‪Median‬‬ ‫‪Median‬‬
‫‪Frequency‬‬

‫‪Mean‬‬ ‫‪Mean‬‬

‫‪X‬‬ ‫‪X‬‬ ‫‪X‬‬

‫ج) نتایج این مطالعه را به چه جامعه‌ای می‌توان تعمیم داد؟‬

‫مدرسه سعید و سهراب‬
‫ٔ‬ ‫پایه دوازدهم‬
‫پاسخ‪ :‬دانش‌آموزان ٔ‬
‫پایه یازدهم یک مدرسه پرسیده‌ایم به نظر آنها چند‬
‫‪ 5‬در یک نظرسنجی از ‪ ۱۵‬دانش‌آموز علوم انسانی ٔ‬
‫ساعت آموزشی در ماه برای برگزاری جلسات نقد کتاب یا فیلم مناسب است‪ .‬داده‌های جمع‌آوری شده‬
‫به این شرح است‪:‬‬
‫‪۱۲ ۱۴ ۲۰ ۲۲ ۱۸ ۲۰ ۰ ۴ ۶ ۱۳ ۱۲ ۱۰ ۱۲ ۱۰ ۱۶‬‬
‫الف) این داده‌ها را طوری تغییر دهید که میانگین و انحراف معیار بیشتر شود اما میانه‪ ،‬چارک اول و‬
‫چارک سوم تغییر نکند‪.‬‬
‫پاسخ‪ :‬پس از مرتب کردن داده‌ها متوجه می‌شویم که مثال ً اگر به جای بزرگ‌ترین داده (‪ ،)۲۲‬عددی مانند‬
‫‪ ۳۲‬بگذاریم میانگین و انحراف استاندارد بزرگ‌تر می‌شوند ولی میانه و چارک‌ها تغییر نمی‌کنند‪.‬‬
‫ب) فرض کنید می‌خواهیم دو نفر دیگر به این نمونه اضافه کنیم‪ .‬داده‌های این دو نفر را طوری انتخاب‬
‫کنید که میانگین و میانه تغییر نکند‪.‬‬
‫پاسخ‪ :‬میانگین این داده‌ها ‪ ۱۲/۶‬است‪ .‬با توجه به مفهوم مرکز ثقل برای میانگین‪ ،‬اگر دو عدد با فاصله‌های‬
‫برابر (یکی کمتر و دیگری بیشتر از میانگین) به داده‌ها اضافه شود میانگین تغییر نخواهد کرد‪ .‬اگر بخواهیم میانه‬
‫نیز تغییر نکند نباید عددی بین میانگین (‪ )۱۲/۶‬و میانه (‪ )۱۲‬قرار گیرد‪ .‬مثال ً دو عدد ‪ ۱۱/۶‬و ‪ ۱۳/۶‬مناسباند‪.‬‬
‫‪ 6‬با توجه به تأثیر کمیت و کیفیت خواب بر یادگیری‪ ،‬ندا و آوا در مطالعه‌ای با بررسی تمامی دانش‌آموزان سه‬
‫هفته گذشته بر حسب ساعت ثبت کردند‪.‬‬ ‫پایه دهم میانگین ساعت خواب این دانش‌آموزان را در ٔ‬ ‫کالس ٔ‬
‫آنها پس از گرد‌آوری داده‌ها و بررسی درستی آن‪ ،‬نتایج را به صورت نمودارهای زیر نمایش دادند‪( .‬در‬
‫‌دهنده انحراف معیار است‪).‬‬
‫میله خطا نشان ٔ‬‫‌دهنده میانگین و ٔ‬
‫این نمودارها بلندی مستطیل نشان ٔ‬
‫فصل ‪ :1‬آمار و احتمال ‪45‬‬

‫‪14‬‬
‫‪12‬‬
‫‪10‬‬
‫‪8‬‬
‫‪6‬‬
‫‪4‬‬
‫‪2‬‬
‫‪0‬‬
‫کالس ‪1‬‬ ‫کالس ‪2‬‬ ‫کالس ‪3‬‬

‫الف) چه عواملی ممکن است هنگام گردآوری داده‌ها نتایج را از واقعیت دور کند؟ (هنگامی که از‬
‫هفته گذشته می‌پرسیم آیا آنها می‌توانند به درستی به یاد‬
‫دانش‌آموزان راجع به میانگین ساعت خوابشان در ٔ‬
‫آورند که هر شب چند ساعت خوابیده‌اند تا بتوانند میانگین را به درستی اعالم کنند؟ برای حل این مشکل‬
‫چه راهکاری پیشنهاد می‌کنید؟)‬
‫پاسخ‪ :‬فراموش کردن ساعت‌های خواب می‌تواند بر نتایج تأثیر بگذارد‪ .‬بهتر است پرسش‌نامه‌ای تهیه‬
‫کنیم و از آنها بخواهیم در طول هفته هر شب میزان خواب خود را یادداشت کنند‪.‬‬
‫ب) نوع متغیر و مقیاس اندازه‌گیری مورد بررسی در این مطالعه را مشخص کنید‪.‬‬
‫پاسخ‪ :‬کمی‪ ،‬نسبتی‬
‫ت) با استفاده از اطالعات نمودارها‪ ،‬نتایج را به صورت تقریبی در جدول زیر بنویسید‪.‬‬
‫کالس ‪۱‬‬ ‫کالس ‪۲‬‬ ‫کالس ‪۳‬‬
‫میانگین‬ ‫‪۷‬‬ ‫‪۹‬‬ ‫‪۸‬‬
‫انحراف معیار‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۲/۵‬‬ ‫‪۱/۵‬‬

‫ث) چه عواملی می‌تواند نتایج این مطالعه را تحت تأثیر قرار دهد؟ چگونه می‌توانیم با بیان مسئله‌ای جدید‬
‫پاسخ دقیق‌تری برای این مسئله پیدا کنیم؟‬
‫پاسخ‪ :‬ممکن است یکی از کالس‌ها در زمان انجام این مطالعه آزمونی داشته که میزان خواب دانش‌آموزان‬
‫آن کالس را تحت تأثیر قرار دهد‪ .‬بهتر است از این نظر هماهنگی بین کالس‌ها برقرار باشد یا اینکه مطالعه‬
‫در زمان طوالنی‌تری (چند هفته) انجام شود‪.‬‬
‫ج) چه کسانی می‌توانند در اجرای بهتر این مطالعه به ما کمک کنند؟ چگونه؟‬
‫پاسخ‪ :‬متخصصین اختالالت خواب‪ ،‬روان شناسان‪ ،‬والدین و مشاوران آموزشی می‌توانند در اندازه‌گیری‬
‫‌نامه مناسب و اجرا به ما کمک کنند‪.‬‬
‫و طراحی یک پرسش ٔ‬
‫‪ 7‬مدرسه‌ای به منظور ترویج فرهنگ کتاب‌خوانی از دو سال پیش به غیر از دانش‌آموزان مدرسه‪ ،‬از‬
‫‌دهنده روند تغییرات فراوانی اعضای‬
‫خارج از مدرسه نیز عضو می‌پذیرد‪ .‬نمودار میله‌ای زیر نشان ٔ‬
‫جدید کتابخانه در دو گروه مذکور است‪.‬‬
 ‫‪46‬‬

‫‪70‬‬
‫‪60‬‬
‫‪50‬‬
‫‪70‬‬ ‫‪40‬‬
‫‪60‬‬ ‫‪30‬‬
‫‪70‬‬
‫‪50‬‬ ‫‪20‬‬
‫‪60‬‬
‫‪10‬‬
‫‪50‬‬ ‫‪40‬‬
‫‪0‬‬
‫دو سال پیش‬ ‫پارسال‬
‫‪40‬‬
‫‪30‬‬
‫‪30‬‬ ‫امسال‬
‫‪20‬‬ ‫‪20‬‬ ‫سایر اعضا دانش آموزان مدرسه‬
‫‪10‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪0‬‬
‫الف) سال گذشته چند نفر از خارج مدرسه عضو کتابخانه شده‌اند؟‬
‫پاسخ‪ ۳۰ :‬نفر‬
‫ب) با توجه به روند این تغییرات‪ ،‬پیش‌بینی می‌کنید سال آینده چه تعداد از دانش‌آموزان این مدرسه عضو‬
‫کتابخانه شوند؟‬
‫پاسخ‪ ۳۰ :‬نفر‬
‫ت) با استفاده از نمودارهای میله‌ای داده شده‪ ،‬برای هریک از این سه سال یک نمودار دایره‌ای جداگانه‬
‫رسم کنید‪.‬‬
‫دوسال پیش‬ ‫پارسال‬ ‫امسال‬ ‫پاسخ‪:‬‬

‫سایر اعضا دانشآموز مدرسه‬ ‫سایر اعضا دانشآموز مدرسه‬ ‫سایر اعضا دانشآموز مدرسه‬

‫ث) به نظر شما چه عواملی موجب این روند تغییرات شده‌است؟‬

‫پاسخ‪ :‬هر پاسخی از دانش‌آموزان که بتواند نتایج را توجیه کند پذیرفته است‪ .‬مثال ً شلوغی فضای کتابخانه‬
‫با افرادی ناآشنا‪ ،‬تمایل کتابخانه به ثبت‌نام افراد خارج از مدرسه به دلیل حق عضویت بیشتر یا کمک‌های آنها به‬
‫کتابخانه و یا اینکه به مرور زمان با افزایش اعضای خارج مدرسه کتاب‌ها از سالیق دانش‌آموزان دور شده است‪.‬‬
‫نتیجه مطالعه‌ای فراوانی بازدیدکنندگان از یک سالن نمایش را در گروه‌های مختلف سنی در نمودار‬ ‫ٔ‬ ‫‪8‬‬

‫دایره‌ای زیر نمایش داده است‪( .‬در این نمودار ‪ ۵۴‬درجه مربوط به گروه سنی زیر ‪ ۲۰‬سال‪ ۹۰ ،‬درجه‬
‫مربوط به گروه سنی ‪ ۲۰‬تا ‪ ۴۰‬سال و مابقی مربوط به گروه سنی ‪ ۴۰‬تا ‪ ۶۰‬سال است)‬

‫زیر ‪ 20‬سال‬ ‫‪ 20‬تا ‪ 40‬سال‬ ‫‪ 40‬تا ‪ 60‬سال‬

‫فصل ‪ :1‬آمار و احتمال ‪47‬‬

‫الف) با توجه به این نمودار‪ ،‬چند درصد افراد بازدیدکننده بین ‪ ٤٠‬تا ‪ ٦٠‬سال سن دارند؟‬
‫پاسخ‪ ۶۰ :‬درصد‬
‫ب) مسئول فروش بلیت این سالن پس از مشاهده نتایج‪ ،‬آن را غیرواقعی دانست و گفت‪« :‬بیشتر بازدیدکنندگان این سالن‬
‫کمتر از ‪٤٠‬سال دارند‪ ».‬از موارد زیر کدام می‌توانند نتایج این مطالعه را بدین شکل از واقعیت دور کرده باشد؟ توضیح دهید‪.‬‬
‫‪ ‬بسیاری از افراد کمتر از چهل سال تمایلی به پاسخ‌گویی به سؤاالت پرسشگر نداشته‌اند‪.‬‬
‫‪ ‬گردآوری داده‌ها در ساعات اداری انجام شده است و بازنشستگان بیشتری در نمونه قرار گرفته‌اند‪.‬‬
‫‪ ‬هنگام گردآوری داده‌ها‪ ،‬دانش‌آموزان بسیاری از طرف مدرسه برای بازدید حضور داشته‌اند‪.‬‬
‫دهنده تعداد تصادف خودروها و سرعت حرکت آنها در زمان تصادف است‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫‪ 9‬جدول زیر نشان‬

‫‪ 120‬ــ ‪110‬‬
‫‪110‬ــ‪100‬‬
‫‪100‬ــ‪90‬‬
‫‪   50‬ــ‪40‬‬

‫‪   80‬ــ‪70‬‬
‫‪20‬ــ‪10‬‬
‫‪30‬ــ‪20‬‬
‫‪40‬ــ‪30‬‬

‫‪60‬ــ‪50‬‬
‫‪70‬ــ‪60‬‬

‫‪90‬ــ‪80‬‬
‫‪10‬ــ‪0‬‬

‫(کیلومتر در ساعت) سرعت‬

‫تعداد خودروهای تصادف کرده‬ ‫‪40 130 210 250 350 240 150 70‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪10‬‬

‫همان طور که دیده می‌شود‪ ،‬تعداد تصادف خودروهایی که سرعتشان بیش از ‪ ٩٠‬کیلومتر در ساعت بوده‪،‬‬
‫کمتر است‪ .‬پس‪« :‬هرچه سریع‌تر بروید‪ ،‬مطمئن‌تر و امن‌تر است‪».‬‬
‫نتیجه‌گیری باال چه اشکالی دارد؟ چرا این تصور ایجاد شده است؟‬
‫پاسخ‪ :‬این نتیجه‌گیری صحیح نیست‪ .‬زیرا نمی‌دانیم که در هر سرعت چند خودرو با آن سرعت حرکت‬
‫کرده است‪ .‬مثال ً اگر ‪ ۱۰‬خودرو با سرعت بین ‪ ۱۱۰‬تا ‪ ۱۲۰‬حرکت کرده باشد‪ ،‬این نتایج نشان می‌دهد که‬
‫صد درصد آنها تصادف داشته‌اند‪ .‬برای تحلیل صحیح داده‌ها نباید فراوانی گزارش شود بلکه باید نسبت‬
‫تعداد تصادف‌‌های هر دسته به تعداد خودروهایی که با سرعت آن دسته حرکت می‌کرده‌اند گزارش شود‪( .‬این‬
‫اطالعات در این مسئله موجود نیست‪).‬‬

‫پروژه‬
‫انجام پروژه توسط دانش‌آموزان به صورت گروه‌های چند نفره از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و‬
‫دانش‌آموزان مفاهیم و نکاتی را که در این درس آموخته‌اند در قالب انجام پروژه به خوبی درک خواهند‬
‫کرد‪ .‬انجام پروژه گروهی با موضوعی که دانش‌آموزان به آن عالقه مند هستند «توانایی نقد و بررسی نتایج‬
‫مطالعه دیگر گروه‌ها» را در آنها تقویت می‌کند‪ .‬دانش‌آموزان با کارگروهی می‌آموزند که لزوماً پاسخ یکتایی‬
‫ٔ‬
‫برای حل هر مسئله وجود ندارد و می‌توان به شیوه‌های مختلف به راهی برای حل مسئله فکر کرد‪ .‬انجام‬
‫چرخه حل مسئله به اهداف نخستین کار‬
‫ٔ‬ ‫پروژه‌ با هدایت معلم‌ به دانش‌آموزان کمک می‌کند در تمامی گام‌های‬
‫بیندیشند و به محدودیت‌های انجام پروژه واقف باشند‪.‬‬
48
 ‫فصل ‪2‬‬

‫الگوهای خطی‬

‫در جهان اطراف ما الگوهای خطی و غیرخطی بسیاری وجود دارد‪ .‬این الگوها هم در جانداران و هم در طبیعت قابل مشاهده است‪.‬‬
 ‫‪50‬‬

‫نگاه کلی به فصل‬

‫پایه دوازدهم به مبحث الگوهای خطی اختصاص یافته است‪ .‬در این فصل با‬ ‫فصل ‪ ۲‬کتاب ریاضی ٔ‬
‫استفاده از ارتباطات مفهومی میان مفاهیم ریاضی و غیر  ریاضی‪ ،‬موقعیت ها و وضعیت های واقعی مورد‬
‫تجزیه و تحلیل قرار گرفته و در موارد مناسب مدل سازی شده اند‪ .‬این فصل شامل دو درس است‪ .‬در‬
‫درس اول‪ ،‬ابتدا مفهوم مدل سازی برای بررسی مسائلی از دنیای واقعی یادآوری شده است و همچنین‬
‫کاربردی دیگر از مجموعه اعداد طبیعی و رفتار تابع در این مجموعه بررسی می شود‪ .‬از نمایش های ریاضی‬
‫(نمودارها‪ ،‬نقشه ها‪ ،‬جدول ها‪ ،‬نمادها و عالئم و‪ )...‬به عنوان ابزاری برای فهم‪ ،‬درک‪ ،‬تجزیه و تحلیل‬
‫نحوه‬
‫مفاهیم ریاضی استفاده شده است‪ .‬سپس با استفاده از مفاهیم الگو و تابع‪ ،‬مفهوم دنباله تشریح شده و ٔ‬
‫به  دست آوردن جمله عمومی دنباله به صورت رابطه بازگشتی و نمایش تابعی آن بیان می شود و نشان می دهد‬
‫که مفاهیم ریاضی با یکدیگر در ارتباط هستند و شناخت این ارتباطات‪ ،‬درک و یادگیری مفاهیم ریاضی را‬
‫عمیق تر می سازد‪ .‬در درس دوم به مفهوم دنباله حسابی و مسائل مربوط به آن پرداخته شده است‪ .‬ویژگی‬
‫دنباله حسابی و شباهت آن با تابع خطی‪ ،‬پیدا کردن جمله عمومی آن و مجموع ‪ n‬جمله اول یک دنباله حسابی‬
‫همراه با مثال ها و مسائل متنوعی مطرح می شود‪ .‬در این فصل‪ ،‬قبل از ورود به مبحث مورد نظر‪ ،‬مسائلی‬
‫واقعی از محیط پیرامون و زندگی روزمره در قالب فعالیت های متنوع مطرح شده اند و هدف از این قسمت‪،‬‬
‫ایجاد انگیزه و فعال سازی دانش آموزان و درگیر کردن عملی آنها برای ساختن مفاهیم جدید است که پس از‬
‫پاسخ به فعالیت ها و نتیجه گیری از آن‪ ،‬به مفهوم موردنظر پی ببرند‪.‬‬

‫اهداف کلی فصل الگوهای خطی عبارت است از‪:‬‬

‫‪ 1‬نگاهی كاربردی به مفاهیم ریاضی در توصیف پدیده های متفاوت محیط پیرامون و معنادار دیدن مفاهیم‬
‫ریاضی‪.‬‬
‫‪ 2‬به کارگیری نمایش های ریاضی برای مدل سازی و تفسیر و درک پدیده های مختلف‪.‬‬
‫‪ 3‬ارتباطات مفهومیمیان مفاهیم ریاضی و غیرریاضی و تجزیه و تحلیل موقعیتها و وضعیتهای واقعی‪.‬‬
‫‪ 4‬آشنایی با الگوهای خطی در برخی پدیده هایی از دنیای واقعی‪.‬‬
‫‪ 5‬آشنایی با مفهوم دنباله و رسم نمودار آن‪.‬‬
‫‪ 6‬آشنایی با مفهوم دنباله حسابی و به کارگیری آن در توصیف برخی پدیده های مختلف‪.‬‬
‫‪ 7‬توانایی در «حل مسئله» و طرح مسائل «باز پاسخ» و به کارگیری راهبردهای حل مسئله‪.‬‬
‫‪ 8‬ارتقای نگرش مثبت به ریاضی به عنوان ابزاری قدرتمند و اساسی برای درک و حل مسائلی از دنیای واقعی‪.‬‬
‫فصل ‪ :2‬الگوهای خطی ‪51‬‬

‫نقشه مفهومی فصل دوم‬

‫الگوهای خطی‬

‫دنباله حسابی‬ ‫مدل سازی و دنباله‬

‫اختالف مشترک دنباله حسابی‬

‫جمله عمومی دنباله حسابی‬ ‫مفهوم دنباله‬ ‫مفهوم مدلسازی‬

‫مجموع ‪ n‬جمله اول یک دنباله حسابی‬ ‫کاربردی دیگر از‬

‫مجموعه اعداد طبیعی‬

‫رسم دنباله‬ ‫نمایش تابعی دنباله‬ ‫رابطه بازگشتی دنباله‬

‫دانستنیهایی برای معلم‬

‫یکی از مفاهیمیکه به همراه شناسایی عددهای طبیعی شناخته میشود‪ ،‬مفهوم دنبالهای این اعداد است؛ هر‬
‫عدد طبیعی قبل و بعد از عدد طبیعی دیگر واقع است‪ .‬این مفهوم زمینه را فراهم میسازد تا دنبالههای دیگری‬
‫از اعداد شناسایی شوند‪ .‬از این رو تاریخ شناسایی دنبالههای اعداد به قدمت تاریخ عددهای طبیعی است‪.‬‬
‫در گذشته که نمادها و عالمت ها در ریاضیات به کار نمی رفت و فراگیری ریاضیات و انجام دادن عملیات‬
‫آن به سادگی امروز نبود‪ ،‬بعضی دنباله های اعداد را که می شناختند و با نام ویژه مشخص می کردند و‬
‫‪1‬‬
‫جداگانه ‪،‬انجام می‪3‬دادند‪، .‬مانند‪:‬‬
‫‪6‬‬
‫یک را‬
‫‪،‬‬
‫بررسی ویژگی های‪ ...‬هر‬

‫‪1‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪...‬‬

‫‪:‬اعداد مثلثی‬

‫‪1‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪...‬‬

‫‪:‬اعداد مربعی‬ ‫‪1‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪...‬‬

 ‫‪52‬‬

‫اعداد مخمسی‪ ،‬اعداد مسدسی و ‪. ....‬‬

‫در سده های اخیر با استفاده از نمادها و عالمت ها‪ ،‬امکان آن فراهم شده است که مفهوم دنباله اعداد از‬
‫یک سو تعمیم یابد و از سوی دیگر به صورت اصولی و منظم بررسی گردد‪ ،‬تا آنجا که امروزه شاخه ای‬
‫از آنالیز ریاضی به بحث درباره ویژگی های دنباله های اعداد اختصاص دارد‪.‬‬

‫نمونه سؤالهای ارزشیابی‬

‫‪ 1‬جاهای خالی را کامل کنید‪.‬‬
‫الف) یک دنباله تابعی است که دامنه آن …‪ ……..‬و برد آن …‪ ……..‬است‪.‬‬
‫ب) در رابطه بازگشتی‪ ……..… ،‬میان جمالت دنباله معرفی می شود و در ضابطه تابعی دنباله‪،‬‬
‫…‪ ……..‬مشخص است‪.‬‬
‫پ) دامنه تابع مدل ریاضی مسئله «میزان مصرف برق ماهیانه یک خانه از اول سال»‪ ……..… ،‬است‪.‬‬
‫‪)−1(n +1‬‬
‫‪ ، an‬برابر …‪ ……..‬است‪.‬‬ ‫=‬ ‫ت) جمله چهارم دنباله‬
‫‪n‬‬
‫‪n‬‬
‫‪1‬‬
‫می باشد‪.‬‬ ‫ث) جمله …‪ ……..‬دنباله ‪ ،  1 ‬برابر‬
‫‪81‬‬ ‫‪3‬‬
‫ج) یک دنباله حسابی دنباله ای است که …‪ ……..‬میان جمالت متوالی دنباله‪ ،‬ثابت است‪.‬‬
‫چ) اگر ‪ am‬و ‪ an‬جمالت ‪m‬ام و ‪n‬ام یک دنباله حسابی باشند‪ ،‬حاصل ‪ am - an‬برابر با ‪ ).....( * d‬است‪.‬‬
‫ح) اگر مقدار اختالف مشترک در یک دنباله حسابی …‪ ……..‬باشد‪ ،‬دنباله افزایشی و اگر …‪……..‬‬
‫باشد‪ ،‬دنباله کاهشی می باشد‪.‬‬
‫خ) شیب خط در یک تابع خطی همان …‪ ……..‬جمالت دنباله حسابی می باشد‪.‬‬
‫د) اگر در یک دنباله حسابی ‪ a  5 = -8‬و ‪ d = -3‬باشد‪ ،‬جمله اول آن برابر …‪ ……..‬است‪.‬‬
‫ذ) مجموع بیست جمله اول دنباله حسابی ‪ ۱۵ ...‬و ‪ ۱۱‬و ‪ ۷‬و ‪ ، ۳‬برابر …‪ ……..‬است‪.‬‬

‫‪ 2‬درستی یا نادرستی عبارت های زیر را مشخص کنید‪.‬‬

‫الف) رابطه بازگشتی دنباله اعداد ‪ ، 7 , 3 , -1 , -5 , ...‬به صورت ‪ an = an-1 + 4‬است‪.‬‬
‫‪10n − 1‬‬
‫‪ an‬می باشد‪.‬‬ ‫=‬ ‫ب) جمله عمومی دنباله ‪ ...‬و ‪ ۰/۹ , ۰/۹۹ , ۰/۹۹۹‬به صورت‬
‫‪10n‬‬
‫پ) دنباله حسابی همان الگوی خطی است‪.‬‬
‫ت) مجموع دنباله حسابی ‪ -۱ , ۴ , ۹ , ... ,۱۹۹‬برابر ‪ ۲۰۵۹‬می باشد‪.‬‬
‫فصل ‪ :2‬الگوهای خطی ‪53‬‬

‫ث) دنباله ‪ 2, 2, 2, 2,...‬یک دنباله حسابی نیست‪.‬‬

‫ج) اگر ‪ b ، a‬و ‪ c‬سه جمله متوالی یک دنباله حسابی باشند‪ ،‬آنگاه‪2b = a + c :‬‬
‫چ) جمالت یک دنباله ممکن است فاقد یک الگو باشند‪.‬‬
‫ح) در یک دنباله حسابی ‪ a  12 - a  5 = 42‬است‪ ،‬اختالف مشترک این دنباله برابر ‪ ۷‬می باشد‪.‬‬

‫گزینه صحیح را انتخاب کنید‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪2n‬‬
‫‪ an‬کدام است؟‬ ‫=‬ ‫الف) جمله ششم دنباله‬
‫‪n +2‬‬
‫‪4 4‬‬ ‫‪3 3‬‬ ‫‪10 2‬‬ ‫‪2 1‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪3‬‬
‫ب) تفاضل دو عدد ‪ ۲۰‬است‪ ،‬بین آنها چهار عدد درج می کنیم به طوری که شش عدد حاصل‪ ،‬دنباله‬
‫حسابی تشکیل دهند‪ .‬اختالف مشترک این دنباله چقدر است؟‬
‫‪۶4‬‬ ‫‪۵3‬‬ ‫‪۴2‬‬ ‫‪۳1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫است‪ .‬جمله اول این دنباله کدام‬ ‫و جمله نهم برابر‬ ‫پ) در یک دنباله حسابی جمله چهاردهم برابر‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬
‫است؟‬
‫‪1‬‬ ‫‪1 3‬‬ ‫‪5 2‬‬ ‫‪5 1‬‬
‫‪۴‬ــ‬ ‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬
‫‪12‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪12‬‬
‫ت) نخستین جمله یک دنباله حسابی ‪ ۲۵‬و اختالف مشترک آنها ‪ ۱۸‬می باشد‪ .‬کدام جمله دنباله برابر‬
‫‪ ۶۰۱‬است؟‬
‫‪۴۴ 4‬‬ ‫‪۳۳ 3‬‬ ‫‪۲۲ 2‬‬ ‫‪۱۱ 1‬‬
‫ث) کدام یک از گزینه های زیر رابطه بازگشتی دنباله فیبوناچی را نشان می دهد؟‬
‫‪an +2 = an +1 + an‬‬ ‫‪an = an +1 + an −1‬‬ ‫‪an +1 = an +2 + an −1‬‬ ‫‪an +2 = an +1 − an‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪a1 = a2 = 1‬‬ ‫‪a1 = a2 = 1‬‬ ‫‪a1 = a2 = 1‬‬ ‫‪a1 = a2 = 1‬‬
‫‪2 5 10 17‬‬
‫کدام است؟‬ ‫‪, , , ,...‬‬ ‫ج) جمله عمومی دنباله‬
‫‪5 8 11 14‬‬
‫‪3n − 1 4‬‬ ‫‪n2 +1 3‬‬ ‫‪n2 +1 2‬‬ ‫‪n +1 1‬‬
‫= ‪an‬‬ ‫= ‪an‬‬ ‫= ‪an‬‬ ‫= ‪an‬‬
‫‪2n + 3‬‬ ‫‪3n + 2‬‬ ‫‪2n + 3‬‬ ‫‪3n + 2‬‬
‫چ) در یک دنباله حسابی ‪ a  11 + a  6 = 68‬و ‪ ،a  1 = 4‬جمله چندم ‪ ۴۰۸‬می شود؟‬
‫‪۱۰۱ 4‬‬ ‫‪۱۲۰ 3‬‬ ‫‪۱۰۲ 2‬‬ ‫‪۱۲۱ 1‬‬
‫ح) در یک دنباله حسابی ‪ ،a  7 = 20‬حاصل ‪ a  3 + a  6 + a  8 + a  11‬کدام است؟‬
‫‪۹۰ 4‬‬ ‫‪۸۰ 3‬‬ ‫‪۷۰ 2‬‬ ‫‪۶۰ 1‬‬
 ‫‪54‬‬

‫خ) کدام نمودار زیر می تواند بیانگر یک دنباله حسابی باشد؟‬

‫‪an‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪an‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪an‬‬ ‫‪an‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬

‫جدول زیر را کامل کنید‪.‬‬ ‫‪4‬‬

‫جمالت دنباله‬ ‫رابطه بازگشتی‬ ‫ضابطه دنباله‬ ‫دنباله دو ضابطه ای‬

‫‪1 −1 1 −1 1 −1‬‬
‫‪, , , , , ,...‬‬
‫‪2 3 4 5 6 7‬‬
‫‪٢،٧،١٢،١٧،٢٢،٢٧،...‬‬
‫‪١،٥،١،٥،١،٥،...‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪−1, , −3, , −5, ,...‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬

‫نمودار دنباله های زیر را رسم کنید‪.‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪n‬‬
‫‪n +1‬‬ ‫‪ 1‬‬ ‫‪n +1‬‬
‫= ‪an‬‬ ‫پ)‬ ‫‪an =  − ‬‬ ‫ب)‬ ‫= ‪an‬‬ ‫الف)‬
‫‪n2 +1‬‬ ‫‪ 3‬‬ ‫‪n‬‬
‫فصل ‪ :2‬الگوهای خطی ‪55‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ 1‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪ n‬زوج‬ ‫= ‪an +1‬‬
‫‪an =  n‬‬ ‫ث)‬ ‫‪2 + an‬‬ ‫ت)‬
‫‪2‬‬ ‫‪ n‬فرد‬ ‫‪a1 = −1‬‬

‫در دنباله ‪ 1, 1 , 1 , 1 , 1 ,...‬جمله عمومی و جمله صدم را بیابید‪.‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪3 6 10 15‬‬

‫مقدار ‪ m‬را طوری محاسبه کنید که جمالت ‪ ٣m -1‬و ‪ 2m‬و ‪ 2m +1‬سه جمله متوالی یک دنباله‬ ‫‪7‬‬

‫حسابی باشند‪.‬‬

‫در یک دنباله حسابی جمله پنجم برابر با ‪ ۱۴‬و جمله هفتم برابر با ‪ ۲۰‬است‪ .‬جمله عمومی این دنباله را‬ ‫‪8‬‬

‫مشخص کنید و جمله دهم آن را به دست آورید‪.‬‬

‫بین دو عدد ‪ -۲‬و ‪ ، ۵۴‬سه عدد چنان بیابید که پنج عدد حاصل یک دنباله حسابی تشکیل دهند؟‬ ‫‪9‬‬

‫‪ 10‬اعداد ‪ 3p +4 ، 5p -1‬و ‪ 2p +3‬سه جمله متوالی از یک دنباله حسابی هستند‪ .‬اختالف مشترک‬
‫این دنباله را بیابید‪.‬‬

‫‪ 11‬در یک دنباله حسابی جمله سوم برابر ‪ ۱‬و جمله هفتم برابر با ‪ ۷‬می باشد‪ .‬مجموع دوازده جمله اول‬
‫این دنباله را به دست آورید‪.‬‬

‫‪ 12‬در یک دنباله حسابی‪ ،‬جمله هفتم نصف جمله سوم است‪ .‬مجموع چند جمله اول از این دنباله برابر‬
‫صفر است؟‬
‫‪3‬‬
‫‪ an‬است‪ .‬مجموع پانزده جمله اول این دنباله‬ ‫‪= n −5‬‬ ‫‪ 13‬در یک دنباله حسابی‪ ،‬جمله ‪ n‬ام به صورت‬
‫‪2‬‬
‫را حساب کنید‪.‬‬

‫‪ 14‬اعداد ‪ 5‬و ‪ y‬و ‪ x‬و ‪ ۱‬به ترتیب چهار جمله اول از یک دنباله حسابی هستند‪ .‬مجموع پانزده جمله‬
‫‪2‬‬
‫اول این دنباله را به دست آورید‪.‬‬

‫‪ 15‬مجموع ‪ n‬جمله اول از یک دنباله حسابی به صورت (‪ Sn = n )n − 3‬است‪ .‬مجموع جمالتی از‬
‫‪4‬‬
‫این دنباله که از جمله بیست و پنجم شروع و به جمله سی و پنجم ختم شوند‪ ،‬را بیابید‪.‬‬
 ‫‪56‬‬

‫‪1 + 3n‬‬
‫‪ an‬است‪.‬‬ ‫=‬ ‫‪ 16‬جمله عمومی یک دنباله به صورت‬
‫‪n +1‬‬
‫الف) چهار جمله اول این دنباله را بنویسید‪.‬‬
‫ب) نمودار این دنباله را رسم کنید‪.‬‬
‫‪8‬‬
‫است؟‬ ‫پ) جمله چندم این دنباله برابر‬
‫‪3‬‬

‫‪ 17‬اگر ‪ an = n2 + (-1)n‬و ‪ bn = -1‬و ‪ C n = n − 1‬باشند‪ ،‬حاصل عبارت های زیر را به دست آورید‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫ب) ‪a 2 - b   3 + c 5‬‬ ‫الف) ‪a 1 + b   7 + c 9‬‬

‫‪ 18‬با نوشتن جمالت رابطه های بازگشتی‪ ،‬مشخص کنید کدام یک دنباله حسابی است؟‬
‫‪an +1 = 2an + 3‬‬ ‫(‪an +1 = an + )n + 1‬‬
‫ب)‬ ‫الف)‬
‫‪a1 = −2‬‬ ‫‪a1 = 1‬‬

‫‪1‬‬
‫‪an +1 = an + 3‬‬ ‫= ‪an +1‬‬ ‫‪+2‬‬
‫ت)‬ ‫‪an‬‬ ‫پ)‬
‫‪a1 = −5‬‬
‫‪a1 = 1‬‬

‫‪ 19‬جسمی از ارتفاع ‪ h‬متری سقوط می کند‪ .‬در صورتی که جسم در ثانیه اول ‪ ۵‬متر‪ ،‬در ثانیه دوم ‪ ۱۵‬متر‬
‫و در ثانیه سوم ‪ ۲۵‬متر طی کند‪ ،‬با فرض اینکه افزایش طول مسیر طی شده در هر ثانیه یکنواخت باشد‬
‫و جسم پس از مدت ‪ ۲۱‬ثانیه به زمین برسد‪ ،‬اندازه ‪ h‬را به دست آورید‪.‬‬

‫‪ 20‬تعداد اعداد طبیعی دو رقمی بخش پذیر بر ‪ ۷‬چقدر است؟‬

‫‪ 21‬ضلع هر مربع در الگوی زیر ‪ ۱‬واحد است‪ .‬اگر این الگو ادامه یابد‪:‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫الف) رابطهای بنویسید که محیط تابعی از شماره شکل باشد‪ .‬رابطه بازگشتی میان الگوی باال را مشخص کنید‪.‬‬
‫فصل ‪ :2‬الگوهای خطی ‪57‬‬

‫ب) محیط نهمین شکل را به دست آورید‪.‬‬

‫پ) محیط شکل کدام مرحله ‪ ۷۶‬واحد است؟‬

‫‪ 22‬مجموع چهار جمله اول یک دنباله حسابی ‪ ۴۰‬و مجموع سه جمله بعدی آن ‪ ۵۱‬می باشد‪ .‬جمله اول‬
‫آن را بیابید؟‬

‫‪ 23‬شیر آبی در هر دقیقه ‪ ۲‬لیتر آب وارد یک حوض می کند‪ .‬اگر این حوض از ابتدا ‪ ۱۸‬لیتر آب داشته‬
‫باشد‪ ،‬مقدار آب حوض را پس از گذشت یک‪ ،‬دو‪ ،‬سه‪ ،‬چهار و پنج دقیقه به صورت یک دنباله‬
‫بنویسید‪ .‬آیا این دنباله حسابی است؟ چرا؟ پس از گذشت چند دقیقه آب حوض ‪ ۶۰‬لیتر می شود؟‬

‫‪ 24‬یک قطار باری از ایستگاهی در ‪ ۶۰‬کیلومتری بندرعباس بارگیری کرده است و با سرعتی ثابت به سمت‬
‫طبس حرکت میکند‪ .‬در هر ساعت ‪ ۹۰‬کیلومتر به فاصله این قطار تا بندرعباس اضافه میشود‪ .‬فاصله‬
‫این قطار تا بندرعباس را در پایان ساعت اول‪ ،‬دوم‪ ،‬سوم‪ ،‬چهارم و پنجم در یک دنباله بنویسید‪ .‬آیا دنباله‬
‫حسابی است؟ چرا؟ پس از گذشت چند ساعت‪ ،‬فاصله این قطار تا بندرعباس ‪ ۹۶۰‬کیلومتر میشود؟‬

‫‪ 25‬مجموع سه جمله از یک دنباله حسابی برابر با ‪ ۲۷‬و حاصل ضرب همین سه جمله برابر با ‪ ۶۴۸‬است‪.‬‬
‫اختالف مشترک این دنباله چقدر است؟‬

‫‪ 26‬تعداد اعداد سه رقمی که رقم سمت راست آنها ‪ ۴‬بوده ولی بر ‪ ۴‬بخش پذیر نیستند را به دست آورید‪.‬‬

‫‪ 27‬بین اعداد ‪ ۱‬و ‪ ، ۸۱‬چه تعداد جمله درج شود تا مجموع جمله های دنباله حسابی حاصل‪ ،‬برابر ‪۲۴۶‬‬
‫شود؟‬

‫‪ 28‬اگر در یک دنباله حسابی ‪ a  3 = 33‬و ‪ a  5 = 19‬باشد‪ ،‬چند جمله این دنباله مثبت است؟‬

‫‪ 29‬یک شمع ‪ ۲۰‬سانتی متر ارتفاع دارد و در هر دقیقه ‪ ۰/۵‬سانتی متر می سوزد‪.‬‬
‫الف) بعد از چند دقیقه ارتفاع شمع به ‪ ۷/۵‬سانتی متر می رسد؟‬
‫ب) پس از چند دقیقه شمع خاموش می شود؟‬
‫پ) آیا این دنباله حسابی است؟ چرا؟‬
 ‫‪58‬‬

‫درس‬
‫مدل سازی و دنباله‬ ‫اول‬

‫اهداف درس اول‬

‫یادآوری مدل سازی مسائلی از دنیای واقعی و تفسیر نمودار تابع آنها‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫به کارگیری نمایش های مختلف ریاضی برای درک بهتر و تجزیه و تحلیل مفاهیم ریاضی‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫تشخیص دامنه توابع مدل شده ریاضی با استفاده از مفاهیم اساسی اعداد طبیعی و اعداد حقیقی‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫آشنایی با کاربردی دیگر از مجموعه اعداد طبیعی و درک رفتار تابع در این مجموعه‪.‬‬ ‫‪4‬‬

‫آشنایی با مفهوم الگوهای خطی و ارتباط آنها با دنیای واقعی‪.‬‬ ‫‪5‬‬

‫آشنایی با مفهوم دنباله و رسم نمودار آن‪.‬‬ ‫‪6‬‬

‫تشخیص الگوی موجود در برخی دنباله ها و پیدا کردن رابطه بازگشتی و نمایش تابعی آنها‪.‬‬ ‫‪7‬‬

‫توانایی در حل مسئله ریاضی و حل مسائلی از دنیای واقعی‪.‬‬ ‫‪8‬‬

‫روش تدریس‬
‫ورود به مطلب درس با فعالیتی آغاز شده است و سؤاالت آن مثالهای عینی هستند که یادآوری مفهوم‬
‫مدلسازی در مسائلی از دنیای واقعی میباشد و مروری بر مفهوم تابع چندضابطهای‪ ،‬تعیین دامنه و برد و رسم‬
‫نمودار آن است‪ .‬همچنین در این فعالیت‪ ،‬تفاوت نمودار تابع سؤال قسمت ‪ ۱‬و ‪ ۲‬را نشان میدهد‪ ،‬که تأکید بر‬
‫تأثیر دامنه تابع بر روی نمودار آن را دارد‪ .‬در فعالیتها از نمایشهای متفاوت ریاضی (نمودارها‪ ،‬جدولها‪،‬‬
‫نمادها و عالئم و‪ )...‬برای مدلسازی و تفسیر و درک مفاهیم ریاضی در پدیدههای مختلف استفاده شده است‪.‬‬
‫کاردرکالس صفحه ‪ ،۴۸‬در قسمت ‪ ،۱‬سؤاالت بازپاسخ مطرح شده و هدف از آن‪ ،‬تشخیص و تعیین دامنه‬
‫توابع مدل شده ریاضی برخی مسائل از دنیای واقعی است و در قسمت ‪ ،۲‬طرح سؤاالت بازپاسخ خواسته شده و‬
‫هدف از آن‪ ،‬پرورش خالقیت و توانایی در طرح مسائلی از دنیای واقعی است که دامنه آنها مجموعه اعداد طبیعی‬
‫یا مجموعه اعداد حقیقی میباشد‪ .‬بهتر است برای ایجاد انگیزه و عالقهمند نمودن دانش آموزان برای یادگیری‪،‬‬
‫با روش پرسش و پاسخ در کالس به گفتوگو پرداخت‪ ،‬تا آنان ایدههای خود را بیان نمایند‪.‬‬
‫همان طور که از نام اعداد طبیعی پیدا است‪ ،‬اولین دسته از اعداد هستند که به طور طبیعی در مسیر سیر‬
‫تفکر ریاضیات ظاهر شده و به وجود آمده اند و در تعیین دامنه تعریف برخی توابع از آن استفاده می شود‪.‬‬
‫فصل ‪ :2‬الگوهای خطی ‪59‬‬

‫در صفحه ‪ ،۴۹‬کاربردی دیگر از مجموعه اعداد طبیعی با طرح مسئله ای کاربردی بیان شده است و هدف‬
‫دوره اول متوسطه با مجموعه‬
‫بررسی رفتار تابع با توجه به تغییر دامنه تعریف آن می باشد‪ .‬دانش آموزان از ٔ‬
‫اعداد طبیعی و مجموعه اعداد حقیقی آشنایی دارند‪ .‬حال در رویارویی با این گونه مسئله ها و تغییری که در‬
‫رفتار یک تابع با توجه به انتخاب دامنه آن از مجموعه اعداد طبیعی ایجاد می شود‪ ،‬با مفاهیم اساسی اعداد‬
‫طبیعی آشنا می شوند‪ .‬این مبحث درس در واقع پیش نیازی برای بیان مفهوم دنباله است‪.‬‬
‫فعالیت صفحه ‪ ،۵۰‬مسئله ای مربوط به کاربرد سری زمانی در علم اقتصاد است‪ .‬همان طور که در کتاب‬
‫ریاضی یازدهم خوانده شد‪ ،‬منظور از یک سری زمانی‪ ،‬مجموعه‌ای از داده‌های آماری است که در فواصل‬
‫زمانی مساوی و منظمی جمع‌آوری شده باشند‪ .‬تعیین الگوی مناسب یکی از مسائل مهم در مدل سازی و‬
‫پیش بینی سری های زمانی‪ ،‬با توجه به مکانیسم سیستم موردنظر است‪ .‬اغلب‪ ،‬بدون بررسی خطی یا غیرخطی‬
‫بودن سیستم‪ ،‬از مدل های رایج خطی سری زمانی استفاده می شود‪.‬‬

‫حل فعالیت صفحه ‪۵۰‬‬

‫شاخص کل (هزار)‬ ‫الف)‬
‫‪100‬‬

‫‪75‬‬

‫‪50‬‬

‫‪25‬‬

‫‪0‬‬
‫تاریخ بررسی‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪13‬‬
‫دی‬ ‫خرداد‬ ‫دی‬ ‫خرداد‬ ‫دی‬ ‫خرداد‬ ‫دی‬ ‫خرداد‬ ‫دی‬ ‫خرداد‬ ‫دی‬ ‫خرداد‬ ‫دی‬
‫‪91‬‬ ‫‪92‬‬ ‫‪92‬‬ ‫‪93‬‬ ‫‪93‬‬ ‫‪94‬‬ ‫‪94‬‬ ‫‪95‬‬ ‫‪95‬‬ ‫‪96‬‬ ‫‪96‬‬

‫در فاصله دی ‪ ۹۱‬تا خرداد ‪ ۹۳‬و همچنین در فاصله دی ‪ ۹۴‬تا دی ‪ ۹۶‬روند افزایشی بوده‪ ،‬ولی در‬
‫فاصله بین خرداد ‪ ۹۳‬تا دی ‪ ۹۴‬روند کاهشی بوده است‪ .‬چون مقدار شاخص کل در آن فاصله افزایش یا‬
‫کاهش یافته است‪.‬‬
‫ب)‬
‫‪ n‬امین تاریخ بررسی‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۵‬‬ ‫‪۶‬‬ ‫‪۷‬‬ ‫‪۸‬‬ ‫‪۹‬‬ ‫‪۱۰‬‬ ‫‪۱۱‬‬

‫)‪f(n‬‬
‫‪۲۵‬‬ ‫‪۳۷/۵‬‬ ‫‪۵۸/۳‬‬ ‫‪۷۵‬‬ ‫‪۷۰‬‬ ‫‪۶۰‬‬ ‫‪۵۰‬‬ ‫‪۵۸/۳‬‬ ‫‪۷۰‬‬ ‫‪۸۵‬‬ ‫‪۱۰۰‬‬
‫مقدار شاخص کل (هزار)‬
 ‫‪60‬‬

‫ج) گزینه‪،۳‬‬
‫‪100 − 50 50 25‬‬
‫= ‪A)7, 50( , B )11,100( → mAB‬‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪11 − 7‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪25‬‬ ‫‪25‬‬
‫‪x =13‬‬
‫‪y − 50 = )x − 7( ‬‬ ‫)‪ 125‬هزار( ‪→ y − 50 = × 6 → y = 75 + 50 = 125‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫در صفحه ‪ ،۵۱‬مطلب خواندنی در مورد شاخص بورس بیان شده است‪ ،‬که در واقع این مطلب می تواند‬
‫مکمل مبحث شاخص بورس در کتاب اقتصاد باشد که دانش آموزان با آن آشنایی دارند و محاسبه شاخص‬
‫سهام کل را با توجه به این مطلب به خوبی درک می کنند‪.‬‬
‫در فعالیت صفحه ‪ ،۵۲‬با استفاده از مفهوم الگو و تابع‪ ،‬که دانش آموزان در سال های قبل با آن آشنایی‬
‫دارند‪ ،‬مفهوم دنباله بیان و تشریح می شود‪ .‬در این فعالیت با استفاده از مثلث خیام‪ ،‬الگویی از اعداد‬
‫معرفی می شود و در ادامه رابطه بازگشتی و ضابطه جمله ‪ n‬ام این الگو خواسته شده است‪ .‬هدف این است‬
‫که دانش آموزان با مفهوم رابطه بازگشتی آشنا شده و تفاوت آن با نمایش تابعی دنباله را تشخیص دهند و‬
‫همچنین بدانند که اگر در رابطه بازگشتی‪ ،‬جمله اول داده شود‪ ،‬فقط یک دنباله تشکیل می شود ولی اگر‬
‫رابطه بازگشتی بدون جمله اول باشد‪ ،‬تعداد نامتناهی دنباله می توان تشکیل داد‪ .‬نگرش دقیق و یافتن الگوها‪،‬‬
‫مهارت مهمی است که توجه به آن برای حل مسائل و به طور کلی کشف ایده های ریاضی در پدیده های واقعی‬
‫ضرورت دارد‪ .‬می توان برای ایجاد رغبت دانش آموزان به یادگیری‪ ،‬به صورت فعالیتی از آنها خواسته شود‬
‫که الگوهای دیگری که در مثلث خیام وجود دارد را پیدا کنند‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫مانند‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪13‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪20‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪35‬‬ ‫‪35‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪1‬‬

‫دنبالۀ اعداد طبیعی‪ ،‬اعداد مثلثی واعداد چهاروجهی‬ ‫انتهای پیکان ها نشانگر دنبالۀ اعداد فیپونانچی است‪.‬‬

‫کلمه دنباله در ریاضیات‪ ،‬اصطالحی است که یک مجموعه از اشیایی را مشخص می کند که با ترتیبی‬ ‫ٔ‬
‫آراسته شده باشند‪ .‬در صفحه ‪ ،۵۳‬در قسمت تعریف دنباله‪ ،‬نمایش ماشینی تابع (دنباله) را نشان می دهد‪ ،‬که‬
‫از یک ورودی‪ ،‬یک سیستم انجام عملیات ریاضی و یک خروجی تشکیل شده است‪ ،‬که چنانچه ورودی‬
‫که همان اعضای دامنه دنباله است‪ ،‬مجموعه اعداد طبیعی باشد‪ ،‬سیستم این ماشین (ضابطه دنباله)‪ ،‬جمالت‬
‫فصل ‪ :2‬الگوهای خطی ‪61‬‬

‫دنباله را می سازد و در خروجی‪ ،‬دنباله ای نامتناهی (اعضای برد دنباله) خارج می شوند‪ .‬هر گاه دامنه دنباله‪،‬‬
‫قطعه ای از اعداد طبیعی باشد‪ ،‬دنباله متناهی خواهد بود‪.‬‬
‫در صفحه ‪ ،۵۴‬کاردرکالسی مطرح شده و هدف این است که دانش آموزان با توجه به ضابطه تابعی دنباله‬
‫که می تواند از انواع توابعی که با آن آشنایی دارند باشد‪ ،‬جمالت دنباله را بسازند‪ .‬همچنین مثالی مطرح شده‬
‫تا دانش آموزان به درک بهتری از رابطه بازگشتی و ضابطه تابعی دنباله برسند‪.‬‬
‫در صفحه ‪ ،۵۵‬مبحث رسم دنباله همراه با مثال های متنوع مطرح می شود و نشان می دهد که جمله‬
‫عمومی دنباله از هر نوع تابعی که باشد‪ ،‬چون دامنه اش مجموعه ای از اعداد طبیعی است‪ ،‬نمودار آن‬
‫به صورت نقطه نقطه (گسسته) رسم می شود‪.‬‬
‫هدف از کار در کالس صفحه ‪ ۵۶‬این است که دانش آموزان حالت های مختلف نمایش یک دنباله (نوشتن‬
‫جمالت دنباله‪ ،‬رابطه بازگشتی‪ ،‬ضابطه دنباله و رسم نمودار آن) را یاد گرفته و درک کنند‪ .‬نمایش های‬
‫مختلف از یک مفهوم و رابطه های بین آنها‪ ،‬در درک مفاهیم و حل مسائل کارساز است‪.‬‬

‫حل کاردرکالس صفحه ‪۵۶‬‬

‫جدول زیر را کامل کنید‪.‬‬
‫جمالت دنباله‬ ‫فرمول بازگشتی‬ ‫ضابطه دنباله‬ ‫نمودار دنباله‬
‫‪an‬‬
‫‪9‬‬

‫‪1‬‬
‫‪1 1‬‬ ‫‪an = an −1‬‬
‫‪9 , 3 ,1, , ,...‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪an = 33 −n‬‬
‫‪3 9‬‬ ‫‪a1 = 9‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪1‬‬
‫‪n‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪1 2 3 4 5 6‬‬

‫‪ann‬‬
‫‪an‬‬

‫‪1 1 1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪1, , , ,....‬‬ ‫‪an = an −1‬‬ ‫= ‪an‬‬ ‫‪1 1‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪1 11‬‬
‫‪1‬‬
‫‪3 9 27‬‬ ‫‪3n −1‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪3‬‬
‫‪3‬‬
‫‪1‬‬
‫‪a1 = 1‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪9‬‬
‫‪9‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪0 1 12 32 43‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪1 2 3 4‬‬
 ‫‪62‬‬

‫‪an‬‬
‫‪11‬‬
‫‪9‬‬
‫‪an = an −1 + 2‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪3 , 5 , 7 , 9 ,....‬‬ ‫‪an = 2n + 1‬‬
‫‪a1 = 3‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪3‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪1 2 34 5‬‬

‫‪an‬‬
‫‪12‬‬

‫‪an +1 = an + n‬‬
‫‪1, 2 , 4 , 7 ,...‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪a1 = 1‬‬
‫‪4‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪0 a1n2 3 4 5‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪an‬‬

‫‪n +1‬‬
‫‪1 1 1‬‬ ‫(‪)−1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1, − , , − ,....‬‬ ‫= ‪an‬‬ ‫‪111‬‬
‫‪1‬‬
‫‪3 5 7‬‬ ‫‪2n − 1‬‬ ‫‪555‬‬
‫‪1‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪---133 -1‬‬ ‫‪1 12 3‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪1‬‬
‫‪3 -1‬‬

‫‪an‬‬
‫‪1 2 3 4 5‬‬
‫‪n‬‬
‫‪0‬‬
‫‪−1, −4, −9, −16 ,...‬‬ ‫‪an = −n‬‬ ‫‪2‬‬

‫٭‬

‫‪an +2 = an +1 + an‬‬
‫‪1,1, 2 , 3 , 5 ,...‬‬
‫‪a1 = a2 = 1‬‬

‫توصیههای آموزشی‬
‫در پاورقی صفحه ‪ ،۵۶‬دنباله فیبوناچی معرفی شده است‪ .‬پیشنهاد می شود برای ایجاد انگیزه و‬
‫عالقه مند نمودن دانش آموزان به یادگیری‪ ،‬از آنان خواسته شود تحقیقی در مورد دنباله های معروف‬
‫مانند دنباله فیبوناچی انجام داده و در کالس ارائه دهند‪.‬‬
‫بهتر است برای حل فعالیت ها در کالس‪ ،‬به روش پرسش و پاسخ با دانش آموزان گفتگو شود تا به‬
‫این طریق آنان تفکرات ریاضی خود را توصیف و سازماندهی کنند و استحکام بخشند‪ .‬همچنین از‬
‫راهبردهای متنوع حل مسئله برای فهمیدن و درک محتوای مفهومی ریاضی استفاده شود‪.‬‬
‫فصل ‪ :2‬الگوهای خطی ‪63‬‬

‫فراهم آوردن فرصت هایی که دانش آموزان از طریق فعالیت های فردی ‪  /‬گروهی و با هدایت و راهنمایی‬
‫معلم به یادگیری مطلوب دست یابند‪.‬‬

‫اشتباهات رایج دانشآموزان‬

‫هنگام مدل سازی وضعیت های مختلف با نمادها و زبان ریاضی‪ ،‬ممکن است دچار اشتباه شوند‪.‬‬
‫عدم تشخیص درست برای یافتن دامنه توابع مدل شده ریاضی‪.‬‬
‫برای بهدست آوردن جمله عمومیبرخی از دنبالهها‪ ،‬بهصورت رابطه بازگشتی یا نمایش تابعی دنباله‪ ،‬معموال ً‬
‫دچار اشتباه میشوند‪ .‬چون در فرمول جمله عمومیکه به دست میآوردند‪ ،‬مقادیر به ازای ‪n = 1,2,3,...‬‬
‫را در آن امتحان نمیکنند که با توجه به جمالت دنباله داده شده‪ ،‬فرمول جمله عمومیکه به دست آوردند‪،‬‬
‫درست است یا نیست‪.‬‬

‫حل تمرینات درس اول (صفحه ‪ ۵۷‬کتاب)‬

‫محاسبه قبض آب (آب بها) هر واحد مسکونی در شهر تهران ابتدا میانگین مصرف هر واحد‬
‫ٔ‬ ‫‪ 1‬برای‬
‫«طبقه مصرفی» واحد مسکونی با توجه به «جدول ‪ »١‬تعیین‬
‫ٔ‬ ‫مسکونی محاسبه می شود و براساس آن‬
‫رابطه زیر‪ ،‬آب بها محاسبه می شود‪:‬‬
‫می گردد‪ .‬آنگاه به کمک ٔ‬
‫طبقه مصرف × میانگین مصرف = آب بها‬
‫هزینه هر متر مکعب با توجه به ٔ‬
‫ٔ‬
‫٭ جدول ‪١‬ــ محاسبۀ آب بها براساس طبقات مصرف در استان تهران‬

‫طبقات مصرف (متر مکعب)‬ ‫هزینه (ریال)‬ ‫طبقات مصرف (متر مکعب)‬ ‫هزینه (ریال)‬

‫‪0≥x>5‬‬ ‫‪1/419‬‬ ‫‪٢٥ ≥ x > ٣٠‬‬ ‫‪8/496‬‬

‫‪5 ≥ x > 10‬‬ ‫‪2/123‬‬ ‫‪30 ≥ x > ٣5‬‬ ‫‪11/580‬‬

‫‪10 ≥ x > 15‬‬ ‫‪2/827‬‬ ‫‪3٥ ≥ x > 4٠‬‬ ‫‪15/444‬‬

‫‪1٥ ≥ x > 2٠‬‬ ‫‪3/703‬‬ ‫‪40 ≥ x > 5٠‬‬ ‫‪33/462‬‬

‫‪٢0 ≥ x > 25‬‬ ‫‪5/400‬‬ ‫‪x ≤ 5٠‬‬ ‫‪66/924‬‬

‫‪1‬‬
‫٭‪.‬در ایران مشترکان تقریباً هزینه واقعی تولید آب را می پردازند‪ .‬هزینه آب در مقایسه با کشورهای منطقه و جهان در ایران بسیار پایین است‪( .‬تأکید‬
‫‪3‬‬
‫بر مصرف بهینه آب توسط این سؤال به دانش آموزان)‬
 ‫‪64‬‬

‫صفحه قبل را رسم کنید و ضابطه و دامنه و برد تابع را‬

‫ٔ‬ ‫الف) نمودار «طبقه مصرف ــ آب بها» جدول‬
‫‪1 / 49‬‬ ‫‪0≤ x < 5‬‬ ‫به دست آورید‪.‬‬
‫‪2 / 123‬‬ ‫‪5 ≤ x < 10‬‬
‫‪‬‬
‫‪2 / 827‬‬ ‫‪10 ≤ x < 15‬‬
‫‪‬‬
‫‪3 / 703‬‬ ‫‪15 ≤ x < 20‬‬
‫‪5 / 400‬‬ ‫‪20 ≤ x < 25‬‬
‫‪f )x ( = ‬‬
‫‪8 / 496‬‬ ‫‪25 ≤ x < 30‬‬
‫‪11 / 580‬‬ ‫‪30 ≤ x < 35‬‬
‫‪‬‬
‫‪15 / 444‬‬ ‫‪35 ≤ x < 40‬‬
‫‪33 / 462‬‬ ‫‪40 ≤ x < 50‬‬
‫‪‬‬
‫‪66 / 924‬‬ ‫‪x ≥ 50‬‬
‫آب بها‬
‫(ریال)‬
‫‪66/924‬‬

‫‪33/462‬‬

‫‪15/444‬‬

‫‪11/580‬‬

‫‪8/496‬‬

‫‪5/400‬‬

‫‪3/703‬‬

‫‪2/827‬‬

‫‪2/123‬‬

‫‪1/419‬‬
‫طبقه مصرف‬
‫‪0‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪35‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪50‬‬ ‫(متر مکعب)‬
‫‪:x ≤ ٠‬دامنه‬
‫}‪:{1/49، 2/123، 2/827، 3/703، 5/400، 8/496، 11/580، 15/444، 33/462، 66/924‬برد‬
‫فصل ‪ :2‬الگوهای خطی ‪65‬‬

‫ب) اگر میانگین مصرف یک واحد مسکونی در تهران برای یک ماه ‪ 20/49m3‬باشد‪ ،‬سطح زیر منحنی‬
‫نمودار چه تابعی آب بها را مشخص می کند؟‬
‫‪1 / 49‬‬ ‫‪0≤ x < 5‬‬ ‫آب بها‬
‫‪2 / 123 5 ≤ x < 10‬‬ ‫(ریال)‬
‫‪‬‬
‫‪f )x ( = 2 / 827 10 ≤ x < 15‬‬
‫‪3 / 703 15 ≤ x < 20‬‬ ‫‪5/400‬‬
‫‪‬‬
‫‪5 / 400 20 ≤ x < 20 / 49 3/703‬‬
‫‪2/827‬‬

‫‪2/123‬‬

‫‪1/419‬‬
‫طبقه مصرف‬
‫‪0‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪25‬‬ ‫(متر مکعب)‬
‫‪20/49‬‬

‫‪ = ٥ × 1/419 + ٥ × 2/123 + ٥ × 2/827 + ٥ × 3/703 + 0/49 × 5/400 = 53/006‬آب بها‬

‫‪ 2‬اگر تابع ‪ f‬مدل ریاضی هرکدام از مسائل زیر باشد‪ٔ ،‬‬
‫دامنه هرکدام از آنها را مشخص کنید‪.‬‬
‫‪N‬‬ ‫‪R‬‬ ‫الف) کاهش دمای هوا با دور شدن از سطح زمین تا ارتفاع ‪ ١٥‬کیلومتر‬
‫‪N‬‬ ‫‪R‬‬ ‫استفاده دانش آموزان یک مدرسه از اینترنت در هر ساعت‬
‫ٔ‬ ‫ب) میزان‬
‫‪N‬‬ ‫‪R‬‬ ‫ج) حجم مکعبی به ضلع ‪x‬‬
‫‪N‬‬ ‫‪R‬‬ ‫دریاچه ارومیه در بیست سال اخیر‬
‫ٔ‬ ‫د) تغییرات سطح‬
‫‪N‬‬ ‫‪R‬‬ ‫ماهیانه آب در یک واحد مسکونی‬
‫ٔ‬ ‫هـ) میزان مصرف‬
‫‪ 3‬نمودار زیر درصد جمعیتی از سراسر جهان را نشان می دهد که از ‪ ١٩٩٣‬که سال گسترش اینترنت در‬
‫درصد جمعیت‬ ‫دنیاست‪ ،‬از اینترنت استفاده کرده اند‪.‬‬

‫‪45‬‬
‫‪40‬‬

‫‪35‬‬

‫‪30‬‬

‫‪25‬‬
‫‪20‬‬

‫‪15‬‬
‫زمان پس‬
‫‪10‬‬
‫از گسترش‬
‫‪5‬‬
‫اینترنت (سال)‬
‫‪0/5‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪10 11 12 13 14 15 16 17 18‬‬ ‫‪19 20 21 22 23 24‬‬

‫‪1993 1994‬‬ ‫‪2000‬‬ ‫‪2005‬‬ ‫‪2010‬‬ ‫‪2015‬‬

 ‫‪66‬‬

‫الف) اگر )‪ f(n‬درصد استفاده کنندگان از اینترنت در جهان‪ n ،‬سال پس از گسترش اینترنت باشد‪،‬‬
‫به کمک نمودار داده شده مقادیر )‪ f     (1‬و )‪ f    (7‬را مشخص کنید و معنای آن را توضیح دهید‪.‬‬
‫درصد جمعیت استفاده کنندگان از اینترنت در جهان‪ ،‬یک سال پس از گسترش اینترنت برابر ‪ 0/5‬می باشد‬
‫‪f   (1) = 0/5‬‬
‫درصد جمعیت استفاده کنندگان از اینترنت در جهان‪ ،‬هفت سال پس از گسترش اینترنت برابر ‪ ٩‬می باشد‪.‬‬
‫‪f   (7) = 9‬‬
‫ضابطه تابع‬
‫ٔ‬ ‫ب) با توجه به مدل خطی استفاده کنندگان از اینترنت از سال ‪ ٢٠٠٥‬تا ‪ ٢٠١٥‬با به دست آوردن‬
‫خطی‪ ،‬در سال ‪ ٢٠٢٠‬درصد استفاده کنندگان از اینترنت در جهان چقدر خواهد بود؟‬
‫‪45 − 15‬‬
‫= ‪(12,15) , (22,45) → m‬‬ ‫‪=3‬‬
‫‪22 − 12‬‬
‫ضابطه تابع خطی ‪y - 15 = 3(x - 12) → y = 3x - 21‬‬
‫با توجه به محور طول ها‪ ،‬سال ‪ ٢٠٢٠‬عدد ‪ ٢٧‬می باشد‪:‬‬
‫درصد استفاده کنندگان از اینترنت در جهان ‪y = 3 * 27 - 21 = 81-21=60‬‬

‫‪ 4‬اگر جمالت یک دنباله از قانون تابع خطی ‪ y = ٤x - 1‬پیروی کنند‪ ،‬با توجه به ٔ‬
‫دامنه دنباله‪:‬‬
‫الف) نمودار تابع را رسم کنید و نمودار دنباله را روی نمودار تابع مشخص کنید‪.‬‬
‫‪y = ٤x - 1‬‬
‫‪an = 4n - 1‬‬
‫‪a1 = 3‬‬
‫‪a2 = 7‬‬
‫‪a3 = 11‬‬
‫‪12‬‬

‫‪10‬‬

‫‪8‬‬

‫‪6‬‬

‫‪4‬‬

‫‪2‬‬

‫‪-1/5‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-0/5‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪-0/5‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1/5‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2/5‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3/5‬‬

‫‪-2‬‬

‫‪-4‬‬

‫‪-6‬‬
‫فصل ‪ :2‬الگوهای خطی ‪67‬‬

‫ب) نمایش تابعی دنباله و نیز رابطه بازگشتی دنباله را بنویسید‪ .‬شیب خط چه ارتباطی با رابطه بازگشتی‬
‫دنباله دارد؟‬
‫… ‪ :٣ ، ٧ ، ١١ ، ١٥ ،‬جمالت دنباله‬
‫‪ :an = ٤n - 1‬نمایش تابعی دنباله‬
‫‪ :an+1 = an + 4 , a1 = 3‬رابطه بازگشتی‬
‫شیب خط همان اختالف مشترک بین دو جمله متوالی در این رابطه بازگشتی است‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ،an = 3n، bn‬حاصل عبارت های‬ ‫‪= )− (n +1 ،‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ 5‬با توجه به دنباله های ‪، dn = n2 - 1‬‬
‫خواسته شده را به دست آورید‪.‬‬
‫‪ ( a2 + b1‬الف‬ ‫‪( c2 - d1‬ب‬ ‫‪( b4 + d2‬ج‬
‫‪1‬‬ ‫‪37‬‬
‫= ‪( a2 + b1‬الف‬ ‫‪2‬‬
‫= ‪+ )− (1 1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪( c2 − d1 = 1 −0 = 1‬ب‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪( b4 + d2 = )− 1 (4+1 + 22 − 1 = 95‬ج‬

‫‪2‬‬ ‫‪32‬‬
‫جمله پنجم دنباله های بازگشتی زیر را مشخص کنید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫‪6‬‬

‫‪( an +1 = 1 an‬الف‬ ‫‪, a1 = −2‬‬ ‫= ‪( an +1‬ب‬ ‫‪1‬‬

‫‪, a1 = 1‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪1 + an‬‬
‫‪( an + 3 = an + an +1 + an +2‬ج‬ ‫‪, a1 = a2 = a 3 = 1‬‬ ‫‪( an +1 = an + )−1(n‬د‬ ‫‪, a1 = 1‬‬
‫‪2 2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫(الف‬ ‫‪−2 , − , − , − , −‬‬ ‫‪( 1, 1 , 2 , 3 , 5‬ب‬
‫‪3 9 27 81‬‬ ‫‪2 3 5 8‬‬
‫‪( ١ ,١ ,١ ,٣ ,٥‬ج‬ ‫‪( ١ ,٠ ,١ ,٠ ,١‬د‬
 ‫‪68‬‬

‫جدول زیر را کامل کنید‪.‬‬ ‫‪7‬‬

‫جمالت دنباله‬ ‫رابطه بازگشتی‬ ‫ضابطه دنباله‬ ‫دنباله دو ضابطه ای‬

‫‪an +1 = an + 3‬‬
‫‪5 , 8 , 11 , 14 , 17 , . . .‬‬ ‫‪an = 3n + 2‬‬
‫‪a1 = 5‬‬
‫‪4‬‬
‫= ‪an +1‬‬
‫‪4 ,1 , 4 ,1 , 4 ,1 , . . .‬‬ ‫‪an‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪ n‬فرد‬
‫‪an = ‬‬
‫‪a1 = 4‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪ n‬زوج‬

‫‪n‬‬ ‫‪ n‬فرد‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪‬‬
‫‪1, , 3 , , 5 , ,...‬‬ ‫‪an =  1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪ n‬زوج‬
‫‪ n‬‬

‫‪1 2 3 4‬‬ ‫‪n‬‬

‫‪, , , ,...‬‬ ‫= ‪an‬‬
‫‪2 3 4 5‬‬ ‫‪n +1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪ n‬زوج و‬
‫‪ an +1 =  2 an‬را برای هر کدام از حالتهای زیر بنویسید‪.‬‬ ‫دنباله بازگشتی‬
‫جمله ّاول ٔ‬
‫‪ 8‬شش ٔ‬
‫‪ n‬فرد و ‪3an + 1‬‬

‫‪( a1 = 11‬الف‬ ‫‪11,34, 17, 52, 26, 79, ...‬‬

‫‪( a1 = 25‬ب‬ ‫‪25, 76, 38, 115, 57/5, 173/5, ...‬‬
‫‪1/2‬‬ ‫نمودار دنباله های زیر را برای ‪ n ≥ ٥‬رسم کنید‪.‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪1‬‬
‫‪( an‬الف‬
‫‪3‬‬
‫‪= − n +3‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2/5‬‬
‫‪0/8‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪4 5‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪0/6‬‬
‫‪1/5‬‬
‫‪an‬‬ ‫‪2 / 5 2 1/ 5 1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪0/4‬‬
‫‪1‬‬

‫‪0/2‬‬
‫‪0/5‬‬

‫‪0‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪0‬‬

‫‪1‬‬
‫‪( an‬ب‬ ‫‪= )− (n‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪0/3‬‬

‫‪0/2‬‬

‫‪n‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪0/1‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1 1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪0‬‬
‫‪an‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪-0/1‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪8 16‬‬ ‫‪32‬‬

‫‪-0/2‬‬

‫‪-0/3‬‬

‫‪-0/4‬‬

‫‪-0/5‬‬

‫‪0/6‬‬
‫فصل ‪ :2‬الگوهای خطی ‪69‬‬

‫‪1‬‬
‫= ‪( an +1‬ج‬ ‫‪a1 = 2‬‬
‫‪2/5‬‬

‫‪an‬‬ ‫‪1/2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪a1 = 2‬‬ ‫(‪)1, 2‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪1 1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1/5‬‬

‫‪0/8‬‬
‫= ‪a2‬‬ ‫=‬ ‫( ‪)2,‬‬
‫‪a1 2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪0/6‬‬
‫‪1 1‬‬ ‫‪1‬‬
‫= ‪a3‬‬ ‫(‪= = 2 )3, 2‬‬
‫‪a2 2‬‬ ‫‪0/4‬‬
‫‪0/5‬‬
‫‪1 1‬‬ ‫‪1‬‬
‫= ‪a4‬‬ ‫=‬ ‫( ‪)4,‬‬ ‫‪0/2‬‬
‫‪a3 2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪0‬‬
‫‪1 1‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬
‫= ‪a5‬‬ ‫(‪= = 2 )5, 2‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪a4 1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫زوج‬ ‫‪n‬‬
‫‪‬‬
‫‪( an =  1‬د‬
‫‪ n‬فرد ‪ n‬‬
‫‪1/2‬‬
‫‪1/2‬‬

‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫(‪a1 = = 1 )1,1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪0/8‬‬
‫‪0/8‬‬

‫(‪a2 = 1 )2,1‬‬ ‫‪0/6‬‬

‫‪0/6‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫= ‪a3‬‬ ‫( ‪)3,‬‬ ‫‪0/4‬‬
‫‪0/4‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪0/2‬‬
‫‪0/2‬‬
‫(‪1 )4,1‬‬
‫‪0‬‬
‫‪0‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪5‬‬
‫‪6‬‬
‫‪6‬‬
‫= ‪a5‬‬ ‫( ‪)5,‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬
‫دنباله بازگشتی زیر می توانیم به طرز‬
‫‪10‬محاسبۀ جذر اعداد در تمدن بابل ــ با نوشتن جمالت ٔ‬
‫نزدیک شویم‪.‬‬ ‫‪k‬‬ ‫شگفت انگیزی به جذر عدد ‪ k‬یعنی‬
‫‪1‬‬ ‫‪k‬‬
‫( ‪an +1 = )an +‬‬ ‫‪a1 = k‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪an‬‬
‫این روش منسوب به تمدن بابل (واقع در شرق ایران و در بین النهرین) است‪.‬‬
‫درنظر بگیریم‪ ،‬حاصل اعداد زیر را مشخص‬ ‫‪k‬‬ ‫دنباله بازگشتی باال‪ ،‬اگر ‪ a3‬را تقریبی برای‬
‫به کمک ٔ‬
‫کنید‪.‬‬
‫(الف‬ ‫‪2‬‬ ‫(ب‬ ‫‪3‬‬ ‫(ج‬ ‫‪5‬‬

‫آیا این روش مزیتی بر استفاده از ماشین حساب دارد؟ چرا؟‬

‫‪( k = 2 → an +1 = 1 )an +‬الف‬ ‫‪2‬‬
‫‪( , a1 = 2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪an‬‬
 ‫‪70‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪k‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2 3‬‬

‫= ( ‪a2 = )a1 + ( = )2 +‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪a1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1 3 2‬‬ ‫‪1 3 4 17‬‬

‫‪a 3 = )a2 + ( = ) + ( = ) + ( =  1 / 416‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪a2‬‬ ‫‪2 2 3‬‬ ‫‪2 2 3 12‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬
‫(ب‬ ‫‪k = 3 → an +1 = )an + ( , a1 = 3‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪an‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪a2 = )a1 + ( = )3 + ( = 2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪a1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1 7 7‬‬

‫‪a 3 = )a2 + ( = )2 + ( = × =  1 / 75‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪a2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2 2 2 4‬‬

‫‪( k = 5 → an +1 = 1 )an +‬ج‬ ‫‪5‬‬

‫‪( , a1 = 5‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪an‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪a2 = )a1 + ( = )5 + ( = 3‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪a1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪1 14 14‬‬

‫‪a 3 = )a2 + ( = )3 + ( = × =  2 / 33‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪a2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2 3‬‬ ‫‪6‬‬

‫ماشین حساب حاصل جذر (ریشه دوم) یک عدد را فقط به صورت اعشاری نشان می دهد و گرد می کند‪.‬‬
‫مزیت این روش این است که جذر یک عدد را به صورت عددی گویا نشان می دهد و می توان به جذر یک‬
‫عدد نزدیک شد‪.‬‬
‫دنباله بازگشتی ‪ an+1 = an+(n+1)، a1 = 1‬رأس کدام یک از الگوهای زیر را مشخص‬‫‪11‬جمالت ٔ‬
‫می کنند؟‬

‫‪( 0‬الف‬ ‫‪،،‬‬ ‫‪،،‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪،،‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪(0‬ب‬

‫‪،‬‬ ‫‪،،‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪...‬‬
‫‪،، ،‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪...‬‬
‫‪،، ،‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪، ،‬‬ ‫‪...‬‬
‫…‪1,3,6,‬‬ ‫…‪1,4,9,‬‬
‫‪a1 = 1‬‬
‫‪a2 = a1 +(1+1) = 1+2=3‬‬
‫‪a3 = a2 + (2+1) = 3 +3 = 6‬‬
‫‪12‬مطابق گزارش سازمان محیط زیست‪ ،‬به دلیل ورود پس ماندهای صنعتی کارخانه ها به یک دریاچه‪،‬‬
‫‪٢٥٠‬تن فاضالب صنعتی به این دریاچه وارد شده است‪ .‬محیط زیست دریاچه سالیانه ‪ %١٠‬فاضالب‬
‫فصل ‪ :2‬الگوهای خطی ‪71‬‬

‫صنعتی را به صورت طبیعی خنثی و بی اثر می کند‪ .‬سازمان محیط زیست با وضع قوانین جدید میزان‬
‫ورودی فاضالب صنعتی به دریاچه را به ‪ ١٥‬تن در سال کاهش داده است‪ .‬اگر ‪ P1 = 250‬میزان‬
‫آلوده صنعتی را بعد از دو سال‬
‫رابطه بازگشتی‪ ،‬میزان مواد ٔ‬
‫آلودگی فعلی دریاچه باشد‪ ،‬با نوشتن یک ٔ‬
‫و پنج سال محاسبه کنید‪.‬‬
‫‪9‬‬
‫× (‪Pn +1 = )Pn + 15‬‬ ‫‪, P1 = 250‬‬
‫‪10‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪P2‬‬ ‫‪= )P1 + 15( × = )250 + 15( × = 238 / 5‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪P3‬‬ ‫‪= )P2 + 15( × = )238 / 5 + 15( × = 228 / 15‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪P4‬‬ ‫‪= )P3 + 15( × = )228 / 15 + 15( × = 218 / 835‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪P5‬‬ ‫‪= )P4 + 15( × = )218 / 835 + 15( × = 210 / 4515‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪P6‬‬ ‫‪= )P5 + 15( × = )210 / 4515 + 15( × = 202 / 90635‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪10‬‬

‫بازی و ریاضی‬
‫دنباله زیر را مشخص کنید؟‬
‫جمله ّاول ٔ‬
‫آیا می توانید ده ٔ‬
‫‪an = an −an −1 + an −an −2‬‬ ‫‪a1 = a2 = 1‬‬

‫ده جمله اول این دنباله‪١ ، ١ ، ٢ ، ٣ ، ٣ ، ٤ ، ٥ ، ٥ ، ٦ ، ٦ :‬‬

 ‫‪72‬‬

‫درس‬
‫دنباله حسابی‬ ‫دوم‬

‫اهداف درس دوم‬

‫تشخیص ارتباط مفهومی میان مفاهیم الگوهای خطی و دنباله حسابی‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫آشنایی با مفهوم دنباله حسابی و یافتن اختالف مشترک آن‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫شناسایی و تشخیص دنباله حسابی در بین دنباله ها و به دست آوردن جمله عمومی آن‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫آشنایی با قواعد دنباله حسابی و به کارگیری آنها در حل مسائل‪.‬‬ ‫‪4‬‬

‫شناخت کاربرد مفهوم دنباله حسابی در برخی پدیده های دنیای واقعی‪.‬‬ ‫‪5‬‬

‫مهارت در یافتن مجموع ‪ n‬جمله اول یک دنباله حسابی‪.‬‬ ‫‪6‬‬

‫روش تدریس‬
‫در صفحه ‪ ،۶۱‬ورود به مطلب درس با فعالیتی که مسئله ای عینی و کاربردی است‪ ،‬آغاز می شود و هدف‬
‫آن نشان دادن ارتباط مفهومی میان دنباله های حسابی و الگوهای خطی می باشد‪ .‬همچنین تأثیر دامنه و برد‬
‫در رفتار تابع با توجه به نمودار آن را یادآوری می کند‪.‬‬

‫حل فعالیت صفحه ‪۶۱‬‬

‫الف)‬
‫(‪ 960‬و ‪ )10‬و (‪ 60‬و ‪)0‬‬
‫‪m = 90‬‬ ‫(‪: y - 60 = 90)x - 0‬‬
‫‪→ y = 90x + 60‬‬
‫ {‪D = }x  |x∈R ,0≥x ≥10‬‬
‫ {‪R = }y  |y∈R ,60≥y ≥960‬‬
 ‫فصل ‪ :2‬الگوهای خطی ‪73‬‬

‫نمودار (‪)2‬‬ ‫ب)‬

‫فاصله تا بندرعبارس (کیلومتر)‬

‫‪1000‬‬
‫‪960‬‬

‫‪800‬‬

‫‪600‬‬

‫‪400‬‬

‫‪200‬‬
‫‪150‬‬
‫‪60‬‬

‫‪0‬‬
‫زمان (ساعت)‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪10‬‬

‫ج)‬
‫‪y = 90x + 60‬‬
‫{‪D = }x  |x∈N ,1≥x ≥10{=}1 , 2 , 3 , 4 , 5 , 6 , 7 , 8 ,9 ,10‬‬
‫{‪R = }150 , 240 , 330 , 420 , 510 , 600 , 810 , 870 ,960‬‬
‫ضابطه ها تفاوتی ندارند‪.‬‬
‫دامنه و برد نمودار (‪ )1‬متعلق به قطعه ای از مجموعه اعداد حقیقی است‪ ،‬اما دامنه و برد نمودار (‪ )2‬متعلق‬
‫به قطعه ای از مجموعه اعداد طبیعی است‪.‬‬
‫د)‬
‫جدول ‪1‬‬
‫فاصله تا بندرعباس‬ ‫مسافت‬ ‫نام دو ایستگاه متوالی‬
‫‪60 + 125 = 185‬‬ ‫‪125‬‬ ‫ایستگاه بارگیری ــ تزرج‬
‫‪185 + 145 = 330‬‬ ‫‪145‬‬ ‫تزرج ــ گل گهر‬
‫‪330 + 60 = 390‬‬ ‫‪60‬‬ ‫گل گهر ــ سیرجان‬
‫‪390 + 155 = 545‬‬ ‫‪155‬‬ ‫سیرجان ــ میمند‬
‫‪545 + 145 = 690‬‬ ‫‪145‬‬ ‫میمند ــ بافق‬
‫‪690 + 130 = 820‬‬ ‫‪130‬‬ ‫بافق ــ جندق‬
‫‪820 + 140 = 960‬‬ ‫‪140‬‬ ‫جندق ــ طبس‬
 ‫‪74‬‬

‫هـ)‬
‫جدول ‪2‬‬

‫‪n=1‬‬ ‫‪n=2‬‬ ‫‪n=3‬‬ ‫‪n=4‬‬ ‫‪n=5‬‬

‫‪a  1 = 60 + 90 = 150‬‬ ‫‪a  2 = a  1 + 90‬‬ ‫‪a  3 = a  2 + 90‬‬ ‫‪a  4 = a  3 + 90‬‬ ‫‪a  5 = a  4 + 90‬‬
‫‪= 60 + 90+ 90‬‬ ‫‪= 60 + 2 * 90+ 90 = 60 + 4 * 90‬‬ ‫‪= 60 + 5 * 90‬‬
‫‪= 60 + 2 * 90 = 240 = 60 + 3 * 90 = 330 = 420‬‬ ‫‪= 510‬‬

‫‪n=6‬‬ ‫‪n=7‬‬ ‫‪n=8‬‬ ‫‪n=9‬‬ ‫‪n = 10‬‬

‫‪a  6 = a  5 + 90‬‬ ‫‪a  7 = a  6 + 90‬‬ ‫‪a  8 = a  7 + 90‬‬ ‫‪a  9 = a  8 + 90‬‬ ‫‪a  10 = a  9 + 90‬‬
‫‪= 60 + 6 * 90‬‬ ‫‪= 60 + 7 * 90‬‬ ‫‪= 60 + 8 * 90‬‬ ‫‪= 60 + 9 * 90‬‬ ‫‪= 60 + 10 * 90‬‬
‫‪= 600‬‬ ‫‪= 690‬‬ ‫‪= 780‬‬ ‫‪= 870‬‬ ‫‪= 960‬‬

‫و)‬
‫ایستگاه  های گل گهر‪ ،‬بافق و طبس‪ .‬با توجه به جدول  ‪ ،۱‬فاصله ایستگاه ها تا بندرعباس مشخص می شود‬
‫و طبق جدول ‪ an ،۲‬مسافت طی شده قطار در ‪ n‬ساعت پس از ترک ایستگاه است‪ ،‬یعنی تا ایستگاه گل  گهر‬
‫‪ ۳‬ساعت‪ ،‬تا ایستگاه بافق ‪  ۷‬ساعت و تا ایستگاه طبس ‪  ۱۰‬ساعت زمان سپری شده است و این ایستگاه ها‬
‫محل تماس راهبر قطار می باشند‪.‬‬
‫ز)‬
‫‪a 3 = a 2+ 90‬‬ ‫‪a 11= a 10+ 90‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪a 3 = a 1+ 2× 90‬‬ ‫‪a 11= a 1+ 10× 90‬‬

‫‪a 7 = a 6 + 90‬‬ ‫‪a 8 = a 2+ 6 × 90‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪a 7 = a 1+ 6 × 90‬‬ ‫‪a 8 = a 5 + 3 × 90‬‬

‫از روابط باال می توان نتیجه گرفت‪:‬‬

‫‪an = a 1 + )n -1( * 90‬‬ ‫(‪)1‬‬
‫‪an - an -1 = 90‬‬ ‫(رابطه بازگشتی)‬
‫ٔ‬
‫‪an - am‬‬ ‫‪= )n -m ( * 90‬‬ ‫ ‬
‫ح) اختالف هر دو جمله متوالی ثابت است‪.‬‬
‫ط) هر دو به صورت الگوی خطی هستند‪.‬‬
‫دانش آموزان با حل این فعالیت به مفهوم دنباله حسابی پی می برند‪ .‬این فعالیت نشان می دهد که دنباله‬
‫حسابی همان الگوی خطی است و در این دنباله اختالف هر دو جمله متوالی عددی ثابت است که به آن‬
‫فصل ‪ :2‬الگوهای خطی ‪75‬‬

‫اختالف مشترک می گویند‪ .‬پس از نتیجه گیری از حل این فعالیت‪ ،‬در صفحه ‪ ،۶۳‬تعریف کاملی از دنباله‬
‫حسابی و ویژگی و فرمول جمله عمومی آن بیان شده است‪.‬‬
‫هدف از کار در کالس های صفحه ‪ ،۶۴‬این است که دانش آموزان در حل مسئله ریاضی و حل مسائلی‬
‫از دنیای واقعی مربوط به مبحث دنباله حسابی توانایی کسب نمایند‪ .‬در قسمت ‪ ۲‬کاردرکالس اول‪ ،‬به تأثیر‬
‫اختالف مشترک‪ ،d ،‬در جمالت دنباله حسابی اشاره می کند‪ ،‬اگر ‪ d‬مثبت باشد دنباله افزایشی‪ ،‬اگر ‪ d‬منفی‬
‫باشد دنباله کاهشی و اگر ‪ d‬صفر باشد دنباله ثابت است‪.‬‬

‫حل کار در کالس دوم صفحه ‪۶۴‬‬

‫اگر ‪ an‬عمق چاه حفر شده ‪n‬ام تا سطح کانال قنات باشد‪ ،‬با توجه به پرسش‪ ،‬عمق هر چاه نسبت به چاه‬
‫پیشین نیم  متر کاهش یافته است‪ .‬پس‪:‬‬
‫‪a1 = 30 , a2 = 29/5 , a3 = 29 , … , an = 1/5‬‬

‫در این صورت ‪:a1 = 30 , an = 1/5 , d = − 1‬‬

‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪an = a1 + )n -1(d → 1/5 = 30 +)n -1( *)- ( → n - 1 = 57 → n =58‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ۵۸‬چاه حفر شده که شامل یک مادر چاه و ‪ ۵۷‬میله چاه است‪.‬‬
‫در صفحه ‪ ،۶۵‬برای اطالعات عمومی و ترغیب دانش آموزان به یادگیری‪ ،‬مطلب خواندنی مرتبط با مسئله‬
‫قنات که مربوط به تاریخچه قنات در ایران می باشد‪ ،‬بیان شده است‪ ،‬تا به این طریق دانش آموزان کاربرد‬
‫مفاهیم ریاضی در پدیده های محیط پیرامون و زندگی روزمره را به خوبی درک نمایند‪.‬‬
‫هدف از کاردرکالس صفحه ‪ ،۶۶‬این است که نشان دهد شیب خط در تابع خطی‪ ،‬همان اختالف مشترک‬
‫دنباله حسابی است‪.‬‬
‫در صفحه ‪ ،۶۷‬نمایش های مختلف ریاضی برای درک مفهوم دنباله حسابی مطرح شده است و هدف این‬
‫است که دانش آموزان شباهت ضابطه دنباله با معادله خط و تفاوت دامنه و برد آنها را درک کنند‪ .‬همچنین‬
‫تأکید شود برای تشخیص دنباله حسابی از روی نمودار‪ ،‬همه نقاط به مختصات (‪ )n , an‬که ‪ ،n ∈ N‬روی‬
‫یک خط واقع هستند‪.‬‬

‫حل فعالیت صفحه ‪۶۸‬‬

‫الف)‬
‫‪a1 = 250 - 15 = 235‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪an = 130‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪d = -15‬‬
‫‪an =a1 + )n -1(d‬‬
 ‫‪76‬‬

‫(‪130= 235 + )n -1( * )-15‬‬

‫(‪ 8‬ساعت پس از مصرف دارو) ‪-105 = -15n + 15 → -15n = -120 → n = 8‬‬
‫ب)‬
‫‪ n‬زمان (ساعت)‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫…‬
‫ساعت‬ ‫‪ an‬سطح دارو در بدن پس از ‪n‬‬ ‫… ‪2۳۵ ۲۲۰ ۲۰۵ ۱۹۰ ۱۷۵ ۱۶۰ ۱۴۵ ۱۳۰ 1۱۵‬‬

‫‪250‬‬
‫سطح دارو در بدن (میلی گرم)‬

‫‪200‬‬

‫‪150‬‬

‫‪100‬‬

‫‪50‬‬

‫‪0‬‬
‫زمان (ساعت)‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬

‫ج)‬
‫پس از ‪ 5‬ساعت‪ ،‬میزان داروی قبلی در بدن = ‪ 1۷۵‬میلی گرم‬
‫میزان داروی قرص جدید =‪ 250‬میلی گرم‬
‫‪ →a1 = 425‬میلی گرم ‪ : ۱۷۵+۲۵۰=۴۲۵‬پس از مصرف قرص جدید‬
‫‪59‬‬ ‫‪62 63 1‬‬ ‫‪1‬‬
‫= ‪130 = 425 + )n − 1( × )−15( → n − 1‬‬ ‫= ‪→n‬‬ ‫=‬ ‫‪− = 21−‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3 3‬‬ ‫‪3‬‬
‫یعنی پس از بیست ساعت و چهل دقیقه بعد از خوردن قرص دوم‪ ،‬سطح دارو در بدن او ‪ ۱۳۰‬میلی گرم‬
‫خواهد شد‪.‬‬

‫حل کار در کالس صفحه ‪۶۸‬‬

‫‪90‬‬
‫‪2600000‬‬
‫‪,‬‬ ‫×‬ ‫‪= 2, 340000‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪→ a1 = 2, 340000‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪+ 11000‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪= 2, 351000‬‬
‫‪,‬‬
‫‪100‬‬
‫پس از یک ساعت اضافه کاری‬
‫‪90‬‬
‫‪2600000‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪× an==a21,+340000‬‬
‫)‪(n-1‬‬
‫‪, d → a3,000,000=2,351,000+‬‬
‫‪1 = 2, 340000‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪, (n-1)×11,000‬‬
‫‪+ 11000‬‬ ‫‪= 2, 351000‬‬
‫‪,‬‬
‫‪100 90‬‬ ‫‪90‬‬
‫(=‪, 649,000‬‬
‫‪2600000‬‬ ‫‪, n=-1)×11,000‬‬
‫‪×2600000‬‬ ‫→= ‪× ,‬‬
‫‪2, 340000‬‬ ‫‪na-1=59‬‬
‫=‪1‬‬
‫‪2, 340000‬‬ ‫‪,a1=60‬‬
‫    ‪→n‬‬
‫‪, 2, 340000‬‬ ‫ساعت‪= +2‬‬
‫‪, , = 2+,11000‬‬
‫‪340000‬‬
‫‪,11000‬‬ ‫‪, , = 2, 351000‬‬
‫‪351000‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪100‬‬ ‫‪100‬‬
‫فصل ‪ :2‬الگوهای خطی ‪77‬‬

‫طبق فرض مسئله‪ ،‬ماه ‪ ۳۰‬روزه در نظر گرفته شده است‪ .‬پس یعنی ‪ 60 ÷ 30 = 2‬روزی ‪2‬ساعت‬
‫اضافه کاری داشته باشد تا دریافتی او ‪ ۳‬میلیون تومان شود‪.‬‬
‫در صفحه ‪ ،۶۹‬مبحث مجموع ‪ n‬جمله اول یک دنباله عددی(حسابی) با روش محاسبه گاوس‪ ،‬برای‬
‫حل مسئله «محاسبه تعداد روز کاری یک مقنی برای حفر چاه های قنات» مطرح شده است‪ ،‬تا دانش آموزان‬
‫استدالل رابطه مجموع جمالت دنباله حسابی را به طور شهودی درک کرده و سطح مطلوبی از یادگیری‬
‫در آنان ایجاد گردد‪ .‬سپس با نتیجه گیری از این فعالیت‪ ،‬رابطه مجموع ‪ n‬جمله اول یک دنباله حسابی بیان‬
‫می شود‪ .‬هدف این است که از طریق حل این گونه مسئله ها‪ ،‬یادگیری معنادار صورت گیرد و مسیر و جریان‬
‫رشد و توسعه مفهومی ریاضی را آشکار سازند‪.‬‬
‫در کار  درکالس صفحه ‪ ،۷۰‬سؤاالت متنوعی برای تعیین مجموع ‪ n‬جمله اول دنباله حسابی مطرح شده است‪.‬‬

‫حل کار در کالس صفحه ‪۷۰‬‬

‫‪1‬‬

‫الف)‬
‫(‪199 − )−1‬‬ ‫‪41‬‬
‫=‪n‬‬ ‫‪+ 1 = 41 → S41 = )−1+ 199( = 20 / 5 ×198 = 4059‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪2‬‬

‫ب)‬
‫‪a 1 = −2‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪a 2 = 5 + a 1 = 5 + )−2( = 3 ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪a 3 = 5 + a 2 = 5 + 3 = 8  → S10 = )2× )−2( + )10− 1( × 5( = 205‬‬
‫‪‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪a 4 = 5 + a 3 = 5 + 8 = 13 ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪2‬‬

‫‪a1 = 1 an = a1 + )n-1( d → a30 = a1‬‬ ‫‪+ )30 -1( d = 1 + 29 * 2 = 1 + 58 = 59‬‬

‫‪30‬‬
‫= ‪S 30‬‬ ‫‪)a + a ( = 15 × )1+ 59( = 15 × 60 = 900‬‬
‫‪2 1 30‬‬

‫‪3‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫= ‪Sn‬‬ ‫(‪)2a + )n − 1(d ( → 870 = )2×15 + )n − 1( × 3‬‬
‫‪2 1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪×2‬‬
‫‪‬‬ ‫‪→1740 = 30n + 3n 2 − 3n → 3n 2 + 27n − 1740 = 0‬‬
 ‫‪78‬‬

‫‪÷3‬‬
‫‪‬‬ ‫‪→ n 2 + 9n − 580 = 0 → ∆ = )9(2 − 4)1()−580( = 81+ 2320 = 2401‬‬
‫‪‬‬
‫=‪n‬‬
‫‪−9 + 49 40‬‬
‫=‬ ‫‪= 20‬‬ ‫بیست ردیف‬
‫‪−9 ± 49 ‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫=‪n‬‬ ‫‪→‬‬
‫‪2‬‬ ‫(غیرقابل قبول) ‪n = −9 − 49 = −58 = −29‬‬
‫‪‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫توصیههای آموزشی‬
‫برای ایجاد انگیزه در دانش آموزان به یادگیری درس‪ ،‬با توجه به نمونه مسائلی از دنیای واقعی که‬
‫در فعالیت ها و تمرینات این فصل مطرح شده است‪ ،‬ترغیب شوند با دقت به محیط پیرامون خود‪،‬‬
‫مثال هایی که مرتبط با موضوع و مفاهیم درس است را یافته و در کالس ارائه دهند‪ .‬این روش به‬
‫پرورش خالقیت دانش آموزان نیز کمک خواهد نمود‪.‬‬
‫با روش گفتمان ریاضی در کالس‪ ،‬یعنی ارتباط کالمی دانش آموزان با یکدیگر و با معلم‪ ،‬باعث می شود‬
‫معلم با بسیاری از تفکرات‪ ،‬ایده ها و بدفهمی دانش آموزان آشنا شده و امکان برطرف کردن آنها را‬
‫در کالس و با مشارکت دیگر دانش آموزان پیدا کند‪ .‬این مستلزم تمرکز و بازتاب بر فرایند حل مسئله‬
‫ریاضی و به ویژه پس از ارائه پاسخ از طرف دانش آموزان است‪.‬‬
‫با نشان دادن ارتباط میان مفاهیم ریاضی مطرح شده‪ ،‬می توان دانش آموزان را در تثبیت و تعمیق‬
‫مفاهیم آموزش داده شده‪ ،‬یاری نمود‪.‬‬
‫برای حل مسئله ها و تمرینات کتاب‪ ،‬دانش آموزان را محدود به استفاده از یک روش خاص نکنیم و‬
‫اجازه دهیم از روش های درست دیگر برای حل مسئله استفاده کنند‪.‬‬
‫سطح سؤاالت ارزشیابی از محدوده مطالب کتاب فراتر نرود و در سطح مسائل مطرح شده در کتاب‬
‫درسی باشد‪.‬‬

‫اشتباهات رایج دانشآموزان‬

‫معموال ً در رسم نمودار دنباله حسابی‪ ،‬به اشتباه نقاط را به هم وصل می کنند‪.‬‬
‫ممکن است در تشخیص و شناسایی اینکه کدام جمله عمومی یا کدام نمودار از دنباله ها‪ ،‬مربوط به‬
‫دنباله حسابی است‪ ،‬دچار اشتباه شوند‪.‬‬
‫برخی از دانش آموزان فقط فرمول حفظ می کنند بدون اینکه درک درستی از مفهوم و ویژگی مربوط‬
‫به آن را داشته باشند و دچار بدفهمی و اشتباه می شوند‪.‬‬
‫ممکن است در حل مسئله ها بر اثر بی دقتی‪ ،‬خطاهای محاسباتی داشته باشند‪.‬‬
‫فصل ‪ :2‬الگوهای خطی ‪79‬‬

‫حل تمرینات درس دوم (صفحه ‪ ۷۱‬کتاب)‬

‫دنباله حسابی است‪.‬‬
‫‪ 1‬با نوشتن جمالت رابطه های بازگشتی‪ ،‬مشخص کنید کدام یک ٔ‬
‫‪1‬‬
‫‪( an +1 = a‬الف‬ ‫دنباله حسابی نیست‪a1 = 2 .‬‬
‫‪n‬‬
‫‪( an+1 = an +5‬ب‬ ‫‪a1 = -1‬‬ ‫… ‪-1 , 4 , 9 , 14 ,‬‬ ‫دنباله حسابی است‪.‬‬
‫‪( an+1 = 5an +1‬ج‬ ‫‪a1 = -1‬‬ ‫… ‪-1 , -4 , -19 , -94 ,‬‬ ‫دنباله حسابی نیست‪.‬‬
‫‪( an+1 - an = n‬د‬ ‫‪a2 - a1 = 1 , a3 - a2 = 2 , a4 - a3 = 3 , a5 - a4 = 4‬‬
‫دنباله حسابی نیست‪ .‬زیرا اختالف بین دو جمله متوالی ثابت نیست‪.‬‬
‫جمله دنباله برابر‬
‫جمله اول برابر ‪ -5‬و اختالف مشترک برابر ‪ 8‬است‪ .‬کدام ٔ‬ ‫دنباله حسابی‪ٔ ،‬‬
‫‪ 2‬در یک ٔ‬
‫‪ 555‬است؟‬
‫‪a1 = -5 , d = 8 , an = 555‬‬
‫‪an = a1+ )n-1(d → 555 = -5 + )n-1( * 8‬‬
‫‪555 = -5 + 8n-8 → 8n = 568 → n = 71‬‬
‫جمله سی اُم این دنباله را‬
‫ٔ‬ ‫جمله نوزدهم آن ‪ 92‬است‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫دنباله حسابی ‪ 52‬و‬
‫ٔ‬ ‫جمله یک‬
‫ٔ‬ ‫‪ 3‬یازدهمین‬
‫مشخص کنید‪.‬‬
‫‪92 − 52 40‬‬
‫= ‪a11 = 52 , a 19= 92 → d‬‬ ‫=‬ ‫‪=5‬‬
‫‪19 − 11 8‬‬
‫‪a11 = a1+ )11-1(d → 52 = a1 + 10 * 5 → a1 = 2‬‬
‫‪a30 = a1 + )30-1(d →a30 = 2 + 29 * 5 = 147‬‬
‫برای کاهش مصرف آب در کشاورزی یک منطقه‪ ،‬از آبیاری قطرهای استفاده میشود؛ به این صورت‬ ‫‪4‬‬

‫که یک میله که در آن سوراخهایی برای پخش آب تعبیه شده است‪ ،‬به کمک چرخهایی (مطابق شکل‬
‫فاصله اولین‬
‫ٔ‬ ‫مقابل) حول یک محور میچرخد‪ .‬اگر‬
‫فاصله هر چرخ تا چرخ‬
‫ٔ‬ ‫چرخ تا موتور ‪ 3‬متر و بعد از آن‪،‬‬
‫بعدی ‪ 5‬متر باشد و در کل‪ 12 ،‬چرخ روی میله قرار‬
‫داشته باشد‪ ،‬با این وسیله چه مساحتی آبیاری میشود؟‬
‫(آخرین چرخ دقیقاً در انتهای میله قرار دارد‪).‬‬

‫‪a1 = 3 , d = 5 , n = 12‬‬
‫فاصله دوازدهمین چرخ تا موتور ‪ 58‬متر است‪( .‬شعاع دایره ای است که توسط این میله آبیاری می شود‪).‬‬
‫‪an = a1+ )n-1(d → a12 = 3 + )12-1( * 5 = 58‬‬
‫متر مربع ‪S = πr2  3/14 * )58(2 = 10562/96‬‬
 ‫‪80‬‬

‫کارخانه سنگ بری برای صیقل دادن سنگ ها از یک صفحه به وزن ‪ 12500‬گرم استفاده‬ ‫ٔ‬ ‫در یک‬ ‫‪5‬‬

‫می شود‪ .‬اگر با توجه به مصرف هفتگی به طور میانگین ‪ 1875‬گرم از وزن صفحه کم شود‪ ،‬پس از‬
‫استفاده مداوم وزن صفحه چقدر است؟‬
‫ٔ‬ ‫شش هفته‬
‫‪a1 = 12500 - 1875 = 10625 ,‬‬ ‫‪d = -1875‬‬
‫‪an = a1+ )n-1(d‬‬
‫‪a6 = 10625 + )6 -1( * )-1875( = 1250‬‬

‫میان دو عدد ‪ a‬و ‪ n ،b‬عدد را به گونه ای قرار می دهیم که جمالت دنباله از ‪ a‬تا ‪ b‬یک ٔ‬
‫دنباله حسابی‬ ‫‪6‬‬

‫رابطه ‪ d = b − a‬به دست می آید‪( .‬توجه‬ ‫تشکیل دهند‪ .‬ثابت کنید اختالف مشترک جمالت دنباله از‬
‫ٔ ‪n +1‬‬
‫داشته باشید که تعداد کل جمالت (‪ )n + 2‬جمله است‪).‬‬
‫‪am − an an +2 − a 1 b − a‬‬
‫=‪d‬‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪m −n‬‬ ‫‪n + 2 −1 n + 1‬‬
‫مسئله ‪ ،6‬سه عدد را به گونه ای میان اعداد ‪ 10‬و ‪ 18‬قرار دهید که‬
‫ٔ‬ ‫رابطه به دست آمده در‬
‫ٔ‬ ‫براساس‬ ‫‪7‬‬

‫دنباله حسابی تشکیل دهند‪.‬‬

‫یک ٔ‬
‫‪18 − 10 8‬‬
‫=‪d‬‬ ‫‪= = 2 → 10 , 12 , 14 , 16 , 18‬‬
‫‪3 +1‬‬ ‫‪4‬‬
‫مجموع عددهای زیر را به دست آورید‪.‬‬ ‫‪8‬‬

‫‪ 401‬و …… و ‪ 9‬و ‪ 5‬و ‪( 1‬الف‬ ‫‪13‬و … و ‪ 81‬و ‪ 85‬و ‪( 89‬ب‬

‫‪( n = 401− 1 + 1 = 101 → S101 = 101)1+ 401( = 20301‬الف‬
‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪13 − 89‬‬ ‫‪20‬‬
‫(ب‬ ‫=‪n‬‬ ‫‪+ 1 = 20 → S20 = )89 + 13( = 1020‬‬
‫‪−4‬‬ ‫‪2‬‬
‫باغداران برای چیدن میوهها از نردبانهایی استفاده‬ ‫‪9‬‬

‫میکنند که بخشی از آنها که روی زمین قرار میگیرد‪،‬‬

‫برای تعادل بیشتر‪ ،‬عرض بیشتری دارد و انتهای نردبان‬
‫که به درخت تکیه داده میشود‪ ،‬برای جابهجایی آسانتر‬
‫و تکیهگاه بهتر‪ ،‬عرض کمتری دارد‪.‬‬
‫پله این نردبان ‪ 125‬سانتی متر و‬ ‫اگر عرض نخستین ٔ‬
‫پله آن ‪ 45‬سانتی متر درنظر گرفته شود‬ ‫عرض آخرین ٔ‬
‫پله پیشین باشد‪ ،‬این‬
‫و هر پله ‪ 10‬سانتی متر کوتاه تر از ٔ‬
‫نردبان چند پله خواهد داشت؟ برای ساخت پله ها به‬
‫فصل ‪ :2‬الگوهای خطی ‪81‬‬

‫چند متر چوب احتیاج خواهیم داشت؟‬

‫‪b −a‬‬ ‫‪45 − 125‬‬
‫=‪d‬‬ ‫= ‪→ −10‬‬ ‫‪→ −10n − 10 = 45 − 125 → −10n = −70 → n = 7‬‬
‫‪n +1‬‬ ‫‪n +1‬‬
‫‪ 7‬پله بین دو پله قرار دارد‪ ،‬پس نردبان کال ً ‪ 9‬پله دارد‪.‬‬
‫‪ : 125 + 115 + … + 45‬طول پله ها‬
‫‪9‬‬
‫‪S9 = )125 + 45( = 765‬‬ ‫متر ‪ 765 ÷ 100 = 7/65‬سانتی متر‬
‫‪2‬‬
‫‪ 10‬ارزش امروزی قنات زارچ‪ ،‬طوالنی ترین قنات ایران ــ عمق مادر چاه قنات زارچ ‪ 84/6‬متر‬
‫است که از آن سه شاخه قنات خارج شده است‪ .‬اگر تعداد میله های هر سه شاخه قنات برابر و عمق‬
‫فاصله میان هر دو‬
‫ٔ‬ ‫(میله ‪ 55‬ام)‪ 78 ،‬متر باشد‪ ،‬با فرض اینکه شیب زمین ثابت و‬
‫پنجاه و ششمین چاه ٔ‬
‫میله یکسان باشد و عمق آخرین چاه قنات (میله) ‪ 120‬سانتی متر درنظر گرفته شود‪:‬‬
‫الف) هر شاخه قنات دارای چند میله است؟‬
‫ب) مجموع طول چاه های حفر شده در این مسیر چقدر است؟ مجموع طول چاه های حفر شده در کل‬
‫قنات چقدر است؟‬
‫هزینه‬
‫هزینه حفر یک متر چاه (شامل حفر‪ ،‬مصالح و دیوارچینی) ‪ 250‬هزار تومان باشد‪ٔ ،‬‬ ‫ج) اگر میانگین ٔ‬
‫حفر چاه های قنات در حال حاضر چقدر است؟‬
‫د) طبق محاسبات مهندسی‪ ،‬در قنات زارچ در مجموع طول کل کانال قنات ‪ 71‬کیلومتر است‪ .‬با توجه‬
‫هزینه ‪ 350‬هزار تومان برای حفر کانال قنات‪ ،‬ارزش کل قنات زارچ چقدر است؟ (راهنمایی‪an :‬‬ ‫به میانگین ٔ‬
‫را عمق چاه ‪n‬اُم تا کانال قنات و ‪ a1‬را عمق مادر چاه درنظر بگیرید‪).‬‬
‫با فرض ‪( an =120‬الف‬
‫‪a 1= 84 / 6 ×100 = 8460 cm‬‬ ‫‪7800− 8460‬‬
‫‪‬‬ ‫= ‪→d‬‬ ‫‪= −12 cm‬‬
‫‪a‬‬
‫‪ 56‬‬ ‫=‬ ‫‪78‬‬ ‫×‬ ‫‪100‬‬ ‫=‬ ‫‪7800‬‬ ‫‪cm‬‬ ‫‪55‬‬

‫تعداد میله ‪120 = 8460+ )n-1( * )-12( → 12n = 8352 → n = 696‬‬

‫‪( S696 = 696 )8460+ 120( = 2985840 cm = 29858 / 4 m‬ب‬
‫‪2‬‬
‫‪ = 3 * 29858/4 - 2 * 84/6 = 89406 m‬مجموع طول کل چاه های حفر شده‬
‫شاخه ‪1‬‬
‫مادر چاه‬
‫شاخه ‪3‬‬

‫شاخه ‪2‬‬
 ‫‪82‬‬

‫‪ c (x) = 89406 × 250000 =22351500000‬هزینه (ج‬

‫‪ 350000 = 24850000000‬تومان × ‪ :71000 m‬هزینه حفر کانال (د‬
‫‪ :24850000000 + 22351500000 =47/201/500/000‬ارزش حفاری قنات زارچ‬
 ‫فصل ‪3‬‬

‫الگوهای غیرخطی‬

‫توابع نمایی در مدل سازی بسیاری از پدیده های واقعی از جمله‪ ،‬رشد جمعیت‪ ،‬زوال مواد رادیو اکتیو و استفاده از آن‬
‫در تعیین طول عمر فسیل ها‪ ،‬بیماری های واگیردار‪ ،‬شدت اصوات و زلزله ها کاربرد دارد‪.‬‬
 ‫‪84‬‬

‫نگاه کلی به فصل‬

‫در این فصل با مبحث الگوهای غیر خطی و کاربرد آنها در برخی زمینههای مختلف آشنا میشویم‪ .‬این فصل‬
‫شامل سه درس است‪ ،‬که در هر درس مدلی از الگوهای غیر خطی مطرح میشود‪ .‬موضوع درس اول در مورد‬
‫مبحث دنباله هندسی میباشد و ویژگیهای خاص این دنباله‪ ،‬فرمول جمله عمومی و مجموع ‪ n‬جمله اول آن همراه با‬
‫سؤاالت متنوع و مسائلی از دنیای واقعی مطرح شده است‪ .‬در دو درس بعدی به مباحث توانهای گویا و تابع نمایی و‬
‫مسائل مربوط به آنها پرداخته شده است‪ .‬همه این مفاهیم مطرح شده به نوعی با هم در ارتباط هستند‪ .‬به عنوان نمونه‪،‬‬
‫رشد نمایی با یک تابع نمایی ساخته می‌شود و زمانی رخ می‌دهد که آهنگ رشد آن با مقدار تابع در هر لحظه متناسب‬
‫باشد‪ .‬حال اگر دامنه تابع از نقاط گسسته با فاصلههای برابر ساخته شده باشد‪ ،‬گاهی به آن رشد هندسی هم می‌گویند‪.‬‬
‫قبل از ورود به هر مبحثی از درس‪ ،‬فعالیتهایی مطرح شده است‪ ،‬سپس با جمعبندی از نتایج آن‪ ،‬مفاهیم‬
‫جدید بیان میشوند‪ .‬سعی شده است مسائلی از دنیای واقعی مرتبط با موضوع درس مطرح شود که دانشآموزان‬
‫آنها را به خوبی درک کرده و بر اساس آنها به مفاهیم ریاضی و کاربردشان در علوم دیگر و زندگی روزمره پی ببرند‪.‬‬

‫اهداف کلی فصل الگوهای غیرخطی عبارت است از‪:‬‬

‫‪ 1‬آشنایی با الگوهای غیرخطی در برخی پدیده هایی از دنیای واقعی‪.‬‬
‫‪ 2‬آشنایی با مفهوم دنباله هندسی و ارتباط آن با الگوهای غیرخطی‪.‬‬
‫‪ 3‬به کارگیری مفهوم دنباله هندسی در توصیف پدیده های متفاوت محیط پیرامون و زندگی روزمره‪.‬‬
‫‪ 4‬نشان دادن ارتباط میان مفاهیم مطرح شده در درس ها‪.‬‬
‫‪ 5‬فراهم آوردن موقعیت حل مسئله برای فهمیدن و درک محتوای موضوعی و مفهومی ریاضی‪.‬‬

‫نقشه مفهومی فصل سوم‬

‫الگوهای غیرخطی‬

‫تابع نمایی‬ ‫توان های گویا‬ ‫دنباله هندسی‬

‫نسبت مشترک دنباله‬

‫کاربرد تابع نمایی‬ ‫دامنه و برد‬ ‫رسم نمودار‬ ‫ریشه گیری‬ ‫توانهای گویای اعداد‬ ‫هندسی‬
‫تابع نمایی‬ ‫تابع نمایی‬
‫قوانین توان های‬ ‫جمله عمومی دنباله‬
‫زوال نمایی‬ ‫رشد نمایی‬ ‫گویا‬ ‫هندسی‬

‫مجموع ‪ n‬جمله اول‬

‫یک دنباله هندسی‬
‫فصل ‪ :3‬الگوهای غیرخطی ‪85‬‬

‫دانستنیهایی برای معلم‬

‫در گذشته کاربرد ریاضیات محدود به تبیین پدیده هایی با رفتارهای خطی می شد‪ .‬در این ریاضیات‬
‫تنها پدیده ها و سیستم های دارای رفتار خطی قابل فهم و درک ریاضی بودند‪ .‬معادالت خطی‪ ،‬توابع‬
‫خطی‪ ،‬جبر خطی‪ ،‬برنامه ریزی خطی و شتاب دهنده های خطی عرصه هایی بودند که مورد تاخت و تاز‬
‫ریاضی دانان و عالمان این دوره قرار داشتند‪ .‬در حالی که جهان واقعی کامال ً غیرخطی است و تناسب‬
‫و رفتارهای خطی در پدیده های روزمره به ندرت قابل مشاهده است‪ .‬به این ترتیب چگونه می توان با‬
‫منطق خطی‪ ،‬یک سیستم غیر خطی را درک کرد؟ سؤالی که باعث زایش ریاضیات جدیدی به نام نظریه‬
‫آشوب و هندسه فرکتالی گردید که از شاخه های جدید ریاضیات با ارائه مفهوم جدیدی از بُعد فیزیکی‬
‫و مفهومی مانند «خودهمانندی» است که در برابر تفسیر و شبیه سازی اشکال مختلف طبیعت انعطاف‬
‫بی نظیری نشان داده است‪ .‬فرکتال ها الگوهای غیر خطی ریاضی هستند و ساختاری هندسی دارند که با‬
‫بزرگ کردن هر بخش از این ساختار به نسبت معین‪ ،‬همان ساختار نخستین به دست می آید‪ .‬به گفتاری‬
‫دیگر فرکتال ساختاری است که هر بخش از آن با کلش همانند است‪.‬‬
‫از منظر تاریخی مطالعه مباحث مربوط به هندسه فرکتالی به سده نوزدهم برمی گردد‪ .‬کارل وایرشتراس‬
‫در سال ‪ 18۶1‬وجود تابعی را نشان داد که در کلیه نقاط پیوسته هستند ولی در هیچ نقطه مشتق ندارد‪.‬‬
‫ریاضی دانان آن زمان این تابع را به عنوان حالتی خاص و استثنایی تلقی نمودند‪ .‬در سال ‪۱۸۹۰‬‬
‫پئانو‪ ،‬منحنی فضا پرکن خود را ارائه داد‪ .‬ارائه این منحنی سبب تغییر نگرش نسبت به مفهوم بُعد‬
‫گردید‪ ،‬چرا که تا پیش از آن‪ ،‬بُعد مجموعه را به عنوان تعداد متغیرهای مستقل مشخص کننده مجموعه‬
‫تعریف می کردند‪ .‬به عنوان نمونه مربع را جسم دو بعدی تصور می کردند‪ ،‬زیرا با دو متغیر طول و‬
‫عرض مشخص می شود‪ .‬ولی با توجه به منحنی پئانو‪ ،‬برای مشخص کردن مربع یک پارامتر نیز کافی‬
‫است‪ .‬در واقع تعداد ابعاد فضا در هندسه اقلیدسی همواره عددی صحیح (غیر اعشاری) است‪ ،‬اما در‬
‫فضای فرکتالی می تواند عددی اعشاری هم باشد‪ .‬به همین ترتیب به مرور زمان مجموعه های دیگری‬
‫مانند مجموعه کانتور‪ ،‬مثلث سرپینسکی و‪ ...‬به دنیای ریاضیات ارائه شدند‪ .‬گام دیگری که در این‬
‫راستا برداشته شد‪ ،‬مطالعه تکرار توابع گویا در صفحه اعداد مختلط‪ ،‬توسط دو ریاضی دان فرانسوی‬
‫به نام های ژولیا و فاتو در حدود سال ‪ 1918‬می باشد‪ .‬امروزه مجموعه های ژولیا از معروف ترین‬
‫شکل های فرکتالی می باشند‪ .‬این مباحث‪ ،‬بیشتر به صورت موضوعات پراکنده و جدا از هم مطرح و‬
‫بررسی می شدند‪ .‬تا اینکه ریاضی دان لهستانی مندلبروت در سال ‪ 1979‬مباحث بسیاری از موضوعات‬
‫دیگر را تحت عنوان هندسه فرکتالی جمع بندی و به دنیای علم عرضه کرد و در سال ‪ 1982‬با انتشار‬
 ‫‪86‬‬

‫کتاب معروف هندسه فرکتالی طبیعت‪ ،‬دوران شکوفایی هندسه فرکتالی آغاز شد‪ .‬از این زمان به بعد‪،‬‬
‫مطالعه راجع به فرکتال و کاربرد آن یکی از زمینه های تحقیقاتی فعال بوده است‪ .‬فرکتال ها در مباحث‬
‫مختلفی به کار برده شده اند‪ :‬توصیف شکل اجسام طبیعی مانند ابرها‪ ،‬کوه ها‪ ،‬توصیف رشد بلورها‪،‬‬
‫به دست آوردن الگویی برای شکست اجسام و فشرده سازی تصویر رایانه ای از جمله مواردی هستند‬
‫که هندسه فرکتالی در آنها به کار بسته شده است‪.‬‬

‫نمونه سؤالهای ارزشیابی‬

‫‪ 1‬جاهای خالی را کامل کنید‪.‬‬
‫الف) یک دنباله هندسی دنباله ای است که‪ ...............‬میان جمالت متوالی دنباله‪ ،‬ثابت است‪.‬‬
‫‪a‬‬
‫ب) اگر ‪ an‬و ‪ an‬جمالت ‪m‬ام و ‪n‬ام یک دنباله هندسی باشند‪ ،‬حاصل ‪ m‬برابر با (‪ r  ).......‬است‪.‬‬
‫‪an‬‬
‫پ) اگر مقدار نسبت مشترک جمالت یک دنباله هندسی‪ ...............‬باشد‪ ،‬دنباله افزایشی و‬
‫اگر‪ ...............‬باشد‪ ،‬دنباله کاهشی می باشد‪.‬‬
‫ت) اگر ‪ x + 3‬و ‪ x + 2‬و ‪ x‬سه جمله متوالی از یک دنباله هندسی باشند‪ ،‬مقدار  ‪      x‬برابر ‪ ...........‬است‪.‬‬
‫‪ ، 2 ، 1 ،‬برابر‪ ...............‬است‪.‬‬ ‫‪1 1‬‬
‫‪،‬‬ ‫ث) مجموع ده جمله اول دنباله هندسی‪،... ،‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪10 20‬‬

‫درستی یا نادرستی عبارت های زیر را مشخص کنید‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫الف) دنباله ‪ 1 ، 2 ،2 ، 2 2 ،4 ،...‬یک دنباله هندسی است‪.‬‬

‫ب) دنباله هندسی همان الگوهای غیرخطی هستند‪.‬‬
‫پ) مجموع دنباله هندسی ‪ ۴۰۹۶‬و‪ ...‬و ‪ ۱۶‬و ‪ ۴‬و ‪ ۱‬برابر ‪ ۵۴۶۱‬می باشد‪.‬‬
‫ت) اگر جمالت یک دنباله هندسی ‪ k‬برابر شود‪ ،‬نسبت مشترک دنباله جدید ‪ k‬برابر می شود‪.‬‬
‫ث) اگر ‪ a‬و ‪ b‬و ‪ c‬سه جمله متوالی یک دنباله هندسی باشند‪ ،‬آن گاه‪b2 = a * c :‬‬

‫‪ 3‬گزینه صحیح را انتخاب کنید‪.‬‬

‫الف) در یک دنباله هندسی جمله پنجم برابر ‪ 48‬و جمله سوم برابر ‪ ۱۲‬می باشد‪ .‬جمله اول این دنباله‬
‫کدام است؟‬
‫‪-۳ 4‬‬ ‫‪۳3‬‬ ‫‪-۲ 2‬‬ ‫‪۲1‬‬
‫فصل ‪ :3‬الگوهای غیرخطی ‪87‬‬

‫ب) مجموع چند جمله دنباله هندسی‪ ...‬و ‪ ۲۴‬و ‪ -۱۲‬و ‪ ۶‬برابر ‪ ۱۰۲۶‬است؟‬
‫‪۱۲ 4‬‬ ‫‪۶3‬‬ ‫‪۸2‬‬ ‫‪۹1‬‬
‫‪5‬‬
‫پ) در یک دنباله هندسی مجموع هشت جمله اول مجموع چهار جمله اول آن است‪ ،‬جمله هفتم‬
‫‪4‬‬
‫چند برابر جمله اول است؟‬
‫‪1 4‬‬ ‫‪5 3‬‬ ‫‪1 2‬‬ ‫‪1 1‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪32‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪16‬‬
‫‪a 7 ×a 4‬‬
‫را داریم‪ .‬نسبت مشترک این دنباله چقدر است؟‬ ‫‪= 32‬‬ ‫ت) در یک دنباله هندسی رابطه‬
‫‪a 32‬‬
‫‪54‬‬ ‫‪43‬‬ ‫‪32‬‬ ‫‪21‬‬
‫ث) در یک دنباله هندسی جمله سوم ‪ ۱۲‬و جمله ششم آن ‪ ۹۶‬است‪ .‬جمله نهم این دنباله کدام است؟‬
‫‪۸۶۷ 4‬‬ ‫‪۸۷۶ )۳‬‬ ‫‪۷۶۸ 2‬‬ ‫‪۶۷۸ 1‬‬

‫بین اعداد ‪ ۳‬و ‪ ،۱۹۲‬پنج عدد چنان درج کنید که هفت عدد حاصل یک دنباله هندسی تشکیل دهند‪.‬‬ ‫‪4‬‬

‫در یک دنباله هندسی‪ ،‬مجموع سه جمله اول ‪ ۱۳۶‬و مجموع شش جمله اول آن ‪ ۱۵۳‬است‪ .‬جمله‬ ‫‪5‬‬

‫اول‪ ،‬چند برابر جمله پنجم است؟‬

‫‪2‬‬
‫چند جمله دارد؟‬ ‫‪،− 2‬‬ ‫دنباله هندسی ‪،2 ،-6 ،... ، 2(−3) 3k +4‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪3‬‬

‫جمله پنجم و هشتم یک دنباله هندسی به ترتیب ‪ ۳‬و ‪ ۸۱‬است‪ .‬مجموع سی جمله اول آن را به دست‬ ‫‪7‬‬

‫آورید‪.‬‬

‫در یک دنباله هندسی ‪ ،a2 * a4 = 2a5‬جمله اول آن کدام است؟‬ ‫‪8‬‬

‫جمعیت یک شهر در سال ‪ ۳۵ ،۱۳۹۶‬هزار نفر است و پیش بینی می شود که سالیانه ‪ ۵‬درصد به‬ ‫‪9‬‬

‫جمعیت شهر اضافه گردد‪ .‬الف) جمعیت شهر را پس از یک‪ ،‬دو‪ ،‬سه و چهار سال از سال مبدأ‬
‫‪ ۱۳۹۶‬به دست آورید؟ ب) آیا این یک دنباله هندسی است؟ چرا؟ پ) رابطه ای برای جمعیت شهر پس‬
‫از ‪ n‬سال از سال مبدأ ‪ ۱۳۹۶‬بیابید؟‬
 ‫‪88‬‬

‫‪ 10‬قیمت یک گوشی موبایل به دلیل استفاده از آن و پس از گذشت زمان کاهش مییابد‪ .‬اگر قیمت اولیه این‬
‫گوشی ‪ ۴‬میلیون تومان باشد و قیمت آن در هر ماه ‪ ۲‬درصد کاهش پیدا کند‪ ،‬الف) قیمت این موبایل پس‬
‫از گذشت ‪ ۴‬ماه چقدر میشود؟ ب) قیمت این موبایل پس از گذشت ‪ n‬ماه از چه رابطهای بهدست میآید؟‬

‫‪ 11‬اگر مطابق شکل مقابل در یک مثلث متساوی االضالع به ضلع ‪،۱‬‬
‫وسط های اضالع آن را به یکدیگر وصل کنیم و همین روند را ادامه‬
‫‪1‬‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫دهیم‪ ،‬مجموع محیط های مثلث های به دست آمده پس از هشت‬
‫مرحله چقدر است؟‬
‫‪4‬‬

‫‪ 12‬اگر ‪ x‬و ‪ y‬و ‪ z‬هم تشکیل دنباله حسابی و هم تشکیل دنباله هندسی دهند‪ x ،‬و ‪ y‬و ‪ z‬چه رابطه ای با هم‬
‫دارند؟ اختالف مشترک و نسبت مشترک در این دنباله چیست؟‬

‫‪ 13‬در یک دنباله هندسی مجموع جمالت اول و سوم ‪ -۳۰‬و مجموع جمالت چهارم و ششم ‪۸۱۰‬‬
‫می باشد‪ .‬جمله عمومی این دنباله را بیابید؟‬

‫‪ 14‬کارفرمایی به یک کارگر مبتدی پیشنهاد کرد دستمزد روز اول ‪ ۱۶۰۰‬تومان و تا پایان ‪ ۶‬روز کاری‬
‫‪3‬‬
‫برابر دستمزد روز قبل اضافه کند‪ .‬مجموع دستمزدهای ‪ ۶‬روز اول‬ ‫هفته‪ ،‬هر روز دستمزد او را‬
‫‪2‬‬
‫هفته این کارگر چقدر است؟‬

‫‪1‬‬
‫جمعیت سال قبل‬ ‫‪ 15‬جمعیت یک روستا ‪ ۱۰۰۰‬نفر است‪ .‬اگر جمعیت این روستا هر سال به اندازه‬
‫‪10‬‬
‫کاهش یابد‪ ،‬پس از ‪ ۴‬سال چند نفر در این روستا زندگی می کنند؟‬

‫‪ 16‬سه عدد ‪ b ،a‬و ‪ c‬که مجموع آنها ‪ ۱۵‬میباشد‪ ،‬جمالت متوالی یک دنباله هندسی هستند‪ .‬اگر ‪ b ،a‬و ‪c‬‬
‫تشکیل دنباله حسابی دهند‪ ،‬مقادیر ‪ b ،a‬و ‪ c‬را تعیین کنید‪.‬‬

‫‪ 17‬چه عددی را باید به هر یک از عددهای ‪ ۷ ،۱‬و ‪ ۲۲‬افزود تا عددهای حاصل‪ ،‬دنباله هندسی پدید آورند؟‬
‫فصل ‪ :3‬الگوهای غیرخطی ‪89‬‬

‫درس‬
‫دنباله هندسی‬ ‫اول‬

‫اهداف درس اول‬

‫شناخت ارتباط میان مفاهیم الگوهای غیرخطی و دنباله هندسی‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫آشنایی با مفهوم دنباله هندسی و ویژگی های آن‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫توانایی در یافتن نسبت مشترک و جمله عمومی دنباله هندسی‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫شناخت کاربرد مفهوم دنباله هندسی در برخی پدیده های دنیای واقعی‪.‬‬ ‫‪4‬‬

‫مهارت در حل مسائلی از دنیای واقعی مرتبط با مفهوم دنباله هندسی و تفسیر نمودار آنها‪.‬‬ ‫‪5‬‬

‫مهارت در یافتن مجموع ‪ n‬جمله اول یک دنباله هندسی‪.‬‬ ‫‪6‬‬

‫روش تدریس‬
‫ورود به مبحث درس با مسئله مشهور «پارادکس زنو» آغاز شده‪ ،‬که مفهوم مجموع جمالت دنباله هندسی‬
‫در آن مستتر است‪ .‬پارادکس به حکمی به ظاهر صحیح گفته می شود که منجر به تناقض می شود و یا با شهود‬
‫مطابقت نمی یابند‪ .‬برای ایجاد انگیزه و اینکه یادگیری اثربخش باشد‪ ،‬این مسئله با سؤالی از دانش آموزان‬
‫مطرح شده است تا آنان به صورت عینی نتایج الزم را کسب نمایند‪.‬‬
‫در صفحه ‪ ،۷۵‬برای رسیدن به مفهوم دنباله هندسی و نشان دادن رفتار غیرخطی آن‪ ،‬فعالیت را با‬
‫مسئله ای از دنباله حسابی مطرح نموده و با توجه به نمودارش‪ ،‬آن را تفسیر می کند‪ .‬بهتر است برای این‬
‫فعالیت که یادآوری مفاهیم الگوی خطی و دنباله حسابی و قواعد مربوط به آن است‪ ،‬در کالس با روش‬
‫پرسش و پاسخ با دانش آموزان گفت وگو شود تا زمینه یادگیری آنان برای درک مفاهیم جدید فراهم گردد‪.‬‬
‫در فعالیت صفحه ‪ ،۷۶‬مسئله ای شبیه مسئله فعالیت صفحه ‪ ۷۵‬مطرح شده است و نمودار آن نشان دهنده‬
‫غیرخطی بودن رفتار تابع است و دنباله خاص دیگری به نام دنباله هندسی معرفی می شود‪.‬‬
‫هدف از دو فعالیت مطرح شده‪ ،‬نشان دادن تفاوت مفهوم دنباله حسابی و مفهوم دنباله هندسی است‪ .‬در‬
‫فعالیت صفحه ‪ ،۷۵‬تأکید شده که در هر ساعت مقدار ثابت ‪ ۱۰‬میلی گرم از میزان دارو در بدن کم می شود‬
‫و با نوشتن جمالت دنباله ‪ ۰‬و ‪ ۱۰‬و ‪ ۲۰‬و ‪ ۳۰‬و ‪ ۴۰‬و ‪ ۵۰‬و ‪ ۶۰‬و ‪ ۷۰‬و ‪ ۸۰‬و ‪ ،۹۰‬مشخص است که دنباله‬
‫حسابی می باشد و نمودار نیز خطی بودن آن را نشان می دهد‪.‬‬
 ‫‪90‬‬

‫در فعالیت صفحه ‪ ،۷۶‬میزان دارو به نصف میزان اولیه از زمان مصرف کاهش می یابد‪ ،‬که به اصطالح‬
‫پزشکی‪ ،‬نیمه عمر آن یک ساعت است و با نوشتن جمالت دنباله‪ ...‬و ‪ ۰/۷۸۱۲۵‬و ‪ ۱/۵۶۲۵‬و ‪ ۳/۱۲۵‬و‬
‫‪ ۶/۲۵‬و ‪ ۱۲/۵‬و ‪ ۲۵‬و ‪ ،۵۰‬و نیز با توجه به نمودار‪ ،‬غیر خطی بودن آن را نشان می دهد‪ ،‬زیرا اختالف میان‬
‫جمالت متوالی آن ثابت نیست‪.‬‬
‫با توجه به نمودار فعالیت صفحه ‪ ،۷۶‬بعد از ‪ ۳‬نیمه عمر‪ ،‬میزان دارو در بدن شخص کمتر از ‪ ۲۰‬میلی گرم‬
‫خواهد بود‪ ،‬همچنین میزان دارو در بدن شخص صفر نمی شود‪ ،‬چون در هر یک ساعت‪ ،‬میزان دارو در بدن‬
‫شخص نصف می شود و کاهش می یابد ولی صفر نمی شود‪ ،‬بلکه به صفر نزدیک می شود‪.‬‬
‫در صفحه ‪ ،۷۷‬با توجه به نتیجه گیری از حل فعالیت ها‪ ،‬تعریف دنباله هندسی همراه با فرمول نسبت‬
‫مشترک و جمله عمومی آن بیان می شود‪ .‬برای درک بهتر مفهوم درس‪ ،‬سؤاالتی در کار در کالس مطرح‬
‫شده است‪ .‬دانش آموزان با نتیجه گیری از حل سؤال قسمت ‪ ،۱‬می توانند به سؤال قسمت ‪ ۲‬پاسخ دهند که‬
‫به تأثیر نسبت مشترک‪ ،r ،‬بر جمالت دنباله هندسی تأکید دارد‪.‬‬

‫حل کار  در  کالس صفحه ‪۷۷‬‬

‫‪1‬‬
‫جمله اول‬ ‫نسبت مشترک‬ ‫پنج جمله اول‬ ‫ضابطه بازگشتی‬ ‫جمله عمومی دنباله‬

‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪a n +1 = a n‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪a1 = 1‬‬ ‫=‪r‬‬ ‫‪1 1 1‬‬
‫‪1، ، ،‬‬ ‫‪،‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪a n = ( ) n −1‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3 9 27 81‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪a1 = 1‬‬

‫‪3‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪a n +1 = a n‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬
‫= ‪a1‬‬ ‫=‪r‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪2‬‬ ‫= ‪an‬‬ ‫‪× ( ) n −1‬‬
‫‪81‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪81 54 36 24 16‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪81 2‬‬
‫= ‪a1‬‬
‫‪81‬‬

‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪a n +1 = (− )a n‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪a1 = 4‬‬ ‫‪r =−‬‬ ‫‪1 1‬‬
‫‪4،-2 ،1 ، − ،‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪a n = 4 × (− ) n −1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2 4‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪a1 = 4‬‬

‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪a n +1 = a n‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪a1 = 1‬‬ ‫=‪r‬‬ ‫‪1،‬‬
‫‪1 1‬‬
‫‪،‬‬ ‫‪،‬‬
‫‪1‬‬
‫‪،‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪a n = ( ) n −1‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪5 25 125 625‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪a1 = 1‬‬

‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪a n +1 = a n‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪a1 = 100‬‬ ‫=‪r‬‬ ‫‪100 ،25 ،‬‬
‫‪25‬‬
‫‪،‬‬
‫‪25‬‬
‫‪،‬‬
‫‪25‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪a n = 100( ) n −1‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪64‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪a1 = 100‬‬
 ‫فصل ‪ :3‬الگوهای غیرخطی ‪91‬‬

‫‪ 2‬اگر ‪ ،0 > r > 1‬دنباله کاهشی‪ ،‬اگر‪ ،r < 1‬دنباله افزایشی و اگر ‪ ،r = 1‬دنباله ثابت است‪.‬‬
‫در کار در کالس صفحه ‪ ،۷۸‬مسئله ای کاربردی در مورد هزینه استهالک مطرح شده است‪ .‬دانش آموزان‬
‫با معنای استهالک در کتاب اقتصاد آشنایی دارند‪ .‬هدف از طرح این مسئله این است که دانش آموزان‬
‫ارتباط میان مفاهیم ریاضی با علوم دیگر را درک کرده و یادگیری معنادار صورت گیرد‪ .‬همچنین با حل آن‪،‬‬
‫تفاوت دو مفهوم دنباله حسابی و دنباله هندسی را بهتر درک کنند‪.‬‬

‫حل کاردرکالس صفحه ‪۷۸‬‬

‫الف)‬
‫‪90‬‬
‫×‪V1 = 960000‬‬ ‫‪= 960000×0 / 9 = 864000‬‬ ‫‪V2 = 864000 * 0/9 = 777600‬‬
‫‪100‬‬
‫‪V3 = 777600 * 0/9 = 699840‬‬ ‫‪...‬‬
‫‪Vn = V1 * r‬‬ ‫)‪= 864000 * (0/9‬‬
‫‪n   -1‬‬ ‫‪n   -1‬‬

‫ب)‬
‫‪×0/ 9‬‬ ‫‪×0/ 9‬‬ ‫‪×0/ 9‬‬
‫‪V1 = 864000 ‬‬ ‫‪→V 2 = 777600 ‬‬ ‫‪→V 3 = 699840 ‬‬ ‫→‬
‫‪×0/ 9‬‬
‫‪V 4 = 629856 ‬‬ ‫‪→ ...‬‬
‫بیشترین کاهش ارزش یخچال فریزر‪ ،‬در اولین سال بعد از خرید آن است‪.‬‬
‫‪V1 - V2 = 86400 V2 - V3 = 77760 V3 - V4 = 69984 ...‬‬
‫خیر‪ ،‬زیرا به عدد ثابتی نمی رسیم و کاهش ارزش یخچال فریزر همچنان ادامه دارد‪.‬‬
‫ج) زیرا یک مقدار بزرگ تر از صفر (ارزش یخچال فریزر) را هر بار در عدد ‪ 0/9‬ضرب می کنیم (تا ‪   10‬بار)‪،‬‬
‫بنابراین هیچگاه صفر نخواهد شد‪ .‬اگر هر سال به مقدار ثابت از ارزش یخچال فریزر کم شود‪ ،‬پس از مدتی‬
‫ارزش آن صفر خواهد شد‪ .‬قیمت یخچال فریزر یعنی ‪ 960000‬را بر ‪ 10‬تقسیم کنیم‪ ،‬حاصل ‪ 96000‬خواهد‬
‫شد‪ .‬اگر هر سال به مقدار ثابت ‪ 96000‬از ارزش یخچال فریزر کم شود‪ ،‬پس از ‪ 10‬سال ارزش آن صفر‬
‫می شود‪ .‬بنابراین ‪Vn = 864000 + )n-1( × )-96000( = -96000n + 960000‬‬
‫د) نصف ارزش یخچال فریزر ‪ 96000 ÷ 2 = 480000‬و با توجه به قسمت الف‪Vn = 864000 * (0/9)n-1 :‬‬
‫با جایگذاری اعداد طبیعی در ‪ n‬داریم‪:‬‬
‫‪..‬‬
‫‪.‬‬
‫‪V6 = 864000 * (0/9)6-1 = 864000 * (0/9)5 = 510183/36‬‬
‫‪V7 = 864000 * (0/9)7-1 = 864000 * (0/9)6 = 459165/024‬‬
 ‫‪92‬‬

‫بنابراین ‪7‬سال پس از خرید یخچال فریزر باید آن را بفروشد تا ارزش آن کمتر از نصف قیمت خریداری‬
‫شده باشد‪.‬‬
‫هـ) وقتی از جمالت دنباله ‪ k‬واحد کسر شود‪ ،‬جمالت این دنباله کوچک می شوند و ممکن است به صفر‬
‫برسد‪ ،‬ولی وقتی ‪ k‬درصد از آن کسر شود‪ ،‬جمالت دنباله کوچک می شوند ولی هیچ گاه به صفر نمی رسد و‬
‫تنها به صفر نزدیک می شوند‪ .‬وقتی از هر جمله دنباله‪ k ،‬واحد کسر شود‪ ،‬دنباله حسابی و وقتی از هر جمله‬
‫دنباله‪ k ،‬درصد کسر شود‪ ،‬دنباله هندسی است‪.‬‬

‫حل کار در کالس صفحه ‪۷۹‬‬

‫پس از ‪ 8‬نیمه عمر یعنی‪ :‬ساعت ‪6 * 8 = 48‬‬
‫‪80 → 40 → 20 → 10 → 5 → 2/5 → 1/25 → 0/625 → 0/3125‬‬
‫‪‬‬
‫‪a 1 = 40‬‬
‫‪‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪‬‬ ‫‪→ a n = 40× ( ) n −1‬‬
‫‪‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫= ‪r‬‬
‫‪‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫×‪a 8 = 40× ( ) 7 = 40‬‬ ‫‪= 0 / 3125‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪128‬‬

‫در فعالیت صفحه ‪ ،۸۰‬با استفاده از رابطه بازگشتی و ضابطه تابعی دنباله‪ ،‬میزان آنتی بیوتیک در بدن‬
‫شخص بیمار پس از ‪ n‬بار مصرف قرص را به دست می آورد و با جمع بندی از این فعالیت‪ ،‬رابطه مجموع ‪n‬‬
‫جمله اول یک دنباله هندسی را نتیجه می گیرد‪.‬‬
‫فصل ‪ :3‬الگوهای غیرخطی ‪93‬‬

‫کار  در  کالس صفحه ‪۸۰‬‬

‫الف)‬
‫تاریخ مصرف ‪ n‬تعداد مصرف‬ ‫زمان مصرف‬ ‫‪Sn‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪ 15‬بهمن‬ ‫‪ .. :..‬بامداد‬ ‫‪S1 = 80‬‬

‫‪1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪ 15‬بهمن‬ ‫‪ 8 :..‬صبح‬ ‫‪S 2 = S 1 + 80 = 40 + 80 = 120‬‬
‫‪2‬‬

‫‪1‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪ 15‬بهمن‬ ‫‪ 4 :..‬بعد از ظهر‬ ‫‪S 3 = S 2 + 80 = 60 + 80 = 140‬‬
‫‪2‬‬

‫‪1‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪ 16‬بهمن‬ ‫‪ .. :..‬بامداد‬ ‫‪S 4 = S 3 + 80 = 70 + 80 = 150‬‬
‫‪2‬‬

‫‪1‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪ 16‬بهمن‬ ‫‪ 8 :..‬صبح‬ ‫‪S 5 = S 4 + 80 = 75 + 80 = 155‬‬
‫‪2‬‬

‫‪1‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪ 16‬بهمن‬ ‫‪ 4 :..‬بعد از ظهر‬ ‫‪S 6 = S 5 + 80 = 77 / 5 + 80 = 157 / 5‬‬
‫‪2‬‬

‫‪1‬‬
‫‪S n +1 = 80+ S n‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪S1 = 80‬‬ ‫ب)‬
‫‪2‬‬
‫‪S1 = A‬‬ ‫ج)‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪S 2 = A + S 1 = A + ( )A‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪S 3 = A + S 2 = A + (A + A) = A + A + ( ) 2 A‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪S 2 = 160(1− ( ) 2 ) = 120‬‬ ‫‪S 6 = 160(1− ( ) 6 ) = 157 / 5‬‬ ‫د)‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫حل کار در کالس صفحه ‪۸۱‬‬

‫‪1‬‬
‫‪a = 80‬‬ ‫‪,‬‬ ‫=‪r‬‬ ‫الف)‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪a n = 80× ( ) n −1 → a 3 = 80× ( ) 3 −1 = 20‬‬ ‫ب)‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
 ‫‪94‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪1− ( ) n‬‬ ‫‪1− ( ) 3‬‬ ‫‪1−‬‬
‫×‪S n = 80‬‬ ‫‪2‬‬ ‫×‪→ S 3 = 80‬‬ ‫‪2 = 80× 8 = 140‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1−‬‬ ‫‪1−‬‬ ‫‪1−‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ :a3‬میزان آنتی بیوتیک موجود در بدن شخص بیمار پس از دو نیمه عمر است‪.‬‬
‫‪ :S3‬میزان آنتی بیوتیک موجود در بدن شخص بیمار پس از سه بار مصرف قرص است‪.‬‬
‫هدف از کاردرکالس صفحه ‪ ،۸۲‬تسلط یافتن دانش آموزان در محاسبه مجموع ‪ n‬جمله اول دنباله‬
‫هندسی می باشد‪.‬‬

‫حل کار در کالس صفحه ‪۸۲‬‬

‫‪1‬‬
‫جمالت دنباله‬ ‫‪( a1‬جمله اول)‬ ‫‪( r‬نسبت مشترک)‬ ‫‪ Sn‬مجموع ‪ n‬جمله اول‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫) ‪(1 − ( ) 5‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪121‬‬
‫= ‪S5‬‬ ‫=‬
‫‪1‬‬ ‫‪162‬‬
‫‪1−‬‬
‫‪1 1 1 1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪, ,‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪, ...‬‬ ‫= ‪a1‬‬ ‫=‪r‬‬
‫‪2 6 18 54‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1 10‬‬
‫) ) ( ‪(1 −‬‬
‫‪14762‬‬
‫‪S 10 = 2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫=‬
‫‪1‬‬ ‫‪19683‬‬
‫‪1−‬‬
‫‪3‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫) ‪(1 − ( ) 4‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪255‬‬
‫= ‪S4‬‬ ‫=‬
‫‪1‬‬ ‫‪768‬‬
‫‪1−‬‬
‫‪1 1 1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪, ...‬‬ ‫= ‪a1‬‬ ‫=‪r‬‬
‫‪4 16 64‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫) ‪(1 − ( ) 8‬‬
‫‪65535‬‬
‫‪S8 = 4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫=‬
‫‪1‬‬ ‫‪196608‬‬
‫‪1−‬‬
‫‪4‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫) ‪(1 − ( ) 3‬‬
‫‪7‬‬
‫‪S3 = 5‬‬ ‫‪2‬‬ ‫=‬
‫‪1‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪1−‬‬
‫‪2 1 1 1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪, ,‬‬ ‫‪, , ...‬‬ ‫= ‪a1‬‬ ‫=‪r‬‬
‫‪5 5 10 20‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1 9‬‬
‫) ) ( ‪(1 −‬‬
‫‪S9 = 5‬‬ ‫‪2 = 2044‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2560‬‬
‫‪1−‬‬
‫‪2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫) ‪(1 − (5) 6‬‬
‫‪, 2 , 10 , ...‬‬ ‫= ‪a1‬‬ ‫‪r=5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪7812‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫= ‪S6‬‬ ‫=‬
‫‪1− 5‬‬ ‫‪5‬‬
‫فصل ‪ :3‬الگوهای غیرخطی ‪95‬‬

‫‪2‬‬
‫الف) با توجه به نمودار‪ ،‬جمالت دنباله‪:‬‬
‫‪1 1 1‬‬
‫‪2 ,1 ,‬‬ ‫‪, , , ...‬‬
‫‪2 4 8‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫=‪r‬‬ ‫‪, a 1 = 2 → a n = 2× ( ) n −1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪1− ( ) 10‬‬
‫‪1023‬‬
‫×‪S 10 = 2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫=‬ ‫ب)‬
‫‪1‬‬ ‫‪256‬‬
‫‪1−‬‬
‫‪2‬‬
‫در صفحه ‪ ،۸۳‬پاسخ مسئله پارادکس زنو با عنوان مطلب خواندنی بیان شده است که به مفهوم مجموع‬
‫بی شمار جمالت دنباله هندسی اشاره دارد‪ .‬هدف از آوردن این مطلب این است که الگویی در حالت کلی تر‬
‫و به زبان ساده به دانش آموزان نشان داده شود تا آنان به تعمیم مفاهیم ریاضی فکر کنند‪.‬‬

‫توصیه آموزشی‬

‫در این درس‪ ،‬دستور مربوط به محاسبه مجموع جمالت یک دنباله هندسی نامحدود (نسبت مشترک‬
‫‪ )|  r  | > 1‬مدنظر نمی باشد و این مطلب باید در سؤاالت ارزشیابی مورد توجه قرار گیرد‪.‬‬
‫سطح دشواری سؤاالت ارزشیابی کنترل شود و با توجه به مفاهیم آموزش داده شده و در محدوده‬
‫مسائل و تمرینات کتاب درسی مطرح گردد‪.‬‬
‫برای بهبود درک و مهارت های شناختی دانش آموزان در مورد موضوعات و مفاهیمی که در درس‬
‫ارائه شده است‪ ،‬بهتر است روش یادگیری مشارکتی در کالس به کار گرفته شود‪.‬‬
‫یکی از راه های ایجاد تفکر ریاضی در دانش آموزان این است که آنان را ترغیب کنیم تا مسئله جدیدی‬
‫از محیط پیرامون خود که مرتبط با مفاهیم درس است را بیابند و در کالس مطرح کنند‪ .‬مهم نیست‬
‫که مسئله ارائه شده‪ ،‬ساده و ابتدایی باشد‪ ،‬بلکه مهم این است که برای فکر کردن به این موضوع وقت‬
‫گذاشته باشند و این فکر تازه باشد‪.‬‬
 ‫‪96‬‬

‫اشتباهات رایج دانشآموزان‬

‫ممکن است برای پیدا کردن نسبت مشترک جمالت دنباله هندسی دچار اشتباه شوند‪ .‬مثال ً در یک‬
‫دنباله هندسی که چند جمله اول آن داده شده‪ ،‬برای به دست آوردن نسبت مشترک‪ ،‬به جای اینکه جمله‬
‫دوم را بر جمله اول تقسیم کنند‪ ،‬به عکس جمله اول را بر جمله دوم تقسیم می کنند‪.‬‬
‫برخی بدفهمیهای دانشآموزان در مورد عدم تشخیص درست نوع دنباله (حسابی‪ ،‬هندسی) در‬
‫مسئلههایی از دنیای واقعی است‪ ،‬و به این دلیل میباشد که بعضی از آنان طوطی وار فرمول و قواعد‬
‫ریاضی را حفظ میکنند‪ ،‬بدون اینکه درک درستی از مفاهیم درس داشته باشند‪ .‬بهتر است به آنان گفته‬
‫شود مفاهیمی که از دنبالهها آموختند‪ ،‬را با هم مقایسه کرده و تفاوتها را شناسایی و در کالس بیان کنند‪.‬‬

‫حل تمرینات درس اول (صفحه ‪ ۸۴‬کتاب)‬

‫دنباله هندسی را تشکیل‬
‫‪ 1‬با نوشتن جمالت رابطه های بازگشتی مشخص کنید کدام یک از آنها یک ٔ‬
‫می دهد‪.‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1 1 1‬‬

‫‪1 a n +1 = (a n ) 2‬‬ ‫= ‪a1‬‬ ‫‪, ,‬‬ ‫‪, ...‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2 4 16‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1 1 2‬‬
‫= ‪2 a n +1‬‬ ‫‪an‬‬ ‫= ‪a1‬‬ ‫‪, , , ...‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2 3 9‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1 2‬‬
‫= ‪3 a n +1‬‬ ‫‪a1 = 1‬‬ ‫‪1, , , ...‬‬
‫‪1+ a n‬‬ ‫‪2 3‬‬

‫‪4 an‬‬ ‫‪an‬‬ ‫‪a1 = 1‬‬ ‫‪1 , 2 , 4 , ...‬‬

‫دنباله هندسی ثابت کنید هرگاه ‪ c‬و ‪ b‬و ‪ a‬سه‬
‫دنباله هندسی و نسبت مشترک جمالت ٔ‬ ‫با توجه به مفهوم ٔ‬ ‫‪2‬‬

‫واسطه هندسی میان ‪ a‬و ‪ c‬می نامند‪).‬‬

‫ٔ‬ ‫دنباله هندسی باشند‪ ،‬آن گاه ‪ b( .a * c = b‬را‬
‫‪2‬‬
‫جمله متوالی یک ٔ‬
‫ٔ‬
‫‪b‬‬
‫‪a = r‬‬ ‫‪b c‬‬
‫‪c‬‬ ‫→‬ ‫=‬ ‫‪→ a ×c = b 2‬‬
‫‪ =r‬‬ ‫‪a b‬‬
‫‪b‬‬
‫دنباله هندسی باشند‪ ،‬مقدار ‪ x‬را به دست آورید‪.‬‬
‫جمله متوالی یک ٔ‬ ‫اگر ‪ x + 3‬و ‪ x + 2‬و ‪ x‬سه ٔ‬ ‫‪3‬‬

‫‪(x + 2) = x (x + 3) → x + 4x + 4 = x + 3x → x = -4‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫سرطان از تکثیر بیش از حد سلول ها در بدن ایجاد می شود‪ .‬در فردی که به سرطان سینه مبتالست‪ ،‬از‬ ‫‪4‬‬

‫روش های مختلفی از جمله شیمی درمانی برای از بین بردن سلول های سرطانی استفاده می شود‪ .‬در‬
‫فصل ‪ :3‬الگوهای غیرخطی ‪97‬‬

‫این روش معموال ً دارو چندین دفعه به بیمار تجویز می شود و هر بار درصدی از سلول های سرطانی‬
‫از بین می رود‪.‬‬
‫الف) اگر داروی شیمی درمانی هر بار ‪ %60‬سلول های سرطانی فردی را از بین ببرد و اگر ٔ‬
‫توده سرطانی‬
‫او در ابتدا ‪ 1012‬سلول داشته باشد‪ ،‬پس از ‪ 3‬بار شیمی درمانی چه تعداد سلول سرطانی در بدن این فرد باقی‬
‫می ماند؟‬
‫‪%100 - % 60 = % 40‬‬
‫‪40‬‬ ‫‪40 n −1‬‬
‫( × ‪a 1 = 1012‬‬ ‫( × ) ‪) = 0 / 4 ×1012 , a n = a 1 r n −1 = (0 / 4 ×1012‬‬ ‫)‬ ‫‪= 1012 × (0 / 4) n‬‬
‫‪100‬‬ ‫‪100‬‬
‫‪a  3 = 1012 * (0/4)3 = 43 * 109=64 × 109‬‬
‫توده سرطانی متوقف شده است‪ .‬برای اینکه این شخص‬ ‫ب) فرض کنید پس از اولین شیمی درمانی‪ ،‬رشد ٔ‬
‫به طور کامل درمان شود‪ ،‬ابتدا باید تعداد سلول های سرطانی اش به کمک شیمی درمانی کمتر از ‪7 * 106‬‬
‫مانده سلول های سرطانی او برداشته‬
‫توده سرطانی به کمک جراحی‪ ،‬باقی ٔ‬‫سلول شود و سپس با کوچک شدن ٔ‬
‫شود‪ .‬برای این منظور‪ ،‬مطابق اطالعات مسئله این شخص چند مرتبه باید شیمی درمانی شود؟‬
‫‪an < 7 * 106‬‬
‫‪1012 (0/4)n < 7 * 106‬‬
‫‪1012 * (0/4)13 = 1012 * (0/4)13 = 6710886/4 < 7000000‬‬
‫‪→ n = 13‬‬ ‫‪13‬مرتبه باید شیمی درمانی شود‪.‬‬
‫دنباله‬
‫دنباله شروع از ‪ a‬و ختم به ‪ b‬یک ٔ‬
‫میان دو عدد ‪ b ،a‬و ‪ n‬عدد را طوری قرار می دهیم که جمالت ٔ‬ ‫‪5‬‬

‫رابطه ‪ r n +1 = b‬به دست‬

‫ٔ‬ ‫هندسی تشکیل دهند‪ .‬ثابت کنید نسبت مشترک دنباله های هندسی از‬
‫‪a‬‬
‫می آید‪(.‬راهنمایی‪ :‬تعداد کل جمالت (‪ )n + 2‬جمله است‪).‬‬
‫  ‪b = an+2 = a * r‬‬ ‫‪=a*r‬‬
‫‪n+2-1‬‬ ‫‪n+1‬‬

‫‪b‬‬
‫= ‪→ b = a × r n +1 → r n +1‬‬
‫‪a‬‬
‫دنباله هندسی‬
‫جمله هفتم این ٔ‬
‫جمله پنجم همین دنباله ‪ 243‬است‪ٔ .‬‬
‫دنباله هندسی ‪ 27‬و ٔ‬
‫جمله سوم یک ٔ‬
‫ٔ‬ ‫‪6‬‬

‫را به دست آورید‪.‬‬

‫‪a3 = 27‬‬
‫‪a5 = 243‬‬
‫‪a 1r 2‬‬ ‫‪27‬‬
‫→‬ ‫‪4‬‬
‫=‬ ‫‪→ r 2 = 9 → r = ±3‬‬
‫‪a 1r‬‬ ‫‪243‬‬
 ‫‪98‬‬

‫‪a3 = 27 → a1r2 = 27 → a1 (±3)2 = 27 → a1 = 3‬‬

‫‪a7 = a1r6 = 3 * (±3)6 = 3 * 729 = 2187‬‬
‫‪ 7‬مستطیلی با اضالع ‪ a‬و ‪ b‬مطابق شکل مقابل مفروض است‪ .‬اگر مربعی به ضلع ‪ x‬هم مساحت با آن‬
‫دنباله هندسی می دهند؟‬
‫باشد‪ ،‬کدام یک از دنباله های زیر تشکیل یک ٔ‬
‫الف) ‪ x‬و ‪ b‬و ‪a‬‬
‫‪x =a*b‬‬
‫‪2‬‬
‫√ ب) ‪ b‬و ‪ x‬و ‪a‬‬

‫‪a‬‬ ‫‪x‬‬ ‫ج) ‪ x‬و ‪ a‬و ‪b‬‬

‫‪b‬‬

‫جو زمین‪ ،‬در هر دقیقه ‪ 15%‬از‬

‫یک شهاب سنگ ‪ 15‬هزار کیلوگرم وزن دارد‪ .‬پس از ورود آن به ّ‬ ‫‪8‬‬

‫جو‬
‫وزنش به سبب تماس با جو از بین می رود‪ .‬پس از گذشت پنج دقیقه از ورود این شهاب سنگ به ّ‬
‫زمین چقدر از وزن آن باقی می ماند؟‬
‫‪100% - 15% = 85%‬‬
‫‪85 n −1‬‬
‫( ×‪a n = a × r n −1 → a n = 15000‬‬ ‫)‬
‫‪100‬‬
‫‪85 6−1‬‬ ‫‪85 5‬‬
‫( ×‪n = 6 → a 6 = 15000‬‬ ‫( ×‪) = 15000‬‬ ‫‪)  6655 / 58‬‬
‫‪100‬‬ ‫‪100‬‬

‫‪ 9‬شخصی پدر و مادر‪ ،‬دو پدربزرگ و دو مادربزرگ‪ ،‬چهار پدر پدربزرگ و چهار مادر مادربزرگ‬
‫و‪ ...‬دارد‪.‬‬
‫الف) نیاکان این شخص در ده نسل قبلی چند نفر بوده اند؟ (نخستین نسل را پدر و مادر شخص در نظر‬
‫بگیرید)‪.‬‬
‫ب) مجموع نیاکان این شخص از ده نسل قبل تا یک نسل قبل (یعنی پدر و مادر شخص) چند نفرند؟‬
‫‪ ...‬و ‪ 8‬و ‪ 4‬و ‪2‬‬ ‫الف)‬
‫‪an = a1r -1 = 2 * 2 -1 = 2 -1+1 = 2‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫  ‪n‬‬ ‫‪n‬‬

‫‪→ a10 = 210 = 1024‬‬

‫) ‪a 1(1− r n‬‬ ‫)‪2(1− 210‬‬
‫= ‪Sn‬‬ ‫= ‪→ S 10‬‬ ‫‪= 2(1023) = 2046‬‬ ‫ب)‬
‫‪1− r‬‬ ‫‪1− 2‬‬
‫فصل ‪ :3‬الگوهای غیرخطی ‪99‬‬

‫‪ 10‬مجموع های زیر را به دست آورید‪.‬‬

‫) ‪1(1− 4 7‬‬
‫‪(1 + 4 + 16 + ... + 4096‬الف‬ ‫= ‪n = 7 → S7‬‬ ‫‪= 5461‬‬
‫‪1− 4‬‬
‫‪1‬‬
‫) ‪1(1− ( ) 8‬‬
‫‪1 1 1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫(ب‬ ‫‪+ + + ... +‬‬ ‫= ‪n = 8 → S8‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪→ S 8  0 / 3984‬‬
‫‪5 10 20‬‬ ‫‪640‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1−‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫جمله‬
‫دنباله هندسی ‪ 2‬است‪ .‬کدام ٔ‬
‫دنباله هندسی ‪ 1536‬و نسبت مشترک این ٔ‬ ‫جمله یک ٔ‬
‫‪ 11‬نخستین ٔ‬
‫دنباله برابر ‪ 6‬است؟ مجموع جمالت این دنباله از ‪ 1536‬تا عدد ‪ 6‬را به دست آورید‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪a 1 = 1536‬‬ ‫‪,‬‬ ‫=‪r‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪an = 6‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫= ‪a n = a 1r n −1 → 6 = 1536 × ( ) n −1 → ( ) n −1‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫→‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1536 256 2 8‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪n −1‬‬
‫جمله نهم ‪= 8 → n − 1 = 8 → n = 9‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1− ( ) 9‬‬ ‫‪1−‬‬
‫× ‪S 9 = 1536‬‬ ‫‪2 = 1536 × 512 = 3066‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1−‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ 12‬پس از تقسیم مربعی به ضلع یک متر به چهار مربع برابر‪ ،‬یکی از آنها را رنگ می کنیم‪ .‬از مربع های‬
‫باقی مانده‪ ،‬مربعی را که با مربع رنگ آمیزی شده ضلع مشترک ندارد‪ ،‬انتخاب می کنیم و با تقسیم‬
‫آن به چهار مربع برابر‪ ،‬مربعی را که با مربع‬
‫رنگ شده در یک رأس مشترک است‪،‬‬
‫رنگ آمیزی می کنیم و همین روند را مطابق‬
‫شکل ادامه می دهیم‪.‬‬
‫دنباله مساحت های مربع های رنگی‪،‬‬‫ٔ‬ ‫الف) چرا‬
‫دنباله هندسی را تشکیل می دهد؟‬
‫یک ٔ‬
‫ب) اگر روند رنگ آمیزی گفته شده را ‪ n‬مرحله‬
‫انجام دهیم‪ ،‬مجموع مساحت های مربع های رنگی‬
‫از چه رابطه ای به دست می آید؟‬
‫ج) پس از شش مرحله رنگ آمیزی مربع به روش‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫باال‪ ،‬چه مساحتی از مربع رنگ می شود؟‬
 ‫‪100‬‬

‫الف) با توجه به اینکه مطابق فرض مسئله در هر مرحله ‪ 25%‬از مربع رنگ می شود‪ ،‬دنباله مساحت های‬
‫‪1‬‬
‫در جمله‬ ‫رنگ شده تشکیل یک دنباله هندسی می دهند و می توان مشاهده کرد که هر جمله از ضرب عدد‬
‫‪4‬‬
‫پیشین به دست می آید‪.‬‬
‫‪1 1 1‬‬
‫= × = ‪ : a 1‬مساحت رنگ شده در مرحله اول‬
‫‪2 2‬‬ ‫‪4‬‬

‫= ‪ : a 2 = 1 × 1‬مساحت رنگ شده در مرحله دوم‬ ‫‪1‬‬

‫‪4 4‬‬ ‫‪16‬‬

‫= ‪ : a 3 = 1 × 1‬مساحت رنگ شده در مرحله سوم‬ ‫‪1‬‬

‫‪8 8‬‬ ‫‪64‬‬
‫ب)‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1− ( ) n 1− ( ) n 1− ( ) n‬‬
‫‪1− r n 1‬‬ ‫= ‪4‬‬ ‫= ‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫× ‪S n = a1‬‬ ‫× =‬
‫‪1− r‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪1−‬‬ ‫) (‪4‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪1‬‬ ‫ج)‬
‫‪1− ( ) 6‬‬
‫= ‪S6‬‬ ‫‪4  0 / 3332‬‬
‫‪3‬‬

‫بازی و ریاضی‬
‫دنباله هندسی‬
‫مربع های زیر را با اعداد مثبت به گونه ای پر کنید که هر سطر و هر ستون جدول زیر یک ٔ‬
‫تشکیل بدهد‪.‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪50‬‬
‫‪500‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪100‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪10‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪18‬‬
‫‪1‬‬
‫‪20‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪54‬‬
‫‪1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪16‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪8‬‬
‫‪2‬‬
‫‪25‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪4‬‬
‫‪16‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪64‬‬
‫‪125‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪32‬‬

‫‪100‬‬
‫‪625‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪64‬‬
‫فصل ‪ :3‬الگوهای غیرخطی ‪101‬‬

‫درس‬
‫ریشۀ ‪n‬ام و توان گویا‬ ‫دوم‬

‫اهداف درس دوم‬

‫محاسبه ریشه های مختلف اعداد‬
‫ٔ‬ ‫درک مفهوم ریشه گیری و کاربرد آن در‬ ‫‪1‬‬

‫درک مفهوم توان های گویای اعداد حقیقی مثبت‪ ،‬ارتباط آن با مفهوم ریشه گیری و استفاده از این‬ ‫‪2‬‬

‫ارتباط برای حل مسائل مرتبط‬

‫تعمیم قوانین مرتبط با توان های صحیح اعداد حقیقی برای توان های گویای اعداد حقیقی مثبت‬ ‫‪3‬‬

‫روش تدریس‬

‫دانش آموزان در پایه های قبل با مفهوم توان های صحیح اعداد و ریشه های دوم و سوم اعداد و نحوه‬
‫محاسبه آنها آشنا شده اند‪ .‬آنها همچنین قواعد مرتبط با توان های صحیح اعداد و نحوه ساده کردن عبارت های‬
‫توان دار را آموخته اند‪ .‬بر همین اساس در ابتدا مروری بر آنچه دانش آموزان در گذشته درخصوص توان و‬
‫ریشه یادگرفته اند صورت می گیرد و سپس مفاهیم جدید ارائه می گردد‪.‬‬
‫به منظور مرور‪ ،‬دانشآموزان با انجام سؤال ‪ 1‬و ‪ 2‬فعالیت صفحه ‪ ،87‬مطالب مرتبط با توان را مرور میکنند‬
‫و با انجام سؤال ‪ 3‬فعالیت‪ ،‬به کمک مفهوم معادله و حل آن ضمن مرور مفهوم ریشه دوم و سوم اعداد و نحوه‬
‫به عنوان ریشه دوم مثبت اعداد و‬ ‫محاسبه آنها‪ ،‬با ریشههای ‪n‬ام اعداد آشنا میشوند‪ .‬در پایههای قبل نماد‬
‫نماد ‪ 3‬به عنوان ریشه سوم اعداد معرفی شده است‪ .‬برهمین اساس در این درس ‪ ، n a‬برای ‪ n‬زمانی که زوج‬
‫ریشه ‪n‬ام عدد ‪ a‬معرفی‬
‫ریشه ‪n‬ام مثبت عدد ‪ a‬و برای ‪ n‬در حالتی که فرد است به عنوان همان ٔ‬
‫است به عنوان ٔ‬
‫میشود‪ .‬در بخش پایانی فعالیت نیز دانشآموزان ریشههای ‪n‬ام اعداد را در حالت کلی مالحظه میکنند‪.‬‬
‫در ادامه‪ ،‬با انجام کار در کالس صفحه ‪ 89‬و ‪ 90‬مطالب ارائه شده در فعالیت قبل مورد تمرین قرار‬
‫می گیرد و سعی می شود تا مفاهیم ارائه شده در ذهن دانش آموزان تثبیت شود‪ .‬دانش آموزان با این دو قاعده‬
‫که | ‪ a 2 =| a‬و ‪ 3 a 3 = a‬در گذشته آشنا شده اند‪ ،‬در سؤال ‪ 2‬کار   در  کالس با حل مثال هایی‪ ،‬این دو‬
‫قاعده را به حالت کلی تعمیم می دهند و درک می کنند که در حالت کلی برای هر ‪ n ≤ 2‬داریم‪:‬‬
‫‪n n‬‬ ‫| ‪| a‬‬ ‫‪ n‬زوج است‪.‬‬
‫‪a =‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪ n‬فرد است‪.‬‬
 ‫‪102‬‬

‫قبل از انجام فعالیت صفحه  ‪ ،91‬دانش آموزان به عنوان نمونه با موقعیتی واقعی مواجه می شوند که در آن‬
‫موقعیت برای مدل سازی یک موقعیت واقعی مجبوریم از توان های گویا استفاده کنیم و به این درک می رسند‬
‫که در خیلی از موارد واقعی نیاز به استفاده از توان های غیرصحیح اعداد داریم و از این طریق به ضرورت‬
‫آشنایی و استفاده از توان های گویای اعداد در محاسبات پی می برند‪.‬‬
‫با انجام فعالیت صفحات  ‪ 92 ،91‬و ‪ ،93‬دانش آموزان با توان های گویای اعداد حقیقی مثبت آشنا‬
‫شده‪ ،‬با استفاده از مفهوم ریشه گیری به ارتباط بین توان های گویای اعداد و ریشه های ‪ n‬ام اعداد پی برده‬
‫و با انجام مثال هایی نو‪ ،‬تبدیل اعداد توان دار به اعداد رادیکالی‪ ،‬را یاد می گیرند‪ .‬همچنین در پایان فعالیت‬
‫و در صفحه  ‪ ،93‬قواعدی را که درخصوص توان های صحیح اعداد یاد گرفته اند‪ ،‬به حالت کلی ترو برای‬
‫توان های گویای اعداد حقیقی مثبت تعمیم می دهند‪.‬‬
‫در سؤال  ‪ 1‬کاردرکالس صفحه  ‪ 93‬از دانش آموزان خواسته می شود تا عبارت های رادیکالی را به صورت‬
‫عبارت های توان دار و برعکس نمایش دهند‪ .‬در سؤال  ‪ 2‬کاردرکالس‪ ،‬حل مسئله ارائه شده قبل از فعالیت‬
‫صفحه  ‪ 91‬درخصوص لزوم استفاده از توان های گویا‪ ،‬در شرایط مختلف مورد انتظار است‪ .‬در سؤال ‪3‬‬
‫و ‪ ،4‬به چگونگی ساده کردن اعداد و عبارت های توان دار می پردازد‪ .‬در سؤال ‪ 5‬نیز توجه دانش آموزان‬
‫به این نکته از تعریف توان های گویای اعداد جلب می شود که در این کتاب‪ ،‬توان های گویای اعداد فقط برای‬
‫اعداد حقیقی مثبت قابل تعریف است و درخصوص اعداد حقیقی منفی نمی توان از توان های گویای اعداد‬
‫استفاده کرد‪ .‬همچنین انتظار می رود دانش آموزان به این درک برسند که با اینکه می توان هر عدد با توان گویا‬
‫را به صورت یک عدد رادیکالی نمایش داد‪ ،‬ولی هر عدد رادیکالی را نمی توان در قالب عددی با توان گویا‬
‫‪1‬‬
‫نمایش داد‪.‬‬ ‫‪(−12) 5‬‬ ‫را به صورت‬ ‫‪5‬‬
‫‪−12‬‬ ‫نمایش داد‪ .‬به عنوان مثال نمی توان‬

‫توصیه آموزشی‬
‫یکی از موقعیت های بسیار غنی که می تواند به بهبود یادگیری و عملکرد دانش آموزان منجر شود و‬
‫درک روشنی از آنچه در ذهن دانش آموزان می گذرد به دبیران محترم ارائه کند‪ ،‬موقعیت طرح مسئله است‪.‬‬
‫به همین دلیل پیشنهاد می شود حتماً همکاران گرامی از ارائه چنین موقعیت هایی در کالس درس استفاده‬
‫کنند‪ .‬به  عنوان مثال برای ارزیابی مناسب آنچه دانش آموزان درخصوص مفهوم توان می دانند بهتر است‬
‫عبارت یا عددی توان دار بدهیم و از دانش آموزان بخواهیم که مسئله ای طرح کنند که جواب آن‪ ،‬عبارت یا‬
‫عدد توان دار داده شده باشد و سپس آن را حل کنند‪.‬‬
‫موقعیت دیگری که می تواند به درک بهتر دانش آموزان کمک کند‪ ،‬سؤال های باز پاسخ هستند که بیش‬
‫از یک پاسخ درست دارند‪ .‬توصیه می شود همکاران عزیز همانند محتوای کتاب از سؤاالت باز پاسخ برای‬
‫فصل ‪ :3‬الگوهای غیرخطی ‪103‬‬

‫ارائه تکلیف و انجام ارزشیابی استفاده کنند‪.‬‬

‫درک ضرورت استفاده از توانهای غیر صحیح اعداد در موقعیتهای واقعی روزمره و در ادامه مفهوم بخشی‬
‫توانهای غیرصحیح اعداد‪ ،‬کار دشواری است و محقق شدن آن نیاز به پشتیبانی مناسب معلم دارد‪ .‬به همین منظور‪،‬‬
‫پیشنهاد میگردد همکاران محترم با ارائه مثالها و نمونههای واقعی از زندگی روزمره تأکید بیشتری بر کاربرد این‬
‫مفهوم در زندگی روزمره داشته باشند که در نهایت میتواند منجر به درک بهتر این مفهوم شود‪.‬‬
‫این درس ضمن اینکه به معرفی مفهوم ریشههای ‪n‬ام اعداد و توانهای گویا میپردازد و قرار است‬
‫دانشآموزان در این درس با این مفاهیم و نحوه کاربرد آنها در مسائل واقعی آشنا شوند‪ ،‬همچنین قصد دارد‬
‫پیشنیازهای الزم برای درس بعدی یعنی توابع نمایی را مهیا کند‪ .‬به همین دلیل به دبیران گرامیتوصیه میشود‬
‫در ارائه مسائل و تمارین به دانشآموزان‪ ،‬فراتر از سؤالهای ارائه شده در این درس عمل نکنند و سؤاالت‬
‫ارائه شده در حد سؤاالت کتاب باشند‪ .‬همچنین تمامیتوانها و مسائل ارائه شده در این درس‪ ،‬درخصوص‬
‫توانهای گویای اعداد حقیقی مثبت است و به توانهای غیرگویای اعداد (توانهای اصم یا گنگ) حقیقی مثبت‬
‫پرداخته نشده است‪ ،‬بنابراین پرداختن به توانهای اصم یا گنگ اعداد در این درس به هیچ وجه مجاز نمیباشد‪.‬‬

‫بدفهمیهای رایج دانشآموزان‬

‫یکی از بدفهمیهای رایج دانشآموزان در این درس‪ ،‬تعمیم روابط خالصهکردن ضرب و تقسیم اعداد‬
‫تواندار‪ ،‬در حالتی که توانها یا پایهها با هم برابرند‪ ،‬به جمع و تفریق این اعداد است‪ .‬به همین دلیل در مرور این‬
‫قواعد و همچنین تعمیم این قواعد از توانهای صحیح اعداد به توانهای حقیقی اعداد‪ ،‬توجه دانشآموزان‬
‫بهاین نوع بدفهمیو بحث درخصوص آن‪ ،‬جهت اجتناب از این نوع درک نادرست‪ ،‬بسیار ضروری است‪.‬‬

‫حل تمرینات درس‬

‫با استفاده از تعریف توان های گویا نشان دهید که ‪ 6 53 ، 4 52 ، 5‬با هم برابرند‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪5 = 52‬‬ ‫‪52 = 54 = 52‬‬ ‫‪53 = 5 6 = 52‬‬
‫حاصل هر یک از عبارت های زیر را به ساده ترین صورت ممکن بنویسید‪ m ،a( .‬و ‪ n‬اعداد حقیقی‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1 1‬‬ ‫‪4 3‬‬ ‫‪7‬‬ ‫مثبت اند‪).‬‬

‫) ‪( +‬‬ ‫(‬ ‫‪+‬‬ ‫)‬
‫‪3 3 × 34 = 3‬‬ ‫‪3 4‬‬ ‫‪= 3 12‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪= 312‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫) ‪(−‬‬
‫‪54 × 5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪= 50 = 1‬‬
‫‪1 1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫×‬
‫‪8 2 22 = 162 = (24 ) 2 = 22‬‬
 ‫‪104‬‬

‫‪1‬‬
‫‪(26 ) 3 = 22‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ 34  2 32‬‬
‫‪ 6  = 3‬‬
‫‪2 ‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪−4‬‬
‫‪ −1‬‬ ‫‪‬‬
‫‪a 2‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪a2‬‬
‫‪ 1‬‬ ‫‪‬‬ ‫=‬ ‫‪=a‬‬
‫‪a‬‬
‫‪ a −4‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪3 0/26×3 0/74=31=3‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫= ) ‪(m 4 n 2 )2 (m 2n 3 ) 2 = (m 2 n1)(mn 2‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪m 2n 2 = (mn ) 2‬‬
‫در هر یک از تساوی های زیر‪ ،‬مقدار ‪ x‬را مشخص کنید‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪8x × 95 = 725 ⇒ 8x × 9 5 = 85 × 9 5 ⇒ 8x = 85 ⇒ x = 5‬‬

‫)‪6=(0/36)7⇒(0/36‬ــ)‪(0/36)4×(0/36) ×(0/36‬‬ ‫‪=(0/36)7⇒x -2=7⇒x =9‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪2‬ــ   ‪x‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫= ‪(3x )6‬‬ ‫‪⇒ 36x = 3 −2 ⇒ 6x = −2 ⇒ x = −‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪1‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪x ×15‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪x 5 × 1 53‬‬ ‫‪158‬‬
‫‪2‬‬
‫⇒ ‪= 5 ⇒ x ×15 = 3 × 5‬‬ ‫=‬ ‫⇒‬
‫‪3‬‬
‫‪‬‬ ‫‪35 ×‬‬
‫‪×‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1153‬‬ ‫‪153‬‬
‫‪38‬‬

‫‪x 5 = 155 ⇒ x = 15‬‬

‫‪4‬‬
‫‪ 4‬همان طور که می دانید‪ ،‬حجم کره ای به شعاع ‪ r‬با استفاده از فرمول ‪ ν( ν = πr 3‬حجم کره)‬
‫‪3‬‬
‫به دست می آید‪.‬‬
‫الف)توضیح دهید که چگونه می توان با استفاده از مفهوم ریشه گیری و توان های گویا‪ ،‬شعاع کره ای به‬
‫‪1‬‬
‫حجم ‪ ν‬را از فرمول زیر به دست آورد‪.‬‬
‫‪3ν 3‬‬
‫(= ‪r‬‬ ‫)‬
‫‪4π‬‬
‫‪1‬‬
‫‪4 3‬‬ ‫‪3v‬‬ ‫‪3v‬‬ ‫‪3v‬‬
‫=‪v‬‬ ‫= ‪πr ⇒ r 3‬‬ ‫‪⇒r = 3‬‬ ‫‪⇒ r = ( )3‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪4π‬‬ ‫‪4π‬‬ ‫‪4π‬‬
‫فصل ‪ :3‬الگوهای غیرخطی ‪105‬‬

‫‪32π‬‬
‫است‪ ،‬به دست آورید‪.‬‬ ‫ب) شعاع این تانکر کره ای شکل را که حجم آن‬
‫‪3‬‬
‫‪32π 1‬‬ ‫‪8 1‬‬
‫×‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫(= ‪r‬‬ ‫‪3 ) 3 = ( 32 π ) 3 = (8) 3 = 2‬‬
‫‪4π‬‬ ‫‪4 π‬‬
‫‪1 1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ L( D = (L +W‬طول‪ W ،‬عرض و‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2 2‬‬
‫) ‪+H‬‬ ‫اندازه آن از طریق تابع‬
‫ٔ‬ ‫جعبه زیر باشد‪،‬‬
‫‪ 5‬اگر ‪ D‬قطر ٔ‬
‫‪ H‬ارتفاع جعبه) به دست می آید‪.‬‬
‫اندازه ‪ D‬را به دست آورید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫الف) با توجه به شکل‪،‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪D = (123 + 42 + 32 ) 2 = (144 + 16 + 9) 2 = (169) 2 = 169 = 13m 3‬‬

‫اندازه ‪ D‬را به دست آورید‪.‬‬

‫ٔ‬ ‫اندازه ‪ L =W = H =1m‬باشد‪،‬‬
‫ٔ‬ ‫ب) اگر‬
‫‪1‬‬
‫=‪D‬‬ ‫‪(1+ 1+ 1) 2‬‬ ‫‪= 3m 3‬‬
 ‫‪106‬‬

‫درس‬
‫تابع نمایی‬ ‫سوم‬

‫اهداف درس سوم‬

‫آشنایی با مفهوم تابع نمایی‬ ‫‪1‬‬

‫مدل سازی بعضی از مسایل واقعی با استفاده از تابع نمایی‬ ‫‪2‬‬

‫مقایسه توابع نمایی ‪ f   (x) =ax‬برای دو حالت ‪ 0>a >1‬و ‪a <1‬‬ ‫‪3‬‬

‫مقایسه تابع نمایی با تابع چند جمله ای‬ ‫‪4‬‬

‫پیداکردن مقدار تقریبی تابع نمایی ‪ f   (x) =ax‬برای ‪x‬های گویا‬ ‫‪5‬‬

‫آشنایی با معادالت کلی رشد و زوال نمایی و حل این معادالت‬ ‫‪6‬‬

‫استفاده از ابزار و تکنولوژی‬

‫استفاده از ماشین حساب برای انجام محاسبات تقریبی با عددهای بزرگ و یا عددهای گویا‪ ،‬بخشی از‬
‫کار می باشد‪ .‬همچنین معرفی نرم افزار «جئوجبرا» به دانش آموزان توصیه می گردد که اوال ً با ویژگی های این‬
‫نرم افزار آشنا شوند و ثانیاً از قابلیت های این نرم افزار در رسم توابع نمایی استفاده کنند‪ .‬به عنوان نمونه‪،‬‬
‫می توانند تابع ‪ f   (x) =ax‬را برای مقادیر مختلف ‪ ،a‬رسم نمایند و با مقایسه نمودارهای آنها‪ ،‬بتوانند به سؤاالت‬
‫مطرح شده در متن درس و مقایسه آنها با یکدیگر‪ ،‬پاسخ دهند‪.‬‬

‫روش تدریس‬
‫درس اول با یک فعالیت در مورد یک بازی رایانه ای از تولیدات «بنیاد ملی بازی های رایانه ای» شروع‬
‫می شود‪ .‬برای معرفی تابع ‪ y   =3x‬سه مرحله در نظر می گیریم‪ .‬ابتدا فرض می کنیم دامنه اعداد ‪ x‬همه اعداد‬
‫طبیعی اند‪ .‬برای این منظور هر مرحله از بازی مثال خیلی خوبی است‪ ،‬زیرا در هر مرحله امتیاز سه برابر‬
‫می شود و از این رو مقدار تابع در مرحله ‪n‬ام از رابطه ‪ f   (x)=3x‬پیروی می کند‪.‬‬
‫از دانش آموز خواسته می شود تا امتیاز را در مرحله ‪ 4‬یا باالتر پیدا کند که به طور تجربی او به این نتیجه‬
‫خواهد رسید که باید از ضابطه تابع برای یافتن این مقدار استفاده کند که در فعالیت قبل آن را پیدا کرده است‬
‫اما هنوز نمی توانیم تابع را رسم کنیم زیرا دامنه تابع‪ f   (x)=3x‬کل اعداد حقیقی است‪ .‬بنابراین در پایان فعالیت‬
‫اول تنها به رسم نقاط با دامنه اعداد طبیعی اکتفا شده است‪.‬‬
‫فصل ‪ :3‬الگوهای غیرخطی ‪107‬‬

‫نمونه سؤالهای ارزشیابی‬

‫در كدام یک از جدول های زیر‪ ،‬تابع داده شده نمایی است؟‬ ‫‪1‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬

‫)‪f   (x‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪27‬‬ ‫‪81‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬

‫)‪f   (x‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪27‬‬ ‫‪64‬‬ ‫‪125‬‬

‫ضابطه ‪ f   (x)=ax‬داشته باشیم‪ f   (2)=32‬در این صورت مقدار ‪ a‬را مشخص کنید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫اگر در تابع نمایی با‬ ‫‪2‬‬

‫اگر نمودار تابع نمایی ‪ f   (x)=ax‬به صورت زیر باشد مقدار ‪ k‬را مشخص کنید‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪y‬‬

‫‪K‬‬

‫‪2/25‬‬

‫‪x‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫باشد‪ ،‬حاصل عبارات زیر را به دست آورید‪.‬‬ ‫‪ 4‬اگر ‪ f   (x)=ax‬و‪f   (2)=10‬‬

‫ب) )‪3f   (1)+2f   (0‬‬ ‫الف) )‪f   (8)+f   (4‬‬

‫فعالیت صفحه ‪96‬‬

‫امتیازات یک بازی رایانه ای را در نظر بگیریدکه در آن فرض بر این است که در هر مرحله امتیازات سه‬
‫برابر می شود‪ .‬با امتیاز ‪ 1‬وارد بازی می شویم‪ .‬یعنی ‪f   (0) =1‬‬
‫‪ 1‬فکر می کنید در مرحله ششم‪ ،‬بازیکن چند امتیاز خواهد گرفت؟‬
‫‪f   (4)=81‬‬
 ‫‪108‬‬

‫جدول ‪1‬‬
‫میزان امتیازهای کسب شده‬ ‫تعداد مراحل بازی‬
‫‪30=1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪ ×3‬‬

‫‪31=3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪ ×3‬‬

‫‪32=9‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪ ×3‬‬

‫‪33=27‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪ ×3‬‬

‫‪=81‬؟‬ ‫‪4‬‬ ‫‪ ×3‬‬

‫‪243‬‬ ‫‪=5‬؟‬ ‫‪ ×3‬‬

‫‪=729‬؟‬ ‫‪6‬‬ ‫‪ ×3‬‬

‫‪=2187‬؟‬ ‫‪7‬‬ ‫‪ ×3‬‬

‫‪=6561‬؟‬ ‫‪8‬‬ ‫‪ ×3‬‬

‫‪=19683‬؟‬ ‫‪9‬‬ ‫‪ ×3‬‬

‫‪=59049‬؟‬ ‫‪10‬‬

‫‪ 2‬در کدام مرحله‪ ،‬میزان امتیازات کسب شده ‪ 6561‬خواهد شد؟‬

‫با توجه به جدول‪ ،‬پس از ‪ 8‬مرحله امتیازات کسب شده ‪ 6561‬خواهد شد‪.‬‬
‫‪ 3‬آیا اعداد این جدول‪ ،‬الگویی را مشخص می کند؟ بین تعداد مراحل بازی و میزان امتیازات کسب‬
‫شده‪ ،‬رابطه ای به دست آورید‪.‬‬
‫در هر مرحله میزان امتیازها سه برابر مرحله قبل است‪.‬‬
‫با توجه به رابطه به دست آمده در قسمت قبل‪ ،‬آیا می توانید امتیازات کسب شده در مراحل دهم‪ ،‬بیستم و‬
‫یا مرحله ‪n‬ام را به دست آورید‪.‬‬
‫امتیاز کسب شده در مرحله دهم ‪ 59049‬و در مرحله بیستم ‪ 3486784401‬و در مرحله ‪n‬ام ‪ 3‬است‪.‬‬
‫‪n‬‬

‫فعالیت صفحه ‪97‬‬

‫در دومین فعالیت این درس‪ ،‬هدف گسترش دامنه تابع نمایی ‪ f   (n)=2‬است‪.‬‬
‫‪n‬‬

‫با پرکردن اعداد جدول نقاطی از نمودار تابع مشخص می شوند‪ .‬سرانجام‪ ،‬به صورت دستوری به‬
‫دانش آموز آموزش داده می شود که اگر نقاط بیشتری از این تابع را داشته باشد که این نقاط شامل نقاط گویا‬
‫و اصم است‪ ،‬شکل این تابع شبیه نموداری است که در صفحه ‪98‬رسم شده است‪ .‬برای اینکه دانش آموز‬
‫متوجه باشد که دامنه این تابع اعداد حقیقی است‪ ،‬در ادامه این فعالیت از وی خواسته می شود با استفاده از‬
‫فصل ‪ :3‬الگوهای غیرخطی ‪109‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬
‫ماشین حساب مقدار تقریبی ‪ 2 2 2 2‬و… را پیدا کند‪ .‬همچنین یکی از اهداف دیگر این فعالیت‪ ،‬آموزش‬
‫این مطلب است که نمودار تابع ‪ y  =ax‬هرگز محور طول ها را قطع نمی کند‪.‬‬

‫فعالیت صفحه ‪98‬‬

‫الف) در این فعالیت از دانش آموز می خواهیم با استفاده از ماشین حساب نمودار تابع ‪ y   =3‬را با استفاده‬
‫‪x‬‬

‫از نقاط داده شده رسم نماید‪.‬‬

‫ب) در این قسمت می خواهیم دانش آموز به این درک برسد که با استفاده از نمودار تابع نمایی می توانیم‬
‫توان های غیر صحیح اعداد را به صورت تقریبی به دست آوریم‪.‬‬
‫پ) در این قسمت دانش آموز به این درک می رسد که نمودار تابع ‪ y   =a  x‬همواره از نقطه (‪)0,1‬‬
‫می گذرد‪ .‬همچنین با استفاده از نمودار دانش آموز به این درک می رسد که اگر ‪1<b <a <c‬؛ برای ‪x >0‬‬
‫رابطه ‪ b x <ax    <c x‬و برای ‪ x <0‬رابطه ‪ c x <ax    <b x‬برقرار می باشد‪.‬‬

‫فعالیت صفحه ‪100‬‬

‫‪‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪a = 2 ‬‬ ‫در این فعالیت دانش آموز از طریق تا زدن یک ورق کاغذ نمودار تابع   ‪ y   =a‬را برای ‪،0<a   < 1‬‬
‫‪x‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫برای ‪ x >0‬بررسی می کند‪.‬‬
‫میزان مساحت هر یک از ناحیه ها‬ ‫تعداد تا زدن ها‬
‫‪1‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪4‬‬
‫‪1‬‬
‫‪3‬‬
‫‪8‬‬
‫‪1‬‬
‫= ؟?‬ ‫‪4‬‬
‫‪16‬‬
‫‪1‬‬
‫‪=5‬؟‬
‫‪32‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫؟‬ ‫‪8‬‬
‫‪1‬‬
‫‪=10‬؟‬
‫‪1024‬‬
 ‫‪110‬‬

‫فعالیت صفحه ‪101‬‬

‫‪x‬‬
‫‪ 1‬‬ ‫محاسبه ‪ y‬با ماشین حساب تا‬
‫‪x‬‬ ‫‪ 2‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪ ‬‬ ‫سه رقم اعشار‬

‫‪−2‬‬
‫‪ 1‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪-2‬‬ ‫‪ 2‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪ ‬‬

‫‪3‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪−‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪ 1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪2 2‬‬ ‫‪2/828‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪ 2‬‬
‫‪ ‬‬

‫‪−1‬‬
‫‪ 1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪ 2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ ‬‬

‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪−‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪ 1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪1/414‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪ 2‬‬
‫‪ ‬‬

‫‪0‬‬
‫‪ 1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪ 2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ ‬‬

‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪ 1 2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪ 2‬‬ ‫‪0/701‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ 1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪ 2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪0/5‬‬
‫‪ ‬‬

‫‪3‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪ 12‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪ 2‬‬ ‫‪0/353‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪2‬‬
‫‪ 1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪ 2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪0/25‬‬
‫‪ ‬‬

‫‪‬‬ ‫‪1‬‬
‫از طریق نقطه یابی به‬ ‫‪x ∈‬‬ ‫برای‬ ‫‪a = 2 ‬‬ ‫این فعالیت بررسی نمودار تابع ‪ y   =a  x‬برای ‪،0<a   < 1‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬
‫دانش آموز باید نمودار‬ ‫‪ ‬‬ ‫کمک ماشین حساب می باشد‪ .‬در این فعالیت عالوه بر رسم نمودار تابع‬
‫‪ ‬‬
‫فصل ‪ :3‬الگوهای غیرخطی ‪111‬‬

‫تابع ‪ y   =2x‬را رسم نموده و تفاوت ها و شباهت های این دو نمودار را درک نماید‪(.‬دو نمودار حاصل را با‬
‫هم مقایسه نماید‪).‬‬

‫‪x‬‬
‫کار در کالس صفحه ‪102‬‬
‫‪ 1‬‬
‫و مقایسه نمودار آنها‪،‬‬ ‫‪y = ‬‬ ‫در این کار در کالس دانش آموز رسم نمودار توابع   ‪ )a   >1( , y   =a‬و‬
‫‪x‬‬

‫‪a ‬‬
‫قرینه بودن این دو نمودار نسبت به محور عرض ها را درک می نماید‪.‬‬

‫توصیههای آموزشی‬
‫توصیه می شود که از دادن تمرین های زیاد پرهیز شود و در عوض تمرین ها و مثال های کتاب با دقت‬
‫بیشتری مورد بحث و بررسی قرار گیرد‪ .‬بسیاری از اهداف و مسائلی که در کتاب های کمک آموزشی مورد‬
‫بررسی قرار می گیرند از اهداف این فصل نیست و از مطرح کردن آنها در کالس خودداری شود‪.‬‬

‫تمرین‬
‫پژوهشکده رویان وابسته به جهاد دانشگاهی‪ ،‬سلولهای بنیادی جنین انسان تولید میشود‪ .‬این‬
‫ٔ‬ ‫‪ 1‬در‬
‫ماهیچه قلب‬
‫ٔ‬ ‫سلولها قابلیت تکثیر نامحدودی دارند و میتوانند تمام انواع سلولهای بدن نظیر عصب و‬
‫را بهوجود آورند‪ .‬در شکل زیر‪ ،‬روند تکثیر سلول بنیادی جنین در سه مرحله نشان داده شده است‪.‬‬
‫اگر روند تکثیر سلول بنیادی جنین مانند شکل باال‪ ،‬ادامه پیدا کند‪:‬‬
‫الف) پس از چند مرحله‪ ،‬تعداد سلول های تکثیر شده ‪ 2048‬سلول‬
‫خواهد شد؟‬
‫پاسخ‪ 11 :‬مرحله‬
‫مرحله هشتم‪ ،‬چه تعداد سلول تکثیر شده است؟‬
‫ٔ‬ ‫ب) در‬

‫پاسخ‪256 :‬‬
‫پ) آیا می توانید الگویی برای تکثیر سلول ها مشخص کنید؟‬
‫در هر مرحله تعداد سلول ها دو برابر تعداد سلول های مرحله قبل است‪.‬‬

‫نمونه واقعی (شبیه به تمرین یک) بیان کنید که از الگوی تابع نمایی پیروی کند‪.‬‬
‫‪ 2‬یک ٔ‬
‫الیه تمیز کننده ای قرار دارد که حدود یک چهارم از ناخالصی ها‬‫تصفیه آب‪ ،‬داخل فیلترها‪ٔ ،‬‬
‫ٔ‬ ‫پاسخ‪ :‬در‬
 ‫‪112‬‬

‫را حذف می کند بنابراین سه چهارم ناخالصی ها باقی می ماند‪ .‬اکنون اگر در هر مرحله یک فیلتر اضافه کنیم‬
‫‪x‬‬
‫ناخالصی های باقی مانده در هر مرحله از الگوی تابع نمایی تابع ‪ y =  3 ‬پیروی می کند‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫‪x‬‬
‫در شکل صفحه بعد‪ ،‬نمودار دو تابع ‪ y   =4x‬و ‪ y =  1 ‬رسم شده است‪ .‬مشخص کنید هر نمودار‬ ‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫مربوط به کدام تابع است‪.‬‬
‫‪y‬‬

‫‪1‬‬

‫‪x‬‬
‫‪0‬‬

‫‪y‬‬

‫‪1‬‬

‫‪x‬‬
‫‪0‬‬

‫‪x‬‬
‫پاسخ‪ :‬نمودار پایین نمودار تابع ‪ y =  1 ‬و نمودار باال مربوط به تابع ‪ y   =4x‬می باشد‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫فصل ‪ :3‬الگوهای غیرخطی ‪113‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬

‫(صفحه مختصات) رسم کنید‬
‫ٔ‬ ‫‪ y =  1 ‬و ‪ y =  1 ‬را در یک دستگاه‬ ‫‪ 1‬‬
‫‪,y =  ‬‬ ‫نمودار توابع‬ ‫‪4‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪ 2‬‬
‫و تفاوت ها و شباهت های آنها را برشمارید‪.‬‬
‫‪y‬‬

‫‪x‬‬
‫‪1‬‬
‫‪y = ‬‬
‫‪3‬‬
‫‪x‬‬
‫‪1‬‬
‫‪y = ‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪x‬‬
‫‪y = ‬‬
‫‪4‬‬

‫‪1‬‬

‫‪x‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪x‬‬
‫نمودار توابع ‪ y   =3x‬و ‪ y =  1 ‬را در یک دستگاه رسم کنید و سپس‪ ،‬آنها را با یکدیگر مقایسه کنید‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪3‬‬
‫‪y‬‬
‫‪y = 3x‬‬

‫‪x‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪-1‬‬

‫پاسخ‪ :‬نمودار این دو تابع نسبت به محور عرض ها قرینه یکدیگرند‪ .‬نمودار تابع ‪ y   =3x‬به شدت افزایشی‬
‫‪x‬‬
‫و نمودار تابع ‪ y =  1 ‬به شدت کاهشی است‪.‬‬
‫‪3‬‬
 ‫‪114‬‬

‫رشد و زوال نمایی‬

‫مطالبی برای دبیران‬

‫رشد و زوال‪ :‬نرخ رشد یا زوال برخی از کمیت ها متناسب با مقدار آن کمیت در هر لحظه می باشد‪.‬‬
‫‪dx‬‬
‫‪= kx‬‬ ‫بنابراین اگر مقدار کمیت را در هر لحظه با )  ‪ x   (t‬نشان دهیم‪ ،‬داریم‪:‬‬
‫‪dt‬‬
‫‪dx‬‬ ‫‪dx‬‬ ‫‪dx‬‬
‫لذا ‪ Lnx =kt +c‬لذا‬ ‫‪∫x‬‬ ‫∫‬
‫‪= k dt‬‬ ‫بنابراین‬ ‫‪= kdt‬‬ ‫داریم‪:‬‬ ‫‪= kx‬‬ ‫از معادله دیفرانسیل‬
‫‪x‬‬ ‫‪dt‬‬
‫‪x    (t   )=ece kt‬‬
‫رابطه ‪ x0=ec‬خواهیم داشت ‪x    (t   )=x .e kt‬‬
‫با توجه به ٔ‬
‫رابطه ‪ x    (t   )=x .e kt‬را در حالتی که تابع ‪ x‬پیوسته یا گسسته باشد می توانیم به کار ببریم‪.‬‬
‫رابطه ‪ x    (t   )=x.(1+r   )t‬بهدست‬
‫در حالت ‪ r‬درصد رشد عالوه بر رابطه ‪ x    (t   )=x.ekt‬میتوان مقدار )   ‪ x    (t‬را از ٔ‬
‫رابطه ‪ x    (t   )=x.(1-r   )t‬بهدست آورد‪.‬‬
‫آورد‪ .‬همچنین در حالت ‪ r‬درصد زوال میتوان مقدار )   ‪ x    (t‬را از ٔ‬
‫برای درک ارتباط بین دو رابطه ‪ x    (t   )=x .e kt‬و ‪ x    (t   )=x .(1+r   ) t‬کافی است یک مثال مطرح کرده و آن‬
‫را از دو روش به دست آوریم‪.‬‬
‫مثال‪ :‬استخری حداکثر ظرفیت ‪ 20000‬عدد ماهی را دارد‪ ،‬اگر تعداد ماهی ها در حال حاضر ‪ 200‬باشد‬
‫و آهنگ رشد تعداد آنها ‪ 20%‬در سال باشد پس از چند سال تعداد ماهی ها به ‪ 20000‬می رسد؟‬
‫‪x1 = 1/ 2x .‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪⇒ x .e k = 1/ 2x . ⇒ e k = 1/ 2‬‬
‫‪x1 = x .e‬‬ ‫‪k‬‬

‫‪x (t ) = x .e kt ⇒ x (t ) = x .(1/ 2)t ⇒ x (t ) = 2001‬‬

‫‪( / 2)t‬‬
‫اکنون از تساوی ‪ 200(1/2)t =20000‬داریم‪t =25/25 :‬‬
‫مالحظه می شود ‪ e kt‬همان ‪ (1+r   ) t‬می باشد‪.‬‬
‫دقت داشته باشیم اثبات رابطه ‪ x    (t   )=x .(1+r   ) t‬در کتاب درسی یک اثبات استقرایی است‪.‬‬
‫اصطالحاتی در زمینه رشد و زوال که دبیر باید آنها را بشناسد شامل «میزان رشد» و «اندازه جمعیت» و‬
‫«میزان رشد نسبی» و «میزان تحلیل نسبی آهنگ رشد تعداد و آهنگ رشد جمعیت» و… هستند‪.‬‬
‫فصل ‪ :3‬الگوهای غیرخطی ‪115‬‬

‫نمونه   سؤالهای ارزشیابی‬
‫نرخ افزایش قیمت لوازم التحریری در ایران سالی ‪ % 10‬است‪ .‬تعیین کنید دو سال دیگر خودکار‬ ‫‪1‬‬

‫‪ 50‬تومانی چه قیمتی خواهد داشت؟‬

‫استخری حداکثر ظرفیت ‪ 20000‬عدد ماهی را دارد‪ ،‬اگر تعداد ماهی ها در حال حاضر ‪ 200‬باشد و‬ ‫‪2‬‬

‫آهنگ رشد تعداد آنها ‪ %2‬در سال باشد پس از چند سال تعداد ماهی ها به ‪ 20000‬می رسد؟‬
‫مواد غذایی روی زمین حداکثر برای ‪ 40‬میلیارد نفر می باشد‪ .‬در شروع سال ‪ 1990‬میالدی جمعیت‬ ‫‪3‬‬

‫تقریبی زمین ‪ 5/2‬میلیارد نفر بوده است‪ .‬اگر جمعیت به طور نمایی با ضریب ثابت ‪ 2‬درصد در سال‬
‫رشد کند چه زمانی جمعیت به ‪ 40‬میلیارد نفر خواهد رسید؟‬
‫جمعیت شهری در سال ‪ 10 ،1375‬میلیون و در سال ‪ ،1395‬جمعیت آن ‪ 15‬میلیون برآورد شده‬ ‫‪4‬‬

‫است‪ ،‬در سال ‪ 1415‬جمعیت شهر را مشخص کنید‪.‬‬

‫فعالیت صفحه ‪103‬‬

‫در این فعالیت دانش آموز سرمایه احسان را با توجه به ‪ 14‬درصد سود علی الحساب در هر سال محاسبه‬
‫می کند‪.‬‬
‫مبلغ سرمایه گذاری شده در شرکت تولیدی‬ ‫سن احسان‬
‫‪10,000,000‬تومان‬ ‫‪17‬‬
‫‪10,000,000+0/14×10,000,000=11,400,000‬‬ ‫‪18‬‬
‫‪11,400,000+0/14×11,400,000=12,996,000‬‬ ‫‪19‬‬

‫‪‬‬

‫‪19,254,145+0/14×19,254,145=21,949,972‬‬ ‫‪23‬‬

‫سرمایه علی الحساب‪ ،‬یک سال پس از سرمایه گذاری برابر‪:‬‬

‫‪10,000,000+10,000,000×0/14=10,000,000×1/14‬‬
‫همچنین دو سال پس از سرمایه گذاری‪:‬‬
‫‪(10,000,000×1/14)+(10,000,000×1/14)×0/14‬‬
‫‪=10,000,000×1/14(1+0/14)=10,000,000×1/142‬‬
‫بنابراین با یک استدالل استقرایی نتیجه می گیریم سرمایه علی الحساب‪ t ،‬سال پس از سرمایه گذاری برابر‬
‫‪10,000,000×1/14t‬می باشد‪.‬‬
 ‫‪116‬‬

‫کار  در  کالس صفحه ‪104‬‬

‫میلیارد نفر ‪ =5/2(1+0/02)  9/420‬جمعیت ٔ‬
‫کره زمین پس از ‪ 30‬سال‬ ‫‪30‬‬

‫میلیارد نفر ‪ =5/2(1+0/02)  10/400‬جمعیت ٔ‬

‫کره زمین پس از ‪ 35‬سال‬ ‫‪35‬‬

‫میلیارد نفر ‪ =5/2(1+0/02)  20/797‬جمعیت ٔ‬

‫کره زمین پس از ‪ 70‬سال‬ ‫‪70‬‬

‫میلیارد نفر ‪ =5/2(1+0/02)  43/992‬جمعیت ٔ‬

‫کره زمین پس از ‪ 105‬سال‬ ‫‪105‬‬

‫تمرین‬

‫تولیدکننده محصوالت فرهنگی اشاره‬

‫ٔ‬ ‫در یکی از فعالیت های بخش ّاول این درس‪ ،‬به یک شرکت‬ ‫‪1‬‬

‫کردیم‪ .‬اگر یکی از سهام داران این شرکت‪ ،‬در سال ‪ 1397‬مبلغ چهل میلیون تومان در این شرکت‬
‫سرمایه این سهام دار اضافه خواهد شد؟‬
‫ٔ‬ ‫سرمایه گذاری کند‪ ،‬پس از ده سال چه مبلغی به‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫‪ = 40,000,000×1/14 =148,288,852‬سرمایه پس از ده سال‬
‫‪10‬‬

‫‪ = 148,288,852-40,000,000=108,288,852‬افزایش سرمایه پس از ده سال‬

‫جمعیت شهری یک میلیون نفر است‪ .‬اگر رشد جمعیت به صورت نمایی و با ضریب ثابت ‪ 6‬درصد در‬ ‫‪2‬‬

‫سال باشد‪ ،‬جمعیت این شهر پس از ده سال چند نفر خواهد شد؟‬
‫پاسخ‪:‬‬
‫‪ = 1,000,000×1/06 =17,908,476‬جمعیت شهر پس از ده سال‬
‫‪10‬‬

‫‪ 3‬جزیره ای پر از موش شده بود‪ .‬مسئوالن تصمیم گرفتند به کمک گربه ها با موش ها مقابله کنند‪ .‬در‬
‫آن سال‪ ،‬جمعیت موش ها ‪ 23786‬بود که پس از مبارزه با آنها‪ ،‬این تعداد با نرخ ‪ 2/5‬درصد در سال‬
‫رو به کاهش گذاشت‪ .‬در همان سال‪ ،‬جمعیت گربه ها ‪15786‬بود که با نرخ ‪ 1/8‬درصد در سال رو‬
‫به افزایش گذاشت‪.‬‬
‫الف) در یک جدول‪ ،‬جمعیت موش ها را در ‪ 10‬سال متوالی به دست آورید‪.‬‬
‫فصل ‪ :3‬الگوهای غیرخطی ‪117‬‬

‫جمعیت موش ها پس از‬

‫یک سال‬ ‫‪23786×0/9751=23191‬‬

‫دو سال‬ ‫‪23786×0/9752=22611‬‬

‫سه سال‬ ‫‪23786×0/9753=22046‬‬

‫چهار سال‬ ‫‪23786×0/9754=21495‬‬

‫پنج سال‬ ‫‪23786×0/9755=20957‬‬

‫شش سال‬ ‫‪23786×0/9756=20433‬‬

‫هفت سال‬ ‫‪23786×0/9757=19922‬‬

‫هشت سال‬ ‫‪23786×0/9758=19424‬‬

‫نه سال‬ ‫‪23786×0/9759=18939‬‬

‫ده سال‬ ‫‪23786×0/97510=18465‬‬

‫ب) همین کار را برای جمعیت گربه ها طی ‪ 10‬سال متوالی انجام دهید‪.‬‬
‫جمعیت گربه ها پس از‬

‫یک سال‬ ‫‪15786×1/018=16070‬‬

‫دو سال‬ ‫‪15786×1/0182=16359‬‬

‫سه سال‬ ‫‪15786×1/0183= 16653‬‬

‫چهار سال‬ ‫‪15786×1/0184=16953‬‬

‫پنج سال‬ ‫‪15786×1/0185= 17258‬‬

‫شش سال‬ ‫‪15786×1/0186= 17569‬‬

‫هفت سال‬ ‫‪15786×1/0187= 17885‬‬

‫هشت سال‬ ‫‪15786×1/0188= 18207‬‬

‫نه سال‬ ‫‪15786×1/0189=18535‬‬

‫ده سال‬ ‫‪15786×1/01810=18869‬‬

 ‫‪118‬‬

‫پ) آیا می توانید حدس بزنید که در چه زمانی جمعیت گربه ها بیشتر از موش ها می شود؟‬
‫پاسخ‪ :‬سال دهم‬
‫ت) آیا می توانید حدس بزنید که در چه زمانی جمعیت موش ها و گربه ها با یکدیگر برابر می شود؟‬
‫پاسخ‪ :‬در سال نهم (یکی از روزهای سال) جمعیت موش ها و گربه ها با یکدیگر برابر می شوند‪.‬‬
‫ث) اگر همین روند ادامه پیدا کند‪ ،‬برای جمعیت گربه ها و موش ها چه اتفاقی می افتد؟‬
‫پاسخ‪ :‬جمعیت موش ها رو به نابودی می رود و جمعیت گربه ها افزایش می یابد‪.‬‬
Email

[email protected]