‫أ‬

‫مقدمه ‪1 ......................................................................................................................................‬‬

‫فصل اول ‪2 ..................................................................................................................................‬‬

‫گراف ها )‪2 ............................................................................................................................. (GRAPHS‬‬

‫گراف)‪2 ............................................................................................................................. (Graph‬‬

‫گراف جهت دار )‪9 ............................................................................................................. (Digraph‬‬

‫گراف جهت دارساده ‪10 ...................................................................................................................‬‬

‫گراف كامل)‪11 ...................................................................................................... (Complete Graph‬‬

‫گراف خالی يا پوچ ) ‪12 .................................................................................................. ( Null Graph‬‬

‫سب گراف (‪12 ............................................................................................................... )Subgraph‬‬

‫يكريختي وتساوي( يكساني) (‪14 ......................................................................................)Isomorphism‬‬

‫گراف های همسانريخت )‪17 ............................................................................. (Homeomorphic Graphs‬‬

‫شمردن گراف ها ‪17 ........................................................................................................................‬‬

‫درجه رأس ها (‪24 ................................................................................................... )Vertex Degrees‬‬

‫دنباله ي درجه رأس ها يا دنباله گرافي ‪28 .............................................................................................‬‬

‫ماكسيمم درجه و مينيمم درجه ‪31 ........................................................................................................‬‬

‫تشخيص گرافي بودن يك دنباله ازدنباله هاي درجه رأس ها الگوريتم هاول‪ -‬حكيمي ‪33 ....................................‬‬

‫گراف منتظم )‪35 ........................................................................................................ (regular graph‬‬

‫مسير و دور)‪37 ................................................................................................... (paths and circuits‬‬

‫محاسبه تعداد مسير هاي متمايز بين دو رأس در گراف كامل ‪41 .............................................................. Kp‬‬

‫گراف هاي همبند )‪47 ............................................................................................. (connected graphs‬‬

‫گراف هاي اويلري وهميلتوني)‪52 ....................................................... (Eulerian and Hamiltonian Graphs‬‬

‫ويژگي هاي گراف هميلتني ‪56 ...........................................................................................................‬‬

‫ب‬

‫گراف پترسن )‪59 ............................................................................................................. )Petersen‬‬

‫گراف های وزن دار ‪60 ...................................................................................................................‬‬

‫گراف دوری)‪61 ........................................................................................................... (Cycle Graph‬‬

‫گراف چرخی )‪61 ....................................................................................................... (Wheel Graph‬‬

‫گراف ‪ – n‬مکعب )‪62 .................................................................................................. (n-cube graph‬‬

‫گراف بازه ای )‪63 ..................................................................................................... (Interval graph‬‬

‫گراف های دو بخشی)‪64 ............................................................................................ (Bipartite Graph‬‬

‫گراف دو بخشی کامل)‪64 ............................................................................. (Complete Bipartite Graph‬‬

‫گراف چند بخشی ‪65 ........................................................................................................................‬‬

‫گراف چند بخشی کامل‪65 .................................................................................................................‬‬

‫گراف های مسطح )‪67 .................................................................................................. (plnar graphs‬‬

‫ناحيه(وجه) ‪68 ...............................................................................................................................‬‬

‫درجه ناحيه ‪68 ...............................................................................................................................‬‬

‫نقشه ها‪ ،‬ناحيه ها ‪70 .......................................................................................................................‬‬

‫فرمول اويلر‪71 ..............................................................................................................................‬‬

‫گراف های غيرمسطح‪ ،‬قضيه کوراتوفسکی ‪72 .......................................................................................‬‬

‫قضيه کور اتوفسکی ‪73 ....................................................................................................................‬‬

‫گراف دوگان ‪74 .............................................................................................................................‬‬

‫رنگ آميزی گراف ها ‪75 .................................................................................................................‬‬

‫الگوريتم ولش – پاول ‪75 ..................................................................................................................‬‬

‫نقشه های دوگان و قضيه چهار رنگ ‪77 ...............................................................................................‬‬

‫قضيه چهار رنگ (قضيه اپل و هيکن) ‪78 .............................................................................................‬‬

‫فصل دوم ‪79 ................................................................................................................................‬‬

‫ج‬

‫درخت ها ) ‪79 ........................................................................................................................... ( TREES‬‬

‫برداشتن يال از درخت ‪86 .................................................................................................................‬‬

‫ماتريس مجاورت)‪88 .......................................................................................... (Matrix of adjacency‬‬

‫ويژگي هاي ماتريس مجاورت گراف ‪90 ...............................................................................................‬‬

‫مولفه ها يا بخش هاي همبند ‪94 .................................................................................‬‬

‫ماتريس مجاورت و ً‬

‫ماتريس مجاورت يك گراف جهت دار ‪97 ..............................................................................................‬‬

‫ويژگي هاي ماتريس مجاورت درگراف جهت دار ‪99 ...............................................................................‬‬

‫تمرينات ‪100 ......................................................................................................................................‬‬

‫تمرينات چند گزينه ای ‪103 ...............................................................................................................‬‬

‫فصل سوم ‪117..............................................................................................................................‬‬

‫رابطه ها و شبکه ‪117 ...........................................................................................................................‬‬

‫رابطه)‪118 ..................................................................................................................... (Relation‬‬

‫ناحيه تعريف رابطه ‪119 ..................................................................................................................‬‬

‫برد رابطه ‪119 ..............................................................................................................................‬‬

‫رابطه معکوس ‪120 ........................................................................................................................‬‬

‫انواع رابطه ها ‪121 ........................................................................................................................‬‬

‫الف‪ .‬رابطه ی بازتابی)‪121 ...................................................................................... (reflexive relation‬‬

‫ب‪ .‬رابطه ی متقارن )‪122 ..................................................................................... (symmetric relation‬‬

‫ج‪ .‬رابطه ضد متقارن)‪122 ............................................................................... (antisymmetric relation‬‬

‫د‪ .‬رابطه ی انتقالی )‪123 ......................................................................................... (transitive relation‬‬

‫رابطه هم ارزی )‪124 ......................................................................................... (equivalence relation‬‬

‫ترتيب جزيی )‪127 ................................................................................................... (partial ordering‬‬

‫ست مرتب جزيی )‪128 ....................................................................................... (partially ordered set‬‬

‫د‬

‫دياگرام هاسه )‪129 .................................................................................................... (Hasse diagram‬‬

‫شبکه )‪133 ......................................................................................................................... (lattice‬‬

‫سب شبکه )‪136 ..............................................................................................................(sub lattice‬‬

‫شبکه ی کران دار )‪136 ............................................................................................ (bounded lattice‬‬

‫شبکه مکمل پذير ‪138 ......................................................................................................................‬‬

‫مسائل حل شده ‪139 ........................................................................................................................‬‬

‫تمرينات ‪141 .................................................................................................................................‬‬

‫فصل چهارم ‪145............................................................................................................................‬‬

‫جبربول و کاربرد های آن ‪145 ................................................................................................................‬‬

‫مقدمه ‪145 ....................................................................................................................................‬‬

‫جبربولي ‪145 ................................................................................................................................‬‬

‫مجموعه مسائل ‪153 ........................................................................................................................‬‬

‫عبارات وتوابع بولي ‪153 ..................................................................................................................‬‬

‫مجموعه مسائل ‪160 ........................................................................................................................‬‬

‫مدارها و توابع کليدی ‪161 ................................................................................................................‬‬

‫جدول ارزشی برای يک تابع بولی ‪161 ................................................................................................‬‬

‫دريچه ها و مدار هاي منطقي ‪170 .......................................................................................................‬‬

‫مجموعه مسائل ‪177 ........................................................................................................................‬‬

‫ساده کردن مدار های منطقی ‪178 .......................................................................................................‬‬

‫توابع بولی مينيمال ‪178 ....................................................................................................................‬‬

‫هدف می نيمم سازی توابع بولی ‪180 ...................................................................................................‬‬

‫نقشه کارنو )‪182 ...................................................................................................... (Karnaugh map‬‬

‫مجموعه مسائل ‪191 ........................................................................................................................‬‬

‫ه‬

‫مسائل تکميلی حل شده ‪191 ...............................................................................................................‬‬

‫منابع و مآخذ ‪198 ...........................................................................................................................‬‬

‫‪1‬‬

‫مقدمه‬
‫امروزه در شاخه های گوناگون علوم سعی می شود تا مفاهيم اساسی را به زبان رياضی بيان نمايند و قالبی‬
‫رياضی برای آن پيدا کنند تا بتوانند وجود آنها را منطقی و به صورت ساختاری منسجم و مستقل درآورند‬
‫و به پيشرفت های سريعتری دست يابند‪.‬‬

‫رياضيات مجزا يکی از شاخه های پرکاربرد و جذاب ريا ضيات است که در رشته های مختلف علوم‬
‫کمپيوتری موارد استفاده ی گسترده ای داشته و حل مسايل بعضی از علوم کاربردی و فنی بدون داشتن درک‬
‫صحيح از مباحث رياضيات مجزا دشوار و گاهی غير ممکن به نظر می رسد‪ .‬از همين جهت است که در‬
‫برنامه ی درسی کمپيوتر در همه ی کشور های جهان ‪ ،‬رياضيات مجزا جايگاه خاص خود را دارا می‬
‫باشد‪.‬درک مباحثی مانند سخت افزار‪ ،‬مدار های منطقی کمپيوتر ‪ ،‬مبحث درختها در ساختار ديتا و ده ها‬
‫مباحث ديگر بدون داشتن اطالعات عميق از رياضيات مجزا تقريبا ً غير ممکن است‪.‬‬

‫يکی از توانايی های مهم رياضيات مجزا قدرت مدل سازی آن است که با استفاده از آن به بيان دقيق مسايل‬
‫پرداخته و سپس با ابداع الگوريتم های مناسب و پياده سازی کامپيوتری آن ها به حل مسايل پرداخته است‪.‬‬
‫الگوريتم هايی مختلفی که در رياضيات مجزا مطرح هستند ‪ ،‬پل ارتباطی انکار ناپذيری بين علوم کاربردی‬
‫و علوم کامپيوتری ايجاد می کنند‪ .‬به گونه ی مثال ‪ ،‬درخت ها در رشته های مختلفی مانند کيميا‪ ،‬مهندسی‬
‫برق و علم محاسبه کاربرد دارد‪ .‬برعالوه از تيوری آن در لوله کشی نفت ‪ ،‬لوله کشی گاز ‪ ،‬ايجاد کانال‬
‫های آبرسانی ‪ ،‬ديزاين را ه های ارتباطی بين شهر های يک کشور ‪ ،‬ديزاين نقشه های مترو های شهرها ‪،‬‬
‫و ده ها مورد ديگر به طور وسيعی استفاده می شود‪.‬‬

‫تدريس رياضيات مجزا در کشور های پيشرفته در دوره ی مکاتب ‪ ،‬در کشور همسايه ی ما‪ ،‬ايران در دوره‬
‫ی پيش دانشگاهی و در کشور عزير ما‪ ،‬افغانستان در دوره ی پوهنتون صورت می گيرد‪ .‬الزم به تذکر‬
‫است که تدريس رياضی مجزا در کشور ما سابقه ی چندانی ندارد و از چند سالی بدين طرف تدريس آن در‬
‫ديپارتمنت های مختلفه ی پوهنځی کمپيوتر ساينس پوهنتون کابل و ديگر پوهنتون های افغانستان مروج‬
‫گرديده است‪.‬‬

‫مطالب لکچرنوت حاضر در چهار فصل ترتيب و تنظيم گرديده است‪..‬در فصل اول به تيوری گرافها پرداخته‬
‫شده و مسايل بسياری حل گرديده است‪ .‬در فصل دوم درخت ها به طور مشروح مورد بحث و مداقه قرار‬
‫گرفته است و در پايان فصل تمرينات زيادی به عنوان کار خانگی به محصالن واگذار گرديده است‪ .‬در‬
‫فصل سوم رابطه ها و انواع آن به طور مفصل مورد بحث و بررسی قرار گرفته و مسايل فراوانی برای‬
‫رهنمايی محصلين حل گرديده است‪ .‬در فصل چهارم جبر بولين مورد بحث قرار گرفته و مثال های فراونی‬
‫در مورد آن حل گرديده است‪ .‬در فصل نامبرده اصول جبر بولين ‪ ،‬مدار های منطقی کمپيوتر ‪ ،‬ساده ساختن‬
‫مدار های منطقی کمپيوتر‪ ،‬دياگرام کارنو و ده ها مسايل ديگر تجزيه و تحليل گرديده است‪.‬‬

‫اميدوارم که مطالب اين لکچر نوت مورد استفاده ی محصالن رشته های کمپيوتر و رياضی و ساير عالقه‬
‫مندان قرار گيرد‪.‬‬
‫‪2‬‬

‫فصل اول‬
‫گراف ها )‪(Graphs‬‬
‫گراف)‪(Graph‬‬

‫گراف يكي ازشاخه هاي رياضي است که تاريخی بسيار كوتاه اما رشدي بسيار وسيع دارد‪.‬هر چند كه‬
‫ريشه اين علم را ميتوان در زمان اويلر(‪ )1707-1783‬يافت اما به طور جدي از سالهاي ‪ 1930‬به بعد اين‬
‫علم مورد توجه رياضيدانان قرار گرفت وبه صورت يك شاخه ازرياضيات نمايان شد‪ .‬نظريه ی گراف ها‬
‫امروزه درزمينه هاي مختلف علوم ديگر مانند اقتصاد‪ ،‬ژنتيك‪ ،‬علوم روانشناسي‪ ،‬جامعه شناسي‪ ،‬مدلسازي‬
‫انرژي‪ ،‬انتقال اطالعات وبرنامه ريزي هاي گوناگون كاربرد دارد‪ .‬به همين دليل اكنون يكي از جذاب‬
‫ترين شاخه هاي رياضيات وعلم كامپيوتر به حساب مي آيد‪ .‬درواقع نظريه گراف ها مدلي رياضي براي‬
‫يك مجموعه گسسته مي سازد كه عناصر آن به طريقي به يكديگر مرتبط شوند‪.‬‬

‫به عبارت ديگر گراف ها وسيله ای توانا دربررسي و مطالعه ساختار روابط بين عناصر ست ها مي‬
‫باشند‪.‬‬

‫به همين دليل نظريه ی گراف ها در ابتدا به عنوان ابزاري براي فرمول بندي مسايل و تعريف روابط‬
‫متقابل بين آنها به كار مي رود و پس از آن كه مسأله به زبان رياضي فرمول بندي شد حل آن و يا‬
‫پاسخگويي به آن ساده خواهد بود‪ .‬شايد يكی از اين معما هاي حل شده همان مسأله معروف هفت پل‬
‫كونيگسبرگ )‪( Kӧnigsberg‬است‪ ،‬كه توسط اويلر )‪ (Euler‬حل گرديد‪.‬‬

‫در قرن هيجدهم ميالدی شهركونيگسبرك در پروس شرقی ( حاال در روسيه واقع بوده و به نام کاليننگراد‬
‫‪ Kaliningrad‬معروف است) و در دهانه رودخانه پرگل )‪ (pregel‬قرار داشت‪ .‬کونيکسبرگ از دو‬
‫ساحل يک رودخانه و دو جزيره تشکيل شده بود كه در آن زمان هفت پل اين چهار منطقه را مانند شكل‬
‫زير به هم وصل می کرد‪.‬‬

‫مردمي كه دراطراف اين جزيره قدم مي زدند‪ ،‬دريافته بودند كه اگر آنها مثالً از ساحل جنوبي رودخانه‬
‫شروع به قدم زدن بكنند وطوري برنامه ريزي كنند كه روي هر پل دقيقا ً يك بار عبور كنند بايد حداقل يك‬
‫پل را ناديده بگيرند‪.‬‬
‫‪3‬‬

‫اين براي مردم روشن شده بود كه نميوانند از روي هر پل دقيقا ً يك بار عبور كنند‪ ،‬اما هيچ کس مطمئن‬
‫نبود‬
‫سر انجام درسال ‪ ،1753‬فردي مسأله را براي لئنارداويلر رياضيدان بزرگ سويسي فرستاد‪ .‬اويلر مساله‬
‫را حل و به اين تالش ها خاتمه داد‪.‬‬

‫درشكل زير گراف متناظر با خشكي ها‪ ،‬پل ها را در كونيگسبرگ به اين صورت رسم كرده ايم كه هر‬
‫نقطه را به عنوان نقطه اي از خشكي كه به آن وارد مي شويم در نظر مي گيريم وآن را رأس مي ناميم‪.‬‬
‫هرپل بين دو نقطه خشكي را با پاره خطي به هم وصل مي كنيم كه آن را يال مي ناميم‪.‬‬

‫لذا‪ ،‬به بيان گرافي مسأله به اين صورت تبديل مي شود كه آيا مي توان از يك رأس شروع كرده و با گذر‬
‫از هر يال( يا پل) فقط يك بار‪ ،‬به آن رأس برگشت؟‬
‫‪4‬‬

‫اويلر ثابت كردكه اين كار غير ممكن است‪.‬‬

‫وقتي از يك رأس )‪ (vertex‬شروع مي كنيم چون از هر يال )‪ (edge‬فقط يك بار عبور مي كنيم‪ ،‬پس به‬
‫دفعاتي كه به يك رأس وارد مي شويم بايد به همان دفعات هم ازآن رأس خارج شويم‪ ،‬به عبارت ديگر بايد‬
‫به هر رأس تعداد يالهاي وصل شده جفت باشد تا اين كار امكان پذير باشد‪ ،‬درحالي كه تعداد يال هاي وصل‬
‫شده به رأس ‪ D‬تاق است‪ ،‬لذا اين كار غير ممكن است‪.‬‬

‫بعدا ً تعريف مي كنيم كه تعداد يالهاي متصل شده به هر رأس درجه آن رأس ناميده مي شود‪ ،‬درگراف پل‬
‫كونيگسبرگ درجه تمام رأس ها عددي تاق است‪.‬‬

‫مثال های زيادي وجود دارند كه مي توانيم مانند فوق نمايش تصويری براي آنها رسم كنيم‪.‬‬

‫تصور كنيد كه شبكه اي شامل شش كامپيوترداشته باشيم كه به صورت هاي زير به يكديگر متصل شده‬
‫باشند‪:‬‬

‫كامپيوتر‪ A‬به كامپيوترهاي‪ D، C ،B‬و‪ E‬متصل است‪.‬‬

‫كامپيوتر ‪ B‬به كامپيوترهاي ‪ A‬و‪ C‬متصل است‪.‬‬
‫كامپيوتر‪ C‬به كامپيوترهاي‪D، B،A‬و ‪ E‬متصل است‪.‬‬
‫كامپيوتر‪ D‬به كامپيوتر هاي ‪ A‬و‪ C‬متصل است‪.‬‬
‫كامپيوتر ‪ F‬به كامپيوتر ‪ E‬متصل است‪.‬‬

‫درشكل زير به راحتي مي توان وضعيت اتصال كامپيوتر ها را مشاهده كرد‪.‬‬

‫رسم چنين شكلی نشان دهنده يك گراف است‪.‬‬

‫نقطه ها رئوس )‪ (vertices‬ناميده مي شوند‪(.‬ست رئوس) پاره خط ها يي كه رئوس را بهم وصل مي كنند‬
‫يالها )‪ (edges‬مي ناميم‪ .‬چنانچه درشكل فوق مشاهده مي كنيم ممكن است دويال يكديگر را درنقطه اي‬
‫قطع كنند اما آن نقطه رأس نباشد‪ ،‬مانند پاره خط هاي ‪ AD‬و ‪ . EC‬توجه داشته باشيم كه اين نوع شكل ها‬
‫يا نمايش های تصويری ای كه دراينجا بحث مي كنيم كامالً از نمايش های تصويری معادالت يا توابع‬
‫متفاوت هستند‪.‬‬
‫‪5‬‬

‫درحالت كلي‪ ،‬يك گراف شامل ست اي ار رئوس وست اي از يالها است كه رئوس مختلف رابه هم وصل‬
‫مي كنند‪.‬‬

‫يالها ممكن است‪ ،‬خط راست يا منحني باشند‪ ،‬كه يك رأس را به رأس ديگر متصل مي كنند يا حتي ممكن‬
‫است يك رأس را به خودآن رأس وصل كند‪ ،‬چنانكه درشكل زير مشاهده مي كنيد‪.‬‬

‫دراين شكل هر رأس را به ‪ vi‬وهريال رابه ‪ ei‬نشان داده ايم‪.‬‬

‫وقتي يالي يك رأس را به خودش وصل مي كند آن راطوقه مي نامند‪ ،‬مانند ‪ .e5‬وقتي دورأس با دويال بهم‬
‫وصل شوند آن دويال را موازي مي نامند مانند يالهاي ‪ e2‬و‪ .e3‬ممكن است رأسي به هيچ رأس ديگري‬
‫وصل نشده باشد دراين صورت آن رأس را رأس منفرد يا تنها مي نامند مانند رأس‪. v1‬اكنون گراف را به‬
‫طور رسمي در زير تعريف ميكنيم‪.‬‬

‫يك گراف ‪ G‬شامل دوست متناهي است‪:‬‬

‫يك ست غير خالی (‪ V)G‬كه عناصر آن را رئوس )‪ (vertices‬مي ناميم و يك ست (‪ E)G‬که عناصر‬
‫آن را يالها )‪ (edges‬مي ناميم (ممكن است (‪ E)G‬خالی نيز باشد)‪ .‬هريال دو رأس را به هم يا يك رأس‬
‫را به خودش متصل ميکند‪.‬‬

‫به طور غيررسمي مي توان گفت يك گراف ست اي از نقاط است‪ ،‬به طوري كه بعضي جفت نقاط به‬
‫وسيله پاره خطي به هم متصل شده اند‪ .‬به طور دقيق درهر گراف هر يال متناطر است با يك ست شامل يك‬
‫يا دو رأس كه آنها را نقاط انتهايي مي نامند‪.‬‬

‫تناظر از يال به نقاط انتهايي )‪ (endpoints‬تابع يال ‪ -‬نقطه انتها ناميده مي شود‪.‬‬

‫هر يال فقط با يك نقطه انتها را طوقه يا حلقه )‪ (loop‬مي نامند‪.‬‬

‫دويال متمايز با يك ست نقاط انتهايي موازي ناميده می شوند‪.‬‬
‫‪6‬‬

‫يعني دريك گراف هردو يالي كه يك جفت رأس را به هم وصل مي كنند موازي مي ناميم‪ .‬وهر يالي كه يك‬
‫رأس را به خودش متصل ميكند طوقه گوييم‪.‬‬

‫گراف(‪ )1‬داراي يال هاي موازي است و گراف(‪ )2‬داراي يك طوقه است‪ .‬گراف(‪ )3‬طوقه و يال هاي‬
‫موازي ندارد‪.‬‬

‫گرافي مانند شكل(‪ )3‬را يك گراف ساده مي نامند‪ .‬بنابراين تعريف زير راداريم‪:‬‬

‫تعريف گراف ساده )‪:(simple graph‬‬

‫يك گراف را كه داراي دو يال موازي وطوقه نباشد گراف ساده ميناميم‪.‬‬

‫گراف هاي (‪ )1‬و(‪ )2‬كه در باال نشان داده ايم ساده نمي باشند‪ .‬اگردرگراف ‪ u,v∈V(G) ،G‬و‬
‫)‪ {u,v}∈ E(G‬آنگاه ‪ u‬و‪ v‬دو رأس و}‪ {u,v‬يك يال است‪ ،‬گاهي براي سادگي}‪ {u,v‬رابه صورت ‪uv‬‬
‫نيز مي نويسيم در اين حالت گوييم يال‪ uv‬از رئوس ‪ u‬و‪ v‬مي گذرد‪ u .‬و‪v‬همان دو انتها يا دو سر يال ‪uv‬‬
‫مي باشند كه قبالً تعريف كرديم‪.‬‬

‫دو رأس را كه توسط يك يال به هم وصل مي شوند دو رأس مجاور مي نامند‪.‬‬

‫مثالً دورأس ‪ u‬و ‪ v‬که توسط يال ‪ e‬يا ‪ uv‬به هم وصل شده اند دو رأس مجاور مي باشند‪.‬‬

‫يك رأس را كه طوقه داشته باشد گوييم با خودش مجاوراست‪.‬‬

‫هر دو يال را كه بر يك نقطه انتها واقع شده باشند (بريك رأس واقع شده باشند) يالهاي مجاورمي ناميم‪.‬‬

‫يك رأس را كه هيچ يالي بر آن واقع نباشد يا هيچ يالي از آن نگذشته باشد رأس منفرد يا تنها مي ناميم‪.‬‬
‫‪7‬‬

‫مثال‪ :1‬براي گرافي كه در زيررسم شده است‪ ،‬رئوس و يالها را بنويسيد‪ .‬درجدول تابع يال ـ نقطه انتها را‬
‫مشخص كنيد‪.‬همچنين تمام يالهايي را كه بر‪ V1‬واقع اند مشخص كنيد‪ .‬تمام رأس هايي را كه با‪ V1‬مجاور‬
‫هستند پيدا كنيد‪ .‬تمام يالهاي موازي و طوقه ها را در صورت وجود پيدا كنيد‪.‬‬

‫حل ‪ :‬ست رئوس عبارت است از‪:‬‬

‫}‪V={v1,v2,v3,v4,v5,v6‬‬

‫ست يالها عبارت است از‪E={e1,e2,e3,e4,e5,e6, e7} :‬‬

‫تابع يال ــ نقطه انتها‪:‬‬

‫يال‬ ‫نقاط انتهايي‬

‫‪e1‬‬ ‫}‪{v1 ,v2‬‬
‫‪e2‬‬ ‫}‪{v1 ,v3‬‬
‫‪e3‬‬ ‫}‪{v1 , v3‬‬
‫‪e4‬‬ ‫}‪{v2 ,v3‬‬
‫‪e5‬‬ ‫}‪{v5 ,v6‬‬
‫‪e6‬‬ ‫}‪{v5‬‬
‫‪e7‬‬ ‫}‪{v6‬‬

‫توجه داشته باشيد كه رأس منفرد ‪ v4‬دراين جدول مشاهده نمي شود‪ .‬اگرچه هر يال بايد يك يا دو نقطه انتها‬
‫داشته باشد اما يك رأس ممكن است نقطه انتهايي هيچ يالي نباشد‪.‬‬

‫براي پاسخ به موارد بعدي گوييم‪:‬‬

‫‪8‬‬

‫‪ e2 ،e1‬و ‪ e3‬يالهای واقع بر ‪ v1‬هستند‪.‬‬

‫‪ v2‬و ‪ v3‬با ‪ v1‬مجاور هستند‪.‬‬
‫‪ e3 ،e2‬و ‪ e4‬مجاور هستند‪.‬‬
‫‪ e6‬و ‪ e7‬طوقه هستند‪.‬‬
‫‪ e2‬و ‪ e3‬موازي هستند‪.‬‬
‫‪ v5‬و ‪ v6‬با يكديگر مجاورند‪.‬‬

‫واضح است كه گراف مثال قبل يك گراف ساده نمي باشد زيرا دو يال موازي و دو طوقه دارد‪.‬‬

‫باتوجه به تعريف گراف ساده كه هر دو رأس متمايز حداكثر با يك يال به هم متصل شده اند و هيچ رأسي‬
‫به خودش متصل نشده است‪ ،‬مي توان گراف ساده را به صورت زير نيز تعريف كرد‪:‬‬

‫تعريف‪:‬‬
‫گراف ساده ‪ G‬جفت ای مرتب چون (‪ )V,E‬است كه در آن‪ V‬ست اي متناهي و غير خالی و‪ E‬سب‬
‫ست اي از تمام سب ست هاي دوعضوي ‪ V‬است‪.‬‬

‫مي دانيم اگر ست اي داراي ‪ n‬عضوباشد آنگاه ست تمام سب ست های دوعضوي آن داراي‬
‫)‪𝑛(𝑛−1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ 2‬گراف ساده متمايز وجود دارد كه داراي اين ‪ n‬رأس‬ ‫‪2‬‬ ‫(‪1‬ـ ‪ (𝑛2) = n )n‬عضو است و درنتيجه‬
‫‪2‬‬
‫باشد‪.‬‬

‫توجه داريم كه اگر ست اي ‪ m‬عضو داشته باشد تعداد سب ست هاي آن‪ 2m‬است‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫مثال ‪ : 2‬اگر}‪ ،V={ 1,2,3,4‬آنگاه ‪ E‬يعني تمام سب ست هاي دوعضوی ‪ V‬داراي ‪1( = 6‬ـ‪)4()4‬‬
‫‪2‬‬
‫عضو است‪ .‬بنابراين ‪ 26=64‬گراف متمايز ساده وجود دارد كه رئوس آنها }‪ V={1,2,3,4‬است‪.‬‬

‫مثال ‪ : 3‬ست رئوس و يال هاي گرافي را كه نمايش تصويری آن در زير رسم شده است مشخص كنيد‪ .‬آيا‬
‫اين گراف ساده است؟‬

‫تابع‪ ،‬يال‪ -‬نقطه انتها رابنويسيد‪.‬‬

‫‪9‬‬

‫حل ‪ :‬رئوس‪V={a,b,c,d} :‬‬

‫يالها‪E={ab,ad,bc,bd,cc ,cd} :‬‬

‫واضح است كه گراف ساده نمي باشد زيرا يك طوقه دارد‪.‬‬

‫تابع‪ ،‬يال ـ نقطه انتها به صورت زير است‪.‬‬

‫يال‬ ‫نقاط انتهايي‬

‫‪e1‬‬ ‫}‪{a,b‬‬
‫‪e2‬‬ ‫}‪{a,d‬‬
‫‪e3‬‬ ‫}‪{b,c‬‬
‫‪e4‬‬ ‫}‪{b,d‬‬
‫‪e5‬‬ ‫}‪{c‬‬
‫‪e6‬‬ ‫}‪{c ,d‬‬

‫گراف جهت دار )‪(Digraph‬‬

‫تعريف گراف جهت دار اندك تفاوتي با تعريف گراف درحالت كلي دارد در گراف جهت دار به جاي ست‬
‫رئوس جفت هاي مرتب از رئوس را به هر يال نظير مي كنيم يعني در گراف جهت دار هر يال ميتواند‬
‫مانند يك پيكان از رأس اول به رأس دوم يا يك جفت مرتب از رئوس رسم شود‪.‬‬

‫تعريف‪ :‬يك گراف جهت دار(ديگراف) شامل دوست متناهي است‪ .‬يك ست (‪ V)G‬از رئوس ودوم ست‬
‫(‪ D)G‬از يالهاي جهت دار‪ .‬يعني هر يال دورأس را درجهت خاصي به هم متصل ميكند‪ .‬به اين معني‬
‫كه هر يال متناظر با يك جفت مرتب از رئوس است‪.‬‬

‫اگريال ‪ e‬متناظر با جفت (‪ )u,v‬از رئوس باشد‪ ،‬آنگاه ‪ e‬يال (جهت دار) از‪ u‬به ‪ v‬ناميده مي شود‪.‬‬

‫مثال ‪ : 4‬گراف جهت داري كه در زير نشان داده شده است داراي چهار رأس }‪ {u,v,w,x‬و ‪ 6‬يال‬
‫}‪ {e1,e2,e3,e4,e5,e6‬است‪.‬‬
 ‫‪10‬‬

‫يال ‪ e1‬رأس ‪ x‬را به رأس ‪ u‬متصل مي كند‪.‬‬

‫يال ‪ e2‬رأس ‪ u‬را به ‪ w‬و يالهاي ‪ e3‬و ‪ e4‬رأس ‪ w‬را به ‪ v‬متصل ميكنند‪ .‬يال ‪ e5‬رأس ‪ x‬را به ‪ w‬و‬
‫باالخره يال ‪ e6‬رأس ‪ x‬را به خودش متصل مي كند‪.‬‬

‫معموالً براي مشخص كردن يالها درگراف جهت دار از ترتيب دورأس استفاده ميكنيم‪ .‬مثالً يال ‪ e1‬را با‬
‫‪ xu‬نشان مي دهيم كه با ‪ ux‬متفاوت است‪ .‬يا يالهاي ‪ e3‬و‪ e4‬رابا‪ wv‬نشان ميدهيم و يال ‪ e6‬را با ‪.xx‬‬
‫درواقع اين همان نمايش به وسيله جفت هاي مرتب است‪.‬‬

‫تعريف‪ :‬درگراف جهت دار‪ ،‬دو يال يا بيشتررا موازي گوييم هرگاه دو رأس را در يك جهت به هم متصل‬
‫كنند ويالي كه يك رأس را به خودش متصل كند طوقه مي ناميم‪.‬‬

‫درمثالي قبلي دويال ‪ e3‬و‪ e4‬موازي اند ويال ‪ e6‬طوقه است‪.‬‬

‫گراف جهت دارساده‬

‫تعريف‪ :‬گراف جهت دار ‪ G‬را گراف جهت دار ساده مي ناميم هرگاه داراي يالهاي موازي وطوقه نباشد‪.‬‬

‫تعريف فوق معادل تعريف زير نيز مي باشد‪.‬‬

‫گراف جهت دار ساده ‪ G‬جفت مرتبي چون (‪ )V,D‬است كه در آن ‪ V‬ست اي غير خالی و متناهي و ‪ D‬سب‬
‫ست اي از ست تمام جفت مرتب هاي متمايز اعضاي‪ V‬است‪.‬‬

‫مثال ‪ : 5‬درگراف جهت دار زير رئوس و يالها را بنويسيد آيا اين گراف جهت دار ساده است؟‬

‫حل‪ V={a,b,c,d,} :‬رئوس‬

‫})‪ ={(b,a),(b,d),(c,b), (d,a),(d,b),(d,c‬يالها‬
‫يا‬
‫}‪D={ba,bd,cb,da,db,dc‬‬

‫مشخص است كه اين گراف‪ ،‬يك گراف ساده جهت دار است‪ ،‬زيرا دو يال موازي يا طوقه ندارد‪.‬‬
‫‪11‬‬

‫گراف كامل )‪(Complete Graph‬‬

‫دسته مهمي از گراف ها وجود دارند كه درآنها يالها كامل هستند‪ ،‬يعني تمام رئوس به وسيله يالها به هم‬
‫متصل شده اند اين نوع گراف ها را كامل مي نامند‪.‬‬

‫تعريف‪ :‬يك گراف كامل با ‪ n‬رأس‪ ،‬كه با ‪ Kn‬نشان داده مي شود‪ ،‬يك گراف ساده است كه هر رأس آن‬
‫به تمام رأس هاي ديگر متصل شده باشد‪.‬‬

‫گراف هاي كامل با ‪ n‬رأس( از مرتبه ‪ )n‬كه ‪ 1 n≤≤ 6‬درزير نشان داده شده اند‪.‬‬

‫مشاهده ميكنيم به جز ‪ k1‬درتمام گراف هاي ديگر تمام يالهای بين هر دورأس رسم شده اند‪.‬‬
‫‪12‬‬

‫گراف خالی يا پوچ ) ‪( Null Graph‬‬

‫تعريف‪ :‬گراف تهي گرافي است كه هيچ يالي نداشته باشد‪ .‬گراف تهي با ‪ n‬رأس رابه ‪ Nn‬نشان مي‬
‫دهيم‪.‬‬

‫سب گراف (‪)Subgraph‬‬

‫دررياضي گاهي اشيائي كلي را بررسي ميكنيم كه اشياء ساده تري از همان نوع را شامل هستند‪ ،‬مانند سب‬
‫ستها يا سب دنباله ها وغيره‪ .‬درنظريه ی گراف ها نيز سب گراف به صورت زير تعريف مي شود‪.‬‬

‫تعريف‪ :‬يك گراف ‪ H‬سب گراف‪ ،‬گراف ‪ G‬است اگر و فقط اگر‪ ،‬هررأس ‪ H‬رأسي از‪ G‬نيز باشد‪،‬‬
‫وهر يال ‪ H‬يالي از ‪ G‬نيز باشد‪ ،‬وهريال ‪ H‬همان دو نقطه انتهايي را در ‪ G‬داشته باشد‪.‬‬

‫گراف ‪ G‬به صورت زير نشان داده شده است‪.‬‬

‫}‪E={e1,e2,e3,e4,e5},V={a,b,c,d‬‬

‫هر يك از گراف هاي زير يك سب گراف ‪ G‬است‪.‬‬

13

V1 = {a, b c, d},

E1 ={e1,e3,e4,e5}

V2 = {a,b,c}

E2 = {e1, e4}

V3 = {b,c,d}

E3 = {e3, e5}
‫‪14‬‬

‫يكريختي وتساوي( يكساني) (‪)Isomorphism‬‬

‫چنانچه در بررسي گراف ها مشاهده كرديم ساختمان گراف ها بر پايه رئوس و يالها مي باشد‪.‬‬

‫دوگراف را مساوي گوييم هرگاه رئوس ويالهای آنها يكي باشند‪ .‬وقتي رئوس و يالها مشخص باشند‬
‫ميتوانيم گراف را رسم كنيم و در اصل‪ ،‬هر نمايش تصويری ای كه از ديگری بهتر باشد را رسم مي كنيم‪،‬‬
‫روش واقعي آن است كه رئوس و يالها نامربوط رسم نشوند حتي اگر بعضي نمايش های تصويری از‬
‫ديگري ساده تر باشند‪.‬‬

‫براي مثال فرض كنيم مي خواهيم سه خانه ‪ B,A‬و‪ C‬رابه سه منبع گاز‪ )g(،‬آب(‪ )w‬وبرق (‪ )e‬متصل‬
‫كنيم‪.‬‬
‫}‪V={A,B,C,g,w,e‬‬ ‫ست رئوس‪:‬‬

‫ست يالها كه همان لوله ها يا كابل هاي اتصال هستند عبارت است از‪:‬‬

‫}‪E={Ag,Aw,Ae,Bg,Bw,Be,Cg,Cw,Ce‬‬

‫ميتوانيم نمايش هاي تصويری اين گراف را به دو صورت زير رسم كنيم‪:‬‬

‫هر يك از اين دو نمودار داراي ‪ 6‬رأس و‪ 9‬يال مي باشند‪ ،‬وهردو اطالعات يكساني رابيان مي كنند‪ .‬هر‬
‫خانه به يك منبع متصل است‪ .‬اما هيچ دوخانه اي به هم وهيچ دومنبعي نيز به هم متصل نيستند‪ .‬مشاهده‬
‫مي كنيم كه اين دو نمايش تصويری ظاهرا ً غير مشابه نشان دهنده ی يك گراف هستند يعني هردو يك‬
‫گراف رامشخص مي كنند‪.‬‬

‫ازطرف ديگر ممكن است دونمودار مشابه به نظر برسند‪ ،‬اما نشان دهنده ی دو گراف متمايز باشند به‬
‫عنوان مثال‪ ،‬دو نمودار زير مشابه به نظر مي رسند‪.‬‬
‫‪15‬‬

‫شکل (‪)2‬‬ ‫شکل (‪)1‬‬

‫اما آنها يك گراف نيستند يا به عبارتي دو گراف مساوي نيستند‪ AB.‬در شكل(‪ )2‬يك يال است درصورتي‬
‫كه درشكل(‪ )1‬يال نمي باشد‪.‬‬

‫اين مشابه بودن دونمودار را يكريختي يا همريختی مي ناميم‪ .‬به اين معني كه دوگراف اساسا ً داراي يك‬
‫ساختار هستند‪ .‬ميتوانيم با تغيير بر چسب رأسها از شكل(‪ )1‬شكل(‪ )2‬را بدست آورديم‪ .‬در اين حالت كافي‬
‫است بر چسب رأس هاي ‪ B‬و‪ W‬را تعويض كنيم‪ .‬اين بحث ما را به تعريف زير راهنمايي مي كند‪.‬‬

‫تعريف‪ :‬دوگراف ‪ G1‬و ‪ G2‬يكريخت(هم شکل) هستند هرگاه ‪ G2‬بتواند با يك نام گذاري(برچسب‬
‫گذاري) رئوس از ‪ G1‬بدست آيد‪.‬‬

‫يعني‪ ،‬يك تناظر يك به يك بين رئوس ‪ G1‬و‪ G2‬وجود داشته باشد به طوري كه تعداد يالهايي كه‬
‫دورأس ‪ G1‬را به هم متصل ميكنند برابر تعداد يالهايي باشد كه دو راس نظير اين دورا در ‪ G2‬به‬
‫هم متصل مي كند‪.‬‬
‫گراف هاي ‪ G1‬و‪ G2‬در نمايش های تصويری زير يكسان يا مساوي نيستند اما يك ريخت مي باشند‪.‬‬

‫ميتوانيم با بر چسب گذاري مجدد از گراف ‪ G1‬گراف ‪ G2‬رابدست آوريم ‪ ،‬تناظر يك به يك زير را به كار‬
‫مي بريم‪:‬‬
‫‪16‬‬

‫‪G1 ↔G‬‬
‫_______‬

‫‪a↔4‬‬

‫‪3↔b‬‬

‫‪C↔ 2‬‬

‫‪d↔1‬‬

‫توجه داشته باشيم كه يالهاي ‪ G1‬متناظر يالهاي ‪ G2‬مي باشند مثالً دو يالي كه ‪ a‬و‪ b‬را در ‪ G1‬به هم متصل‬
‫ميكنند متناظر با دويالي هستند كه ‪ 3‬و ‪ 4‬را در ‪ G2‬به هم متصل ميكنند‪ .‬يال ‪ ac‬در‪ G1‬متناظر يال ‪42‬‬
‫در ‪ G2‬است‪ .‬طوقه ‪ cc‬در ‪ G1‬متناظر طوقه ی ‪ 22‬در‪ G2‬است‪ .‬براي بررسي آن كه دو گراف يكي هستند‬
‫بايد بررسي كنيم همه رئوس متناظر هم بر چسب گذاري شده اند‪ .‬براي بررسي آن كه دوگراف يكريخت‬
‫هستند بايد تحقيق كنيم كه مي توانيم با دوباره برچسب گذاري رئوس يكي به ديگري برسيم‪ .‬به اين ترتيب‬
‫كه‪ ،‬ابتدا بررسي مي كنيم كه تعداد رئوس ويالهاي دوگراف يكي هستند سپس شباهت هاي ويژه دوگراف‬
‫راجستجو مي كنيم‪ ،‬از جمله‪ ،‬طوقه ها ‪ ،‬يالهاي موازي و تعداد يالهاي گذرنده از يك رأس‪.‬‬

‫مثال ‪ : 6‬دوگراف رسم شده در زير هر دو‪ 5‬رأس و‪ 6‬يال دارند‪ ،‬اما يكريخت نمي باشند‪ ،‬زيرا‪G1‬‬
‫دورأس دارد كه دقيقا ً از هر يك دو يال گذشته است‪ ،‬درصورتي كه ‪ G2‬فقط يك رأس دارد كه از آن دويال‬
‫گذشته است‪.‬‬

‫ياداشت ‪ :‬گراف ‪ G‬رابرچسب دار گوييم هرگاه تمام رئوس ان با حروف يا اعداد نام گذاري شده باشند‪.‬‬
‫‪17‬‬

‫گراف های همسانريخت )‪(Homeomorphic Graphs‬‬

‫فرض کنيد گراف ‪ G‬داده شده است‪ ،‬با تجزيه يک يال ‪ G‬به دو رأس اضافی می توان يک گراف جديد به‬
‫دست آورد‪ .‬دو گراف ‪ G‬و *‪ G‬را همسانريخت (همانريخت) گويند اگر بتوان آن ها را از گراف يکسان يا‬
‫گراف های يک ريخت ‪ ،‬با اين روش به دست آورد‪ .‬گراف های )‪ (a‬و )‪ (b‬در شکل ذيل يکريخت نيستند‪،‬‬
‫اما همسانريخت هستند زيرا هر يک آنها را می توان با اضافه کردن رأس های مناسب از )‪ (c‬به دست‬
‫آورد‪.‬‬

‫مثال ديگر‬

‫شمردن گراف ها‬

‫چه تعداد گراف برچسب دار وغير بر چسب دار وجود دارند كه تعداد رأس هاي آنها يكي هستند؟‬

‫وقتي تعداد گراف هاي برچسب دار را مي شماريم‪ ،‬به دنبال تفاوتي بين هر دوهستيم كه دو گراف يكسان يا‬
‫مساوي نباشند‪ .‬مثالً هشت گراف ساده و برچسب دار متمايز وجودارند كه همگي داراي سه رأس هستند‪.‬‬
‫‪18‬‬

‫وقتي تعداد گراف هاي غير برچسب دار را مي شماريم‪ ،‬به دنبال تفاوتي بين هردو هستيم كه آن دويكريخت‬
‫نباشد‪.‬‬
‫مثالً دقيقا چهار گراف ساده وغير برچسب دار يا غير يكريخت متمايز با سه رأس وجود دارند‪.‬‬
‫ً‬

‫اگر به قسمت قبلی برگرديم تمام گراف هاي ‪ G3 ,G2‬و ‪ G4‬يكريخت مي باشند يعني هرسه از نظر‬
‫يكريختي همان ‪ H2‬هستنند و سه گراف ‪ G5‬و ‪ G6‬و ‪ G7‬نيز يكريخت و از نظر يكريختي همان ‪H3‬‬
‫هستند‪.‬‬

‫قبالً فرمولي براي تعداد گراف هاي ساده بر چسب دار با ‪ n‬رأس بيان كرديم وقتي ست اي ‪ n‬عضو داشته‬
‫)‪𝑛(𝑛−1‬‬
‫=)‪(𝑛2‬عضو است‪.‬‬ ‫باشد آنگاه ست تمام سب ست هاي دوعضوي آن داراي‬
‫‪2‬‬

‫يعني اگر تمام رئوس به هم متصل شده باشند همه يالها رسم شده و گراف ساده كامل است‪.‬‬
‫)‪𝑛(𝑛−1‬‬
‫يال داريم‪ ،‬اكنون درگرافي كه ‪ n‬رأس دارد ممكن است هيچ يا يك يا دو يا سه يا‪ ، . . .،‬يا‬ ‫پس‬
‫‪2‬‬
‫‪19‬‬

‫)‪𝑛(𝑛−1‬‬ ‫)‪𝑛(𝑛−1‬‬
‫عضوی‬ ‫يال داشته باشيم‪ ،‬پس تعداد گراف هاي ساده متمايز تعداد سب ست هاي يك ست‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫)‪𝑛(𝑛−1‬‬
‫‪ 2‬است ‪ .‬بنابراين قضيه ذيل را داريم‪:‬‬ ‫‪2‬‬ ‫است که برابر‬

‫قضيه‪ :‬تعداد گراف هاي ساده برچسب دار با ‪ n‬رأس برابر است با ‪:‬‬
‫)‪𝑛(𝑛−1‬‬
‫‪(n‬‬
‫)‪2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪=2‬‬ ‫‪2‬‬

‫درحالت كلي محاسبه تعداد گراف هاي برچسب دار ساده تراز تعداد گراف هاي غير برچسب دار يا غير‬
‫يكريخت است‪.‬‬

‫عالوه برآن انواعي از گراف ها وجود دارند كه مسأله فوق براي آنها حل وتعداد ديگري حتي وجود دارد‬
‫كه مسأله فوق براي آنها باز(هنوز حل نشده) مي باشد‪.‬‬

‫درسال ‪ 1953‬جرج پوليار رياضي دان مجارستاني يك فرمول كلي بدست آورد كه به كمك آن ميتوان‬
‫تعداد گراف هاي غير يكريخت باهر تعداد رأس و يال را محاسبه كرد‪.‬‬

‫درجدول زير تعداد گراف هاي ساده وبرچسب دار وغير برچسب دار تا هشت رأس را نوشته ايم‪.‬‬
‫𝑛‬
‫براي تعداد گراف هاي برچسب دار يا غير يکسان از قضيه قبل يعني ) ‪ 2(2‬استفاده کرده ايم‪.‬‬

‫‪n‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬

‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬

‫گراف هاي برچسب دار‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪26 210‬‬ ‫‪215‬‬ ‫‪221‬‬ ‫‪228‬‬
‫يا غير يکسان‬

‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬

‫گراف هاي غير برچسب دار يا‬ ‫‪1 2 4‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪34 156 1044‬‬ ‫‪12346‬‬
‫غيريكريخت‬

‫يادداشت‪ :‬شمارش گراف هاي غير برچسب دار يا غير يکريخت از برنامه ی درسی ما خارج است‪.‬‬

‫مثال ‪ : 6‬چند گراف ساده برچسب دار(غير يكسان) وجود دارد كه داراي ‪ 4‬رأس و‪ 3‬يال باشند‪ .‬تمام آنها‬
‫را رسم كرده و مشخص كنيد چه تعداد غير يكريخت هستند؟‬
‫‪20‬‬

‫حل ‪ :‬تعداد كل سب ست هاي دوعضوي ياهمان تعداد كل يالها اگر همه رئوس به هم وصل شوند ‪(42)=6‬‬
‫است‪ .‬اكنون بايد تعداد سب ست هاي سه عضوي يك ست ‪ 6‬عضوي راپيدا كنيم كه برابر‪ (63)= 20‬است‪.‬‬
‫لذا تعداد اين گراف هاي برچسب دار با ‪ 4‬رأس و ‪ 3‬يال برابر ‪ 20‬است‪ .‬برای مشخص کردن تعداد گراف‬
‫های غير يکريخت با رسم اين ‪ 20‬گراف مشاهده ميكنيم كه فقط ‪ 3‬گراف غير برچسب دار يا غير يكريخت‬
‫وجود دارد‪.‬‬

‫همه اين ‪ 12‬گراف يكريخت هستند‪.‬‬

‫همه اين چهار گراف يكريخت هستند‪.‬‬

‫همه اين چهار گراف يكريخت هستند‪.‬‬

‫‪21‬‬

‫تعريف‪ :‬در هر گراف تعداد رئوس را مرتبه گراف ناميده و با ‪ P‬نشان مي دهند‪ .‬همچنان تعداد يالها را‬
‫در گراف اندازه ی گراف ناميده ومعموالً با ‪ q‬نشان مي دهند‪.‬‬

‫مرتبه ‪ G‬را با (‪ p)G‬واندازه آن با (‪ q)G‬نيز نشان مي دهند‪ .‬قبالً بررسي كرديم كه اگر گرافي ‪ P‬رأس‬
‫)‪𝑝(𝑝−1‬‬
‫=)‪ (𝑝2‬است ‪.‬‬ ‫داشته باشد حداكثر يالهاي آن برابر‬
‫‪2‬‬
‫بنابراين ‪ q‬تعداد يالها همواره در نا مساوی ذيل صدق‬
‫می کند‪:‬‬
‫)‪𝑝(𝑝−1‬‬
‫=)‪0 ≤ q ≤ (𝑝2‬‬
‫‪2‬‬

‫اكنون با توجه به مثال قبل و بحث فوق ميتوانيم تعداد گراف هاي ساده بر چسب دار غير يكسان از‬
‫مرتبه ‪ p‬واندازه ‪ q‬را محاسبه كنيم‪.‬‬

‫اگر تمام يالها رسم شده باشند)‪ (𝑝2‬يال داريم در واقع مساله به انتخاب سب ست هاي ‪ q‬عضوي از يك ست‬
‫)‪𝑝(𝑝−1‬‬ ‫𝑝‬
‫( است‪.‬‬ ‫𝑞‬
‫‪2‬‬ ‫)‪ (p2‬عضوي منجر مي شود كه برابر))‪ ((𝑞2‬يا )‬

‫بنابراين تعداد گراف هاي ساده ی برچسب دار يا غير يكسان از مرتبه ‪ P‬واندازه ‪ p( q‬رأس و‪ q‬يال)‬
‫𝑝‬
‫))‪((𝑞2‬‬ ‫برابراست با‬

‫مثال ‪ :7‬درگراف ساده غير خالی ‪ G‬يالها دو برابر تعداد رئوس است اين گراف حداقل چند رأس بايد داشته‬
‫باشد؟‬

‫حل ‪ :‬فرض كنيم گراف ازمرتبه ‪ p‬باشد پس اندازه يالهاي آن ‪ q=2p‬است‪ .‬اما درهر گراف بنابرتذكر قبلي‬
‫)‪𝑝(𝑝−1‬‬ ‫)‪𝑝(𝑝−1‬‬
‫≥ ‪ 2p‬يا )‪ 4p ≥ p (p-1‬چون ‪ p<0‬پس ‪ 4 ≤ p-1‬يا ‪ . p≥5‬لذا اين‬ ‫≥ ‪ q‬لذا‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫گراف بايد حد اقل ‪ 5‬رأس داشته باشد‪ .‬توجه داشته باشيم كه گراف كامل ‪ K5‬داراي اين ويژگي است‪ .‬زيرا‬
‫درگراف كامل ‪ ، k5‬تعداد يالها ‪ 10‬ودوبرابر تعداد رئوس است‪ .‬پس حداقل مقدار ‪ p‬برابر ‪ 5‬است‪.‬‬
‫)‪𝑝(𝑝−1‬‬
‫≥‪ q‬داريم ‪ 2q ≥ 0‬ـ ‪ p‬ـ ‪ P2‬كه چون جذر مثبت معادله‬ ‫يادداشت‪ :‬بااستفاده از نامساوي‬
‫‪2‬‬
‫𝑞‪1+√1+8‬‬ ‫𝑞‪1+√1+8‬‬
‫≤ ‪ p‬ولذا حداقل‬ ‫=‪ P‬است‪ ،‬بنابراين از نامساوي فوق نتيجه مي گيريم كه همواره‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫تعداد رئوس مشخص مي شود‪.‬‬

‫مثال ‪ : 8‬گراف كامل ‪ K6‬داراي چند سب گراف كامل غير يكريخت(بدون برچسب) مي باشد‪.‬‬
‫‪22‬‬

‫حل ‪ :‬هرگراف كامل از ‪ K1‬تا ‪ K6‬يك سب گراف ‪ K6‬است‪ .‬يعني گراف هاي كامل ‪ K1‬داراي يك‬
‫رأس‪ K2 ،‬دارای دو رأس ‪ K3،‬داراي ‪ 3‬رأس‪ k5، k4 ،‬و‪ k6‬به ترتيب دارای ‪ 5، 4‬و ‪ 6‬رأس مي باشند‪.‬‬

‫به طور كلي هرگراف كامل ‪ Kp‬داراي ‪ p‬سب گراف كامل غير يكريخت مي باشد‪.‬‬

‫يا ميتوان گفت ‪:‬‬

‫گراف كامل‪ KP,. . . ,K3 ,K2 ,K1‬تمام سب گراف هاي كامل غير يكريخت گراف‬
‫كامل ‪ Kp‬مي باشند‪.‬‬

‫اما توجه داشته باشيد كه اگر گراف ها يكريخت نيز بتوانند باشند يا به عبارت ديگر برچسب دار باشند‬
‫تعداد سب گراف هاي كامل بيشتر مي باشد‪ .‬به عنوان نمونه اگر گراف كامل ‪ K4‬رادرنظربگيريم‪.‬‬

‫گراف هاي كامل يك رأس يا از نوع ‪4، K1‬عدد مي باشد‪.‬‬

‫يعني انتخاب يك رأس از ‪ 4‬رأس پس تعدادآنها ‪ )41( = 4‬است‪.‬‬

‫‪23‬‬

‫تعيين سب گراف هاي كامل ‪ 2‬رأسي يا از نوع ‪ k2‬انتخاب ‪ 2‬رأس از ‪ 4‬رأس است‪ .‬پس تعداد آنها ‪)42( = 6‬‬
‫است‪.‬‬

‫همه اين ‪ 6‬گراف يكريخت مي باشند وهمگي كامل اند يعني ازنوع ‪ k2‬هستند‪ .‬تعيين سب گراف هاي كامل‬
‫‪ 3‬رأسي يا از نوع ‪ K3‬انتخاب ‪ 3‬رأس از ‪ 4‬رأس است پس تعداد آنها ‪ ﴾43﴿ = 4‬است‪.‬‬

‫همه اين ‪ 4‬گراف يكريخت وكامل هستند يعني ازنوع ‪ K3‬مي باشند‪ .‬وبالخره سب گراف ‪ 4‬رأسي همان‬
‫خود ‪ k4‬است كه يكي است ميتوان تعداد آن را به‪ ))44 = 1‬نيز محاسبه كرد‪.‬‬

‫مشاهده مي كنيم كه تمام سب گراف هاي كامل برچسب دار‪ k4‬برابر است با‪:‬‬

‫‪4 4 4 4‬‬
‫‪) )+( )+( )+( )=24-1=15‬‬
‫‪1 2 3 4‬‬
‫‪4+6+4+1=15‬‬

‫با استدالل مشابه مثال فوق ميتوان نشان داد كه ‪:‬‬

‫هرگراف كامل ‪ Kp‬داراي سب گراف هاي كامل برچسب دار‪ K1‬به تعداد)‪ K2، (𝑝1‬به تعداد )‪(𝑝2‬‬
‫و‪ Kp . . .‬به تعداد)𝑝𝑝( است‪.‬‬

‫بنابرضرايب بسط دوجمله اي اتحاد زير را داريم ‪:‬‬

‫‪n‬‬ ‫𝑛‬ ‫)𝑛‬ ‫𝑛‬
‫‪( ) + ( ) + ( + … + ( ) = 2n‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫𝑛‬
‫‪24‬‬

‫𝑃‬ ‫𝑃‬ ‫𝑃‬

‫درنتيجه ‪( ) + ( ) +…+ ( ) = 2P-1 :‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫𝑃‬
‫بنابراين‪:‬‬

‫تعداد سب گراف هاي كامل برچسب دار گراف كامل وبرچسب دار‪ Kp‬برابر‬

‫‪ 2P-1‬است‪.‬‬

‫درجه رأس ها (‪)Vertex Degrees‬‬

‫دربسياري ازكاربرد هاي نظريه ی گراف مااحتياج به تعداد يال هايي داريم كه از يك رأس گذشته اند‪ .‬مثالً‬
‫تعداد راه هاي كه همه در يك نقطه به هم مي رسند‪ ،‬دريك چهار راه ‪ 4‬خيابان دريك نقطه به هم مي رسند‪.‬‬
‫يا تعداد سيم هايي كه همگي در يك ترمينال الكتريكي(مثالً جعبه تقسيم) به هم مي رسند‪ ،‬يا تعداد اتصال‬
‫هاي کيمياوی ازيك اتم كه به هم متصل اند‪.‬‬

‫بنابراين در گراف ها كلمه درجه را به كارمي بريم‪.‬‬

‫تعريف درجه رأس‪:‬‬

‫در يك گراف ‪ ،G‬درجه يك رأس‪ v‬تعداد يالهايي از ‪ G‬است كه از رأس‪ V‬گذشته اند‪ .‬اين عدد را‬
‫با )‪ deg (V‬نمايش مي دهيم‪ .‬اگر گراف طوقه داشته باشد هرطوقه دو بار به حساب مي آيد‪.‬‬

‫واضح است كه درجه يك رأس عددي صحيح ونامنفي است هرگاه)‪ deg)v‬يك عدد جفت(يا تاق) باشد به‬
‫ترتيب آن را رأس جفت(يا تاق) می ناميم‪ .‬درجه ی گراف ‪ G‬را مجموع درجه ی تمام رأس های ‪G‬‬
‫تعريف ميكنيم‪.‬‬

‫مثال ‪ : 9‬درگراف زير درجه ی تمام رأ س ها را بنويسيد سپس مجموع درجه ی رأس ها را پيدا كنيد‪.‬‬
‫‪25‬‬

‫حل ‪ :‬باتوجه به نمايش تصوير فوق داريم‪:‬‬

‫‪deg(u)=2 , deg( v)=5 ,deg(w)=4‬‬

‫‪deg(x) =5 ,deg(y) = 0‬‬

‫)‪ = deg(u) + deg(v) + deg(w) + deg(x) + deg(y‬مجموعه درجه هاي ‪G‬‬

‫‪=2+5+4+5+0=16‬‬

‫دراين گراف مشاهده مي كنيم كه ‪ 8‬يال وجود دارد ومحاسبه نشان ميدهد كه مجموع تمام درجه هاي ‪G‬‬
‫برابر ‪ 16‬يعني دو برابر اندازه ‪ G‬تعداد يالها است كه ‪ 8‬مي باشد‪ .‬چنانچه درقضيه زير خواهيم ديد اين‬
‫مطلب كلي است‪ .‬يعني درهرگراف مجموع درجه تمام رأس ها دوبرابر مجموع يالها است‪.‬‬

‫قضيه‪ :‬اگر ‪ G‬هر گرافی باشد‪ ،‬آنگاه مجموع درجه ی رأس های ‪ G‬مساوی دو برابر مجموع يالهای ‪G‬‬
‫است‪.‬‬
‫يعنی ‪ ،‬اگر }‪ V = {v1,v2,. . .,vn‬ست رأس های گراف ‪ G‬با اندازه ‪ q‬باشد آنگاه‪:‬‬

‫= مجموع درجه ی تمام رأس های ‪G‬‬

‫𝑛‬
‫∑‬ ‫)تعداد يالهای 𝐺(‪deg(𝑣i) = deg(v1) + deg(𝑣2) + ⋯ + deg(𝑣𝑛) = 2𝑞 = 2‬‬
‫‪𝑖=1‬‬

‫اثبات‪ :‬اثبات ساده است‪ .‬اگر ‪ vi‬و‪ vj‬دو رأس باشند كه مجاورند يالي كه اين دورا به هم متصل ميكند‬
‫درمجموع درجه ها دو بار به حساب ميآيد‪ .‬حتي اگر ‪ i=j‬يعني گراف در يك رأس طوقه داشته باشد آن نيز‬
‫دوباره به حساب مي آيد پس مجموع تمام درجه ها دو برابر مجموع يالها است درحالتي كه گراف خالی‬
‫باشد يعني هيچ يالي نداشته باشد نيز دوطرف رابطه فوق صفر ولذا برابر اند‪.‬‬
‫‪26‬‬

‫از قضيه فوق بالفاصله نتيجه زير گرفته مي شود‪.‬‬

‫مجموع درجه تمام رأس هاي يك گراف عددي جفت است‪ .‬اين شرطي الزم براي وجود يك گراف‬
‫است‪.‬‬

‫مثال ‪ : 10‬گراف با مشخصات زير را رسم كنيد‪.‬‬

‫‪1‬ـ گرافي با چهار رأس وبا درجه هاي ‪ 2 ،1،1‬و ‪.3‬‬

‫‪2‬ـ گرافي با چهار رأس وبا درجه هاي ‪ 3،1،1‬و‪.3‬‬

‫‪3‬ـ گرافي ساده باچهار رأس وبا درجه هاي ‪ 3 ،1 ، 1‬و‪.3‬‬

‫حل‪:‬‬

‫‪1‬ــ چنين گرافي وجود ندارد‪ .‬زيرا مجموع درجه رأس ها ‪ 1+1+2+3= 7‬است كه عددي تاق است‪ .‬مي‬
‫دانيم مجموع درجه رأس هاي هرگراف عددي جفت است‪.‬‬

‫‪2‬ـ ‪ G‬ميتواند هريك از گراف هاي زير باشد‪.‬‬

‫درهرحالت اهميتي ندارد كه چگونه يالها بر چسب گذاري شده باشند‪.‬‬

‫‪27‬‬

‫‪deg(a)=1,deg(b)=1,deg(c)=3, deg(d)=3‬‬

‫‪3‬ـ دراين حالت با وجودي كه ‪ 1+1+3+3=8‬وشرط الزم برقرار است اما چنين گراف وجوندارد‪.‬‬

‫چون ‪ deg )c(=3‬و گراف ساده است‪ .‬يعني طوقه و يال هاي موازي ندارد لذا بايد يالهايي وجود داشته‬
‫باشند كه ‪ c‬را به ‪ a‬و‪ b‬و ‪ d‬متصل كنند مانند شكل زير ‪.‬‬

‫به همين دليل چون درجه رأس ‪ d‬نيز‪ 3‬است پس بايد ‪ d‬نيز به وسيله سه يال به ‪ b,a‬و‪ c‬متصل باشد مانند‬
‫شكل زير‪:‬‬

‫اما در اين صورت ‪ deg)a(≤2‬و ‪ deg(b)≥2‬كه اين يك تناقص است ‪ ،‬زيرا ‪ a‬و ‪ b‬با درجه هاي يك‬
‫ميباشند‪ .‬پس گراف ساده از مرتبه ‪ 4‬با درجه هاي ‪ 3 ،1، 1‬و ‪ 3‬وجود ندارد‪.‬‬

‫مثال ‪ : 11‬آيا دريك گروه ‪ 9‬نفري امكان دارد كه هر نفر دقيقا ً با ‪ 3‬نفر ديگر دوست باشد؟‬

‫حل ‪ :‬جواب منفي است‪ .‬زيرا اگر‪ 9‬نفر رأس هاي يك گراف درنظر گرفته ورابطه دوستي هرنفر را با‬
‫نفر ديگر با يك يال نشان دهيم‪ ،‬دراين صورت بايد درجه ی هر رأس برابر‪ 3‬ولذا مجموع درجه هاي‬
‫گراف ‪ 27‬باشد كه امكان ندارد زيرا مجموع درجه رأس ها درهرگراف همواره جفت است‪ .‬اكنون قضيه‬
‫ديگري را كه يكي از نتايج قضيه قبل است بيان مي كنيم‪.‬‬

‫قضيه‪ :‬درهرگراف تعداد رأس هاي با درجه تاق عددي جفت است‪.‬‬

‫اثبات‪ :‬فرض كنيم ‪ E‬مجموع درجه تمام رأس باشد كه ازدرجه جفت مي باشند و‪ O‬مجموع درجه تمام رأس‬
‫هايي كه از درجه تاق مي باشند لذا مجموع درجه تمام رأس هاي گراف ‪ E+O‬است كه برابر ‪ 2q‬وعددي‬
‫جفت است‪ .‬يعني ‪ E+O =2q‬يا ‪ O=2q-E‬اما ‪ E‬نيزجفت است زيرا مجموع چند عدد جفت است و ‪2q‬‬
‫نيز جفت است پس بايد ‪ O‬يعني مجموع درجه ی رأس هاي تاق عددي جفت باشد‪.‬‬
‫‪28‬‬

‫اگر‪ m‬رأس با درجه تاق داشته باشيم مجموع اين ‪ m‬عدد تاق عدد جفت شده است‪ .‬پس خود ‪ m‬بايد جفت‬
‫باشد يعني تعداد رأس هاي با درجه تاق‪ ،‬جفت است‪.‬‬

‫زيرا اگرمجموع ‪ m‬عددي جفت باشد تعداد اين اعداد يعني ‪ m‬نيز بايد جفت باشد‪.‬‬

‫مثال ‪ :12‬گراف زير را درنظرمي گيريم‪ ،‬دراين گراف ‪ 6‬رأس از درجه تاق است‪ .‬اين ‪ 6‬رأس از درجه‬
‫يك مي باشند و دو رأس ازدرجه ‪ 4‬و يك رأس از درجه ‪ 2‬است‪.‬‬

‫دنباله ي درجه رأس ها يا دنباله گرافي‬

‫تعريف‪:‬هرگاه در يك گراف ‪ G‬درجه رأس ها را به ترتيب صعودي يا نزولي مرتب كرده باشيم آن‬
‫را دنباله درجه رأس ها يا دنباله گرافي مي ناميم‪ .‬درجه هاي مساوي به هر تعداد بايد تكرار شوند‪.‬‬

‫مثالً اگر گراف ‪ G‬داراي ‪ p‬رأس باشد(ازمرتب ‪p‬باشد) و‪ dp,…,d2 ,d1‬درجه رأس هاي گراف باشند به‬
‫طوري كه به ازاي هر ‪ 1≤i≤p‬داشته باشيم ‪ di ≤di +1‬يا ‪ di≥di+1‬آنگاه‪:‬‬

‫‪d1,d2,…,dn‬‬

‫را دنباله درجه رأس هاي ‪ G‬مي ناميم‪ .‬معمول آن است كه به ترتيب صعودي آنها را مرتب كنيم‪ .‬البته‬
‫درمواردي نيز مرتب كردن به طريق نزولي كار ساز مي باشد‪.‬‬

‫مثال ‪ : 13‬درگراف رسم شده دنباله درجه رأس ها رابنويسيد‪.‬‬

‫‪deg(a)=deg(c)=deg(d)=deg(f)=deg(g)=deg(v)=1‬‬
‫‪29‬‬

‫‪deg(u)=2, deg(e) = deg(b)=4‬‬

‫پس دنباله درجه رأس ها به طريق صعودي به صورت زير است‪:‬‬

‫)‪)1,1,1,1,1,1,2,4,4‬‬

‫ممكن است دنباله درجه رأس دو گراف يكی باشد اما اين دوگراف يكريخت نباشند‪.‬‬

‫درهر دو گراف ‪ G1‬و‪ ،G2‬دنباله درجه رأس ها (‪ )2,2,2,1,1‬است‪ .‬كه به طور نزولي مرتب شده اند‬
‫مشخص است كه اين دو گراف يكريخت نيستند‪ .‬حتي تعداد رأس ها و يالها نيز يكی هستند‪.‬‬

‫مثال ‪ : 14‬دركدام حالت زير يك گراف مشخص مي شود‪:‬‬

‫‪1‬ــ گرافي ازمرتبه ‪ 10‬بادنباله گرافي (دنباله درجه رأ س ها) ‪1,1,2,2,2,3,4,4,4,6‬‬

‫‪1,2,3,3,5‬‬ ‫‪2‬ــ گرافي از مرتبه ‪ 5‬با دنباله درجه رأس ها‬

‫‪1,2,3,3‬‬ ‫‪3‬ــ گرافي از مرتبه ‪ 4‬با دنباله درجه رأس ها‬

‫‪1,2,3,4‬‬ ‫‪4‬ــ گرافی ساده ازمرتبه ‪ 4‬بادنباله درجه رأس ها‬

‫حل‪:‬‬

‫‪1‬ــ چنين گرافي وجودندارد زيرا مجموع درجه رأس ها ‪ 29‬است كه تاق است‪ .‬دليل ديگري نيز وجود‬
‫دارد تعداد رأس هاي داراي درجه تاق عددي تاق است كه امكان ندارد‪.‬‬

‫‪ 2‬ــ دراين گراف مجموع درجه رأس ها ‪ 14‬است تعداد رأس هاي با درجه تاق جفت است‪ ،‬ممكن است‬
‫چنين گرافي موجود باشد‪ .‬با رسم تأييد مي شود‪:‬‬
‫‪30‬‬

‫‪3‬ــ چنين گرافي وجود ندارد مجموع درجه ها ‪ 9‬است كه تاق است‪.‬‬

‫‪ 4‬ــ مجموع درجه ها ‪ 10‬و تعداد رأس با درجه تاق جفت است‪ .‬پس شرط الزم وجود دارد اما چنين‬
‫گرافي نيز وجود ندارد‪.‬‬

‫زيرا رأسي ازدرجه ‪ 4‬وجود دارد كه بايد به چهار رأس متمايز ديگرمتصل شود اما سه رأس بييشتر نداريم‬
‫پس بايد دررأس بادرجه‪ 4‬طوقه يا دويال موازي موجود باشد كه امكان ندارد زيرا گراف ساده است‪.‬‬

‫مثال ‪ : 15‬ثابت کنيد اگر ‪ G‬گرافی ساده با حد اقل دو رأس باشد آنگاه در اين گراف الاقل دو رأس با درجه‬
‫های برابر وجود دارند‪.‬‬

‫حل‪ :‬فرض كنيم گراف ‪ G‬داراي ‪ n‬رأس باشد)‪ (n≥2‬واضح است كه حداكثر درجه هر رأس‪ n-1‬است‬
‫چرا؟‬

‫اگر هيچ دورأس بادرجه هاي برابر وجود نداشته باشند بايد دنباله درجه رأس ها به صورت ذيل باشد‪:‬‬
‫)‪(0,1,2,3,…,n-1‬‬

‫اگراين گراف يك رأس از درجه صفر داشته باشد آنگاه نميتواند رأسي ازدرجه ‪ n-1‬داشته باشد‪ .‬زيرا وقتي‬
‫درجه يك رأس صفر باشد‪ n-1 ،‬رأس ديگر باقي مي ماند كه حد اكثر درجه در آنها ‪ n-2‬است‪ ،‬لذا ‪ n‬رأس‬
‫داريم كه درجه هاي آنها در بين ‪ n-1‬عدد ‪ n-2 ,…, 2 , 1, 0‬است‪ .‬در نتيجه بايد يكي از اين اعداد الاقل‬
‫درجه ‪ 2‬رأس باشد(اصل النه كبوتري) به همين ترتيب اگر گراف رأسي از درجه صفر نداشته باشد ‪n‬‬
‫رأس داريم که درجه های آنها در بين ‪ n-1‬عدد ‪ n-1،…،2،1‬است در نتيجه بايد يكي ازاين اعداد الاقل‬
‫درجه دو رأس باشد‪.‬‬

‫بنابراين درهرحالت الاقل بايد درجه دو رأس مساوي باشد‪.‬‬

‫‪31‬‬

‫ماكسيمم درجه و مينيمم درجه‬

‫تعريف‪ :‬بزرگترين عدد بين درجه رأس هاي گراف ‪ G‬را ماكسيمم درجه ‪G‬‬
‫مي ناميم وآن را با )‪ ∆(G‬يا به طور خالصه تر با ∆ نشان مي دهيم‪.‬‬

‫كوچكترين عدد بين درجه رأس هاي گراف ‪ G‬رامينيمم درجه ‪ G‬ناميده و آن‬
‫را با (‪ δ)G‬يا به طور ساده تر ‪ δ‬نمايش مي دهيم‪.‬‬

‫اگر دنباله درجه هاي رأس هاي يك گراف را به طور صعودي مرتب كرده باشيم آنگاه داريم‪:‬‬

‫)‪δ(G) = d1≥ d2 ≤d3≤ ...≤ dp=∆(G‬‬

‫∆ ≥‪δ≥ di‬‬ ‫بالفاصله ازاين نامساوي نتيجه مي گيريم كه به ازاي هر ‪ ،i‬كه هر‪ 1≥i≤p‬داريم؛‬

‫∆‪pδ ≤ d1+d2+…+dp ≤ p‬‬ ‫بنابراين‪:‬‬

‫اما ‪ d1+d2+... dp = 2q‬كه ‪ q‬اندازه گراف يا تعداد يالها مي باشد‪.‬‬

‫درنتيجه؛ ∆‪ pδ≤2q≤p‬بنابراين‪:‬‬
‫𝑞‪2‬‬
‫∆≥ ≥‪δ‬‬ ‫يا‬
‫𝑝‬

‫بنابراين‪ ،‬اگر در گراف ‪ p ،G‬تعداد رأس ها و ‪ q‬تعداد يالها و ‪ δ‬و ∆ به ترتيب مينيمم و ماكسيمم‬
‫𝑞‪2‬‬
‫∆ ≥ ≥‪δ‬‬ ‫درجه رأس ها باشند آنگاه‪:‬‬
‫𝑝‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫∆‪pδ ≥ q ≤ p‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫مثال ‪ : 16‬دريك گراف ساد ه فرض كنيم ‪ δ =2‬وتعداد يالها ‪ 14‬باشد‪ .‬دراين صورت ∆ ماكسيمم درجه‬
‫رأس ها همواره ازچه عددي كمتر است؟‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫چون ‪ q=14‬پس‪ pδ ≥ 14 ،‬يا ‪ 𝑝(2) ≥ 14‬درنتيجه ‪ P ≤14‬لذا اين گراف حداكثر‪ 14‬رأس دارد‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫بنابراين ∆ حد اكثر ميتواند برابر‪ 13‬باشد يعني همواره ‪∆≥13‬‬

‫درهرگراف ساده با ‪ p‬رأس همواره ‪. ∆≥p-1‬‬

‫يعني ماكسيمم درجه رأس ها حد اكثر‪ p-1‬است‪.‬چرا؟‬

‫‪32‬‬

‫مثال ‪ : 17‬دريك گراف ساده ‪ ∆ = 4‬اگر دراين گراف تعداد يالها برابر‪ 16‬باشد آنگاه اين گراف حداقل‬
‫چند رأس دارد؟‬
‫‪32‬‬ ‫𝑞‪2‬‬
‫درنتيجه ‪≥4‬‬ ‫∆≥‬
‫𝑝‬ ‫‪p‬‬

‫بنابراين ‪ . p ≥ 8‬يعني حداقل تعداد رأس ها ‪ 8‬است ‪.‬‬

‫مثال ‪ : 18‬در يك گراف ساده از مرتبه ‪ 6‬واندازه‪ 7‬دو رأس با درجه ماكسيمم و ‪ 4‬رأس با درجه مينيمم‬
‫است‪ .‬ماكسيمم درجه ها يعني ∆ و مينيمم درجه رأس ها يعني ‪ δ‬كدام اند؟‬

‫حل‪ :‬چون اين گراف ‪ 6‬رأس دارد پس ‪ 2∆+4δ=14‬يعني دو رأس با درجه ماكسيمم و ‪ 4‬رأس با درجه‬
‫مينيمم است‪.‬‬

‫از اين رابطه داريم ‪ ∆+δ2 =7‬يا ∆ ‪ δ2 =7-‬واضح است كه بزرگترين مقدار ∆ مي تواند ‪ 5‬باشد زيرا‬
‫گراف ‪ 6‬رأس دارد‪ .‬اگر‪ ∆=5‬آنگاه ‪ δ =1‬اما اين امكان ندارد‪ .‬زيرا وقتي دو رأس از درجه ‪ 5‬باشند بايد‬
‫ازهريك ازاين دورأس به تمام يالهاي ديگر يالي وجود داشته باشد يعني درجه ‪ 4‬رأس باقي مانده حداقل‬
‫بايد‪ 2‬باشد كه امكان ندارد‪.‬‬

‫مي دانيم ∆ و ‪ δ‬اعداد صحيح نامنفي اند‪.‬‬

‫اگر ‪ ∆=4‬آنگاه ‪ δ2 = 3‬كه قابل قبول نمي باشد‪.‬‬

‫اگر‪ ∆=3‬آنگاه ‪ δ2 = 4‬يا ‪ δ =2‬و قابل قبول است‪.‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫واضح است كه از رابطه ∆‪ pδ ≥ q ≥ p‬دراين مثال داريم ∆‪ 3δ≥ 7≥3‬پس بايد‪ ∆ ≥ 3‬پس فقط‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫جواب فوق وجود دارد‪ .‬البته مي توانستيم ∆ كمتر يا مساوي ‪ 2‬را نيز امتحان كنيم‪.‬‬

‫گراف با ويژه گي فوق درزير رسم شده است‪.‬‬

‫‪33‬‬

‫مثال ‪ : 19‬گراف ساده ‪ G‬از مرتبه ‪ 10‬است داراي ‪ 4‬رأس از درجه ماكسيمم‪ 3 ،‬رأس از درجه مينيمم و‬
‫‪ 3‬رأس ديگر با درجه هاي مساوي اند‪ .‬اگر تعداد يالهاي اين گراف ‪ 9‬باشد اين گراف رامشخص كنيد‪.‬‬

‫حل ‪ :‬اگر درجه ‪ 3‬رأس با درجه هاي مساوي را ‪ α‬فرض كنيم آنگاه ‪.4∆ +δ3+α3 = 18‬‬

‫چون)‪ 4∆=3(δ-α-6‬پس بايد ∆ نيز مضرب ‪ 3‬باشد‪ ،‬يعني ‪ ∆=3K‬درنتيجه ‪.4k+δ+α = 6‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫با استفاده از رابطه ∆‪ pδ ≥ q ≥ p‬داريم‪ δ5≥9≥5∆ ،‬لذا بايد ‪ ∆ ≤2‬و‪ .δ≥1‬اما ∆ مضرب ‪ 3‬و ∆‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫همواره كوچكتر از‪ 5‬است زيرا در غير اين صورت جمع يالها از‪ 18‬بيشتر مي شود‪ .‬درنتيجه ∆ فقط مي‬
‫تواند برابر‪ 3‬باشد‪.‬‬

‫بنابراين ‪ δ3+ α3+12=18‬يا ‪ δ3+α3=6‬يا ‪.δ+α=2‬‬

‫چون‪ δ≥1‬پس‪ δ=1‬يا ‪ δ= 0‬اما ‪ δ ≠ 1‬زيرا درغير اين صورت‪ α=1‬ولذا‪ 6‬رأس از درجه مينيمم مي شود‬
‫پس‬
‫‪ δ=0‬و ‪.α= 2‬‬

‫لذا دنباله درجه ي رأس هاي اين گراف به صورت زير است‪.‬‬

‫)‪(3,3,3,3,2,2,2,0,0,0‬‬

‫دو گراف با ويژه گي هاي فوق درشكل ها رسم شده است‪ .‬آيا اين دوگراف يكريخت هستندچرا؟‬

‫تشخيص گرافي بودن يك دنباله ازدنباله هاي درجه رأس ها‬

‫الگوريتم هاول‪ -‬حكيمي‬

‫روش براي تشخيص گرافي بودن يك دنباله وجود دارد كه به روش هاول وحكيمي معروف است‪.‬‬

‫فرض كنيم دنباله درجه رأس هاي يك گراف ساده رابه طور نزولي به صورت زير مرتب كرده‬
‫باشيم ‪ )1((m,a1,a2,…,am,am+1,...,ap) :‬اگراولين عدد دنباله يعني ‪ m‬را كنار گذاشته و ازهريك از ‪m‬‬
‫عدد بعدي‪ ،‬يك واحد كم كنيم‪ ،‬دنباله زير بدست مي آيد‪:‬‬
‫‪34‬‬

‫)‪)2((a1-1,a2-1,...,am-1,am+1,...,ap‬‬

‫اكنون دنباله (‪ )1‬يك دنباله گرافي است اگر وفقط اگر دنباله (‪ )2‬يك دنباله گرافي باشد‪.‬‬

‫مثال ‪ : 20‬آيا دنباله(‪ )3،3،2،2‬يك دنباله گرافي است؟‬

‫حل ‪ :‬عدد ‪ 3‬اولين عدد دنباله فوق را كنار گذاشته ازهريك از ‪ 3‬عدد بعدي يك واحد كم مي كنيم‪.‬‬

‫دنباله (‪ (2،1،1‬به دست می آيد دوباره از اين دنباله عدد ‪ 2‬را كنار گذاشته ازدوتاي ديگر يك واحد كم‬
‫ميكنيم‪ .‬به دنباله (‪ )0،0‬مي رسيم كه دنباله گراف تهي است‪.‬‬

‫پس دنباله (‪ )3،3،2،2‬نيز دنباله درجه رأس هاي يك گراف است يعني دنباله گرافي است‪.‬‬

‫گراف رسم شده با دنباله درجات فوق مي باشد‪.‬‬

‫مثال ‪ : 21‬كدام دنباله درجه رأس هاي يك گراف ساده است‪ .‬يعني دنباله گرافي است‪.‬‬

‫)‪ (5,4,4,4,2,1‬و )‪(3,3,2,2,1,1‬‬

‫حل ‪ :‬در دنباله )‪ (3,3,2,2,1,1‬عدد ‪ 3‬اولين عدد دنباله را كنار مي گذاريم و از ‪ 3‬عدد بعدي يك واحد كم‬
‫مي كنيم دنباله )‪ (2,1,1,1,1‬بدست مي آيد‪.‬‬

‫اكنون از اين دنباله عدد ‪ 2‬را كنار گذاشته و از دو عدد بعدي يك واحد كم مي كنيم دنباله )‪(0,0,1,1‬‬
‫بدست‬
‫مي آيد كه مي تواند دنباله درجه رأس هاي گراف زير باشد‪.‬‬

‫لذا دنباله )‪ (2,1,1,1,1‬و در نتيجه دنباله )‪ (3,3,2,2,1,1‬يك دنباله گرافي است‪ .‬اما خواهيم ديد كه‬
‫دنباله )‪ (5,4,4,4,2,1‬يك دنباله گرافي نمي باشد‪ .‬عدد ‪ 5‬را كنار گذاشته از ‪ 5‬عدد بعدي يك واحد كم مي‬
‫كنيم به دنباله )‪ (3,3,3,1,0‬مي رسيم‪ .‬در اين دنباله نيز ‪ 3‬را كنار گذاشته از ‪ 3‬عدد بعدي يك واحد كم مي‬
‫كنيم به دنباله )‪ (2,2,0,0‬مي رسيم‪ .‬اما اين دنباله گرافي نمي باشد‪ .‬زيرا هيچ گراف ساده اي با اين دنباله‬
‫درجات وجود ندارد‪.‬‬
‫‪35‬‬

‫در اين دنباله ‪ n= 4‬و دو رأس از درجه صفر است‪ .‬بايد در دو رأس ديگر طوقه وجود داشته باشد يا يال‬
‫موازي داشته باشيم‪.‬‬

‫پس هيچ گراف ساده اي وجود ندارد‪.‬‬

‫گراف منتظم )‪(regular graph‬‬

‫تعريف‪ :‬يك گراف منتظم است هرگاه تمام رأس هاي ان داراي درجه هاي يكسان باشند‪.‬‬

‫يك گراف ‪r‬ـ منتظم يا منتظم از درجه ‪ r‬است‪ ،‬هرگاه درجه هر رأس آن ‪ r‬باشد‪.‬‬

‫واضح است كه اگر ‪ G‬يك گراف كامل ازمرتبه ‪ p‬باشد آنگاه اين گراف(‪ -)P-1‬منتظم ازدرجه‬

‫‪ p-1‬است‪ .‬اما توجه داشته باشيد كه عكس آن همواره صحيح نمي باشد‪.‬‬

‫گراف هاي زير منتظم مي باشند‪.‬‬

‫‪36‬‬

‫و گراف كامل مرتبه ‪ 5‬است‪.‬‬

‫با توجه به تعريف ‪ n‬ضلعي(‪ )n ≥3‬در هندسه هر ‪ n‬ضلعي يك گراف ‪2‬ــ منتظم است‪ .‬توجه داشته باشيد‬
‫عكس آن همواره صحيح نمي باشد‪.‬‬

‫در مورد گراف منتظم قضيه زير اهميت دارد‪.‬‬

‫𝑟𝑛‬ ‫𝑟𝑛‬
‫يال است‪ q = .‬ويا‬ ‫قضيه‪ :‬اگر ‪ G‬يك گراف از مرتبه ‪ n‬و ‪ -r‬منتظم باشد‪ ،‬انگاه ‪ G‬داراي‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪nr=2q‬‬

‫اثبات‪ :‬چون گراف ‪ n‬رأس دارد كه هر رأس از درجه ‪ r‬است‪ ،‬پس مجموع درجه رأس هاي اين گراف ‪nr‬‬
‫𝑟𝑛‬
‫است‪ .‬اما تعداد يالها نصف مجموع درجه رأس ها است پس تعداد يالها يا اندازه گراف است‪.‬‬
‫‪2‬‬

‫𝑟𝑛‬
‫صحيح نمي باشد و لذا چنين‬ ‫با توجه به قضيه فوق واضح است كه اگر ‪ n‬و ‪ r‬هر دو فرد باشند آنگاه‬
‫‪2‬‬
‫گرافي وجود ندارد‪ .‬يعني نتيجه زير را داريم‪:‬‬

‫اگر ‪ n‬و ‪ r‬هر دو فرد باشند‪ ،‬آنگاه گرافي ‪r‬ــ منتظم و از مرتبه ‪ n‬وجود ندارد‪.‬‬

‫بنابر اين در هر گراف ‪r‬ـ منتظم اگر ‪ n‬تعداد رأس ها فرد باشد بايد ‪ r‬زوج باشد يعني ‪ r‬يكی از اعداد‬
‫}‪ {0,2,4,…,n-1‬است‪.‬‬

‫اما اگر ‪ n‬زوج باشد ‪ r‬مي تواند فرد يا زوج باشد‪.‬‬

‫مثال ‪ : 22‬چه تعداد از گراف هاي زير موجود وچه تعداد موجود نيستند؟‬

‫‪1‬ــ گرافي ‪3‬ـ منتظم با ‪ 8‬يال‬

‫‪37‬‬

‫‪2‬ـ گرافي ‪2‬ـ منتظم با ‪ 7‬رأس‬

‫‪ 3‬ـ گرافي ‪3‬ـ منتظم با ‪ 5‬رأس‬

‫‪ 4‬ـ گرافي‪ 1‬ـ منتظم با ‪ 6‬رأس‬

‫حل ‪1 :‬ــ با توجه به رابطه ‪ nr =2q‬چون ‪ q = 8‬و ‪ r = 3‬در نتيجه ‪ 3n =16‬كه ‪ n‬عددي تام بدست نمي‬
‫آيد پس چنين گرافي وجود ندارد‪.‬‬
‫‪7×2‬‬
‫‪2‬ـ وجود دارد مي تواند ‪ 7‬ضلعي باشد‪=7 = q .‬‬
‫‪2‬‬

‫‪ 3‬ـ وجود ندارد ‪ n‬و‪ r‬هردو فرد هستند‪.‬‬

‫‪6𝑥1‬‬
‫‪ 4‬ــ وجود دارد‪ .‬تعداد يالها ‪ 3‬است‪=3 .‬‬
‫‪2‬‬

‫مثال ‪ : 23‬يك گراف ‪r‬ـ منتظم داراي ‪ 16‬يال است حد اكثر مقدار ‪ r‬كدام است؟‬

‫حل‪ pr=2q =32 :‬در نتيجه‪:‬‬

‫‪Pr =1×32=2×16=4× 8‬‬

‫𝑞‪1+√1+8‬‬
‫≥‪ p‬يا 𝑞‪ p(p-1)≥ 2‬پس ‪ P(P-1) ≥32‬در نتيجه ‪.p≥ 7‬‬ ‫از طرفي در هرگراف‬
‫‪2‬‬

‫با توجه به رابطه فوق حد اقل ‪ p‬برابر ‪ 8‬است پس حد اكثر ‪ r‬برابر ‪ 4‬است‪.‬‬

‫مسير و دور )‪(paths and circuits‬‬

‫درگرافي كه نمودار آن رسم شده است‪ ،‬مي توانيم از رأس ‪ v1‬به رأس ‪ v4‬برويم به اين صورت كه با‬
‫گذشتن از يال ‪ e1‬به ‪ v2‬و سپس با گذشتن از يال ‪ e7‬به ‪ v4‬مي رسيم‪.‬‬
‫‪38‬‬

‫اين را نماد ‪ v1e1v2e7v4‬می دهيم‪..‬‬

‫يا مي توانيم از رأس ها و يالها به صورت زير عبور كنيم‪:‬‬

‫‪v1 e1 v2 e3 v3 e4 v2 e3 v3 e5 v4e6 v4 e7 v2 e3 v3 e5 v4‬‬

‫اگر گراف ساده باشد مي توانيم يالها را ننويسيم‪.‬‬

‫چندين نوع از دنباله هاي با رأس ها و يالهاي مجاور در گراف ها وجود دارند‪:‬‬

‫نوعي كه در آنها يال تكراري موجود نباشد‪ ،‬نوعي كه در آن رأس تكراري موجود نباشد‪ ،‬ونوعي كه نقطه‬
‫شروع و انتها يكي باشد با توجه به ويژگي هاي فوق تعريف هاي زير را داريم‪:‬‬

‫تعريف‪ :‬يك گشت به طول ‪ k‬در يك گراف‪ k ،‬يال متوالي به فرم زير است‪:‬‬

‫‪uv, vw ,wx,...,yz‬‬

‫اين گشت رابه صورت ‪ uvwx…yz‬نشان داده‪ ،‬و گشت بين ‪ u‬و‪ z‬مي ناميم‪.‬‬
‫‪39‬‬

‫ميتوانيم تصور كنيم كه اين گشت از ‪ u‬به ‪ ،v‬سپس از ‪ v‬به ‪ w‬سپس از‪ w‬به ‪ x‬و به همين ترتيب ادامه مي‬
‫يابد تا بالخره به رأس ‪ z‬منتهي مي شود‪.‬‬

‫اگر گراف جهت دار نباشد ميتوان تصور كرد كه اين گشت از ‪ z‬به ‪ y‬و در ادامه نهايتا ً به ‪ v ,w,x‬و‬
‫باالخره به ‪ u‬منتهي مي شود‪ .‬بنابراين مي توانيم اين گشت را با ‪ zy… x w v u‬نشان داده و گشت بين ‪z‬‬
‫و ‪ u‬بناميم‪.‬‬

‫توجه داشته باشيم كه از اين تعريف نمي توان نتيجه گرفت كه تمام يالها يا تمام رأس ها در يك گشت‬
‫متمايزند‪.‬‬

‫به عنوان مثال‪ ،‬در گراف زير ‪ uvwxywvzzy‬يك گشت به طول ‪ 9‬بين دو رأس ‪ u‬و‪ y‬است‪ ،‬كه در آن‬
‫يال ‪ vw‬دوبار وهمچنين راس هاي ‪ z,y ,w ,v‬دو بار تكرار شده اند‪.‬‬

‫در مواردي بهتر آن است كه بتوانيم شرايط محدود كننده اي براي يك گشت قائل شويم مثالً در كل‪ ،‬يال ها‬
‫يا رأس هاي تكراري نداشته باشيم يا به عبارتي رأس ها همگي و يالها نيز همگي متمايز باشند‪ .‬بنابر اين‬
‫تعريف زير را داريم‪:‬‬

‫تعريف مسير‪ :‬يك مسير يك گشت است كه همه يالها و همه رأس ها درآن متمايز باشند‪.‬‬

‫درشكل قبلي گشت ‪ vzzywxy‬يك مسير نمي باشد زيرا رأس هاي ‪ z‬و ‪ y‬دوبار تكرارشده اند‪.‬‬

‫اما درگشت ‪ vwxyz‬راسي تكرار نشده است‪ ،‬وبنابر اين يك مسير است‪ .‬اين مسير به طول ‪ 4‬مي باشد مي‬
‫توانيم مسير را به صورت زير نيز تعريف كنيم كه معادل همان تعريف قبلي است‪.‬‬

‫تعريف‪ :‬اگر ‪ u‬و‪ v‬دو رأس متمايز درگراف ‪ G‬باشند‪ ،‬يك مسير از ‪ u‬به ‪ v‬درگراف ‪ G‬دنباله اي‬
‫شامل)‪ (m+1‬رأس دو به دو متمايز ‪ G‬است كه از ‪ u‬آغاز و به ‪ v‬ختم مي شود‪ .‬وهر دو رأس‬
‫متوالي اين دنباله در ‪ G‬مجاور مي باشند‪ ،‬عدد طبيعي ‪ m‬را طول مسير از ‪ u‬به ‪ v‬مي ناميم كه‬
‫همان تعداد يالها درمسير است‪ .‬طول مسير همواره ازتعداد رأس ها يكي كمتر است‪.‬‬

‫يادداشت‪ :‬يك مسير از رأس ‪ v‬به خود رأس ‪ v‬را يك مسير با طول صفر تلقي مي كنيم‪.‬‬

‫مثال ‪ : 28‬در گراف شكل زير تمام مسير هاي بين ‪ s‬و‪ y‬را بنويسيد‪.‬‬
‫‪40‬‬

‫حل ‪ :‬مسير ‪ stzy‬به طول‪3‬؛‬

‫مسير هاي ‪ stzxy‬و ‪ svtzy‬به طول ‪4‬؛‬

‫مسير هاي ‪ stzwxy‬و ‪ svtzxy‬و‪ svutzy‬به طول‪ 5‬؛‬

‫مسير هاي ‪ svutzxy‬و‪ svtzwxy‬به طول ‪6‬؛‬

‫مسير ‪ svutzwxy‬به طول ‪7‬؛‬

‫همچنين نوع خاصي از گشت ها يا مسير ها را داريم كه نقطه شروع و نقطه انتهاي آنها يك رأس است‪.‬‬
‫در واقع گوييم بسته اند‪ ،‬لذا تعريف زير راداريم‪:‬‬

‫تعريف‪ :‬يك گشت بسته درگراف يالهاي متوالي به فرم ‪ uv ,vw ,wx ,…,yz ,zu‬است كه نقطه‬
‫شروع و پايان يك رأس باشد‪.‬‬

‫يك دور يك گشت بسته است كه همه يال ها در آن متمايز و همه رأس هاي مياني نيز متمايز هستند‪.‬‬

‫گراف شكل زير را در نظر مي گيريم‪:‬‬

‫‪41‬‬

‫گشت بسته ‪ vywxyzv‬يك دور نمي باشد‪ ،‬درصورتي كه گشت هاي ‪ vwxyv‬و ‪ vwxyzv‬همگي دور‬
‫مي باشند‪.‬‬

‫در گراف ساده دور را چنان درنظر مي گيريم كه حد اقل شامل سه يال باشد‪ ،‬اين تعريف به صورت زير‬
‫است‪.‬‬

‫تعريف دور در گراف ساده يا دور ساده‪:‬‬

‫يك دور از گراف ‪ G‬دنباله اي به صورت ‪ v1 ,v2 ,…, vm ,vm +1= v1‬با شرط ‪ m ≥ 3‬شامل‬
‫‪ m+1‬رأس ‪ G‬است كه در آن ‪ vi‬ها دو به دو متمايز و هر دو رأس متوالي دنباله در ‪ G‬مجاورند‪.‬‬
‫𝑚 ≤ 𝑖 ≤‪.1‬‬

‫عدد طبيعي ‪ m‬را طول دور مي ناميم‪.‬‬

‫هر دور به طول ‪ 3‬مانند ‪ abca‬در شكلي كه رسم شده است يك مثلث ناميده مي شود‪.‬‬

‫با توجه به تعريف فوق گراف تهي داراي هيچ دوري نمي باشد زيرا يالي ندارد حتي گراف هاي كامل ‪k1‬‬
‫و ‪ k2‬دوري ندارند اما گراف كامل ‪ Kp‬كه ‪ p≥ 3‬دور دارد‪.‬‬

‫محاسبه تعداد مسير هاي متمايز بين دو رأس در گراف كامل ‪Kp‬‬

‫مي دانيم در يك گراف كامل تمام يالها رسم مي شوند فرض كنيم ‪ G‬گراف كامل از مرتبه ‪ p‬باشد‪،p ≥ 2‬‬
‫رأس ها را ‪ v1 ,v2,..., vp‬مي ناميم‪ .‬اگر ‪ u‬و‪ v‬دو رأس متمايز و دلخواه اين گراف باشد‪ .‬يك مسير به‬
‫طول ‪ 1‬كه همان ‪ vu‬است بين ‪ u‬و‪ v‬وجود دارد‪.‬‬
‫‪42‬‬

‫حال اگر بخواهيم مسير هاي متمايز به طول‪ 2‬را كه بين ‪ u‬و‪ v‬هستند پيدا كنيم به جز دو رأس ‪ u‬و‪ v‬تعداد‬
‫‪2‬ـ ‪ P‬رأس باقي مي ماند كه هر يك ميتوانند بين ‪ u‬و‪ v‬واقع شوند يعني ‪ p-2‬مسير به صورت ‪ uvi v‬داريم‬
‫كه ‪ vi‬يكي از‪ p-2‬رأس باقي مانده است‪.‬‬

‫به همين ترتيب اگر بخواهيم مسيرهاي به طول‪ 3‬را پيدا كنيم بايد بين ‪ u‬و‪ ،v‬دو رأس از‪ p-2‬رأس باقي‬
‫مانده قرار گيرد‪ ،‬مانند‪ .uvivjv‬پس قرار دادن ‪ p-2‬شي متمايز را در‪ 2‬خانه داريم‪ .‬براي اولي ‪ p-2‬حالت‬
‫وجود دارد و وقتي اولي انتخاب شد براي دومي ‪ p-3‬حالت وجود دارد لذا در كل)‪ (p-2)(p-3‬حالت وجود‬
‫دارد در نتيجه تعداد مسيرهاي متمايز با طول‪ 3‬بين ‪ u‬و‪ v‬برابر)‪ (p-2)(p-3‬است‪.‬‬

‫به طور كلي اگر بخواهيم تعداد مسير هاي متمايز به طول ‪ m‬را بين ‪ u‬و‪ v‬پيدا كنيم گوييم بايد ‪ m-1‬رأس‬
‫از‬
‫‪ P-2‬رأس باقي مانده بين ‪ u‬و ‪ v‬واقع شوند‪ .‬يعني قراردادن ‪ p-2‬شي متمايز را در‪ m-1‬خانه داريم ‪.‬‬
‫اولي به (‪ )p-2‬دومی به )‪ (p-3‬و ‪ ...‬باالخره(‪ )m-1‬امي به( ‪ ) p-m‬طريق امكان پذير است‪.‬‬

‫لذا دركل به (‪ )p-2()P-3(...)P-m‬طريق امكان پذير است‪ .‬كه همان تبديل(‪ )m-1‬از(‪ )p-2‬است‪.‬‬
‫!)‪(𝑝−2‬‬
‫=)‪(p-2)(p-3)….(p-m‬‬
‫!)‪(𝑝−𝑚−1‬‬

‫)‪= p (p-2, m-1‬‬

‫‪𝑝−2‬‬
‫‪=(𝑚−1‬‬ ‫!)‪)(m − 1‬‬

‫لذا قضيه زير را داريم‪:‬‬

‫قضيه‪ :‬در هر گراف كامل ‪ Kp‬تعداد مسير هاي به طول ‪ m‬بين دو رأس متمايز برابر است با‪:‬‬

‫)‪(p-2)(p-3)...(p-m)= p(p-2,m-1‬‬
‫‪𝑝−2‬‬
‫‪=(𝑚−1‬‬ ‫!)‪)(m − 1‬‬

‫بهتر است همواره از اولين رابطه يعني حاصل ضرب پرانتزها استفاده كنيد‪.‬‬

‫مثال ‪ : 29‬گراف كامل ‪ K8‬مفروض است‪.‬‬

‫‪1‬ــ چند مسير به طول‪ 2‬بين دو رأس متمايز آن وجود دارد‪.‬‬

‫‪2‬ــ چند مسير به طول ‪ 2‬كالً در اين گراف وجود دارد‪.‬‬

‫‪3‬ــ چند مسير به طول ‪ 4‬بين دو رأس متمايز وجود دارد‪.‬‬

‫‪ 4‬ـ چند مسير به طول ‪ 4‬كالً دراين گراف وجود دارد‪.‬‬

‫‪43‬‬

‫حل ‪1:‬ــ تعداد ميسر هاي به طول ‪ 2‬بين دو رأس متمايز برابر ‪ (8-2)=6‬است‪)m=2( .‬‬

‫‪2‬ـ براي محاسبه كل مسير هاي به طول ‪ 2‬گوييم بين هر دو رأس متمايز ‪ 6‬ميسر به طول ‪ 2‬وجود دارد‪.‬‬
‫چون ‪ 8‬رأس داريم پس هر رأس را مي توان با ‪ 7‬رأس ديگر در نظر گرفته مسير بين آن و هر يك را پيدا‬
‫كنيم كه تعداد آنها‪ 6× 7‬است‪ .‬اما چون ‪ 8‬رأس داريم اين كار به ‪ 8‬بار انجام مي گيرد‪ ،‬لذا تعداد مسير ها‬
‫‪ 6× 7 × 8‬مي شود‪ .‬اما هر مسير دوبار به حساب آمده است زيرا مسير ‪ abc‬با ‪ cba‬يكي است‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫لذا تعداد بر ‪ 2‬تقسيم مي شود كه برابر‪ × 8 × 7 × 6 = 168‬است‪.‬‬
‫‪2‬‬

‫تعداد را به كمك فرمولهاي تبديل به سادگي ميتوان محاسبه كرد‪ .‬اما ما عمدا ً اين كار را انجام نداده ايم تا با‬
‫روش استدالل با حل اين نوع مسائل آشنا شويد‪.‬‬

‫چون ‪ 8‬رأس داريم و هر مسير به طول ‪ 2‬شامل ‪ 3‬رأس متمايز به صورت ‪ abc‬است پس بايد تعداد‬
‫!‪8‬‬ ‫!‪8‬‬
‫است‪.‬‬ ‫تبديالت ‪ 3‬تايي از ‪ 8‬را پيدا كنيم كه برابر× ‪= =68 × 7‬‬
‫!‪(8−3)! 5‬‬

‫اكنون اين تعداد را بر ‪ 2‬تقسيم مي كنيم همان عدد قبلي بدست مي آيد‪.‬‬

‫‪3‬ــ تعداد مسير هاي به طول ‪ 4‬بين دو رأس برابر ‪ )8-2((8-3)(8-4)=120‬است‪.(p=8, m=4) .‬‬

‫‪ 4‬ــ براي پيدا كردن تمام مسير هاي به طول ‪ 4‬در اين گراف مانند قسمت قبل عمل ميكنيم‪ .‬بين هر دو رأس‬
‫‪ 120‬مسير به طول ‪ 4‬داريم‪ ،‬چون ‪ 8‬رأس داريم پس هر رأس كه انتخاب كنيم با ‪ 7‬رأس ديگر مي تواند دو‬
‫انتهاي چنين مسيري باشد پس‪ 7‬انتخاب داريم وانتخاب هر رأس نيز به ‪ 8‬طريق ممكن است پس براي انتخاب‬
‫هر دو رأس‪ 8 × 7‬طريق وجود دارد كه براي هر دو راس ‪ 120‬مسير داريم پس تعدا كل مسيرها × ‪8× 7‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ 120‬است كه هر مسير دوبار به حساب آمده است لذا تعداد كل ‪ 8× 7 × 120 x‬است‪.‬‬
‫‪2‬‬

‫‪1‬‬
‫‪×8×7×6×5×4‬‬ ‫يا‬
‫‪2‬‬

‫می توانيم به روش ديگر آن را محاسبه کنيم‪.‬‬

‫!‪8‬‬ ‫!‪8‬‬
‫است كه بايد اين تعداد‬ ‫يا‪= 8 × 7 × 6 × 5 × 4‬‬ ‫تعداد تبديل هاي‪ 5‬از‪ 8‬را داريم كه برابر‬
‫!‪3‬‬ ‫!)‪(8−5‬‬
‫بر‪ 2‬تقسيم شود‪ ،‬همان جواب قبلي بدست مي آيد‪.‬‬

‫مي توانيم اين مساٌله را در حالت كل حل كنيم‪.‬‬

‫گراف كامل ‪ Kp‬مفروض است ‪ p≥ 2‬مي خواهيم تعداد كل مسير هاي به طول ‪ m‬را در اين گراف پيدا‬
‫كنيم‪.‬‬
‫‪44‬‬

‫روش اول‪ :‬تعداد مسير هاي به طول ‪ m‬بين هر دو رأس ‪ u‬و ‪ v‬برابر )‪ (p-2)(p-3)… (P-m‬است كه‬
‫قبالً محاسبه كرده ايم‪.‬‬

‫اكنون انتخاب دو رأس متمايز از ‪ p‬راس مي ماند كه به )‪ p(P-1‬طريق ممكن است لذا تعدا مسير ها‬
‫)‪ p(p-1)(p-2)… (p-m‬است كه هر مسير دوبار به حساب آمده است پس تعداد كل برابر‬
‫‪1‬‬
‫)‪ p(P-1)… (p-m‬است‪.‬‬
‫‪2‬‬

‫روش دوم‪ :‬هر مسير به طول ‪ m‬به صورت ‪ ua1a2…am-1 v‬است كه انتخاب )‪ (m+1‬رأس از ‪ p‬رأس‬
‫!𝑝‬
‫است‪.‬‬ ‫و برابر تعداد تبديل هاي )‪ (m+1‬از ‪ p‬مي باشد كه برابر‬
‫!))‪(𝑝−(𝑚+1‬‬

‫!𝑝‬
‫است‪ .‬اما هر مسير دوبار به حساب آمده است لذا تعداد‬ ‫يعني تعداد كل مسيرها‬
‫!))‪(𝑝−(𝑚+1‬‬
‫‪1‬‬ ‫!𝑝‬
‫است‪ ،‬بنابراين‪:‬‬ ‫برابر‬
‫!)‪2 (𝑝−𝑚−1‬‬

‫تعداد كل مسير هاي به طول ‪ m‬در گراف كامل ‪ Kp‬برابر است با‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫!𝑝‬ ‫‪1‬‬
‫)‪= p(P-1)(P-2)… (p-m‬‬
‫!)‪2 (𝑝−𝑚−1‬‬ ‫‪2‬‬

‫اكنون با استفاده از روابط فوق مي توانيم تعداد كل مسير هاي به طول‪ P-1،...،3،2،1‬را در گراف كامل‬
‫‪ Kp‬پيدا كنيم‪.‬‬

‫تعداد كل مسير هاي به طول ‪ 1‬برابر است با‪:‬‬

‫‪1‬‬ ‫!𝑝 ‪1‬‬

‫= )‪p(p − 1‬‬
‫‪2‬‬ ‫!)‪2 (p − 2‬‬

‫تعداد كل مسير هاي به طول ‪ 2‬برابر است با ‪:‬‬

‫‪11‬‬ ‫!𝑝‬
‫=)‪P (P-1)(p-2‬‬
‫!)‪22 (𝑝−3‬‬

‫تعداد كل مسير هاي به طول ‪ m‬برابراست با‪:‬‬

‫‪1 1‬‬ ‫!𝑝‬
‫= )‪p (P-1)… (p-m‬‬
‫‪2‬‬ ‫!)‪2 (𝑝−𝑚−1‬‬

‫تعداد كل مسير هاي به طول‪ p-1‬برابراست با‪:‬‬

‫‪1‬‬ ‫!𝑝 ‪1‬‬
‫=))‪p(p-1)…(p-(p-2))(p-(p-1‬‬
‫‪2‬‬ ‫!‪2 0‬‬
‫‪45‬‬

‫بنابراين تعداد کل مسير ها به طول ‪ p-1 ،... ، 3 ، 2 ، 1‬برابر جمع اين مقادير است که برابر است با‪:‬‬

‫‪1‬‬ ‫!𝑝‬ ‫!𝑝‬ ‫!𝑝 !𝑝‬ ‫‪𝑝! 1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫(‬ ‫‪+‬‬ ‫=) ‪+.....+ +‬‬ ‫‪( + + + ⋯.+‬‬ ‫)‬
‫!)‪2 (𝑝−2)! (𝑝−3‬‬ ‫!‪1! 0‬‬ ‫‪2‬‬ ‫!‪0! 1! 2‬‬ ‫!)‪(𝑝−2‬‬

‫تعداد كل مسير هاي به طول ‪ p-1،...،3،2،1‬در گراف كامل ‪ kp‬برابر است با‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪𝑝! ( + + +…+‬‬ ‫)‬
‫‪2‬‬ ‫!‪0‬‬ ‫!‪1‬‬ ‫!‪2‬‬ ‫!)‪(𝑃−2‬‬

‫توجه داشته باشيد كه رابطه اي كه در باال ثابت كرديم تعداد كل مسير هاي به طول ‪ p-1،...،3,2,1‬در‬
‫گراف كامل ‪ Kp‬است اگر منظور تعداد كل مسيرهاي به طول ‪ p-1،...،2،1‬بين دو رأس متمايز مفروضی‬
‫مثالً دو رأس ‪ vi‬و ‪ vj‬باشد نبايد از اين رابطه استفاده كنيم‪ .‬چنانچه قبالً محاسبه كرده ايم‪:‬‬

‫تعداد مسير هاي به طول ‪ m‬بين دورأس ‪ vi‬و ‪ vj‬برابر است با‪:‬‬
‫!)‪(p−2‬‬
‫=)‪(p-2)(p-3)… (p-m‬‬
‫!)‪(p−m−1‬‬

‫لذا تعداد مسير هاي به طول ‪ p-1,...,3,2,1‬بين دو رأس متمايز ‪ vi‬و ‪ vj‬درگراف كامل ‪ kp‬برابر‬
‫است با‬
‫!)‪(𝑝−2‬‬ ‫!)‪(𝑝−2‬‬ ‫!)‪(𝑝−2‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪+ ⋯+‬‬
‫!)‪(p−2‬‬ ‫!)‪(p−3‬‬ ‫!‪0‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪=(p-2)! ( +‬‬ ‫) !)‪+ ⋯ + (𝑃−2‬‬
‫!‪0‬‬ ‫!‪1‬‬

‫مثال ‪ : 30‬درگراف كامل ‪ K5‬چند مسير به طول ‪ 4,3,2,1‬بين دو رأس متمايز ‪ a,b‬وجود دارد‪ .‬كالً‬
‫چندمسير به طول ‪ 4,3,2,1‬در اين گراف وجود دارد‪.‬‬

‫حل ‪ :‬براي حالت اول يعني تعداد مسير ها بين دو رأس ‪ a ,b‬داريم‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1 1‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪(5-2)!( + + + )= 3!(1+1+ + )= 3! ( ) = 16‬‬
‫!‪0! 1! 2‬‬ ‫!‪3‬‬ ‫‪2 6‬‬ ‫‪3‬‬

‫و براي حالت دوم يعني تعداد كل مسيرها داريم‪:‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪× 5! ( +‬‬ ‫‪+ + ) = × 5! ( ) =160‬‬
‫‪2‬‬ ‫!‪0‬‬ ‫!‪1‬‬ ‫!‪2! 3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫مثال ‪ : 31‬گراف ساده ‪ G‬گرافی از مرتبه ‪ 6‬و ‪3‬ــ منتظم مي باشد‪ .‬تعداد مسير هاي به طول ‪ 2‬را در آن‬
‫پيدا كنيد‪.‬‬
‫‪46‬‬

‫حل ‪ :‬هر رأس كه اختيار كنيم چون درجه آن ‪ 3‬است به سه رأس ديگر متصل است لذا اگر اين رأس را‬
‫رأس مياني مسير به طول ‪ 2‬اختيار كنيم به اين ترتيب ‪ 3‬مسير وجود دارد كه اين رأس‪ ،‬رأس مياني آن‬
‫است‪.‬‬

‫مثالً در شكل‪ bad ،‬و ‪ bac‬و‪ dac‬اين سه مسير هستند‪ .‬چون ‪ 5‬رأس داريم پس تعداد كل مسير ها‬
‫‪ 3×5=15‬است‪ .‬نمودار چنين گرافي به صورت زير مي تواند باشد‪.‬‬

‫مثال ‪ : 32‬گراف ساده ‪ G‬با دنباله درجه رأس هاي (‪ )4،3،2،2،1‬مفروض است در اين گراف چند مسير‬
‫به طول ‪ 2‬وجود دارد‪.‬‬

‫حل ‪ :‬به طور كلي اگر درجه ی رأس گراف ساده اي برابر ‪ m‬باشد (‪ ،)m≥ 2‬چون اين رأس به ‪ m‬رأس‬
‫‪(m‬است ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫ديگر متصل شده است‪ ،‬لذا تعداد مسير هايي كه اين رأس نقطه مياني آن باشد‪ ،‬برابر)‬
‫‪47‬‬

‫زيرا اين مسيرها به صورت ‪ diadj‬هستند كه ‪ i≠ j‬در واقع انتخاب‪ 2‬عدد از‪ m‬عدد بدون تكرار را داريم‬
‫كه همان تركيب ‪ 2‬از ‪ m‬است‪ .‬با استفاده از اين رابطه با داشتن درجه هاي رأس ها در يك گراف ساده مي‬
‫توانيم تعداد مسيرهاي به طول ‪ 2‬را پيدا كنيم اگر دنباله درجه رأس ها در يگ گراف ساده به صورت‬
‫)‪ (m1,m2,…,mp‬باشند ( هر ‪ mi‬را كه برابر يك باشد كنار مي گذاريم زيرا نقطه مياني هيچ مسيري نمي‬
‫باشد)‬

‫آنگاه تعداد مسير هاي متمايز به طول ‪ 2‬دراين گراف برابر است با‪:‬‬

‫‪(m1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪) +(m2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪) +...+ (mp‬‬
‫‪2‬‬
‫)‪) ,(1≤ i ≤ p, mi ≥ 2‬‬

‫لذا دراين مثال تعداد مسيرهاي به طول ‪ 2‬برابر است با‪:‬‬

‫‪(42) (22)=6+3+1+1=11+(32) + (22) +‬‬

‫مانند آنچه تعداد مسيرها را در گراف كامل پيدا كرديم مي توانيم تعداد دور ها را نيز در گراف پيدا كينم‪.‬‬

‫گراف كامل ‪ p≥ 3،kp‬مفروض است‪.‬‬

‫اگر بخواهيم تعداد دور هاي به طول ‪ m‬را در گراف ‪ Kp‬پيدا كنيم‪ .‬وقتي دور به طول ‪ m‬باشد‪ ،‬بايد ‪m‬‬
‫رأس را انتخاب كنيم‪ ،‬فرض كنيم شروع دور از رأس‪ v1‬باشد در اين صورت دور به طول ‪ m‬و با شروع‬
‫‪v1 v2 v3…vm v1‬‬ ‫از ‪ v1‬به صورت ‪:‬‬
‫‪p‬‬
‫‪(m‬طريق صورت مي گيرد اكنون تعداد جايگشت‬ ‫است‪ .‬لذا انتخاب‪ m‬رأس از ‪ p‬رأس را داريم كه به )‬
‫𝑝‬
‫هاي دوري آن بايد محاسبه شود لذا تعداد دورهاي به طول ‪ m‬در گراف‪ Kp‬برابر!)‪ (m))m-1‬بدست مي‬
‫‪1‬‬ ‫𝑝‬
‫‪2‬‬
‫(‬ ‫𝑚‬
‫آيد كه هر دور دوبار به حساب آمده است در نتيجه تعداد دوره هاي به طول ‪ m‬برابر !)‪)(𝑚 − 1‬‬
‫است‪.‬‬
‫)‪ (3≤ m ≤ p‬توجه داشته باشيم كه رأس هاي گراف برچسب دار مي باشند‪.‬‬

‫گراف هاي همبند )‪(connected graphs‬‬

‫ميتوانيم با استفاده ازمفهوم مسير نوعي از گراف ها را بررسي كنيم كه گراف همبند يا متصل ناميده‬
‫ميشوند‪ .‬به طور غير رسمي مي توان گفت گرافي همبند است كه يك تكه باشد‪ ،‬يا به عبارتي بتوان از هر‬
‫رأس آن در طول دنباله يالهاي مجاور به هر رأس ديگر رسيد‪.‬‬

‫به عنوان مثال گراف رسم شده در نمودار زير همبند نمي باشد بلكه ميتوان آن رابه چهار تكه تقسيم كرد كه‬
‫هرتكه يك گراف همبند است‪.‬‬
‫‪48‬‬

‫مشاهده ميكنيم كه مسيري بين ‪ x,y‬وجود دارد كه در همين زير گراف مي باشد‪ ،‬اما بين دو رأس ‪ u‬و ‪ y‬يا‬
‫بين دو رأس ‪ x‬و ‪ u‬هيچ مسيري وجود ندارد‪.‬‬

‫با توجه به مقدمات فوق تعريف زير را داريم‪.‬‬

‫تعريف‪ :‬يك گراف ‪ G‬همبند است هرگاه بين هردو رأس آن مسيري وجوداشته باشد‪ .‬درغير اين‬
‫صورت آن را ناهمبند مي ناميم‪.‬‬

‫در گراف همبند ‪ ،G‬يالي را كه اگر برداشته شود گراف ناهمبند می شود پل می ناميم‪.‬‬

‫مولفه ها مي ناميم‪.‬‬
‫هر گراف ناهمبند ميتواند به تعدادی زير گراف همبند بخش شود كه آنها را ً‬

‫در شكل يال ‪ ab‬يك پل است زيرا اگر آن را برداريم گراف ناهمبند مي شود‪ .‬درشكل زير گراف نا همبند‬
‫مولفه است‪.‬‬
‫‪ G‬داراي سه ً‬
‫‪49‬‬

‫مثال ‪: 33‬‬

‫‪1‬ــ يك گراف همبند با ‪ 8‬رأس رسم كنيد‪.‬‬

‫مولفه باشد‪.‬‬
‫‪2‬ــ يك گراف نا همبند با ‪ 8‬رأس رسم كنيد كه داراي دو ً‬

‫مثال ‪ : 34‬كدام يك از بيانيه هاي زير صحيح مي باشد وكدام صحيح نمي باشد‪.‬‬

‫‪1‬ــ گراف تهي كه حد اقل دو رأس دارد همبند است‪.‬‬

‫‪2‬ـ هرگراف كامل ‪ Kp‬همبند است‪.‬‬

‫‪3‬ـ اگرگرافي ناهمبند باشد‪ ،‬حداقل دورأس دارد‪.‬‬

‫‪ 4‬ـ فرض كنيم ‪ u‬و‪ v‬دو رأس گراف ‪ G‬باشند كه دوري ازگراف شامل آن دوباشد‪ ،‬اگريك يال از اين دور‬
‫حذف كنيم بازهم مسيري از ‪ u‬به ‪ v‬وجود دارد‪.‬‬

‫‪5‬ـ اگر ‪ G‬يك گراف همبند و‪ G‬شامل يك دور باشد‪ ،‬آنگاه ميتوان يك يال اين دور را حذف كرد بدون آن كه‬
‫گراف ناهمبند شود‪.‬‬

‫‪ 6‬ـ گراف رسم شده درشكل همبند است‪.‬‬

‫‪50‬‬

‫‪7‬ـ هر گراف ساده از مرتبه ‪ p‬كه همبند باشد حد اقل‪ p-1‬يال دارد‪ .‬يعني ‪ q≥ p − 1‬و لذا اگر‪q< p − 1‬‬
‫ناهمبند است‪.‬‬

‫حل ‪:‬‬

‫‪1‬ــ نادرست است‪ .‬اگر گرافي فقط يك رأس داشته باشد آن راهمبند به حساب مي آوريم‪.‬‬

‫‪2‬ــ صحيح است‪ .‬درگراف كامل بين هر دو رأس مسيري وجود دارد‪.‬‬

‫مولفه ال اقل يك رأس دارد‪.‬‬

‫دومولفه دارد كه هر ً‬
‫ً‬ ‫‪3‬ـ صحيح است‪ .‬وقتي ناهمبند است حد اقل‬

‫‪4‬ـ صحيح است‪ .‬زيرا با حذف يك يال از هر دور آن دور به يك مسير تبديل مي شود‪.‬‬

‫‪5‬ـصحيح است‪ .‬زيرا با حذف يك يال از يك دور آن دور به مسير تبديل مي شود لذا بين هر دو رأس آن‬
‫دور يك مسير داريم پس گراف همبند باقي مي ماند‪.‬‬

‫‪6‬ـ نادرست است‪ .‬بين ‪ a‬و‪ c‬يا ‪ d‬يا ‪ f‬يا ‪ e‬مسيري نداريم‪.‬‬

‫مولفه يا سه بخش است‪.‬‬

‫اين گراف ناهمبند شامل سه ً‬

‫‪7‬ـ صحيح است‪ .‬درهر گراف همبند بين هر دو رأس مسيري وجود دارد‪ .‬چون ‪ p‬رأس داريم پس حد اقل با‬
‫‪ p-1‬يال مي توان رأس ها را بهم متصل كرد‪.‬‬

‫توجه داشته باشيد كه عكس اين گفته همواره صحيح نمي باشد يعني ممكن است گرافي ازمرتبه ‪ P‬داراي‪P-‬‬
‫‪ 1‬يال باشد اما همبند نباشند‪ .‬مانند شكل زير‪:‬‬

‫گرافي ازمرتبه ‪ 5 ،6‬يال دارد اما همبند نمي باشد‪.‬‬

‫مثال ‪ :35‬ثابت كنيد در هر گراف همبند از مرتبه ‪ (p≥ 2)،p‬حد اكثر درجه هر رأس برابر تعداد يال ها‬
‫يعني ‪ q‬است‪.‬‬

‫حل ‪ :‬مي دانيم در هر گراف همبند درجه هر رأس حد اقل برابر يك است‪ .‬فرض كنيم گراف همبند رأسي از‬
‫درجه ‪ q+1‬داشته باشد لذا ‪ q+1≤ 𝑝 − 1‬يا ‪ .q≤ 𝑝 − 2‬اگر ‪ δ‬مينيمم درجه رأس ها باشد واضح است كه‬
‫‪ δ≥ 1‬درنتيجه؛‬
‫‪p‬‬
‫‪2q=∑i=1 deg(vi) ≥ (q + 1) + (p − 1)δ ≥ (q + 1) + (p − 1) = q + p‬‬
‫‪51‬‬

‫بنابراين 𝑝 ≥‪ q‬كه متناقص با فرض ‪ q≤ 𝑝 − 2‬است‪ .‬لذا رأس با درجه ‪ q+1‬وجود ندارد‪ .‬بنابراين‪:‬‬

‫در هر گراف همبند‪ ،‬از مرتبه ‪ p≥ 2 ،p‬و اندازه ‪ q‬به ازاي هر𝑝 ≤ ‪1≤ deg(vi) ≤ 𝑞،1≤ i‬‬

‫قضيه‪ :‬اگر در گراف ساده ‪ G‬ازمرتبه ‪ p‬و اندازه ‪ q‬داشته باشيم )‪ 2q> (𝑝 − 1)(𝑝 − 2‬آنگاه ‪ G‬همبند‬
‫است‪.‬‬

‫اثبات‪ :‬مي دانيم گراف كامل ازمرتبه )‪ (p-1‬همبند است آن را‪ G′‬مي ناميم و در اين گراف تعداد يالها برابر‬
‫‪1‬‬
‫‪ (𝑝−1‬است‪ .‬حال اگر يك رأس به ‪ G′‬اضافه كنيم گراف ‪ G‬ازمرتبه ‪ p‬بدست مي آيد‬ ‫‪2‬‬
‫)‬ ‫=‬ ‫)‪(p-1)(p-2‬‬
‫‪2‬‬
‫براي آن كه گراف ‪ G‬همبند شود كافي است فقط حداقل يك يال از اين رأس اضافه شده به يكي از رأس هاي‬
‫‪q≥ ( 𝑝−1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ (𝑝−1‬است يعني ‪)+1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ G‬متصل شود در اين صورت تعداد يالهاي گراف همبند ‪ G‬حداقل ‪)+ 1‬‬
‫‪ q> (𝑝−1‬يا)‪ 2q > (𝑝 − 1)𝑝 − 2‬همواره مي توان يك گراف همبند ساخت‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫بنابراين اگر)‬

‫‪q≤ (𝑝−1‬‬
‫‪2‬‬
‫ياداشت‪ :‬عكس اين قضيه همواره صحيح نمي باشد‪ .‬يعني ممكن است گراف ‪ G‬همبند باشد اما)‬

‫يا)‪. 2q ≤ (𝑝 − 1)(𝑝 − 2‬مثالً در گراف همبند ‪ H‬كه در زير رسم شده است ‪ p=4‬و ‪. q=3‬‬

‫‪H‬‬
‫)‪2q=6=3× 2 = (p − 1)(p − 2‬‬

‫يا در گراف ‪ G‬رسم شده در شكل داريم‪:‬‬

‫‪q=4 ,p=5‬‬ ‫‪G‬‬

‫‪2q=8 ,(p-1)(p-2)=4×3=12‬‬

‫پس )‪.2q< (p − 1)(p − 2‬‬

‫اما مشاهده ميكنيم كه گراف همبند است‪.‬‬

 ‫‪52‬‬

‫گراف هاي اويلري وهميلتوني )‪(Eulerian and Hamiltonian Graphs‬‬

‫در اين قسمت دو نوع مهم ازگراف را بررسي مي كنيم‪ .‬گراف هاي اويلري وهميلتني كه به نام هاي‬
‫لئونارد اويلر و ويليام راون هميلتون نام گذاري شده اند‪.‬‬

‫تعريف‪ :‬گراف ‪ G‬مفروض است‪ .‬يك دور اويلري براي گراف ‪ G‬دوري است كه شامل هر رأس و هر يال‬
‫‪ G‬باشد‪ .‬يعني‪ ،‬يك دور اويلري براي ‪ G‬يك دنباله از رأس ها ويالهاي مجاور در‪ G‬است كه انتها و ابتداي آن‬
‫يك رأس باشد‪ ،‬هررأس حد اقل يك بار و هر يال دقيقا يك بار به كار مي رود‪.‬‬

‫گرافي را كه شامل يك دور اويلري باشد‪ ،‬گراف اويلري مي ناميم‪ .‬در واقع در دور اويلري ازهيچ يالي‬
‫نبايد دوبار عبور كنيم حتي اگر از رأس هايي چندين بار بگذريم‪ ،‬بنابراين گراف اويلري بر حسب يالها‬
‫تعريف مي شود‪.‬‬

‫تعريف‪ :‬گراف ‪ G‬راهميلتني گوييم هرگاه داراي دوري باشد كه شامل تمام رأس ها باشد يعني اگر‬
‫ازمرتبه ‪ p‬باشد‪ ،‬شامل دوري به طول ‪ p‬باشد‪.‬‬

‫مثال ‪ : 36‬كدام گراف اويلري يا هملتني است‪.‬‬

‫‪53‬‬

‫حل ‪ :‬گراف(‪ )1‬هم اويلري وهم هميلتني است‪ abfgbcgecdefa ،‬يك دور اويلري است‪.‬همچنين اين‬
‫گراف از مرتبه ‪ 7‬و داراي دوري به طول ‪ 7‬است‪ abgcdefa ،‬دوري به طول ‪ 7‬است لذا هميلتني است‪.‬‬
‫گراف(‪ )2‬اويلري ميباشد اما هميلتني نمي باشد‪.‬‬

‫دور ‪ bcgfegb‬يک دور اويلري است و لذا گراف (‪ )2‬اويلري مي باشد اما اين گراف دوري به طول ‪5‬‬
‫ندارد‪.‬‬

‫گراف (‪ )3‬هميلتني است اما اويلري نمي باشد‪.‬‬

‫‪ bcgefb‬يك دورهميلتني است دوري به طول ‪ 5‬دارد ومرتبه گراف نيز ‪ 5‬است‪.‬‬

‫گراف(‪ )4‬نه اويلري است ونه هميلتني هيچكدام نمي باشد‪.‬‬

‫اكنون قضيه هايي را بيان خواهيم كرد كه درشناسايي گراف هاي اويلري وهميلتني اهميت دارند‪.‬‬

‫توجه داشته باشيم كه گراف هاي اويلري وهميلتني همبند مي باشند‪.‬‬

‫قضيه‪ :‬فرض كنيم ‪ G‬گرافي باشد كه هر رأس آن از درجه زوج باشد‪ .‬دراين صورت ‪ G‬را مي‬
‫توان به دور هايي بخش كرد كه هيچ دو دوري يال مشترك نداشته باشند‪.‬‬

‫مثال ‪ : 37‬نشان دهيد چگونه مي توانيم گراف زير را به بخش هاي دوري تقسيم كنيم كه هيچ دو دوري يال‬
‫مشترك نداشته باشند‪.‬‬

‫حل ‪ :‬مي توانيم اين گراف را به ‪ 4‬دور ‪ c3 ، c2 ، c1‬و ‪ c4‬تقسيم كنيم كه هيچ دو دوري يال مشترك نداشته‬
‫باشند اين ‪ 4‬دور عبارت اند از‪:‬‬

‫‪tuy ,uvz ,vwx ,xzy‬‬

‫مهمترين قضيه درشناخت گراف هاي اويلري قضيه زير است‪.‬‬

‫قضيه ‪ :‬يك گراف همبند اويلري است اگر و فقط اگر هر رأس آن از درجه زوج باشد‪.‬‬

‫در واقع قضيه فوق معادل دو قضيه زير است‪.‬‬

‫‪54‬‬

‫‪1‬ـ اگر‪ G‬يك گراف اويلري باشد‪ ،‬آنگاه هررأس آن از درجه زوج است‪.‬‬

‫‪2‬ـ اگر هر رأس گراف همبند ‪ G‬داراي درجه زوج باشد‪ ،‬آنگاه ‪ G‬يك گراف اويلري است‪.‬‬

‫در قسمت (‪ )2‬شرط همبند بودن گراف الزم است‪.‬‬

‫زيرا گراف هاي زيادي وجود دارند كه درجه تمام رأس ها درآنها زوج باشد اما اويلري نباشند‪.‬‬

‫مانند شكل زير‪:‬‬

‫هر گراف فوق از درجه زوج است اما گراف اويلري نمي باشد‪ ،‬زيرا گراف همبند نيست‪.‬‬

‫همچنين از قضاياي فوق مي توان نتيجه زير را گرفت كه در رد گراف هايي اويلري مفيد است‪.‬‬

‫قضيه‪ :‬اگر رأسي دريك گراف از درجه فرد باشد آنگاه اين گراف اويلري نمي باشد‪.‬‬

‫زيرا درهر گراف اويلري هر رأس از درجه زوج است‪.‬‬

‫مثال ‪ :38‬كدام گراف اويلري است؟‬

‫‪1‬ـ گراف كامل ‪ ،K8‬يعني گراف كامل از مرتبه ‪.8‬‬

‫‪2‬ـ گراف كامل ‪ ،k5‬يعني گراف كامل از مرتبه‪.5‬‬

‫(‪ k8)1‬گراف اويلري نمي باشد زيرا اين گراف ‪7‬ــ منتظم است يعني هررأس از درجه فرد است‪.‬‬

‫(‪ K5)2‬اويلري است‪ ،‬زيراهمبند است وهر رأس آن از درجه زوج است‪ .‬گراف‪ 4‬ـ منتظم است‪.‬‬

‫با توجه به مثال فوق نتيجه زير گرفته مي شود‪.‬‬

‫هر گراف كامل ‪ Kp‬كه در آن ‪ p≥ 3‬و‪p‬عددي فرد باشد يك گراف اويلري است‪ .‬زيرا درجه هر‬
‫رأس عددي زوج است‪.‬‬

‫اكنون اگر به مساًله هفت پل گونيكسبرگ برگرديم نموداري مانند شكل زير براي آن رسم كرديم‪.‬‬
‫‪55‬‬

‫مشاهده مي كنيم كه اين گراف داراي دور اويلري نمي باشد ولذا گراف اويلري نيست زيرا تمام رأس ها از‬
‫درجه فرد است‪ .‬پس نمي توان از تمام رأس ها و پل ها گذشت به طوري كه از هر پل فقط يك بار بگذاريم‪.‬‬
‫ازنتايج ديگر مهمترين قضيه اين بخش يعني قضيه شناخت گراف اويلري آن است كه گشتي از يك رأس به‬
‫رأس ديگر پيدا كنيم به طوري كه از هر رأس حد اقل يك بار گذشته و از هر يال دقيقا ً يك بار بگذرد‪.‬‬

‫ابتدا تعريف زير را داريم‪:‬‬

‫تعريف‪ :‬گراف ‪ G‬و دو رأس ‪ u‬و‪ v‬از آن مفروض اند‪ .‬يك مسير اويلري از ‪ v‬به ‪ u‬يك دنباله از يالها و‬
‫رأس هاي مجاور است كه ابتداي آن يا شروع آن ‪ v‬وانتهاي آن ‪ u‬باشد‪ ،‬به طوري كه از هر رأس حد اقل‬
‫يك بار گذشته ‪ ،‬و از هر يال دقيقا ً يك بار بگذرد‪.‬‬

‫با استفاده ازتعريف فوق قضيه زير راداريم‪:‬‬

‫قضيه‪ :‬گراف ‪ G‬و دو رأس ‪ u‬و‪ v‬از آن مفروض اند‪ .‬يك مسير اويلري از ‪ v‬به ‪ u‬وجود دارد اگر‬
‫وفقط اگر‪ G،‬گرافي همبند‪ v ،‬و‪ u‬از درجه فرد باشند‪ ،‬و تمام رأس هاي ديگر داراي درجه زوج‬
‫باشند‪ .‬چنين گرافي را گراف نيمه اويلري نيز مي نامند‪.‬‬

‫مثال ‪ : 39‬نقشه يا پالن كف يك ساختمان درشكل زيررسم شده است‪ .‬آيا مي توانيد يك مسيري پيدا كنيد كه‬
‫ازاتاق‪ A‬شروع وپايان آن اتاق ‪ B‬باشد‪ ،‬به طوري كه از هر درب داخلي اتاق هاي ساختمان فقط يك بار‬
‫عبور كنيم؟ يعني يك مسير اويلري با ابتداي ‪ A‬و انتهاي ‪ B‬پيدا كنيم‪.‬‬

‫حل ‪ :‬مي خواهيم از درب ورودي اتاق ‪ A‬وارد ساختمان شويم واز درب خروجي اتاق‪ B‬ازساختمان خارج‬
‫شويم‪ .‬مهم نيست ازهراتاق چند بار بگذريم (رأس ها) اما بايد ازهردرب بين دواتاق دقيقا ً يك بار عبور‬
‫كنيم‪.‬‬
‫‪56‬‬

‫ابتدا نمودار گرافي ساختمان را درشكل ذيل رسم كرده ايم‪ .‬هر اتاق را با يك رأس و درب هاي بين دو اتاق‬
‫را با يالها نشان داده ايم‪.‬‬

‫هر رأس اين گراف از درجه زوج است به جز رأس هاي ‪ A‬و‪ B‬كه از درجه فرد مي باشند‪ .‬لذا بنابر‬
‫قضيه قبل يك مسير اويلري از‪ A‬و‪ B‬وجود دارد‪ .‬اين مسير به صورت زير‬
‫است‪ AGHFEIHEKJDCB :‬اكنون كه با گراف هاي اويلري بيشتر آشنا شديم ويژگي هايي از گراف‬
‫هميلتني را بررسي كنيم‪.‬‬

‫ويژگي هاي گراف هميلتني‬

‫تعريف كرديم كه گراف هميلتني گرافي است كه در آن دوري وجود داشته باشد كه تمام رأس ها بگذرد‬
‫يعني دوري به طول مرتبه گراف داشته باشد‪ .‬صفت هميلتني به افتخار رياضيدان ايرلندي ويليام هميلتن‬
‫(‪ 1805‬ـ ‪ )1865‬است كه وجود جوابي براي بازي دور دنيا را مورد بررسي قرار داد‪.‬‬

‫در اين بازي از بازيكن خواسته مي شود كه راهي درامتداد يالهاي يك دوازده وجهي يعني يك چند وجهي‬
‫منتظم با ‪ 20‬رأس‪ 30 ،‬يال و‪ 12‬وجه چنان پيدا كنيم كه ازهررأس دقيقا ً يك بار گذشته وسپس به رأس‬
‫شروع حركت بازگرديم‪.‬‬
‫‪57‬‬

‫درشكل هاي زيراين دوازده وجهي ونمودار گرافي آن درصفحه رسم شده است‪.‬‬

‫اين گراف داراي ‪ 20‬رأس و‪ 30‬يال است‪ .‬اين بازي داراي جواب است اگر و فقط اگر ‪ G‬گراف هميلتني‬
‫باشد‪ .‬بازي كن مي تواند از شروع با پنج حرف مفروض مثالً پنج حرف اوليه ‪ BCPNM‬به دو روش يك‬
‫دورهميلتني را كامل كند‪.‬‬

‫‪BCPNMDFKLTSRQZXWVJHGB‬‬ ‫اين دو دور عبارت انداز‪:‬‬

‫‪BCPNMDFGHXWVJKLTSRQZB‬‬

‫مثال ‪40‬‬

‫‪1‬ـ چند دور هميلتني در گراف دوازده وجهي با شروع از ‪ JVTSR‬وجود دارد؟‬

‫‪2‬ـ يك مسير در گراف دوازده وجهي با شروع از ‪ BCD‬پيدا كنيد كه انتهاي آن ‪ T‬باشد‪ ،‬و شامل هر رأس‬
‫دقيقا ً يك بار باشد‪.‬‬

‫حل‬

‫)‪ (1‬دو دور هميلتني به اين صورت وجود دارد‪:‬‬

‫‪JVTSRWXZWQPNMLKFDCBGHj‬‬

‫‪JVTSRWXHGFDCBZQPNMLKj‬‬

‫توجه داشته باشيد كه رأس بعد از ‪ R‬بايد ‪ W‬باشد‪ ،‬زيرا درغيراين صورت رأس‪ W‬حذف مي شود‪.‬‬

‫)‪ (2‬فقط يك چنين مسيري وجود دارد كه به صورت زير است‪.‬‬

‫‪BCDFGHXZQPNMLKJVWRST‬‬
‫‪58‬‬

‫اگر يك گراف هميلتني داشته باشيم با اضافه كردن يك يال به آن گراف هميلتني ديگري بدست مي آيد‪ ،‬زيرا‬
‫مي توانيم دور هميلتني مانند قبل اختيار كنيم‪.‬‬

‫به اين ترتيب گراف هاي با درجه رأس هاي بزرگتر ويالهاي بيشتر بدست مي آيد كه بيشتر شبيه گراف‬
‫هاي هميلتني با رأس هاي ازدرجه كمتر است‪ .‬ميتوانيم اين ايده را به روش هاي مختلفي انجام دهيم‪.‬‬

‫يكي ازاين روش ها درسال‪1960‬توسط ايستن ار(‪ )Oystein Ore‬ثابت شده است‪.‬‬

‫قضيه ‪ :Ore‬اگر ‪ G‬گرافي ساده وهمبند با ‪ n‬رأس باشد كه ‪ ،n≥ 3‬وبه ازاي هر دو رأس غير‬
‫مجاور ‪ u‬و‪ v‬داشته باشيم‪ deg(v)+ deg(u)≥ n :‬آنگاه ‪ G‬يك گراف هميلتني است‪.‬‬

‫به عنوان مثال‪ ،‬در گرافي كه درزيررسم شده است‪ ،‬به ازاي هردو زوج رأس غير مجاور ‪ u‬و‪،v‬‬

‫‪ deg(v)+deg(u)≥ 5‬لذا بنابر قضيه ار اين گراف هميلتني است‪.‬‬

‫قضيه ي زير توسط ‪ Dirac‬درسال ‪ 1952‬ثابت شده است‪.‬‬

‫قضيه‪ :‬فرض كنيم ‪ G‬گرافي ساده وهمبند با ‪ n‬رأس باشد‪ ،‬كه ‪ n≥ 3‬و به ازاي هر رأس‬
‫‪n‬‬
‫‪ deg(v)≥ ،v‬دراين صورت گراف ‪ G‬هميلتني است‪.‬‬
‫‪2‬‬

‫اثبات به كمك قضيه ‪ Oer‬ساده است‪.‬‬

‫‪n‬‬
‫به ازاي هررأس‪ deg(v)≥ ،v‬درنتيجه براي هردو رأس ‪ u‬و‪ v‬كه مجاور باشند يا نباشند‬
‫‪2‬‬
‫‪ ، deg(v)+deg(u)≥ n‬لذا گراف هميلتنی است‪.‬‬

‫مثال ‪ : 41‬هرگراف كامل ‪ kp‬كه ‪ p≥ 3‬هميلتني است‪.‬‬

‫𝑝‬
‫حل ‪ :‬زيرا ‪ kp‬كه ‪ ،p≥ 3‬همبند وساده است ازطرفي درجه هررأس برابر ‪ p-1‬است و ≥‪ p-1‬به ازاي‬
‫‪2‬‬
‫‪ p≥ 3‬برقرار است لذا هميلتني است‪.‬‬

‫ياداشت‪ :‬عكس قضيه ‪ Oer‬صحيح نمي باشد‪ .‬ممكن است گراف ‪ G‬هميلتني باشد اما دورأس غير مجاوري‬
‫مانند ‪ u‬و‪ v‬درآن باشد كه ‪ deg(v)+deg (u)< n‬كه ‪ n‬مرتبه گراف است‪.‬‬
‫‪59‬‬

‫درگراف رسم شده ‪ n=5‬و ‪ deg(u)+deg(v)=4 < 5‬به طور كلي گراف هر ‪ n‬ضلعي كه≥ ‪n‬‬
‫‪ 5‬هميلتني است وچون درجه هررأس آن دو است پس به ازاي هر دو رأس دلخواه آن‬

‫𝑛 ≤ ‪deg (v) +deg (u)=2+2=4< 5‬‬

‫گراف پترسن )‪)Petersen‬‬

‫گراف پترسن به نام رياضي دان دانماركي جوليوس پترسن ناميده شده است‪ .‬او اين گراف رادرسال ‪1898‬‬
‫درنوشته هايش مطرح كرده است‪ .‬گراف پترسن يك گراف‪3‬ـ منتظم از مرتبه ‪ 10‬است وداراي ‪ 15‬يال‬
‫است‪ .‬اين گراف به صورت هاي مختلفي مي تواند نشان داده شود‪ .‬دوفرم آن درشكل هاي زير نشان داده‬
‫شده است‪ .‬اين دو گراف رسم شده يكريخت هستند چرا؟‬

‫‪ abcdea‬دوري به طول‪ 5‬دراين گراف است‪.‬‬

‫‪ abvyea‬نيز دوري به طول ‪ 5‬است وبه همين ترتيب دور هاي ديگري به طول‪ 5‬داريم‪.‬‬

‫‪ xvywcdx ،abvxdea‬ونظاير آنها دوره هاي به طول ‪ 6‬دراين گراف مي باشند‪.‬‬

‫اين گراف دور به طول ‪ 7‬ندارد‪.‬‬

‫اما دورهاي به طول‪ 8‬و‪ 9‬نيز دارد‪.‬‬

‫‪ abcwuxdea‬دور به طول ‪ 8‬است‪.‬‬

‫‪60‬‬

‫‪ abvxdcwyea‬دور به طول ‪ 9‬است‪ .‬اين دور فقط شامل ‪ u‬نمي باشد‪ .‬اين گراف دور به طول‬

‫‪ 10‬ندارد يعني دوري وجودندارد كه ازتمام رأس هاي آن بگذارد لذا هميلتني نمي باشد‪.‬‬

‫گراف های وزن دار‬

‫در اينجا گراف وزن دار معرفی می شوند که در آن ها با نسبت دادن يک عدد حقيقی نامنفی به هر يال‬
‫ساخته می شوند‪ .‬اين اعداد اطالعاتی را برای فاصله دو رأس تشکيل دهنده يال به دست می دهند‪ .‬اين‬
‫اطالعات ممکن است طول فاصله آن دو رأس (مثالَ برحسب متر و يا کيلومتر)‪ ،‬مقدار کااليی که می توان‬
‫در امتداد يک يال ارسال نمود( که اين يال ممکن است نشان دهنده ی يک آزاد راه يا يک خط هوايی‬
‫باشد‪ ).‬يا زمان الزم برای رفتن از يک رأس به رأس مجاور و ‪ . . .‬باشد‪.‬‬

‫تعريف‪ :‬گراف ساده )‪ G(V, E‬را در نظر بگيريد به هر يال ‪ e=uv‬از اين گراف يک عدد حقيقی غيرمنفی‬
‫را نسبت می دهيم و آن را وزن يال ‪ e‬ناميده و با )‪ W(e‬نشان می دهيم‪ .‬گراف ‪ G‬را وزن دار می ناميم‬
‫هرگاه يال های آن دارای وزن باشند‪.‬‬

‫تذکر‪ :‬همان گونه که بيان شد وزن يال ‪ ab‬ممکن است‪:‬‬

‫‪ -1‬طول آزاد راه از ‪ a‬به ‪ b‬باشد‪.‬‬

‫‪ -2‬مقدار کااليی باشد که از ‪ a‬به ‪ b‬حمل می شود‪.‬‬

‫‪ -3‬هزينه مسافرت از ‪ a‬به ‪ b‬باشد‪.‬‬

‫‪ -4‬حق بيمه پرداختی برای رفتن از ‪ a‬به ‪ b‬باشد‪.‬‬

‫‪ -5‬مدت زمان مسافرت برای رفتن از ‪ a‬به ‪ b‬باشد‪.‬‬

‫مثال ‪ : 42‬گراف وزن دار زير خطوط راه آهن موجود بين ‪ 5‬شهر را نشان می دهد‪ .‬در اين گراف وزن‬
‫هر يال مانند )‪ (a, b‬مدت زمان تقريبی رفتن از شهر ‪ a‬به شهر ‪ b‬برحسب ساعت است‪.‬‬
‫‪61‬‬

‫مثال ‪ :43‬وزن مسير ‪ abce‬و دور ‪ abcea‬در مثال قبل به ترتيب عبارتند از ‪ 17‬و ‪ ، 24‬زيرا‬

‫‪ abce = 5+4+8=17‬وزن مسير‬

‫‪ abcea=5+4+8+7=24‬وزن دور‬

‫گراف دوری)‪(Cycle Graph‬‬

‫گرافی که شامل ‪ n‬رأس )‪ v1, v2, . . . , vn (n≥3‬و ‪ n‬يال }‪ {v1, v2‬و }‪ {v2, v3‬و ‪ {vn-1, vn} . . .‬می‬
‫باشد‪ .‬گراف دوری را با ‪ Cn‬نشان می دهند‪.‬‬

‫گراف چرخی )‪(Wheel Graph‬‬

‫گرافی که با اضافه کردن يک رأس به مرکز گراف ‪ Cn‬و اتصال دادن آن رآس به تمام راسهای ‪ Cn‬حاصل‬
‫می شود و آن را با ‪ Wn‬نشان می دهند‪ .‬در اشکال زير تعدادی از گراف های چرخی نمايش داده شده‬
‫است‪.‬‬
‫‪62‬‬

‫گراف ‪ – n‬مکعب )‪(n-cube graph‬‬

‫گرافی که رأسهای آن نمايانگر ‪ 2n‬رشته بيت به طول ‪ n‬باشد و دو رأس مجاورند اگر و فقط اگر در يک بيت‬
‫با هم تفاوت داشته باشند‪ .‬گراف ‪ – n‬مکعب را با ‪ Qn‬نمايش می دهند‪ .‬در زير تعدادی از گراف های نامبرده‬
‫نمايش داده شده اند‪.‬‬
‫‪63‬‬

‫گراف بازه ای )‪(Interval graph‬‬

‫فرض می کنيم مجموعه ای از بازه های باز داريم‪ .‬اگر اين بازه ها را به عنوان رئوس و اتصال دو رأس‬
‫را‪ ،‬به شرط غيرخالی بودن بودن تقاطع بازه های متناظر‪ ،‬يال ها در نظر بگيريم‪ ،‬گرافی می توان رسم‬
‫کرد که به آن گراف بازه ای ها ميگويند‪ .‬به عبارت دريگر گراف بازه ای متناظر با بازه های‬
‫بوده و در صورتی دو راس‬ ‫گرافی است که رئوس آن بازه های باز‬ ‫باز‬
‫مجاورند(ميانشان يال وجود دارد) که بازه های متناظر آن دو راس اشتراک غيرخالی داشته باشند‪.‬‬
‫مـثال ‪ :44‬به عنوان مثال می خواهيم گراف بازه ای متناظر با بازه های زير را رسـم کنيم ‪:‬‬

‫پاسخ ‪ :‬دو بازه )‪ (1, 4‬و)‪ (0, 2‬تقاطع غيرخالی دارند‪ ،‬لذا راس های متناظر اين دو بازه را با يک يال به‬
‫هم وصل می کنيم‪ .‬ولی دو بازه )‪ (0, 2‬و )‪ (2, 5‬اشتراکشان خالی است‪ ،‬پس راس هايی متناظر اين دو‬
‫بازه به هم وصل نمی شوند‪ .‬به اين ترتيب به همين استدالل نمودار گراف بازه ای شش بازه ی فوق به‬
‫صورت زير در می آيد‪:‬‬
‫‪64‬‬

‫گراف های دو بخشی)‪(Bipartite Graph‬‬

‫گراف دوبخشی‪ ،‬گرافی است که بتوان ست رأس های آن را به دو سب ست ‪ V1‬و ‪ V2‬چنان افراز نمود که‬
‫هر يال آن دارای يک رأس در ‪ V1‬و يک رأس در ‪ V2‬باشد‪ .‬چنين افرازی را دو بخشی کردن گراف نامند‪.‬‬
‫مثال ‪ : 45‬گراف شکل ذيل يک گراف دوبخشی است‪.‬‬

‫زيرا که در اين گراف‪ ،‬ست رئوس را می توان به دو ست}‪ V1 = {x1, x2, x3, x4, x5‬و‬
‫}‪ V2 = {y1, y2, y3, y4‬چنان افراز نمود که هيچ دو راسی در اين دو ست با هم مجاور نباشند و هر يال‬
‫تنها يک انتها در ست اول و يک انتها در ست دوم داشته باشد‪.‬‬

‫گراف دو بخشی کامل)‪(Complete Bipartite Graph‬‬

‫گراف دو بخشی ‪ G‬با ست افراز های ‪ V1‬و ‪ V2‬را کامل گوييم هرگاه بين هر رأس ‪ V1‬و ‪ V2‬يالی وجود‬
‫داشته باشد‪ .‬اگر ‪ V1‬شامل ‪ m‬رأس و ‪ V2‬شامل ‪ n‬رأس باشد‪ ،‬آنگاه گراف دوبخشی کامل را با ‪ Km, n‬نشان‬
‫می دهيم(به طور معمول ‪ m≤n‬در نظر گرفته می شود)‪ .‬گراف دوبخشی کامل را طور ذيل نيز تعريف‬
‫نموده می توانيم‪ :‬اگر ‪ G‬يک گراف دو بخشی باشد که در آن هر رأس از ‪ V1‬به تمام راسهای ‪ V2‬وصل شده‬
‫باشد‪ G ،‬را يک گراف دو بخشی کامل می ناميم‪.‬‬

‫نمونه های زير گراف های دو بخشی کامل را نمايش می دهند‪.‬‬

‫‪65‬‬

‫‪K2,3‬‬

‫‪K3,3‬‬
‫گراف ذيل يک گراف کامل دو بخشی ‪ k3, 4‬است‪.‬‬

‫نکته‪ :‬گراف دوبخشی کامل ‪ Km, n‬دارای ‪ m+n‬رأس و ‪ mn‬يال می باشد‪.‬‬

‫گراف چند بخشی‬

‫اگر بتوان رأس های يک گراف را به ‪ K‬بخش ‪ V1‬و ‪ V2‬و ‪ . . .‬افراز کرد به طوری که هر يال در گراف‪،‬‬
‫يک رأس از ‪ Vi‬را به يک رأس از ‪ (i≠j) Vj‬وصل کند‪ ،‬آنگاه گراف را ‪ K‬بخشی می ناميم‪.‬‬

‫گراف چند بخشی کامل‬

‫در يک گراف ‪ – K‬بخشی اگر هر رأس از ‪ Vi‬با هر رأس از ‪ (i≠j) Vj‬مجاور باشد‪ ،‬گراف را ‪ – K‬بخشی‬
‫کامل می ناميم و می نويسيم‪ Kn1, n2, . . . , nk .‬که ‪. |Vi|=ni‬‬

‫گراف های زير نمونه هايی از گراف های چند بخشی کامل هستند‪.‬‬
66
‫‪67‬‬

‫گراف های مسطح )‪(plnar graphs‬‬

‫گراف ‪ G‬را مسطح گوييم هرگاه بتوان آن را به گونه ای رسم کرد که يال هايش (به جز در رأسها) همديگر‬
‫را قطع نکنند‪.‬‬

‫مثال ‪ :46‬گراف کامل ‪ K4‬يک گراف مسطح است‪ .‬اگر چه گراف کامل ‪ k4‬به طور معمول با يال های متقاطع‬
‫مانند شکل ذيل‪ ،‬جزء الف رسم می شود‪ ،‬اما با وجود اين ‪ ،‬می توان آن را با يال های متقاطع مانند شکل‬
‫ذيل‪ ،‬جزء ب رسم کرد‪ .‬از اين رو‪ ،‬گراف کامل ‪ k4‬مسطح است‪.‬‬

‫(الف)‬ ‫(ب)‬

‫مثال ‪ :47‬گراف های ‪ K3, 2‬مسطح است‪ ،‬زيرا‪:‬‬

‫‪68‬‬

‫مثال ‪ :48‬گراف ‪ K3,3‬مسطح نيست‪.‬‬

‫ناحيه(وجه)‬

‫در ترسيم گراف مسطح‪ ،‬قسمتی از شکل که توسط تعدادی از يال محصور شده است‪ ،‬ناحيه يا وجه می‬
‫نامميم‪.‬‬

‫درج ٔه ناحيه‬

‫به تعداد يال های هر ناحيه گراف مسطحه ‪ G‬درجه آن ناحيه گفته می شود‪.‬‬
‫مثال ‪ : 49‬گراف زير دارای ‪ 7‬ناحيه داخلی ‪ R7 , R6 , R5 , R4 , R3 , R2 , R1‬و يک ناحيه خارجی ‪R8‬‬
‫می باشد‪ ،‬بنابراين گراف زير ‪ 8‬ناحيه دارد‪.‬‬
‫‪69‬‬

‫مثال ‪ : 50‬دو گراف ‪ G1‬و ‪ G2‬را در نظر بگيريد‪ .‬درج ْه هر ناحيه و مجموع درجه های نواحی هر گراف‬
‫را بيابيد‪.‬‬

‫‪G1‬‬

‫حل‪:‬‬
‫‪4‬‬

‫‪∑ deg(𝑅𝑖) = 18‬‬

‫‪𝑖=1‬‬

‫‪G2: deg(R5)=4‬‬ ‫‪deg(R6)=dge(R7)=3 deg(R8)=7‬‬ ‫‪deg(R9)=1‬‬

‫‪70‬‬

‫‪8‬‬
‫∑‬ ‫‪deg(𝑅𝑖) = 18‬‬
‫‪𝑖=5‬‬

‫قضيه‪ :‬مجموع درجه های ناحيه های يک نقشه دوبرابر تعداد يال های آن است‪.‬‬
‫به گونه ی مثال‪ ،‬اگر ‪ Ri‬نواحی گراف مسطح ‪ G‬باشند‪ ،‬آنگاه 𝑒‪ ∑ deg(𝑅𝑖) = 2‬می شود‪ .‬در مثال‬
‫فوق ديديم که تعداد يال های هر دو گراف نامبرده مساوی به ‪ 9‬بود که دوچند آن مساوی به ‪ 18‬می شود‪،‬‬
‫از طرف ديگر مجموع درجات ناحيه های هر کدام از گراف های فوق نيز مساوی به ‪ 18‬است‪.‬‬

‫نقشه ها‪ ،‬ناحيه ها‬

‫به نمايش خاصی از يک گراف چندگان ْه محدود‪ ،‬نقشه می گويند‪ .‬يک نقشه را همبند گويند‪ ،‬اگر گراف چندگانه‬
‫اصلی آن همبند باشد‪ .‬يک نقشه صفحه را به ناحيه های متعدد تقسيم می کند‪ .‬برای مثال‪ ،‬نقشه شکل ذيل که‬
‫شش رأس و نه يال دارد‪ ،‬صفحه را به پنج ناحيه تقسيم کرده است‪.‬‬

‫مالحظه می کنيم که چهار تا از اين ناحيه ها محدود شده است‪ ،‬اما ناحيه پنج که در خارج نمودار است‪،‬‬
‫محدود نشده است‪ .‬بنابراين‪ ،‬بدون اين که کليت شمارش تعداد ناحيه ها از دست برود‪ ،‬فرض می کنيم به جای‬
‫قرار دان نقشه در تمام صفحه‪ ،‬نقشه در يک مستطيل بزرگ قرار دارد‪ .‬مالحظه می کنيد که مرز هر نقشه‬
‫شامل يک دنباله از يال است‪ .‬و گاهی اوقات نيز دور تشکيل می دهند‪ .‬به طور مثال در شکل فوق‪ ،‬مرز‬
‫های تمام ناحيه های بجز ‪ r3‬دور هستند‪ .‬با وجود اين‪ ،‬اگر با شروع از يک رأس مثالَ رأس ‪ C‬در خالف‬
‫جهت حرکت عقرب ساعت حرکت کنيم‪ ،‬آنگاه مسير بسته ‪:‬‬

‫)‪(C, D, E, F, E, C‬‬
‫به دست می آيد که در آن }‪ {E, F‬دوبار ظاهر می شود‪ .‬منظور از درجه ناحيه ‪ r‬که به صورت )‪deg(r‬‬
‫نوشته می شود‪ ،‬طول يا دور گذر بسته ای است که ناحيه ‪ r‬را محدود کرده است‪ .‬توجه داشته باشيد که هر‬
‫يال‪ ،‬يا دو ناحيه را محدود می کند‪ ،‬يا در داخل يک ناحيه قرار دارد و در نتيجه‪ ،‬از هر گذر دلخواهی که‬
‫روی مرز آن ناحيه است دوبار ظاهر می شود‪.‬‬
‫در شکل فوق درجات ناحيه های فوق قرار ذيل است‪:‬‬

‫‪Deg(r1)=3, deg(r2)=3, deg(r3)=5, deg(r4)=4, deg(r5)=3‬‬

‫مجموعه درجه ها مساوی به ‪ 18‬است و همانطور که انتظار داريم دو برابر تعداد يالهايش است‪.‬‬
‫برای سادگی در نمادگذاری‪ ،‬رأس های يک نقشه را با نقطه های کوچک نشان می دهيم يا فرض می کنيم‬
‫که نقاط تقاطع خط ها يا منحنی در صفحه‪ ،‬رأس های نقشه هستند‪.‬‬
‫‪71‬‬

‫فرمول اويلر‬

‫اويلر رياضی دان سويسی فرمولی ارايه داد که در آن ‪ ،‬ارتباط بين ‪ V‬تعداد رأس ها ‪ E ،‬تعداد يال ها و ‪R‬‬
‫تعداد ناحيه های هر نقشه همبند بيان می شود‪ .‬به ويژه اين که‪:‬‬
‫‪V-E+R=2‬‬

‫مالحظه می کنيد که در شکل فوق ‪ E=9 ، V=6‬و ‪ R=5‬و همان گونه که از فرمول اويلر انتظار داريم‪:‬‬

‫‪V-E+R=6-9+5=2‬‬

‫تأکيد می کنيم که گراف اصلی يک نقشه بايد همبند باشد تا فرمول اويلر در مورد آن برقرار باشد‪.‬‬

‫فرض کنيد ‪ G‬يک گراف چندگانه مسطح و همبند با سه رأس و يا بيشتر باشد‪ ،‬از اين رو ‪ G‬نه ‪ K1‬است و‬
‫نه ‪ . K2‬فرض کنيد ‪ M‬نمايش گراف مسطح ‪ G‬باشد‪ .‬به آسانی ديده می شود که الف‪ -‬ناحيه ‪ M‬می تواند‬
‫درجه ‪ 1‬داشته باشد تنها اگر مرز آن يک دور باشد‪ .‬ب‪ -‬ناحيه ‪ M‬می تواند درجه ‪ 2‬داشته باشد تنها اگر مرز‬
‫های آن شامل دو يال چندگانه باشد‪ .‬بنابراين‪ ،‬اگر ‪ G‬گراف باشد و نه گراف چندگانه‪ ،‬آنگاه هر ناحيه ‪ M‬بايد‬
‫درجه ‪ 3‬يا بيشتر داشته باشد‪ .‬از اين رو توضيح و فرمول اويلر برای اثبات نتيجه زير روی گراف های‬
‫مسطح استفاده می شود‪.‬‬
‫قضيه ‪ :‬فرض کنيد ‪ G‬يک گراف مسطح و همبند با ‪ p‬رأس و ‪ q‬يال باشد که در آن ‪ p≥3‬است‪ .‬آنگاه‬
‫‪.q ≤ 3p-6‬‬

‫توجه داريد که اين قضيه برای ‪ K1‬که در آن ‪ p=1‬و ‪ ،q=0‬و نيز برای ‪ K2‬که در آن ‪ p=2‬و ‪ q=1‬است‪،‬‬
‫برقرار نيست‪.‬‬

‫اثبات‪ :‬فرض کنيد ‪ r‬تعداد ناحيه های نمايش مسطح ‪ G‬باشد‪ .‬بنا به فرمول اويلر‪:‬‬

‫‪p-q+r=2‬‬

‫حال نظر به يکی از قضايای گذشته که مجموع درجه های ناحيه ها برابر ‪ 2q‬است‪ .‬اما هر ناحيه‪ ،‬درجه ‪3‬‬
‫يا بيشتر دارد‪ .‬از اين رو‪:‬‬

‫‪2q≥3‬‬
‫𝑞‪2‬‬
‫≤‪ . r‬با قرار دادن اين عبارت در فرمول اويلر به دست می آيد‪:‬‬ ‫بنابراين‪:‬‬
‫‪3‬‬

‫𝑞‬ ‫𝑞‪2‬‬ ‫𝑞‬

‫‪2≤p-‬‬ ‫‪ 2=p-q+r≤p-q+‬يا‬ ‫‪ 2≤p-‬يا‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫با ضرب نامساوی اخير در ‪ 3‬به دست می آيد ‪ 6≤3p-q‬که نامساوی مورد نظر را نتيجه می دهد‪.‬‬
‫‪72‬‬

‫گراف های غيرمسطح‪ ،‬قضي ٔه کوراتوفسکی‬

‫دو مثال مختلف از گراف های غيرمسطح ارايه می دهيم‪ .‬ابتدا گراف سودمند را در نظر می گيريم يعنی‬
‫می خواهيم سه خانه ‪ B ، A‬و ‪ C‬را به لوله های گاز‪ ،‬آب و برق ‪ w ، g‬و ‪ b‬طبق شکل ذيل وصل کنيم‪،‬‬
‫مالحظه می کنيم که اين گراف‪ ،‬گراف ‪ K3, 3‬است که دارای ‪ p=6‬رأس و ‪ q=9‬يال است‪ .‬فرض کنيد که‬
‫اين گراف مسطح باشد‪ .‬بنا به فرمول اويلر‪ ،‬نمايش مسطح اين گراف‪ ،‬دارای ‪ r=5‬ناحيه است‪ .‬مالحظه می‬
‫کنيد که هيچ يک از سه رأس ان به يکديگر متصل نيستند‪ ،‬از اين رو‪ ،‬درجه هر ناحيه بايد چهار و يا بيشتر‬
‫از آن باشد و در نتيجه‪ ،‬مجموع دررجه های آن بايد ‪ 20‬و يا بيشتر باشد‪ .‬بنا بر يکی از قضايای قبلی اين‬
‫گراف بايد ‪ 10‬يال يا بيشتر داشته باشد‪ .‬به اين ترتيب‪ ،‬اين واقعيت که گراف ‪ 9 ، K3,3‬يال دارد نقض می‬
‫شود‪ .‬بنابراين گراف سودمند ‪ K3, 3‬غير مسطح است‪.‬‬

‫اکنون مثال ديگر ذيالَ در نظر بگيريد‪ .‬اين گراف‪ ،‬يک گراف کامل ‪ K5‬با ‪ p=5‬رأس و ‪ q=10‬يال است‪.‬‬
‫اگر اين گراف مسطح باشد‪ ،‬آنگاه بنا بر قضيه گذشته ‪:‬‬

‫‪10=q≤3p-6=15-6=9‬‬

‫که نادرست است‪ .‬بنابراين ‪ K5‬غيرمسطح است‪.‬‬

‫گراف کامل ‪K5‬‬

‫سال های زيادی است که رياضی دانان در تالش اند تا توصيفی از گراف های مسطح و غير مسطح ارايه‬
‫دهند‪ .‬تا اين که ‪ ،‬اين مسأله در سال ‪ 1930‬توسط رياضی دان لهستانی به نام کوراتوفسکی حل شد‪.‬‬
‫‪73‬‬

‫قضي ٔه کور اتوفسکی‬

‫يک گراف مسطح است اگر و فقط اگر زيرگرافی يکريخت با ‪ K5‬و ‪ K3, 3‬نداشته باشد يا زيرگرافی يکريخت‬
‫با زيرتقسيمی از ‪ K3, 3‬و يا ‪ K5‬نداشته باشد‪ .‬يا به عبارت ديگر يک گراف غير مسطح است اگر و فقط اگر‬
‫شامل يک زيرگراف همسانريخت با ‪ K3,3‬و يا ‪ K5‬باشد‪.‬‬

‫مثال ‪ :51‬گراف ذيل زيرگرافی يک ريخت از ‪ K3, 3‬را با خود دارد‪ ،‬بنابراين گراف مسطح نيست‪.‬‬

‫مثال ‪ :52‬گراف زير‪ ،‬گراف پيترسن بوده و زيرگرافی از ‪ K3, 3‬را با خود دارد‪ ،‬بنابراين گراف مسطح‬
‫نيست‪.‬‬

‫مثال ‪ :53‬گراف ذيل نيز يک گراف نامسطح است‪ ،‬زيرا شامل زيرگراف يکريخت با زيرتقسيمی از گراف‬
‫‪ K5‬است‪.‬‬
‫‪74‬‬

‫گراف دوگان‬

‫فرض کنيد يک گراف مسطح ‪ G‬طوری رسم شده است که هيچ يال آن به جز در راسهای ابتدايی و انتهايی‬
‫همديگر خود را قطع نمی کنند‪ ،‬ناحيه های آن را با ‪ Ri‬نمايش می دهيم‪ .‬حال اگر گرافی را در نظر بگيريم‬
‫که رأسهای آن نواحی ‪ Ri‬و به ازای هر يال مشترک بين دو ناحيه يک يال بين اين دو رأس قرار دهيم‪ .‬آنگاه‬
‫به گراف حاصل ‪ ،‬گراف دوگان ‪ G‬گويند و به طور معمول آن را با 𝑑 𝐺 نمايش می دهند‪.‬‬

‫مثال ‪:54‬‬
‫‪75‬‬

‫ويژگی های گراف دوگان‪:‬‬

‫‪ (1‬ممکن است دو گراف يکريخت دارای گراف های دوگان يکريخت نباشند‪.‬‬

‫‪ (2‬درجه هر رأس گراف دوگان برابر با تعداد يال های مرزی هر وجه ناحيه متناظر با آن رأس است‪.‬‬

‫‪ (3‬يک رأس از درجه يک در ‪ ، G‬يک طوقه در 𝑑 𝐺 به وجود می آورد و يک طوقه در ‪ G‬يک رأس از‬
‫درجه يک در 𝑑 𝐺 نتيجه می دهد‪.‬‬

‫رنگ آميزی گراف ها‬

‫گراف ‪ G‬را در نظر بگيريد‪ .‬رنگ آميزی رأس يا به صورت ساده رنگ آميزی گراف ‪ ،G‬نسبت دادن رنگ‬
‫هايی به رأس های گراف است به طوری که رأس های مجاور گراف‪ ،‬رنگ های مختلف داشته باشند‪ .‬می‬
‫گوييم گراف ‪ n ، G‬رنگ پذير است اگر يک رنگ آميزی از ‪ G‬وجود داشته باشد که از ‪ n‬رنگ استفاده‬
‫کرده باشد‪( .‬از آنجا که کلمه ”‪ “color‬هم به عنوان اسم به معنای رنگ و هم به عنوان فعل به معنای رنگ‬
‫آميزی کردن به کار می رود‪ ،‬از اين رو به جای کلمه ”‪ “color‬برای رساندن مفهوم عمل نسبت دادن رنگ‬
‫به رأس های گراف ‪ G‬از کلمه ”‪ “paint‬به معنای رنگ زدن استفاده می کنم‪ .‬حد اقل تعداد رنگ های مورد‬
‫نياز برای رنگ زدن گراف ‪ ، G‬عدد فامی ‪ G‬ناميده می شود و آن را با )‪ ᵡ(G‬نشان می دهند‪.‬‬

‫الگوريتم ذيل که توسط ولش)‪ (Welch‬و پاول)‪ (Powell‬ارايه شده است‪ ،‬برای رنگ آميزی گراف ‪G‬‬
‫کاربرد دارد‪ .‬تأکيد می کنيم که اين الگوريتم هميشه حداقل تعداد رنگ هايی را که برای رنگ آميزی‬
‫گراف ‪ G‬الزم است‪ ،‬به دست نمی دهد‪.‬‬

‫الگوريتم ولش – پاول‬

‫مرحل ٔه ‪ : 1‬رأس های گراف ‪ G‬را برحسب نزول درجه ها مرتب کنيد‪ ( .‬اين ترتيب لزوما َ منحصر به فرد‬
‫نيست‪ ،‬زيرا بعضی از رأسها ممکن است درجات يکسان داشته باشند‪).‬‬
‫مرحل ٔه ‪ : 2‬ابتدا رنگ ‪ C1‬را به اولين رأس و آنگاه به طور متوالی‪ ،‬رنگ ‪ C1‬را به رأسی نسبت دهيد که‬
‫مجاور رأس قبلی ای نيست که به آن ‪ C1‬نسبت داده شده است‪.‬‬
‫مرحل ٔه ‪ :3‬مرحله ‪ 2‬را ال رنگ دوم ‪ C2‬و رأس هايی که رنگ آميزی نشده اند‪ ،‬تکرار کنيد‪.‬‬

‫مرحل ٔه ‪ : 4‬مرحله ‪ 3‬را با رنگ سوم ‪ C3‬و آنگاه با رأس چهارم ‪ C4‬تکرار کنيد و اين فرايند را تا آنجا ادامه‬
‫دهيد که تمام رأس ها رنگ آميزی شده باشند‪.‬‬

‫مرحل ٔه ‪ : 5‬از الگوريتم خارج شويد‪.‬‬

‫مثال‪ :‬الف – گراف ‪ G‬در شکل ذيل را در نظر بگيريد‪ .‬و با استفاده از الگوريتم ولش – پاول‪ ،‬گراف ‪G‬‬
‫را رنگ می زنيم‪.‬‬
‫‪76‬‬

‫اگر رأس های گراف ‪ G‬را برحسب درجه رأس ها به صورت نزولی مرتب کنيم‪ ،‬دنباله رأس های ذيل‬
‫به دست می آيد‪:‬‬

‫‪A5, A3, A7, A1, A2, A4, A6, A8‬‬

‫رنگ اول را به رأسهای ‪ A5‬و ‪ A1‬و رنگ دوم را به رأسهای ‪ A3‬و ‪ A4‬و ‪ A8‬نسبت می دهيم‪ .‬رنگ سوم‬
‫به رأس های ‪ A2 ، A7‬و ‪ A6‬نسبت داده می شود‪ .‬به تمام رأس ها‪ ،‬يک رنگ نسبت داده شده است و از اين‬
‫رو‪ ،‬گراف ‪ -3 ، G‬رنگ پذير است‪ .‬مالحظه کنيد که گراف ‪ -2 ، G‬رنگ پذير نيست‪ ،‬زيرا رأس های ‪A1‬‬
‫‪ A2 ،‬و ‪ A3‬به يکديگر متصل هستند‪ ،‬از اين رو بايد به آن ها رنگ های مختلف نسبت داده شود‪ .‬بنابراين‬
‫‪. ᵡ(G)=3‬‬
‫ب‪ -‬گراف کامل ‪ Kn‬با ‪ n‬رأس را در نظر بگيريد‪ .‬از آنجا که هر رأس اين گراف مجاور هر رأس ديگر اين‬
‫گراف است‪ ،‬از اين رو‪ Kn ،‬در هر رنگ پذيری به ‪ n‬رنگ احتياج دارد‪ .‬نبابراين ‪ᵡ(Kn)=n‬‬

‫هيچ راه ساده ای وجود ندارد تا واقعا َ تعيين کنيم که يک گراف دلخواه‪ n ،‬رنگ پذير است يا خير‪ .‬با وجود‬
‫اين‪ ،‬قضيه زير‪ ،‬مشخصه ساده ای از ‪ – 2‬رنگ پذير بودن گراف ها به دست می دهد‪.‬‬

‫قضيه ‪ :‬بيانيه های زير برای يک گراف ‪ ، G‬هم ارز هستند‪:‬‬

‫الف‪ – 2 ، G -‬رنگ پذير است‪.‬‬

‫ب‪ ، G -‬دوبخشی است‪.‬‬

‫ج‪ -‬هر دور گراف ‪ ، G‬طول زوج دارد‪.‬‬

‫هيچ محدوديتی روی تعداد رنگ هايی که ممکن است برای رنگ آميزی يک گراف دلخواه مورد نياز باشد‪،‬‬
‫وجود ندارد‪ ،‬برای مثال‪ ،‬گراف کامل ‪ ، Kn‬به ‪ n‬رنگ احتياج دارد‪ .‬با وجود اين‪ ،‬اگر خود را به گراف های‬
‫مسطح محدود کنيم‪ ،‬طرفنظر از تعداد رأسها‪ ،‬برای رنگ آميزی آن ها‪ ،‬پنج رنگ کفايت‬
‫می کند‪.‬‬

‫قضيه‪ :‬هر گراف مسطح ‪ 5‬رنگ پذير است‪.‬‬

‫‪77‬‬

‫در واقع رياضی دانان از نيمه اول دهه ‪ 1850‬حدس زده اند که گراف های مسطح ‪ – 4‬رنگ پذيرند‪ ،‬زيرا‬
‫هر گراف مسطح شناخته شده ‪ 4‬رنگ پذير است‪ .‬سرانجام در سال ‪ ، 1976‬اپل)‪ (Appel‬و هيکن)‪(Haken‬‬
‫ثابت کرده اند که اين حدس درست است‪ ،‬يعنی ‪:‬‬

‫قضي ٔه چهار رنگ ( قضي ٔه اپل و هيکن)‪ :‬هر گراف مسطح‪ – 4 ،‬رنگ پذير است‪ .‬در بخش بعد اين قضيه‬
‫بحث و بررسی می شود‪.‬‬

‫نقشه های دوگان و قضي ٔه چهار رنگ‬

‫نقشه ‪ ، M‬به طور مثال نقشه ‪ M‬را در شکل ذيل در نظر بگيريد‪ .‬به بيان ديگر ‪ ، M‬نمايش مسطح گراف‬
‫چندگانه مسطح است‪ .‬دو ناحيه از ‪ M‬را مجاور گويند اگر يک يال مشترک داشته باشند‪ .‬نبابراين‪ ،‬ناحيه های‬
‫‪ r2‬و ‪ r5‬در شکل ذيل – الف‪ ،‬مجاور هستند‪ .‬اما ناحيه های ‪ r3‬و ‪ r5‬مجاور نيستند‪ .‬منظور از رنگ پذيری‬
‫يک نقشه ‪ M‬نسبت دهی رنگ ها به ناحيه هايی از ‪ M‬است به طوری که ناحيه های مجاور‪ ،‬رنگ های‬
‫مختلف داشته باشند‪ .‬نقشه ‪ – n ، M‬رنگ پذير است اگر يک رنگ پذيری از ‪ M‬وجود داشته باشد که از ‪n‬‬
‫رنگ استفاده کند‪ .‬بنابراين ‪ ،‬نقشه ‪ M‬در شکل ذيل – الف‪ – 3 ،‬رنگ پذير است‪ ،‬زيرا به ناحيه های آن می‬
‫توان به صورت زير‪ ،‬رنگ ها را نسبت داد‪.‬‬

‫‪ r1‬قرمز‪ r2 ،‬سفيد‪ r3 ،‬قرمز‪ r4 ،‬سفيد‪ r5 ،‬قرمز‪ r6 ،‬آبی‬

‫به شباهت بين اين بحث روی رنگ آميزی نقشه ها و بحث قبل روی رنگ آميزی گراف ها توجه کنيد‪ .‬در‬
‫حقيقت با استفاده از مفهوم نقشه دوگان که در ذيل تعريف شده است می توان نشان داد که رنگ آميزی يک‬
‫نقشه هم ارز با رنگ آميزی رأس يک گراف مسطح است‪.‬‬

‫(الف)‬ ‫(ب)‬

‫نقشه ‪ M‬را در نظر بگيريد‪ .‬در هر ناحيه ‪ ، M‬يک نقطه را انتخاب می کنيم و اگر دو ناحيه يک يال‬
‫مشترک داشته باشند‪ ،‬آنگاه نقاط متناظر يک منحنی را از طريق يال مشترک به هم متصل می کنيم‪ .‬اين‬
‫منحنی را طوری می توان رسم کرد که يک ديگر را قطع نکنند‪ .‬به اين ترتيب‪ ،‬تقشه جديد ∗𝑀 به دست می‬
‫آيد که دوگان ‪ M‬ناميده می شود به طوری که هررأس ∗𝑀 دقيقا َ متناظر با يک ناحيه ‪ M‬است‪ .‬در شکل فوق‬
‫– ب‪ ،‬دوگان نقشه شکل – الف نشان داده شده است‪ .‬می توان ثابت کرد که هر ناحيه ∗𝑀 دقيقا َ شامل يک‬
‫رأس ‪ M‬است و هر يال ∗𝑀 دقيقا َ يک يال ‪ M‬را قطع می کند و برعکس‪ .‬بنابراين‪ ، M ،‬دوگان نقشه ∗𝑀‬
‫است‪.‬‬
‫‪78‬‬

‫مالحظه می کنيد که هر رنگ آميزی ناحيه های نقشه ‪ ، M‬متناظر با رنگ آميزی رأس های نقشه دوگان‬
‫∗𝑀 است‪ .‬بنابراين نقشه ‪ – n ، M‬رنگ پذير است اگر و فقط اگر گراف مسطح نقشه دوگان ∗𝑀 ‪n ،‬‬
‫رنگ پذير باشد‪ .‬به اين ترتيب قضي ٰه باال را می توان به صورت زير بيان کرد‪.‬‬

‫قضي ٔه چهار رنگ (قضي ٔه اپل و هيکن)‬

‫اگر ناحيه های مختلف نقشه ‪ M‬طوری رنگ شوند که ناحيه های مجاور آن‪ ،‬رنگ های مختلف داشته‬
‫باشند‪ ،‬انگاه به بيشتر از چهار رنگ احتياج نيست‪.‬‬

‫اثبات قضيه باال با استفاده از کمپيوتر های مختلف ‪ ،‬به صورت اساسی انجام شده است‪ .‬به ويژه اين که ‪،‬‬
‫اپل و هيکن نشان دادند که اگر قضيه چهار رنگ نادرست باشد‪ ،‬آنگاه بايد در ميان يکی از تقريبا َ ‪2000‬‬
‫نوع گراف مسطح مختلف‪ ،‬يک مثال نقض وجود داشته باشد‪ .‬اين افراد با استفاده از کمپيوتر نشان دادند که‬
‫هيچ يک از اين انواع مختلف از گراف ها دارای مثال نقض مورد نظر نيست‪ .‬عمر بشر برای بررسی هر‬
‫نوع مختلف از گراف بدون استفاده از کمپيوتر کفايت نمی کند‪ .‬بنابراين‪ ،‬برخالف بيشتر اثبات های‬
‫رياضی‪ ،‬اثبات قضيه چهار رنگ وابسته به تکنولوژی است يعنی بستگی به طراحی کمپيوتر های بسيار‬
‫سريع دارد‪.‬‬
‫‪79‬‬

‫فصل دوم‬
‫درخت ها ) ‪( Trees‬‬
‫اكنون نوعي ازگراف هارابررسي مي كنيم كه درخت ناميده مي شوند‪ .‬ابتدا تعريف زيررابيان مي كينم‪.‬‬

‫تعريف‪ :‬درخت يك گراف همبند است كه هيچ دوري نداشته باشد‪.‬‬

‫نمودارهاي زيردرخت هستند‪.‬‬

‫چون يك درخت همبند است‪ ،‬حداقل يك مسير بين هردو رأس آن وجود دارد‪.‬‬

‫فرض كنيم دورأس در درخت وجود داشته باشند كه به وسيله دومسير به هم متصل باشند‪ .‬دراين صورت‬
‫ايندو مسير تشكيل يك دور مي دهند كه شامل تمام يالها ي اين دو مسير است‪ ،‬يا فقط شامل بعضي ازآنها‬
‫است‪.‬‬

‫اما اين متناقض با تعريف درخت است‪ .‬لذا چنين دومسيري وجود ندارد‪ .‬درنتيجه قضيه زير راداريم‪.‬‬

‫قضيه‪ :‬درهردرخت بين هردو رأس دقيقا ً يك مسير وجود دارد‪.‬‬

‫بالفاصله از اين قضيه مي توانيم استفاده كنيم و تعداد كل مسيرها را در يك درخت محاسبه كنيم‪.‬‬

‫فرض كنيم درختي داراي ‪ n‬رأس باشد‪ .‬چون بين هر دو رأس آن دقيقا ً يك مسير وجود دارد لذا هر رأس كه‬
‫انتخاب كنيم بين آن و ‪ n-1‬رأس ديگر دقيقا ً ‪ n-1‬مسير وجود دارد‪ .‬چون ‪ n‬رأس داريم پس )‪ n(n-1‬مسير‬
‫)‪n(n−1‬‬
‫است‪ .‬به طريق ديگر نيز قابل‬ ‫وجود دارد كه هر مسير دوبار به حساب آمده است لذا تعداد مسيرها‬
‫‪2‬‬
‫‪80‬‬

‫محاسبه است‪ .‬انتخاب ‪ 2‬رأس از ‪ n‬رأس راداريم لذا تعداد مسير ها ) ‪ (2n‬است كه همان تعداد قبلي است‪.‬‬
‫بنابراين‪:‬‬
‫)‪𝑛(𝑛−1‬‬
‫=)‪ (𝑛2‬است‪.‬‬ ‫درهردرخت ازمرتبه ‪ n‬تعداد كل مسير ها‬
‫‪2‬‬

‫مثال ‪ : 1‬دريك درخت تعداد كل مسير ها ‪ 190‬است اين درخت چند رأس دارد‪.‬‬
‫)‪𝑛(𝑛−1‬‬
‫است درنتيجه؛‬ ‫حل ‪ :‬فرض كنيم اين درخت ‪ n‬رأس داشته باشد لذا تعداد كل مسير ها‬
‫‪2‬‬

‫)‪𝑛(𝑛−1‬‬
‫‪=190 ⇒ n(n-1) = 380 = 20 X 19 ⇒ n = 20‬‬
‫‪2‬‬

‫مثال ‪ : 2‬چند درخت بدون برچسب(غير يكريخت) با ‪ 5‬رأس و كمتر وجود دارد؟ نمودار هاي آنها رارسم‬
‫كنيد‪.‬‬

‫حل ‪ 8 :‬درخت ازمرتبه ‪ 4،3،2،1‬و ‪ 5‬بدون برچسب يا غير يكريخت وجود دارد‪ .‬نمودار هاي آنها به‬
‫صورت زير است‪.‬‬

‫دو درخت غير يكريخت از درجه ‪ 4‬وجود دارد‪.‬‬

‫سه درخت غير يكريخت با ‪ 5‬رأس وجود دارد كه به صورت زير مي باشند‪.‬‬

‫با رسم هردرخت مشاهده ميكنيم كه هر درخت كه بيش از يك رأس داشته باشد حداقل يك رأس از درجه يك‬
‫دارد‪.‬‬
‫‪81‬‬

‫حتي هردرخت با بيش از يك رأس حداقل دورأس از درجه يك دارد‪ .‬ابتدا قضيه زيررا داريم‪:‬‬

‫قضيه‪ :‬هردرخت با بيش از يك رأس حد اقل يك رأس از درجه يك دارد‪.‬‬

‫اثبات‪ :‬چون اين درخت حد اقل دو رأس دارد‪ .‬پس اگر رأس ‪ v‬را انتخاب كنيم يك يال ‪ e‬از ‪ v‬گذشته است‪.‬‬

‫اگر يال ديگري از‪ v‬نگذشته باشد كه اثبات تمام است و‪ v‬ازدرجه يك است درغير اين صورت‬
‫‪ deg(v)>1‬ولذا يال ديگر مانند ‪ e′‬كه ‪ e′≠ e‬از‪ v‬گذشته است‪.‬‬
‫فرض كنيم ‪ v′‬انتهاي ديگر‪ e′‬باشد(واضح است كه ‪ )v′≠ v‬اگر از ‪ v′‬يال ديگري غير از‪ e′‬نگذشته باشد‬
‫كه ‪ v′‬از درجه يك واثبات تمام است درغير اين صورت مانند مرحله قبلي ادامه مي يابد‪ .‬چون تعداد رأس‬
‫ها متناهي است ودرخت گرافي فاقد دوراست‪ .‬پس در آخرين مرحله رأسي ازدرجه يك باقي مي ماند‪.‬‬

‫ميتوان قضيه فوق راتعميم داده وقضيه كلي تر زير رانتيجه گرفت‪.‬‬

‫قضيه‪ :‬هردرختي كه بيش از يك رأس داشته باشد حداقل دو رأس از درجه يك دارد‪.‬‬

‫درقضيه قبل از رأسي چون ‪ v‬شروع كرديم ونشان داديم حد اقل يك رأس از درجه يك وجود دارد‪ .‬اكنون‬
‫دوباره به راس ‪ v‬برمي گرديم اگر خود ‪ v‬از درجه يك باشد كه اثبات تمام است درغير اين صورت مانند‬
‫حالت قبل مسير ديگري را از يالي مانند ״‪ e‬كه آن نيز از ‪ v‬گذشته و𝑒 ≠״‪ e‬شروع مي كنيم با به كاربردن‬
‫روش قضيه قبل درانتها به رأسي از درجه يك مي رسيم‪ .‬لذاحد اقل دورأس از درجه يك داريم‪.‬‬

‫ياداشت‪ :‬قضيه فوق را به استقراي تعميم يافته نيز مي توان ثابت كرد‪.‬‬

‫تعريف‪ :‬فرض كنيم ‪ T‬يك درخت باشد‪ ،‬هر رأس از درجه يك را در ‪ T‬يك رأس نهائي )‪)terminal‬‬
‫وهر رأس از درجه بيشتر از يك را يك رأس داخلی )‪ (internal‬يا يك رأس شاخه اي مي ناميم‪.‬‬
‫‪82‬‬

‫درنموداردرخت فوق رأس هاي ‪v5 ،v1‬و‪ v6‬رأس ها داخلي و رأس هاي ‪ v7 ،v4 ،v3 ،v2‬و ‪ v8‬رأس هاي‬
‫نهائي يا پاياني هستند‪ .‬مهمترين قضيه دردرخت ها قضيه زيراست‪.‬‬

‫قضيه‪ :‬اگر‪ T‬درختي با ‪ n‬رأس و‪ q‬يال باشد آنگاه ‪.q=n-1‬‬

‫يعني درهر درخت تعداد يالها همواره ازتعداد رأس ها يكي كمتر است‪.‬‬

‫اثبات به كمك قضيه قبل و با استفاده ازاستقراء روي ‪ n‬صورت مي گيرد‪ .‬اگر ‪ n=1‬كه ‪ q=0‬و ثابت است‪.‬‬
‫فرض كنيم قضيه درهر درخت با ‪ k‬رأس كه ‪ k≥ 1‬صحيح باشد‪ .‬حال اگر درخت ‪ T‬را كه ‪ k+1‬رأس دارد‬
‫درنظر بگيريم بنابر قضيه قبل يك رأس با درجه ‪ 1‬درآن وجود دارد با حذف آن به درخت ‪ T′‬از مرتبه‪K‬‬
‫مي رسيم كه طبق فرض استقراء داراي‪ k-1‬يال است‪ .‬لذا درخت ‪ T‬كه با اضافه كردن يك رأس ويك يال‬
‫از ‪ T′‬بدست مي آيد‪ K+1 ،‬رأس و ‪ K‬يال دارد‪.‬‬

‫مثال ‪3‬‬

‫‪ -1‬گراف ‪ G‬داراي ‪ 10‬رأس و ‪ 11‬يال است‪ .‬آيا اين گراف حتما ً يك درخت است؟‬

‫‪ -2‬گراف ‪ G′‬دارای ‪ 5‬رأس و ‪ 4‬يال است‪ .‬آيا اين گراف حتما ً درخت است؟‬

‫حل ‪ )1( :‬نمي تواند يك درخت باشد زيرا ‪ 10‬رأس دارد پس بايد ‪ 9‬يال داشت باشد‪.‬‬

‫)‪ G′(2‬نيز همواره نمي تواند يك درخت باشد‪ .‬ممكن است هم باشد‪ .‬گرافي با ‪ 5‬رأس و ‪ 4‬يال كه درخت‬
‫است‪:‬‬

‫گراف با ‪ 5‬رأس و ‪ 4‬يال كه درخت نمي باشد‪:‬‬

‫‪83‬‬

‫ياداشت ‪ :‬عكس قضيه قبل همواره صحيح نمي باشد‪ .‬يعني ممكن است گرافي داراي ‪ n‬رأس و‪ n-1‬يال‬
‫باشد اما درخت نباشد‪ .‬درقضيه زير شرطي به مفروضات اضافه شده و لذا قضيه اي بدست مي آيد كه با‬
‫تعديلي مي تواند عكس قضيه قبلي باشد‪ .‬توجه داشته باشد كه كامالً عكس آن نيست‪.‬‬

‫قضيه‪ :‬اگر ‪ G‬گرافي همبند با ‪ n‬رأس و‪ n-1‬يال باشد آنگاه ‪ G‬يك درخت است‪.‬‬

‫مشاهده مي كنيم كه با اضافه كردن شرط همبندي عكس قضيه صحيح مي شود‪.‬‬

‫مثال ‪ : 4‬در يك درخت ازمرتبه ‪ n‬مجموع درجه رأس ها چند است؟‬

‫حل ‪ :‬مانند آنچه درگراف و درحالت كلي ثابت شد چون درخت نيز يك نوع گراف ساده است لذا مجموع‬
‫درجه رأس ها دو برابر تعداد يال ها است‪ .‬يعني برابر (‪ 2)n-1‬است‪.‬‬

‫درهردرخت با‪ n‬رأس مجموع درجه رأس ها برابر )‪ 2(n-1‬است‪.‬‬

‫‪n‬‬

‫)‪∑ vi = 2(n − 1‬‬

‫‪i=1‬‬

‫مثال ‪ : 5‬فرض كنيم ‪ G‬گرافي باشد از يك مولكول هايدروجن با ماكسيمم اتم هاي هايدروجن براي هراتم‬
‫كاربن‪:‬‬

‫(‪ )1‬گراف ‪ G‬رارسم كنيد كه داراي ‪ 3‬اتم كاربن و ‪ 8‬اتم هايدروجن باشد‪.‬‬

‫(‪ )2‬اگر گراف ‪ G‬شامل ‪ k‬اتم كاربن و ‪ m‬اتم هايدروجن باشد آنگاه مجموع درجه هاي ‪ G‬كدام است؟‬

‫حل‪:‬‬

‫‪ = 3×4+8=20‬مجموع درجه ها‬ ‫(‪ G )1‬يك درخت است‪.‬‬

‫‪84‬‬

‫(‪ )2‬مي توان ازقسمت قبل الهام گرفته ومجموع درجه ها را در گراف ‪ G‬كه شامل ‪ k‬اتم كاربن و ‪ m‬اتم‬
‫هايدروجن است محاسبه كرد‪ .‬حاصل برابر ‪ 4K+m‬است‪.‬‬

‫چون به ازاي هر اتم كاربن ماكسيمم اتم هاي هايدروجن به كار رفته است پس به هراتم کاربن ‪ 4‬اتم ديگر‬
‫متصل است‪.‬‬

‫از طرفی هر اتم هيدروژن دقيقا ً به يک اتم کاربن كاربن متصل است‪ .‬زيرا در غير اين صورت گراف‬
‫همبند نمی باشد‪.‬‬

‫لذا ‪ k‬اتم كاربن داريم كه هر يك از درجه ‪ 4‬و ‪ m‬اتم هايدروجن داريم كه درجه هريك‪ ،‬يك است‪ .‬لذا تعداد‬
‫‪ 4K+m‬است‪.‬‬

‫مثال ‪ : 6‬كدام يك از بيانيه هاي زير درست و كدام نادرست است؟‬

‫‪1‬ـ اگر از يك درخت يك يال برداريم آنگاه درخت ناهمبند مي شود‪.‬‬

‫‪2‬ـ اگر در يك گراف مرتبه ‪ n‬و اندازه ‪ q‬داشته باشيم ‪ q<n-1‬آنگاه گراف نا همبند است(‪.)n≥ 2‬‬

‫‪3‬ـ هرگاه درگراف همبند ‪ G‬با ‪ n‬رأس و ‪ q‬يال يعني اندازه ‪ ،q‬يك رأس از درجه ‪ q‬باشد آنگاه اين گراف‬
‫درخت است‪.‬‬

‫‪4‬ـ اگر ‪ G‬گرافي با ‪ n‬رأس و‪ n-1‬يال باشد آنگاه ‪ G‬درخت است‪.‬‬

‫حل ‪ )1( :‬صحيح است‪ .‬چون‪ G‬درخت است پس بين هردو رأس آن دقيقا ً يك مسير وجود دارد‪ .‬فرض كنيم‬
‫يالي كه حذف كرده ايم متعلق به مسيري با انتهاي ‪ u‬و‪ v‬باشد در اين صورت مسير ديگري بين ‪ u‬و‪ v‬باقي‬
‫نمي ماند ولذا گراف ناهمبند مي شود‪.‬‬

‫(‪ )2‬صحيح است‪ .‬وقتي گرافي ‪ n‬رأس داشته باشد وهمبند باشد چون تمام رأس ها به وسيله يالي بهم متصل‬
‫اند پس الاقل ‪ n-1‬يال الزم است تا اين ‪ n‬رأس رابهم متصل كند‪ .‬لذا اگر تعداد يالها از‪ n-1‬كمتر شود‬
‫گراف نا همبند است‪.‬‬

‫(‪ )3‬صحيح است‪ .‬دراين گراف هيچ رأس ديگري ازدرجه بيشتر از يك نمی تواند باشد‪ .‬فرض كنيم يك‬
‫رأس درجه دوم داشته باشيم دراين صورت مجموع درجه رأس ها برابر‪ q+2+(n-2)× 1‬يا برابر ‪q+n‬‬
‫‪85‬‬

‫است‪ .‬اما مجموع درجه رأس ها در گراف ‪ 2q‬است پس ‪ q+n=2q‬يا ‪ q=n‬اما اين غير ممكن است زيرا‬
‫درجه هر رأس درگراف حد اكثر‪ n-1‬است‪.‬‬

‫لذا دراين گراف اگر يك رأس ازدرجه ‪ q‬باشد‪ n-1‬رأس ديگر از درجه يك است پس )‪2q=q+(n-1‬‬
‫يا‪ q=n-1‬وچون ‪ G‬همبند است پس ‪ G‬درخت است‪.‬‬

‫(‪ )4‬صحيح نمي باشد‪ .‬اگر‪ G‬همبند باشد صحيح است‪.‬‬

‫به مثال زير توجه كنيد‪.‬‬

‫با استفاده ازقسمت (‪ )2‬درمثال قبل مي توان نتيجه گرفت كه دربين گراف هاي همبند درخت ها كمترين‬
‫يال را دارند‪ .‬زيرا وقتي گراف همبندي ‪ n‬رأس داشته باشد الاقل‪ n-1‬يال الزم است كه تمام رأس ها بهم‬
‫متصل شوند ودراين صورت ‪ G‬يك درخت است‪.‬همچنين مي دانيم وقتي تمام يالهاي بين رأس ها در يك‬
‫گراف رسم شده باشند گراف کامل وبيشترين تعداد يالها را دارد‪ .‬پس نتيجه زيررا داريم‪:‬‬
‫)‪𝑛(𝑛−1‬‬
‫≤ 𝑞 ≤‪ n-1‬يعني دربين گراف هاي همبند مرتبه ‪ ، n‬درخت ها‬ ‫درهرگراف همبند‬
‫‪2‬‬
‫كمترين و گراف هاي كامل بيشترين يال را دارند‪.‬‬

‫مثال ‪ : 7‬گراف همبندي داراي ‪ 12‬رأس است‪ .‬اين گراف حداقل و حداكثر چند يال دارد؟‬

‫حل ‪ :‬وقتي حداقل يال را دارد كه درخت باشد پس ‪ q=n-1=12-1=11‬وقتي حداكثر يال را دارد كه کامل‬
‫)‪12(12−1‬‬
‫است لذا ‪.11≤ 𝑞 ≤ 66‬‬ ‫باشد پس حدا كثر تعداد يالها ‪=66‬‬
‫‪2‬‬

‫مثال ‪ : 8‬در يك درخت مجموع تعداد يالها و رأس ها ‪ 23‬است‪ .‬اين درخت چند يال دارد؟‬

‫حل ‪:‬‬

‫‪n + q = 23‬‬
‫{‬ ‫‪⇒ q + 1 + q = 23 ⇒ 2q = 22 ⇒ q = 11‬‬
‫‪q=n−1‬‬

‫مثال ‪ : 9‬در يك درخت ماكسيمم درجه رأس ها برابر ‪ 3‬است اگر اين درخت ‪ 4‬رأس با درجه ماكسيمم و ‪3‬‬
‫رأس از درجه ‪ 2‬داشته باشد‪ ،‬تعداد رأس هاي اين درخت چند است‪.‬‬

‫حل ‪ :‬چون درخت رأس از درجه صفر ندارد پس بقيه رأس هاي اين درخت بايد از درجه يك باشند و‬
‫حداقل بايد دو رأس درجه ‪ 1‬داشته باشد‪ .‬فرض كنيم ‪ m‬تعداد رأس هاي درجه يك باشند‪.‬‬
‫‪86‬‬

‫)‪(3,3,3,3,2,2,2,1,1,…,1‬‬

‫‪m‬‬

‫𝑞‪∑ 𝑑𝑒𝑔(𝑣𝑖) = 12 + 6 + 𝑚 = 18 + 𝑚 = 2‬‬

‫تعداد رأس هاي اين درخت برحسب ‪ m‬برابر ‪ 7+m‬است‪ .‬پس تعداد يالها ‪ m+6‬است درنتيجه‪:‬‬

‫‪18+m=2(m+6)⇒ m = 6‬‬

‫لذا تعداد رأس هاي اين درخت ‪ 13‬است‪.‬نموداري از اين درخت رسم شده است‪.‬‬

‫برداشتن يال از درخت‬

‫چنانچه ثابت كرديم درهر درخت بين هردو رأس دقيقا ً يك مسير وجود دارد پس اگر دو رأس مجاور يك‬
‫درخت رادرنظر بگيريم بين اين دو رأس مجاور نيز فقط يك مسير وجود دارد كه همان يال بين آن دو‬
‫است‪ ،‬بنا براين اگر اين يال برداشته شود‪ ،‬مسيري بين اين دو رأس وجود ندارد و درنتيجه درخت ناهمبند‬
‫مي شود‪ .‬يعني به گرافي ناهمبند تبديل مي شود‪.‬‬

‫بنابراين باحذف يك يال در درخت اين درخت فقط به دو مؤلفه تجزيه مي شود‪.‬‬

‫به همين ترتيب چون در درخت هر دو رأس ‪ v‬و ‪ u‬به وسيله يك مسير بهم متصل اند پس بااضافه كردن‬
‫يال ‪ uv‬يك دور پديد مي آيد‪ .‬دوري كه شامل آن مسير و يال اضافي ‪ uv‬است بنابراين‪:‬‬

‫درهر درخت با متصل كردن دو رأس به يكديگر يك دور پديد مي ايد‪ .‬به عبارت ديگر با اضافه‬
‫كردن يك يال جديد به درخت يك دور پديد مي آيد وبيش ازيك دور پديد نمي آيد‪.‬‬
‫‪87‬‬

‫باتوجه به ويژگي هاي درخت مي توانيم درخت را به صورت هاي مختلفي تعريف كنيم‪ .‬درزيرقضيه اي‬
‫را بيان مي كنيم كه شش تعريف معادل را مي تواند براي درخت بيان كند‪ .‬هريك را كه به عنوان تعريف‬
‫بپذيريم‬
‫مي توانيم پنج بيانيه ديگر رابه وسيله آن ثابت كنيم‪.‬‬

‫قضيه‪ :‬تعريف هاي معادل براي درخت‬

‫فرض كنيم ‪ T‬يك درخت با ‪ n‬رأس باشد دراين صورت هريك ازبيانيه هاي زير معادل ديگري‬
‫است‪.‬‬

‫‪1‬ـ ‪ T‬همبند است وهيچ دوري ندارد‪.‬‬

‫‪2‬ـ ‪ T‬داراي ‪ n-1‬يال است وهيچ دوري ندارد‪.‬‬

‫‪3‬ـ‪ T‬همبند است و ‪ n-1‬يال دارد‪.‬‬

‫‪ 4‬ـ ‪T‬همبند است و با حذف هر يال ‪ T‬ناهمبند مي شود‪.‬‬

‫‪5‬ـ هر دو رأس‪ T‬دقيقا ً به وسيله يك مسير به هم متصلند‪.‬‬

‫‪6‬ـ ‪ T‬شامل دوري نمي باشد‪ ،‬اما با اضافه كردن هريال جديد يك دور پديد مي آيد‪.‬‬

‫مثال ‪ : 10‬يك درخت داراي ‪ 7‬رأس است اگر دقيقا ً ‪ 4‬رأس از درجه يك داشته باشد در اين صورت دنباله‬
‫درجه رأس هاي آن كدام است؟‬

‫حل ‪ :‬اين درخت بايد نموداري به صورت زير داشته باشد‪ .‬پس بايد يك رأس از درجه چهار و دو رأس از‬
‫درجه دو داشته باشد‪ .‬درنتيجه‪ ،‬دنباله گرافي (‪ ) 4،2،2،1،1،1،1‬را دارد‪.‬‬
‫‪88‬‬

‫ماتريس مجاورت )‪(Matrix of adjacency‬‬

‫ابتدا مثال هاي زير را درنظر مي گيريم‪.‬‬

‫درسمت چپ يك گراف برچسب دار ازمرتبه ‪ 4‬و درسمت راست يك ماتريس با ‪ 4‬سطر و ‪ 4‬ستون داريم‪،‬‬
‫يعني يك ماتريس ‪ 4× 4‬داريم‪.‬‬

‫اعدادي را كه در ماتريس مشاهده مي كنيد يعني درايه هاي ماتريس‪ ،‬به تعداد يالهايي كه دو رأس نظير را‬
‫درگراف بهم متصل ميكنند مربوط است‪ .‬به طور مثال رأس ‪ 1‬و ‪ 2‬به وسيله يك يال بهم متصل اند لذا‬
‫درايه واقع در سطر اول و ستون دوم وهمچنين درايه واقع درسطر دوم وستون اول برابر ‪ 1‬است‪.‬‬

‫رأس هاي ‪ 2‬و ‪ 4‬به وسيله دويال بهم متصل اند‪ ،‬لذا‪:‬‬

‫درايه واقع در سطر دوم و ستون چهارم و همچنين درايه واقع درسطر چهارم و ستون دوم برابر ‪ 2‬است‪.‬‬

‫رأس ها ‪ 1‬و‪ 3‬با هيچ يالي بهم متصل نيستند‪ ،‬لذا‪ :‬درايه واقع در سطر اول وستون سوم و همچنين درايه‬
‫واقع درسطر سوم و ستون اول برابر صفراست‪.‬‬

‫رأس ‪ 2‬به خودش متصل است يعني ‪ 2‬طوقه است بنابراين‪:‬‬

‫درايه واقع درسطر دوم وستون دوم برابر ‪ 1‬است‪.‬‬

‫بنابر آنچه در مثال فوق مشاهده كرديم مي توانيم به هر گراف ماتريسي را به نوعي نظير كنيم لذا‪ ،‬تعريف‬
‫زير راداريم‪:‬‬

‫تعريف‪ :‬فرض كنيم ‪ G‬گرافي با ‪ n‬رأس باشد كه با اعداد‪ n،...،3،2،1‬برچسب گذاري شده باشند‪.‬‬
‫ماتريس مجاورت(‪ A)G‬متناظر ‪ G‬يك ماتريس ‪ n × n‬است كه ‪ aij‬يعني درايه واقع در سطر ‪ i‬ام‬
‫ستون ‪j‬ام آن تعداد يالهايي باشد كه رأس هاي ‪ i‬و ‪ j‬را بهم متصل مي كند‪.‬‬

‫مثال ‪ : 11‬درگراف زير ماتريس مجاورت رابنويسيد‪.‬‬

‫‪89‬‬

‫حل ‪ :‬اين گراف ساده نمي باشد و داراي ‪ 5‬رأس است پس ماتريس مجاورت آن يك ماتريس ‪ 5 × 5‬به‬
‫صورت زير مي باشد‪.‬‬

‫مثال ‪ : 12‬ماتريس زير ماتريس مجاورت يك گراف است نمودار اين گراف رارسم كنيد‪.‬‬

‫حل ‪ :‬از درايه هاي ماتريس كه ‪ 0‬يا ‪ 1‬مي باشند نتيجه مي گيريم كه گراف متناظرآن يك گراف ساده است‪.‬‬

‫اين گراف به صورت زير است‪:‬‬

‫‪90‬‬

‫باتوجه به چند مثالي كه درفوق بررسي كرديم مي توان گفت ماتريس مجاورت هرگراف داراي ويژگي‬
‫هاي زير مي باشد‪.‬‬

‫ويژگي هاي ماتريس مجاورت گراف‬

‫‪1‬ـ ماتريس مجاورت يك گراف يك ماتريس مربعي است كه مرتبه آن برابر مرتبه گراف است‪.‬‬

‫‪2‬ـ اگر گراف داراي طوقه نباشد تمام درايه هاي روي قطر اصلي آن صفر است‪(.‬هيچ يالي ازآن‬
‫رأس به خودش متصل نمي باشد)‬

‫‪3‬ـ ماتريس مجاورت هرگراف(غير جهت دار) يك ماتريس متقارن است يعني ‪.aij= aji‬‬

‫زيرا يالي كه از رأس ‪ vi‬به رأس ‪ vj‬متصل است همان يالي است كه از رأس ‪ vj‬به رأس ‪ vi‬متصل مي‬
‫باشد‪.‬‬

‫‪ 4‬ـ اگر گراف ‪ G‬ساده باشد تمام درايه هاي ماتريس مجاورت برابر ‪ 0‬يا ‪ 1‬است‪.‬‬

‫‪5‬ـ مجموع درايه هاي روي يك سطر يا ستون ‪ i‬ام برابر درجه رأس ‪ vi‬است‪.‬‬

‫يعني مجموع درايه هاي روي يك سطر يا ستون برابر درجه رأس متناظر آن سطر يا ستون است‪.‬‬

‫‪6‬ـ اگر ‪ G‬يك گراف ساده و ‪ A‬ماتريس مجاورت آن باشد آنگاه درايه واقع در سطر ‪ i‬ام و ستون ‪i‬‬
‫ام ‪ A2 ،‬برابر درجه رأس ‪ vi‬ازگراف است‪.‬‬

‫زيرا درايه ‪ aii‬در ماتريس ‪ A2‬از ضرب سطر ‪ i‬ام ‪ A‬در ستون ‪ i‬ام ‪ A‬پديد مي آيد كه ضرب اسكالر يك‬
‫‪2 2‬‬ ‫‪2‬‬
‫بردار در خودش مي باشد و لذا برابر ‪ C + C +…+C‬است‪ ،‬در واقع يك ماتريس سطري در‬
‫‪1 2‬‬ ‫‪n‬‬
‫ترانهاده اش ضرب مي شود كه يك ماتريس ستوني است‪ .‬اما چون گراف ساده است هر‪ Ci‬برابر يك يا‬
‫‪91‬‬

‫صفر است لذا‬

‫‪2‬‬
‫‪ C = Ci‬درنتيجه؛‬
‫‪i‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪C + C + ⋯ + C =C1+C2+…+ Cn‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪n‬‬
‫لذا اين حاصل برابر همان جمع درايه هاي سطر يا ستون ‪ i‬ام است كه برابر درجه رأس ‪ vi‬از گراف‬
‫است‪.‬‬

‫توجه داريم كه اين ويژگي فقط در گراف ساده صحيح است‪ .‬كه هر ‪ Ci‬برابر ‪ 1‬يا صفر است و در گراف‬
‫غير ساده همواره صحيح نمي باشد‪.‬‬

‫همچنين نتيجه مي شود كه در اين حالت مجموع درايه هاي روي قطر اصلي ماتريس ‪ A2‬برابر‬
‫مجموع درجه هاي رأس ها يا دو برابر تعداد يالها درگراف ساده است‪.‬‬

‫‪7‬ـ اگر ‪ G‬يك گراف و ‪ A‬ماتريس مجاورت آن باشد آنگاه مجموع تمام درايه هاي ماتريس ‪ A‬برابر‬
‫مجموع درجه رأس هاي ‪ G‬يعني دوبرابر تعداد يالها است‪.‬‬

‫زيرا بنابر ويژگي (‪ )5‬مجموع درايه هاي روي هرسطر يا ستون برابر درجه نظير آن رأس است‪ .‬پس‬
‫مجموع درايه ها چه سطري جمع شوند و چه ستوني برابر مجموع درجه هاي رأس ها مي باشند‪.‬‬

‫مثال ‪ : 13‬ماتريس مجاورت يك گراف با توجه به برچسب رأس هاي آن نوشته شده است‪.‬‬

‫‪1‬ـ آيا گراف ساده است؟‬

‫‪2‬ـ درجه رأس هاي ‪ b‬و‪ d‬كدام اند؟‬

‫‪3‬ـ تعداد يالهاي اين گراف چند است؟‬

‫‪4‬ـ نمودار گراف نظير رازسم كنيد‪.‬‬

‫‪5‬ـ درايه هاي روي قطر اصلي ماتريس‪ A2‬كدام اند؟‬

‫‪92‬‬

‫حل‪:‬‬

‫‪1‬ـ چون تمام درايه ها ‪ 0‬يا ‪ 1‬هستند و تمام درايه هاي روي قطر اصلي نيز صفر اند پس گراف طوقه و‬
‫يال موازي ندارد لذا سا ده است‪.‬‬

‫‪2‬ـ رأس‪ b‬از درجه ‪ 3‬است زيرا ‪ b‬باالي ستون دوم يا كنار سطر دوم است و مجموع درايه هاي سطر دوم‬
‫يا ستون دوم برابر ‪ 3‬است‪ .‬به همين ترتيب رأس ‪ d‬از درجه دوم است‪.‬‬

‫‪3‬ـ براي تعيين تعداد يالها ابتدا مجموع تمام درايه هاي ماتريس را پيدا مي كنيم كه برابر مجموع درجه‬
‫رأس ها يا دوبرابر تعداد يالها است‪.‬‬
‫مي توانيم مجموع درايه هاي سطر ها را باهم جمع كنيم يا مجموع درايه هاي ستون ها را باهم جمع كنيم‬
‫تفاوتي ندارد زيرا ماتريس مجاورت متقارن است‪.‬‬

‫دراينجا چون گراف ساده است مجموع يك ها رامحاسبه مي كنيم‪.‬‬

‫مجموع يك ها برابر ‪ 10‬است لذا مجموع درجه رأس ها برابر ‪ 10‬ودر نتيجه تعداد يالهاي اين گراف‬
‫برابر‪ 5‬است‪.‬‬

‫‪ 4‬ـ نمودار اين گراف به سادگي قابل رسم است‪ .‬ابتدا پنج رأس ‪ e ، d، c ،b ،a‬را مشخص مي كنيم‪.‬‬

‫چون گراف ساده است طوقه ويال هاي موازي نداريم با توجه به ماتريس فوق از رأس ‪ a‬يالهايي به ‪ b‬و ‪d‬‬
‫متصل است زيرا درايه هاي نظير‪ 1‬مي باشند‪ .‬مثالً از ‪ a‬به ‪ e‬و يا ‪ c‬يالي متصل نمي باشد زيرا درايه هاي‬
‫نظير صفر اند‪ .‬به همين ترتيب ساير يالها رسم مي شوند‪.‬‬

‫‪5‬ـ مي توانيم بدون محاسبه ‪ A2‬درايه هاي روي قطر اصلي آن را پيدا كينم‪ .‬زيرا گراف ساده است واين‬
‫درايه ها برابر مجموع درجه رأس ها مي باشد‪ .‬لذا اگر هر درايه ماتريس ‪ A2‬به صورت ‪ Cij‬باشد آنگاه‪:‬‬

‫‪C11=deg(a)=2‬‬ ‫‪C22=deg(b)=3‬‬

‫‪C33=deg(c)=1‬‬ ‫‪C44=deg(d)=2‬‬

‫‪C55=deg(e)=2‬‬
‫‪93‬‬

‫‪8‬ـ شرط الزم و كافي براي آن كه گراف ‪ -r ،G‬منتظم باشد آن است كه مجموع تمام درايه هاي روي‬
‫هر سطر و ستون ماتريس مجاورت آن برابر ‪ r‬باشد‪.‬‬

‫مثال ‪ : 14‬دريك گراف ازمرتبه ‪ 4‬كه ‪ 3‬ـ منتظم است ماتريس مجاورت را بنويسيد‪.‬‬

‫حل ‪ :‬دو نمونه گراف مرتبه ‪ 4‬و‪3‬ـ منتظم رسم شده است ‪ G1‬گرافي ساده است اما ‪ G2‬ساده نمي باشد‬
‫ماتريس هاي مجاورت آنها رادرزير مشاهده مي كنيد‪.‬‬

‫‪9‬ـ شرط الزم و كافي براي آن كه گراف ‪ G‬كامل باشد آن است كه تمام درايه هاي ماتريس‬
‫مجاورت آن به جز درايه هاي روي قطر اصلي ‪ 1‬و درايه هاي روي قطر اصلي صفرباشند‪.‬‬

‫زيرا گراف كامل ساده است يعني يال موازي و طوقه ندارد پس هيچ درايه بزرگتر از ‪ 1‬وجود ندارد و‬
‫بين هررأس و خودش يالي نداريم لذا هر درايه روي قطر اصلي صفراست‪.‬‬

‫مثال ‪ : 15‬اگر ‪ A‬ماتريس مجاورت گراف كامل ‪ Kn‬باشد آنگاه ماتريس ‪ A2‬رامحاسبه كنيد‪ .‬هر درايه‬
‫روي قطر اصلي چند است؟ همچنين مجموع درايه هاي ماتريس ‪ A2‬رامحاسبه كنيد‪.‬‬

‫حل ‪ :‬فرض كنيم ‪ A‬ماتريس مجاورت گراف كامل ‪ Kn‬باشد دراين صورت ‪ A‬يك ماتريس ‪ n× n‬به‬
‫صورت زير است كه به جز درايه هاي روي قطر اصلي كه صفر اند بقيه درايه ها برابر يك مي باشد‪.‬‬
‫‪94‬‬

‫چون ‪ A‬ازمرتبه ‪ n‬است پس ‪A2‬به صورت ذيل است‪:‬‬

‫هرسطر ‪ i‬ام ‪ A‬كه درستون ‪ i‬ام ‪ A‬ضرب شود چون فقط يك صفر دريك صفر ضرب مي شود و ‪ n-1‬تا‬
‫‪ 1‬در‬
‫‪ n-1‬تا ‪ 1‬ديگر ضرب وحاصل ها جمع مي شوند لذا هر درايه ‪ aii‬برابر ‪ n-1‬است‪ .‬اما هر سطر‪ i‬ام ‪ A‬كه‬
‫در هرستون ‪ j‬ام ‪ )i≠ 𝑗(A‬ضرب شود دومقدار ‪ 0 × 1‬و‪ 0×1‬و بقيه ‪ 1 × 1‬هستند كه با هم جمع مي‬
‫شوند تعداد ‪ 1 × 1‬ها برابر‪ n-2‬است لذا هردرايه غير واقع برقطر اصلي برابر ‪ n-2‬است‪.‬‬

‫مشاهده مي كنيم كه هردرايه روي قطر اصلي ‪ A2‬برابر درجه هر رأس و برابر‪ n-1‬است‪.‬‬

‫مجموع درايه هاي ماتريس ‪ A2‬به صورت زيرمحاسبه مي شود كه مجموع درايه هاي روي هرسطر‬
‫برابر‬
‫)‪ (n-1)(n-2)+(n-1‬يا برابر )‪ (n-1)(n-1)=(n-1‬است وچون ‪ n‬سطر داريم پس مجموع )‪n(n-1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫است‪.‬‬

‫ماتريس مجاورت و مولفه ها يا بخش هاي همبند‬

‫مولفه يا سه بخش همبند است‪.‬‬

‫گراف ناهمبند ‪ G‬رادرنظر مي گيريم كه شامل سه ً‬
‫‪95‬‬

‫ماتريس مجاور ‪ G‬به صورت زيراست‪:‬‬

‫چنانچه مشاهده ميكنيم‪ A،‬شامل ماتريس هاي بلوكي مربعي و ماتريس هاي بلوكي ديگر كه همه درايه هاي‬
‫آنها صفراست مي باشد‪ .‬درواقع ‪ A‬را مي توان برحسب بلوك ها به صورت زير نوشت‪:‬‬

‫درواقع ماتريس ‪ A1‬ماتريس مجاورت مؤلفه يا بخش اول اين گراف است و چون هيچ سه رأس اين م ًولفه‬
‫يعني ‪ v2 ،v1‬و‪ v3‬به رأس هاي ديگر متصل نيستند به همين دليل ساير بلوك هاي سطر اول صفراند‪.‬‬

‫با توجه به مثال فوق مي توانيم قضيه زير را در مورد گراف های چند مؤلفه اي بيان كنيم‪.‬‬

‫مولفه هاي همبند ‪ G1 ,G2 ,…, Gk‬رأس باشد‪ .‬اگر هرمؤلفه همبند ‪Gi‬‬‫قضيه‪ :‬فرض كنيم ‪ G‬گرافي با ً‬
‫داراي ‪ ni‬رأس باشد و اين رأس ها به ترتيب متوالي شماره گذاري شده باشند‪ ،‬آنگاه ماتريس مجاورت ‪G‬‬
‫به صورت زير است‪.‬‬
‫‪96‬‬

‫كه هر ‪ Ai‬ازمرتبه ‪ ni x ni‬ماتريس مجاورت ‪ Gi‬است‪ ،‬براي تمام ‪ i‬هايي كه به ‪.i= 1,2,…,k‬‬
‫و‪ O‬ها نشان دهنده ماتريس هايي هستند كه همه درايه هاي آنها صفر است‪.‬‬

‫مثال ‪ : 16‬ماتريس مجاورت گراف زيررابنويسيد‪.‬‬

‫حل ‪ :‬ابتدا رأس هاي ‪ G‬را برچسب گذاري مي كنيم به اين صورت ناهمبند بودن ‪ G‬از ماتريس مجاورت‬
‫مشخص است‪ .‬يعني ماتريس مجاورت به فرم ماتريسي است كه در قضيه قبل بيان كرديم‪.‬‬

‫پس ‪ A‬به صورت روبرو است‪:‬‬

‫يا‪:‬‬
‫‪97‬‬

‫ثابت مي شود كه در گراف ‪ G‬ازمرتبه ‪ n‬كه ‪ ، n>1‬اگر ‪ A‬ماتريس مجاورت باشد آنگاه ‪ G‬همبند است‬
‫اگر وفقط اگر هر درايه ‪ A+A2+…+ An-1‬مثبت باشد‪.‬‬

‫ماتريس مجاورت يك گراف جهت دار‬

‫با تفاوتي مي توان ماتريس مجاورت را براي يك گراف جهت دار نيز تعريف كرد‪ .‬فقط وقتي گراف جهت‬
‫دار است بايد تعداد قوس ها يا جهت های از يك رأس به رأس ديگر را درنظر گرفت‪ .‬ابتدا به مثال زير‬
‫توجه كنيد‪.‬‬

‫گراف جهت دار ‪ G‬و ماتريس را در زير مشاهده مي كنيد‪:‬‬

‫درسمت چپ يك گراف جهت دار با ‪ 4‬رأس برچسب دار را داريم‪ ،‬و در سمت راست يك ماتريس ‪4× 4‬‬
‫را داريم‪ .‬به نظر ميرسد كه هر درايه ماتريس تعداد پيكان ها يا يالهاي جهت دار از يك رأس به رأس‬
‫ديگر را نشان ميدهد‪.‬‬

‫به عنوان مثال ‪:‬‬

‫رأس ها ‪ 1‬و‪ 2‬به همين ترتيب به وسيله يك قوس يا پيكان يا يال جهت دار بهم متصل شده اند‪ .‬بنابراين عدد‬
‫‪ 1‬درسطر اول ستون دوم ماتريس واقع است‪.‬‬

‫رأس ‪ 2‬به رأس ‪ 4‬بوسيله ‪ 2‬قوس بهم متصل است پس درايه واقع در سطر دوم ستون چهارم ماتريس‬
‫برابر ‪ 2‬است‪ .‬رأس ‪ 4‬به رأس‪ 1‬با هيچ قوسي يا يالي ازجهت ‪ 4‬به ‪ 1‬متصل نشده است‪ ،‬بنابراين درايه‬
‫‪98‬‬

‫واقع درسطر چهارم وستون اول برابر صفراست‪ .‬رأس ‪ 2‬با يك قوس به خودش متصل است پس درايه‬
‫واقع درسطر دوم و ستون دوم ماتريس برابر‪ 1‬است‪.‬‬

‫اكنون با توجه به مثال فوق تعريف زير را داريم‪:‬‬

‫تعريف‪ :‬فرض كنيم ‪ D‬يك گراف جهت دار با ‪ n‬رأس برچسب دار ‪ 1,2 ,3 ,…, n‬باشد‪.‬‬

‫)‪ A (D‬ماتريس مجاورت ‪ D‬يك ماتريس ‪ n × n‬است به طوري كه هر درايه واقع درسطر ‪ i‬ام وستون ‪j‬‬
‫ام آن برابر تعداد قوس ها يا يالهاي جهت داري است كه از رأس ‪ i‬به رأس ‪ j‬متصل شود‪.‬‬

‫مثال ‪ : 17‬ماتريس مجاورت گراف هاي جهت دار زير را بنويسيد‪.‬‬

‫حل ‪ :‬گراف جهت دار ‪ G1‬ساده و از مرتبه ‪ 5‬است لذا ماتريس مجاورت آن يك ماتريس مربع مرتبه ‪ 5‬به‬
‫صورت زير است‪.‬‬

‫از رأس ‪ e‬و ‪ b‬هيچ قوسي يا پيكاني خارج نشده است‪ .‬به همين دليل تمام درايه هاي سطر دوم و سطر‬
‫پنجم صفر است‪.‬‬

‫گراف ‪ G2‬گرافي جهت دار است كه ساده نمي باشد‪ .‬بنابراين درايه ها فقط ‪ 0‬و‪ 1‬نمي باشند‪ .‬اين گراف‬
‫داراي پنج رأس است‪.‬‬
‫‪99‬‬

‫از رأس ‪ 4‬دو قوس به رأس ‪ 2‬خارج شده است به همين دليل درايه واقع در سطر چهارم ستون دوم برابر‬
‫‪ 2‬است‪ .‬از رأس ‪ 3‬هيچ قوسي خارج نشده است‪.‬‬

‫ويژگي هاي ماتريس مجاورت درگراف جهت دار‬

‫ويژگي هاي ماتريس مجاورت در گراف جهت دار با ماتريس مجاورت در گراف بدون جهت تفاوت هايي‬
‫دارد‪.‬‬

‫‪1‬ـ درگراف جهت دار معموالً ماتريس مجاورت متقارن نمي باشد مگر در حاالتي خاص‪.‬‬

‫‪2‬ـ اگر گراف جهت دار طوقه نداشته باشد آنگاه تمام درايه هاي روي قطر اصلی صفر اند‪.‬‬

‫‪3‬ـ مجموع درايه هاي هر سطر برابر درجه خروجي رأس متناظر آن سطر است‪.‬‬

‫يعني مجموع درايه هاي سطر ‪ i‬ام برابر تعداد قوس هايي است كه جهت آنها از ‪ vi‬به خارج است‪.‬‬

‫‪ 4‬ـ مجموع درايه هاي هر ستون برابر درجه ورودي رأس متناظر آن ستون است‪.‬‬

‫يعني مجموع درايه هاي هرستون ‪ j‬ام برابر تعداد قوس هايي است كه به رأس ‪ vj‬وارد مي شوند يا جهت‬
‫آنها به طرف ‪ vj‬است‪.‬‬
‫‪100‬‬

‫تمرينات‬
‫سواالت تشريحی‬

‫‪1‬ـ در گراف رسم شده رأس ها و يالها را بنويسيد‪ .‬آيا اين گراف ساده است؟‬

‫‪2‬ـ در گراف جهت دار رسم شده‪ ،‬يال ها و رأس ها را مشخص كنيد‪ .‬آيا اين گراف ساده است؟‬

‫‪3‬ـ كدام يك از دنباله هاي زير دنباله درجه هاي يك گراف ساده است؟‬

‫‪3، 2، 2، 2، 2‬‬

‫‪4, 3, 1, 0‬‬

‫‪3, 3, 2 ,2, 0‬‬

‫‪4, 4, 3, 2, 1‬‬

‫‪4, 3, 3, 3, 2, 2, 1‬‬

‫‪4‬ـ كدام دنباله زير دنباله درجه هاي يك گراف ساده است؟ گراف متناظر آن را رسم كنيد‪.‬‬

‫‪4, 3, 2, 2, 1, 1, 1‬‬

‫‪5, 3, 3, 1, 1, 1‬‬
‫‪101‬‬

‫‪2, 2, 2, 1, 1‬‬

‫‪5‬ـ چهار جزيره ‪ C ،B ،A‬و ‪ D‬به وسيله ‪ 7‬هفت پل به هم مربوط شده اند‪ .‬دو پل بين ‪ A‬و ‪ ، B‬دو پل‬
‫بين ‪ C‬و ‪ ، D‬يك پل بين ‪ A‬و ‪ ، C‬يک پل بين ‪ A‬و ‪ D‬و يک پل بين ‪ A‬و ‪ D‬وجود دارد‪ .‬نمودار‬
‫گرافيكي اين مجموعه را رسم كنيد‪ .‬ايا ميتوان تمام پل هاي بين جزيره ها راقدم زد‪ ،‬به طوري كه از هر پل‬
‫فقط يك بار بگذريم؟‬

‫‪6‬ـ گراف هاي متناظر با ماتريس هاي مجاورت زير كدام اند؟‬

‫‪7‬ـ گراف مكمل‪ ،‬اگر ‪ G‬يك گراف ساده باشد‪ ،‬مكمل ‪ G‬را كه با ‪ G′‬نشان مي دهيم‪ ،‬چنين تعريف مي كنيم‪:‬‬

‫رأس هاي ‪ G′‬همان رأس ها ‪ G‬مي باشند‪ .‬همچنين دورأس متمايز ‪ U‬و‪ V‬در ‪ G′‬با يالي متصل اند‪ .‬اگر‬
‫وفقط اگر ‪ U‬و‪ V‬در ‪ G‬با يالي به هم متصل نباشند‪ ،‬اكنون سه گراف ‪ G3 ،G2 ،G1‬در زير داده شده اند‪.‬‬
‫مكمل هاي آنها راپيدا كنيد‪.‬‬

‫‪8‬ـ چند درخت از مرتبه ‪ 6‬وجود دارد‪ ،‬آنها رارسم كنيد‪(.‬بدون برچسب)‬

‫‪9‬ـ چهارشهر ‪ C ,B ,A‬و‪ D‬با فاصله هاي آنها از يكديگر در نمودار بر حسب كيلومتر رسم شده اند‪.‬‬
‫‪102‬‬

‫دوره گردي مي خواهد از شهر ‪ A‬شروع به مسافرت كرده و از هر شهر فقط يك بار بگذرد و نقطه پايان‬
‫سفر او نيز شهر ‪ A‬باشد‪.‬‬

‫او چگونه مي تواند اين شهرها را دور بزند‪ ،‬از بين اين دورها كدام كوتاه ترين است؟‬

‫‪10‬ـ آيا گراف با ماتريس مجاورت زير هميلتوني است؟‬

‫در صورت مثبت بودن جواب دور هميلتوني آن راپيدا كنيد‪.‬‬

‫‪11‬ــ ‪ G‬يك گراف ساده و همبند است كه اندازه آن ‪ 24‬و درجه هر راٌس حداقل ‪ 3‬است‪ .‬اين حداكثر‬
‫ازمرتبه چند است؟‬

‫‪12‬ــ اگر درجه هر رأس از گرافي حد اقل برابر ‪ 2‬باشد‪ ،‬ثابت كنيد اين گراف داراي دور است‪.‬‬

‫‪13‬ــ ثابت كنيد هرگراف همبند از مرتبه ‪ p‬واندازه ‪ q‬كه در آن ‪ q>p-1‬داراي حد اقل يك دور است‪.‬‬

‫‪ -14‬اگر دنباله ‪ 9 ,8 ,7 ,3, 1 ,1,…,1‬دنباله درجه رأس هاي يك درخت باشند‪ ،‬آنگاه ‪ m‬كدام است؟‬
‫‪ m‬تا‬

‫‪ 15‬ــ دو درخت متمايز ‪ T1‬و‪ T2‬مفروض اند‪ ،‬ثابت كنيد اگر دو رأس دلخواه از اين دو درخت را به هم‬
‫وصل كنيم‪ ،‬گراف حاصل بازهم يك درخت است‪.‬‬

‫‪16‬ــ گرافي سه منتظم از مرتبه ‪ 8‬چنان رسم كنيد كه هميلتني نباشد‪.‬‬

‫‪ 17‬نشان دهيد‪ ،‬گراف با نمودار زير يك گراف بازه اي است‪.‬‬

‫‪103‬‬

‫‪ 18‬ـ گراف هاي زير مفروض اند‪ .‬كدام يك با بقيه يكريخت نمي باشند‪.‬‬

‫‪19‬ــ درگراف زير تمام مسير هاي از ‪ s‬تا ‪ t‬رارسم كنيد‪.‬‬

‫‪20‬ـ در گراف رسم شده كدام يك از دور ها هميلتني است؟‬

‫‪)4 (abcefa‬‬ ‫‪(1)abedcfa (2)abecdefa‬‬ ‫‪(3) abcdefa‬‬

‫تمرينات چند گزينه ای‬

‫‪1‬ـ در مورد گرافي كه نمودار آن رسم شده است‪ ،‬چه تعداد از بيانيه هاي زير صحيح است؟‬

‫رأس هاي‪ v‬و‪ w‬مجاورند‪.‬‬

‫رأس هاي ‪ v‬و ‪ x‬مجاورند‪.‬‬

‫رأس هاي ‪ u‬بر يال ‪ 2‬واقع است‪.‬‬

‫يال ‪ 5‬بر رأس ‪ x‬واقع است‬

‫‪4(4‬‬ ‫‪3(3‬‬ ‫‪2(2‬‬ ‫‪1(1‬‬

‫‪104‬‬

‫‪2‬ـ چند گراف ساده با چهار رأس}‪ {a ,b ,c ,d‬وجود دارد كه فقط دو يال داشته باشد و يك يال آن‬
‫}‪ {a,b‬باشد‪.‬‬

‫‪64)4‬‬ ‫‪5 )3‬‬ ‫‪6 )2‬‬ ‫‪4 )1‬‬

‫‪3‬ـ گراف ‪ G‬را در نظر مي گيريم‪ .‬كدام گراف يك زير گراف ‪ G‬است؟‬

‫‪ 4‬ـ گراف ساده اي داراي ‪ 6‬يال است و درجه تمام رأس هاي آن ‪ 3‬است‪ .‬اين گراف چند رأس دارد؟‬

‫‪8)4‬‬ ‫‪6 )3‬‬ ‫‪4 )2‬‬ ‫‪3 )1‬‬

‫‪5‬ـ در گراف ساده و غير تهي ‪ G‬تعداد يال ها دو برابر تعداد رأس ها است‪ .‬حد اقل تعداد رأس هاي اين‬
‫گراف كدام بايد باشد؟‬

‫‪6 )4‬‬ ‫‪5 )3‬‬ ‫‪4 )2‬‬ ‫‪3 )1‬‬

‫‪6‬ـ گراف سا ده ‪ G‬از مرتبه ‪ 8‬و اندازه ‪ 13‬مي باشد‪ .‬اگر در اين گراف ‪ 2‬رأس از درجه ماكسيمم و ‪6‬‬
‫رأس ازدرجه مينيمم باشند‪ ،‬آنگاه △ ماكسيمم درجه رأس ها كدام است؟‬

‫‪ 5)4‬يا ‪7‬‬ ‫‪ 4)3‬يا ‪7‬‬ ‫‪ 3)2‬يا ‪4‬‬ ‫‪ 2)1‬يا ‪5‬‬

‫‪7‬ـ گراف ‪ G‬با ‪ n‬رأس‪1 ،‬ـ منتظم است‪ ،‬كدام صحيح است؟‬

‫‪ )4‬كامل است‪.‬‬ ‫‪ 2n )3‬يال دارد‪.‬‬ ‫‪ n )1‬فرد است‪ n )2 .‬زوج است‪.‬‬

‫‪8‬ـ چه تعداد ازگراف هاي زير موجود است؟‬

‫‪.1‬گرافي‪ 5‬ـ منتظم با ‪ 12‬يال‬

‫‪.2‬گرافي ‪3‬ـ منتظم با ‪ 5‬رأس‬

‫‪.3‬گرافي‪2‬ـ منتظم با‪ n‬رأس(‪()n≥2‬ساده باشد يا نباشد)‪.‬‬

‫‪.4‬گرافي‪ 4‬ـ منتظم با ‪ 10‬يال‬

‫‪4)4‬‬ ‫‪3 )3‬‬ ‫‪2 )2‬‬ ‫‪1 )1‬‬

‫‪105‬‬

‫‪9‬ـ گراف كامل ‪ K5‬چند زيرگراف كامل غير يكريخت(بدون برچسب( دارد؟‬

‫‪15)4‬‬ ‫‪31)3‬‬ ‫‪5 )2‬‬ ‫‪3 )1‬‬

‫‪10‬ـ گراف كامل ‪ K5‬چند زيرگراف كامل برچسب دار‪( ،‬يكريخت يا غير يكريخت) دارد؟‬

‫‪63)4‬‬ ‫‪31)3‬‬ ‫‪32)2‬‬ ‫‪5 )1‬‬

‫‪11‬ـ گراف كامل ‪ K5‬چند زير گراف كامل ‪ 3‬رأسي دارد؟‬

‫‪15)4‬‬ ‫‪10)3‬‬ ‫‪31)2‬‬ ‫‪5 )1‬‬

‫‪12‬ـ يك گراف كامل داراي ‪ 45‬يال است‪ .‬تعداد رأس هاي اين گراف كدام است؟‬

‫‪11)4‬‬ ‫‪5 )3‬‬ ‫‪9 )2‬‬ ‫‪10)1‬‬

‫‪13‬ـ يك گراف ساده داراي ‪ 27‬يال است‪ .‬اين گرف حداكثر چند رأس از درجه ‪ 7‬دارد؟‬

‫‪5 )4‬‬ ‫‪6 )3‬‬ ‫‪7 )2‬‬ ‫‪8 )1‬‬

‫‪14‬ـ يك گراف ‪ 6‬ـ منتظم داراي ‪ 12‬رأس است‪ .‬اين گراف چند يال دارد؟‬

‫‪ )4‬چنين گرافي وجود ندارد‪.‬‬ ‫‪48)3‬‬ ‫‪36)2‬‬ ‫‪72)1‬‬

‫‪15‬ـ يك گراف ساده ‪7‬ـ منتظم داراي ‪ 12‬يال است‪ .‬حداكثر مقدار ‪ r‬كدام ميتواند باشد؟‬

‫‪6)4‬‬ ‫‪4 )3‬‬ ‫‪3 )2‬‬ ‫‪8 )1‬‬

‫‪16‬ـ گراف ‪ -r‬منتظم حداقل چند رأس دارد ؟‬

‫‪2r )4‬‬ ‫‪r+1)3‬‬ ‫‪r )2‬‬ ‫‪r-1 )1‬‬

‫‪17‬ـ چند گراف كامل از مرتبه ‪ p‬و اندازه ‪ p‬وجوددارد؟‬

‫‪p)4‬‬ ‫‪2 )3‬‬ ‫‪1 )2‬‬ ‫هيچ‬

‫‪18‬ـ در گراف همبند مرتبه ‪ p‬و اندازه ‪ q‬كدام همواره صحيح است؟‬
‫𝑝‬ ‫𝑝‬
‫‪q≥ (2‬‬ ‫‪q< (1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫𝑝‬ ‫𝑝‬
‫≥𝑞‬ ‫‪q= (4 (3‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪106‬‬

‫‪19‬ـ چه تعداد بيانيه هاي زير صحيح است؟‬

‫الف) اگردر يك گراف ساده ‪ q<p-1 ،G‬آن گاه گراف ناهمبند است‪.‬‬

‫ب) در هرگراف همبند درجه هر رأس همواره بزرگ تر يا مساوي ‪ 2‬است‪.‬‬

‫ج) اگر گراف ساده ‪r ،G‬ـ منتظم باشد‪ ،‬آنگاه حداقل ‪ r+1‬رأس دارد‪.‬‬

‫د) اگرگراف‪2‬ـ منتظم ‪ G‬نا همبند باشد‪ ،‬آنگاه حداقل ‪ 6‬رأس دارد‪.‬‬

‫‪4)4‬‬ ‫‪3 )3‬‬ ‫‪2 )2‬‬ ‫‪1(1‬‬

‫‪20‬ـ چهار جزيره ‪ C، B،A‬و ‪ D‬به وسيله ‪ 6‬پل به هم مربوطند‪ .‬سه پل بين ‪ A‬و ‪ ،B‬يك پل بين ‪ A‬و ‪C‬‬
‫يك پل بين ‪ A‬و ‪ D‬و يك پل بين ‪ B‬و ‪ C‬كدام درست است؟‬

‫‪ (1‬دنباله درجه هاي گراف اين مجموعه‪ 3، 3، 1،1‬است‪.‬‬

‫‪ (2‬هرگز نمي توان تمام پل ها را قدم زد‪ ،‬به طوري كه از پل فقط يك بار بگذريم‪.‬‬

‫‪ (3‬ازهر جزيره كه شروع كنيم مي توانيم تمام پل ها را قدم بزنيم و از هر پل فقط يك بار بگذريم‪.‬‬

‫‪ (4‬مي توان تمام پل ها را قدم زد و از هر كدام فقط يك بار گذشت‪ ،‬اما درصورتي كه شروع يا پايان از ‪D‬‬
‫باشد‪.‬‬

‫‪21‬ـ كدام دنباله درجه هاي رأس هاي يك گراف ساده مي تواند باشد؟‬

‫‪1,2,2,3 )4‬‬ ‫‪0,0,2,3 )3‬‬ ‫‪1,2,3,4 )2‬‬ ‫‪3,3,3,3,3 (1‬‬

‫‪ )22‬چند درخت غير يكريخت با ‪ 5‬رأس وجود دارد؟‬

‫‪4)4‬‬ ‫‪3 )3‬‬ ‫‪2 )2‬‬ ‫‪1 )1‬‬

‫‪ )23‬ماتريس مجاورت يك گراف به صورت زير است‪ .‬دراين گراف به ترتيب چند طوقه‬

‫وچند يال غير طوقه وجود دارد؟‬

‫‪107‬‬

‫‪ 3 (4‬و ‪5‬‬ ‫‪ 3 (3‬و ‪6‬‬ ‫‪ 2 (2‬و ‪5‬‬ ‫‪ 1 (1‬و ‪6‬‬

‫‪24‬ـ درگراف رسم شده ماتريس مجاورت را درنظر مي گيريم‪ .‬چند درايه اين ماتريس صفراست؟‬

‫‪10)4‬‬ ‫‪8 )3‬‬ ‫‪6 )2‬‬ ‫‪4 )1‬‬

‫‪25‬ـ چند گراف دو بخشي ‪ 2‬ـ منتظم و از مرتبه ‪ 10‬وجود دارد؟‬

‫‪5)4‬‬ ‫‪3 )3‬‬ ‫‪4 )2‬‬ ‫‪2 )1‬‬

‫‪26‬ـ كدام يك از گراف هاي زير يك گراف بازه اي مي تواند باشد؟‬

‫‪27‬ـ ماتريس مجاورت يك درخت از مرتبه ‪ p‬داراي چند صفراست؟‬

‫‪p2-p-1)4‬‬ ‫‪p2+2p+2 )3 p2-2p+2 )2‬‬ ‫‪p2-p )1‬‬

‫‪28‬ـ در گراف ‪ G‬از مرتبه ‪ p‬و اندازه ‪ p+q=7 ،q‬اگر سه يال به ‪ G‬اضافه كنيم‪ G ،‬به يك گراف كامل‬
‫تبديل مي شود‪ p ،‬كدام است؟‬

‫‪2)4‬‬ ‫‪5 )3‬‬ ‫‪4 )2‬‬ ‫‪3 )1‬‬

‫‪29‬ـ اگر}‪ V={1,2,3,4‬مجموعه رأس ها و }‪ E={ e1,e2,e3,e4,e5‬مجموعه يال هاي گراف ‪ G‬باشند‪ ،‬به‬
‫طوري كه ‪ e1‬و ‪ e5‬بين ‪1‬و‪ 2‬و ‪ e2‬بين‪ 3‬و‪ 4‬و ‪ e3‬بين‪1‬و‪ 3‬و ‪ e4‬بين ‪ 2‬و ‪ 4‬است‪ .‬اين گراف داراي چند‬
‫دوربه طول ‪ 4‬است؟‬

‫‪3 )4‬‬ ‫‪2 )3‬‬ ‫‪1 )2‬‬ ‫‪)1‬صفر‬

‫‪30‬ـ كدام گراف اويلري است؟‬

‫‪108‬‬

‫‪31‬ـ گراف ساده ‪ G‬داراي ‪ 20‬يال مي باشد‪ .‬اين گراف حداقل چند رأس دارد؟‬

‫‪5)4‬‬ ‫‪8 )3‬‬ ‫‪7 )2‬‬ ‫‪6 )1‬‬

‫‪32‬ـ گراف ساده ‪ G‬با }‪ V={ a,b,c,d‬و}‪ E={ab,ad,ac‬چند زير گراف برچسب دارهمبند با حداقل يك‬
‫يال دارد؟‬

‫‪8)4‬‬ ‫‪7 )3‬‬ ‫‪6 )2‬‬ ‫‪5 )1‬‬

‫‪33‬ـ دريك گراف ‪ r‬منتظم تعداد يال ها ‪ 24‬وتعداد رأس ها ‪ p‬به طوري كه ‪ p,12<p<17‬كدام است؟‬

‫‪14 (4‬‬ ‫‪13 )3‬‬ ‫‪15 (2‬‬ ‫‪16 (1‬‬

‫‪34‬ـ در يك گراف كامل ‪ K6‬چند مسير به طول ‪ 2‬وجود دارد؟‬

‫‪80)4‬‬ ‫‪45)3‬‬ ‫‪60)2‬‬ ‫‪120)1‬‬

‫‪35‬ـ‪ T‬يك درخت از مرتبه ‪ 10‬است‪ .‬ماتريس مجاورت ‪ T‬داراي چند درايه غير صفراست؟‬

‫‪9 )4‬‬ ‫‪16)3‬‬ ‫‪20)2‬‬ ‫‪18)1‬‬

‫‪36‬ـ اگر به يك درخت ازمرتبه ‪ ،p‬تعداد ‪ 10‬يال اضافه كنيم‪ ،‬يك گراف كامل ‪ Kp‬به دست مي آيد‪ P .‬كدام‬
‫است؟‬

‫‪8 )4‬‬ ‫‪6 )3‬‬ ‫‪5 )2‬‬ ‫‪4 )1‬‬

‫‪37‬ـ درگراف زير چند دور وجود دارد؟‬

‫‪109‬‬

‫‪4)4‬‬ ‫‪5 )3‬‬ ‫‪6 )2‬‬ ‫‪8 )1‬‬

‫‪38‬ـ گراف ‪ G‬داراي ‪ 5‬رأس و ‪ 4‬يال است‪ .‬كدام همواره صحيح است؟‬

‫‪ G)2‬حتما ً يك رأس از درجه ‪ 3‬دارد‪.‬‬ ‫‪ G)1‬حتما ً درخت است‪.‬‬

‫‪2 ،G)4‬ـ منتظم است‪.‬‬ ‫‪ G(3‬مي تواندهمبند نباشد‪.‬‬

‫‪39‬ـ هر دو رأس گراف ‪ G‬دقيقا ً به وسيله يك مسير به هم متصل مي باشند‪ .‬اگر اين گراف داراي ‪ 6‬رأس‬
‫ازدرجه‪ 1‬و ‪ 3‬رأس از درجه ‪ 2‬و ‪ m‬رأس از درجه ‪ 3‬باشد‪ ،‬اين گراف ازمرتبه چند است؟‬

‫‪15)4‬‬ ‫‪14)3‬‬ ‫‪13)2‬‬ ‫‪12)1‬‬

‫‪40‬ـ ماتريس مجاورت يك گراف به صورت زير است‪ .‬دراين گراف مجموع درجه رأس ها چقدراست؟‬

‫‪10 (4‬‬ ‫‪8 (3‬‬ ‫‪12 (2‬‬ ‫‪5 (1‬‬

‫‪41‬ـ گراف زير چند دور اويلري دارد؟‬

‫‪3 (4‬‬ ‫‪2 (3‬‬ ‫‪1 (2‬‬ ‫‪ (1‬صفر‬

‫‪110‬‬

‫‪42‬ـ دو گراف ‪ G1‬و ‪ G2‬رسم شده اند‪ ،‬كدام گزينه همواره صحيح است؟‬

‫‪)1‬هردو دور اويلري و هميلتوني دارند‪.‬‬

‫‪)2‬هيچكدام دور اويلري و هميلتوني ندارد‪.‬‬

‫‪ G1)3‬دور هميلتوني و‪ G2‬دور اويلري دارد‪.‬‬

‫‪ G1 )4‬دور اويلري و ‪ G2‬دور هميلتوني دارد‪.‬‬

‫‪43‬ـ گراف رسم شده درشكل رادرنظر مي گيريم‪ ،‬كدام گزينه همواره صحيح است؟‬

‫‪)1‬دور اويلري وهميلتني ندارد‪.‬‬

‫‪)2‬دور اويلري دارد‪ .‬اما هميلتني ندارد‪.‬‬

‫‪)3‬هم دور اويلري وهميلتني داردكه هر دو يكي هستنند‪.‬‬

‫‪ )4‬هم دور اويلري وهم هميلتني دارد‪ ،‬اما متفاوت هستند‪.‬‬

‫‪44‬ـ كدام گزينه زير همواره صحيح است؟‬

‫‪)1‬گراف ‪ K3‬هم دور اويلري و هم دور هميلتوني دارد‪.‬‬

‫‪)2‬گرافي ساده از مرتبه ‪ p‬و اندازه ‪ )P≥ 3( p‬وجود دارد كه هيچ دوري ندارد‪.‬‬

‫‪)3‬اگر درگرافي تمام درجه رأس هاي آن زوج باشد‪ ،‬اويلري است‪.‬‬

‫‪)4‬گرافي وجود ندارد كه هم دور اويلري و هم دور هميلتوني داشته باشد‪.‬‬

‫‪45‬ـ درختي از مرتبه ‪ 7‬و فقط دو رأس از درجه ‪ 2‬دارد‪ ،‬بقيه رأس ها از درجه چند مي باشند؟‬

‫‪)1‬يكي از درجه ‪1‬و ‪ 4‬تا از درجه ‪3‬‬

‫‪111‬‬

‫‪)2‬يكي از درجه ‪ 4‬و‪ 4‬تا از درجه‪1‬‬

‫‪ 2)3‬تا از درجه ‪ 3‬و ‪ 3‬تا ازدرجه ‪1‬‬

‫‪ 5 )4‬تا ازدرجه‪1‬‬

‫‪46‬ـ دردرخت ‪ T‬باافزودن‪ 10‬يال به آن يك گراف كامل پديد مي آيد‪ .‬اين درخت داراي چند مسير به طول‬
‫غير صفراست؟‬

‫‪12)4‬‬ ‫‪18)3‬‬ ‫‪15)2‬‬ ‫‪10)1‬‬

‫‪ -47‬اگر در گراف ‪ G‬از مرتبه ‪ 10‬داشته باشيم ‪ ∆= δ = 4‬در اين صورت اندازه گراف کدام است؟‬

‫‪15 (4‬‬ ‫‪40 (3‬‬ ‫‪30 (2‬‬ ‫‪20 (1‬‬

‫‪ 48‬ـ اگرمرتبه گراف ‪ G‬برابر ‪ 8‬و اندازه آن ‪ 27‬باشد‪ ،‬درجه چند رأس آن ماكسيمم است؟‬

‫‪7)4‬‬ ‫‪6 )3‬‬ ‫‪5 )2‬‬ ‫‪4 )1‬‬

‫‪ 49‬ـ كدام يك از بيانيه هاي زير نادرست است؟‬

‫‪)1‬اگر گرافي دوري به طول ‪ n‬داشته باشد‪ ،‬حتما ً يك مسير به طول ‪ n-1‬دارد‪.‬‬

‫‪ )2‬اگر گراف ساده اي از مرتبه ‪ p‬راُسي با درجه ‪ p-1‬داشته باشد آنگاه داراي دور نمي باشد‪.‬‬

‫‪ )3‬نامتناهي گراف كامل وجود دارد كه در آنها ‪p=q‬‬

‫‪ )4‬نامتناهي گراف منتظم وجود دارد كه در آنها ‪p=q‬‬

‫‪50‬ـ ماتريس مجاورت نظير يك درخت داراي ‪ 12‬درايه برابر يك است‪ .‬مرتبه ماتريس كدام است؟‬

‫‪8 )4‬‬ ‫‪7 )3‬‬ ‫‪6 )2‬‬ ‫‪5 )1‬‬

‫‪51‬ـ درجه هر رأس از گرافي حداقل ‪ 2‬است‪ ،‬كدام صحيح است؟‬

‫‪)1‬حتما ً همبند است‪.‬‬

‫‪)2‬همواره درخت است‪.‬‬

‫‪ )3‬حداقل يك دور دارد‪.‬‬

‫‪ )4‬همواره دو دور متمايز دارد‪.‬‬

‫‪112‬‬

‫‪52‬ـ درهردرخت ‪ T‬كدام همواره صحيح است؟‬

‫‪)1‬مجموع اندازه و مرتبه مي تواند عددي زوج باشد‪.‬‬

‫‪)2‬اگر ماكسيمم درجه در درخت برابر ‪ m‬باشد‪ ،‬آنگاه حداقل ‪ m‬رأس از درجه‪ 1‬دارد‪.‬‬

‫‪)3‬درهردرخت بين دو رأس بيش ازيك مسير وجود دارد‪.‬‬

‫‪)4‬اگر در گرافي ‪ q=p-1‬باشد‪ ،‬آنگاه درخت است‪.‬‬

‫‪53‬ـ دنباله درجه رأس هاي يك درخت ‪ 4,4,3,3,2,1,1,…,1‬است‪ m .‬كدام است؟‬

‫‪ m‬تا‬

‫‪5)4‬‬ ‫‪10)3‬‬ ‫‪8)2‬‬ ‫‪6 )1‬‬

‫‪54‬ـ در يك گراف ماكسيمم درجه رأس ها ‪ △=3‬و مينيمم درجه رأس ها ‪ δ=1‬است‪ .‬اگر تعداد يال ها در‬
‫اين گراف ‪ 18‬و تعداد رأس ها زوج باشد‪ ،‬حداكثر و حداقل تعداد رأس ها كدامند؟‬

‫‪ 12)4‬و‪6‬‬ ‫‪18)3‬و‪8‬‬ ‫‪18)2‬و‪6‬‬ ‫‪ 16)1‬و‪6‬‬

‫‪55‬ـ گراف همبند ‪ G‬با ‪ 8‬يال حداكثر چند رأس دارد؟‬

‫‪9 )4‬‬ ‫‪8 )3‬‬ ‫‪7 )2‬‬ ‫‪10)1‬‬

‫‪56‬ـ بازه هاي (‪ )4،8( ،)5،6( ،)2،6( ،)1،3‬مفروضند‪ .‬گراف متناظر اين بازه ها را در نظر مي گيريم‪.‬‬
‫دنباله گرافيكي آن كدام است؟‬

‫‪2,2,1,1)4‬‬ ‫‪3,2,2,1 )3‬‬ ‫‪3,2,1,1 )2‬‬ ‫‪3،1،1،1)1‬‬

‫‪57‬ـ بازه هاي (‪ )2،5(،)1،10(،)3،8(،)6،9(،)4،7‬مفروضند‪ .‬گراف متناظر اين بازه ها چند رأس از‬
‫درجه ‪ 4‬دارد‪.‬‬

‫‪3)4‬‬ ‫‪2 )3‬‬ ‫‪1 )2‬‬ ‫‪)1‬هيچ‬

‫‪58‬ـ چه تعداد از گراف هاي رسم شده گراف بازه اي است؟‬

‫‪113‬‬

‫‪4 )4‬‬ ‫‪3 )3‬‬ ‫‪2 )2‬‬ ‫‪1 )1‬‬

‫‪59‬ـ در گراف شكل مقابل چند مسير متمايز از رأس ‪ a‬به رأس ‪ b‬وجود دارد؟‬

‫‪3(2‬‬ ‫‪2(1‬‬
‫‪5(4‬‬ ‫‪4(3‬‬

‫‪60‬ـ گراف ‪ G‬از مرتبه حد اكثر چند باشد تا داراي ‪ 20‬يال و درجه هر رأس آن حداقل ‪ 4‬باشد؟‬

‫‪16)4‬‬ ‫‪8 )3‬‬ ‫‪10)2‬‬ ‫‪12)1‬‬

‫‪61‬ـ تعداد مسير هاي متمايز در يك درخت ‪ 66‬است‪ .‬مرتبه درخت كدام است؟‬

‫‪24)4‬‬ ‫‪65)3‬‬ ‫‪12)2‬‬ ‫‪10)1‬‬

‫‪62‬ـ از يك گراف كامل ‪ Kp‬يك رأس برمي داريم‪ .‬از تعداد يال هاي آن چه تعداد كم مي شود؟‬

‫‪p+1)4‬‬ ‫‪p-1)3‬‬ ‫‪p )2‬‬ ‫‪1 )1‬‬

‫‪63‬ـ ‪ M‬ماتريس مجاورت گراف يك درخت از مرتبه ‪ p‬است‪ ،‬كدام صحيح نمي باشد؟‬

‫‪ )1‬تعداد داريه هاي برابر عدد‪ 1‬برابر(‪ 2)p-1‬است‪.‬‬

‫‪ )2‬مجموع درايه قطراصلي ماتريس ‪ M2‬برابر)‪ 2(p-1‬است‪.‬‬

‫‪ )3‬درايه هاي روي قطر اصلي ماتريس ‪ M‬همگي صفرمي باشند‪.‬‬

‫‪ )4‬سطري وجوددارد كه تمام داريه هاي آن صفر باشد‪.‬‬

‫‪64‬ـ در گراف كامل ‪ K4‬مجموع درايه هاي ماتريس ‪ M2‬برابر كدام است؟‬

‫‪24)4‬‬ ‫‪45)3‬‬ ‫‪72)2‬‬ ‫‪36)1‬‬

‫‪65‬ـ اگر ‪ M‬ماتريس مجاورت گراف كامل ‪ Kp‬باشد‪ ،‬هر درايه روي قطر اصلي ماتريس ‪ M2‬كدام است؟‬

‫‪)4‬صفر‬ ‫‪n-1)3‬‬ ‫‪n-2)2‬‬ ‫‪n )1‬‬

‫‪66‬ـ گراف ‪ -3‬منتظم ‪ G‬از مرتبه ‪ p‬و اندازه ‪ q‬مفروض است‪ .‬به طوري كه ‪ q=2p-3‬دراين صورت كدام‬
‫همواره صحيح است؟‬
‫‪114‬‬

‫‪)3‬هميلتني است‪)4 .‬اويلري است‪.‬‬ ‫‪ )2‬از مرتبه ‪ 5‬است‪.‬‬ ‫‪)1‬از مرتبه ‪ 8‬است‪.‬‬

‫‪67‬ـ گراف ‪ -1‬منتظم ازمرتبه ‪ 1382‬داراي چند يال است؟‬

‫‪690)4‬‬ ‫‪18322 )3‬‬ ‫‪691)2‬‬ ‫‪1382)1‬‬

‫‪68‬ـ گرافي از مرتبه چهار كه هم اويلري و هم هميلتني باشد‪ ،‬داراي چند يال است؟‬

‫‪)4‬چنين گرافي وجود ندارد‪.‬‬ ‫‪6 )3‬‬ ‫‪4 )2‬‬ ‫‪3 )1‬‬

‫‪69‬ـ چند درخت برچسب دار ازمرتبه ‪ 4‬داريم؟‬

‫‪16)4‬‬ ‫‪8 )3‬‬ ‫‪64)2‬‬ ‫‪32)1‬‬

‫‪70‬ـ چند گراف منتظم همبند و از مرتبه ‪ 15‬وجود دارد؟‬

‫‪10)4‬‬ ‫‪14)3‬‬ ‫‪7 )2‬‬ ‫‪5 )1‬‬

‫‪71‬ـ كدام دنباله مي تواند‪ ،‬دنباله درجه هاي رأس هاي يك گراف باشد؟‬

‫‪5,3,3,2,0 )4 4,3,2,2,0 )3‬‬ ‫‪3,3,2,2, 0)2‬‬ ‫‪5,4,3,2,0 )1‬‬

‫‪72‬ـ كدام گراف همبند است؟‬

‫‪73‬ـ درگراف ساده )‪ E)G( ،V={a,b,c,d,e,f} ،G=(V,E‬پانزده عضو دارد‪ .‬از هرعضو ‪ V‬حداقل‬
‫چند يال مي گذرد؟‬

‫‪5)4‬‬ ‫‪4 )3‬‬ ‫‪3 )2‬‬ ‫‪2 )1‬‬

‫‪74‬ـ مرتبه گراف ‪ 8 ،G‬و اندازه آن ‪ 27‬مي باشد‪ ،‬درجه چند رأس ماكسيمم است؟‬

‫‪8)4‬‬ ‫‪7 )3‬‬ ‫‪6 )2‬‬ ‫‪5 )1‬‬

‫‪115‬‬

‫‪75‬ـ درگراف شكل زير چند مسير به طول ‪ 3‬از ‪ a‬به ‪ e‬وجود دارد؟‬

‫‪2 )4‬‬ ‫‪3 )3‬‬ ‫‪4 )2‬‬ ‫‪5 )1‬‬

‫‪76‬ـ گراف همبند ‪ G‬فاقد دور است‪ ،‬مجموع مرتبه واندازه آن كدام عدد مي تواند باشد؟‬

‫‪20)4‬‬ ‫‪18)3‬‬ ‫‪15)2‬‬ ‫‪12)1‬‬

‫‪77‬ـ در يك گراف با درجه رأس هاي ‪ 3,3,2,2,2‬دو رأس با ماكسيمم درجه غير مجاور مي باشند‪ .‬تعداد‬
‫دور هاي با طول ‪ 4‬كدام است؟‬

‫‪)4‬صفر‬ ‫‪1 )3‬‬ ‫‪2 )2‬‬ ‫‪3 )1‬‬

‫‪78‬ـ اگر ‪ A‬ماتريس مجاورت گراف ‪ G‬با مرتبه ‪ 4‬باشد‪ ،‬حاصل ضرب درايه هاي قطري ماتريس ‪A2‬‬
‫كدام عدد نمي تواند باشد؟‬

‫‪36)4‬‬ ‫‪18)3‬‬ ‫‪12)2‬‬ ‫‪3 )1‬‬

‫‪79‬ـ گرافي كه دنباله درجه رأس هايش ‪ 3,2,2,1,1,1,1,1‬مي باشد‪ ،‬چگونه است؟‬

‫‪)1‬قطعا ً داراي دوراست‪.‬‬

‫‪)2‬درخت است‪.‬‬

‫‪ )3‬همبند است‪.‬‬

‫‪ )4‬ناهمبند است‪.‬‬

‫‪80‬ـ شكل زير ‪ 5‬نقطه ‪ D،C،B،A‬و ‪ E‬را با ‪ 8‬پل به هم راه داده است‪ .‬اگر مجاز باشيم از هرپل دقيقا ً يك‬
‫بار عبور كنيم‪ ،‬با شروع از منطقه ‪ B‬پايان كدام است؟‬

‫‪E)4‬‬ ‫‪D )3‬‬ ‫‪B)2‬‬ ‫‪ )1‬نشدني است‪.‬‬

‫‪116‬‬

‫‪81‬ـ تعداد درخت هاي از مرتبه ‪ 6‬چند تا است؟‬

‫‪7)4‬‬ ‫‪6 )3‬‬ ‫‪5 )2‬‬ ‫‪4 )1‬‬

‫‪82‬ـ درجه رأس هاي گراف همبند ‪ G‬به صورت ‪ a،b،5،4،3،2‬است كمترين عدد ‪a+b‬كدام است؟‬

‫‪4)4‬‬ ‫‪3 )3‬‬ ‫‪2 )2‬‬ ‫‪1 )1‬‬

‫‪83‬ـ چند نوع گراف ساده همبند و نامنظم كه مجموع مرتبه و اندازه آن ‪ 10‬است وجود دارد؟‬

‫‪6)4‬‬ ‫‪5 )3‬‬ ‫‪4 )2‬‬ ‫‪3 )1‬‬

‫‪84‬ـ ماتريس زير متناظر كدام گراف است‪.‬‬

‫‪117‬‬

‫فصل سوم‬
‫رابطه ها و شبکه‬
‫قبل از اينکه رابط ها را مورد بحث و بررسی قرار دهيم يک نگاه کوتاه و مختصری به حاصلضرب‬
‫دکارتی دو ست می نماييم‪.‬‬
‫حاصل ضرب دکارتی دو ست‪ A‬و‪ B‬عبارت است ازست تمام جفت های مرتب ( ‪ )x , y‬که ‪ x‬عضوی از‬
‫‪ A‬و‪ y‬عضوی از‪ B‬باشد وآن را با نماد 𝐵 ×‪ A‬نشان می دهيم‪:‬‬

‫}𝐵𝜖𝑦 ‪A× 𝐵 = {(𝑥, 𝑦): 𝑥𝜖𝐴,‬‬

‫توجه‪ A× 𝐴 :‬رابا ‪ A2‬و 𝐴 × 𝐴 ×‪ A‬را با ‪ A3‬و‪ ...‬نشان می دهيم‪.‬‬

‫مثال‪ :1‬اگر }‪ A={1,2,4‬و}‪ B={3,5‬باشد‪ ،‬مطلوب است‬

‫ب‪B× 𝐴 .‬‬ ‫الف‪A× 𝐵.‬‬

‫حل‪ :‬الف‪A× 𝐵 = {(𝑥, y): 𝒙𝜖𝐴, 𝑦𝜖𝐵} .‬‬

‫})‪={(1,3),(1,5),(2,3),(2,5),(4,3),(4,5‬‬

‫حل‪ :‬ب‪B× 𝐴 = {(𝑥, y): 𝑥𝜖𝐵, 𝑦𝜖𝐴} .‬‬

‫□ })‪={(3,1),(3,2),(3,4),(5,1),(5,2),(5,4‬‬

‫مثال ‪ :2‬ست های }‪ A={a,b,c‬و }‪ B={2,4‬مفروض می باشند‪ ،‬مطلوب است حاصلضرب دکارتی‬
‫‪ B×A ، A×B‬و ‪B×B‬‬

‫})‪A× 𝐵 = {(𝑎, 2), (𝑎, 4), (𝑏, 2), (𝑏, 4), (𝑐, 2), (𝑐, 4‬‬
‫})‪B× A = {(2, a), (4, a), (2, b), (4, b),(2,c ), (4, c‬‬
‫)‪B × B = {(2,2), (2, 4), (4,2), (4,4‬‬

‫توجه‪ :‬درحالت کلی ‪A×B≠B×A‬‬

‫تذکر‪ :‬حاصل ضرب دکارتی سه ست (يا بيشتر) مشابه به حاصل ضرب دکارتی دو ست قابل تعريف است‬
‫در واقع حاصل ضرب دکارتی سه ست ‪ A،B‬و‪ C‬عبارت است از تمام سه تايی های مرتب به صورت‬
‫(‪ )a ,b, c‬که در آن ‪ b ϵ B ، a ϵ A‬و ‪ c ϵ C‬يعنی ‪:‬‬

‫}𝐶𝜖𝑐 ‪A× 𝐵 × 𝐶 = {(𝑎, 𝑏, 𝑐): 𝑎𝜖𝐴, 𝑏𝜖𝐵,‬‬

‫‪118‬‬

‫مثال ‪ :3‬فرض کنيد }‪ A={1,2,3‬و}‪ B={a , b‬دراين صورت‬

‫})𝑏 ‪A× 𝐵 = {(1, 𝑎), (1, 𝑏), (2, 𝑎), (2, 𝑏), (3, 𝑎), (3,‬‬

‫})‪B× 𝐴 = {(𝑎, 1), (𝑎, 2), (𝑎, 3), (𝑏, 1), (𝑏, 2), (𝑏, 3‬‬

‫مثال ‪ :4‬فرض کنيد }‪ .T={2,3,5‬حاصل ضرب دکارتی 𝑇 ×‪ T‬رامشخص کنيد‪.‬‬

‫})‪T× 𝑇 = {(2,2), (2,3), (2,5), (3,2), (3,3) (3,5), (5,2), (5,3), (5,5‬‬ ‫□‬ ‫حل‪:‬‬

‫رابطه )‪(Relation‬‬

‫هرگاه ‪ A‬و‪ B‬ست های غير خالی باشند‪ ،‬هر ست فرعی ای از 𝐵 ×‪ A‬را يک رابطه از ‪ A‬به ‪ B‬می ناميم‪.‬‬
‫هرگاه ‪ R‬رابطه ای از ‪ A‬به ‪ B‬باشد و 𝐵 ×‪ (a , b)ϵA‬يکی ازاعضای رابطه ‪ R‬باشد‪ ،‬دراين صورت می‬
‫نويسيم ‪ (a , b)ϵR‬يا از سمبول ‪ a R b‬استفاده می کنيم‪ ،‬هرگاه‬
‫‪ (a , b)∉R‬از سمبول ‪ aRb‬استفاده می کنيم‪.‬‬

‫اگر ‪ A=B‬باشد‪ ،‬دراين صورت ‪ R‬را رابطه ای روی ‪ A‬می ناميم‪.‬‬

‫مثال‪ :5‬ستهای ‪ A ،B‬و‪ T‬رادرمثال های ‪ 3‬و ‪ 4‬و رابطه های ‪ R2,R1‬و‪ R3‬رابه صورت زيردر نظر‬
‫بگيريد‪ .‬دراين صورت ‪ R1‬رابطه ای از ‪ A‬به ‪ R2، B‬رابطه ای از‪ B‬به ‪ A‬و ‪ R3‬رابطه ای روی ‪ T‬است‪،‬‬
‫})‪R1={(1,a),(2,a),(2,b‬‬ ‫که ‪:‬‬

‫} )‪R2={(a,1),(b,1),(b,3‬‬

‫})‪R3={(2,2),(3,3),(5,5‬‬

‫چون ‪ (1,a)ϵR1‬بنابراين ‪ 1R1a‬وبه طور مشابه داريم‪:‬‬

‫‪bR21 , bR23 ,2R32‬‬

‫اما‬

‫‪3R1b , aR22‬‬ ‫‪,aR33‬‬

‫مثال ‪ : 6‬اگر } ‪ A = {1, 2, 3‬و } ‪ B = { a , b‬باشند آنگاه ست })‪ R = {(1,a),(1,b),(3,a‬يک‬

‫رابطه از ست ‪ A‬در ست ‪ B‬است‪ .‬می توانيم بنويسيم‪ 1Ra :‬و ‪ 2Ra‬و‪ 3Ra‬و ‪3Rb‬‬
‫مثال ‪ : 7‬فرض می کنيم }‪ ،W = {a, b, c‬در اينصورت ست })‪R={(a , b),(a , c),(c , c),(c , b‬‬
‫يک رابطه در ‪ w‬است‪ .‬می توان نوشت‪:‬‬
‫‪119‬‬

‫‪aRa‬‬ ‫‪, bRa‬‬ ‫‪,aRc‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪aRb‬‬

‫مثال ‪ : 8‬ست } ‪ R={(x , y) | x ϵ ℝ , y ϵ ℝ , y < x2‬يک سب ست ‪ ℝ x ℝ‬است که نشان دهنده همه‬

‫جفت های مرتبی است که در قانون ‪ y < x2‬صدق می کند‪ R .‬يک رابطه در ‪ ℝ‬ست اعداد حقيقی است‪.‬‬
‫مثال ‪ : 9‬فرض می کنيم ‪ A‬ست اعداد حقيقی باشد ‪ R‬را به صورت زير تعريف می کنيم‪:‬‬
‫‪ ، R={(x , y) | 2x2 + 5y2 ≤ 10‬در اين صورت ‪ R‬يک رابطه روی ‪ A‬است‪.‬‬
‫مثال ‪ : 10‬اگر ‪ A‬ست ای از ست ها باشد آنگاه ⊆ رابط ای در ‪ A‬است دو ست ‪ Y , X‬را در ‪ A‬در نظر‬
‫بگيريد يا ‪ X ⊆ Y‬است و يا ‪ x ⊆ Y‬است‪.‬‬

‫ناحيه تعريف رابطه‬

‫ست همۀ مؤلفه های اول جفت های مرتب يک رابطه را ناحيه تعريف )‪ (domain‬رابطه گويند‪ .‬يعنی‬
‫} ‪ { x | (x , y) | ϵ R‬ناحيه تعريف رابطه ‪ R‬است‪.‬‬

‫برد رابطه‬

‫ست همۀ مؤلفه های دوم جفت های مرتب يک رابطه را برد )‪ (range‬رابطه گويند يعنی‬
‫}‪ { y | (x , y) ϵ R‬برد رابطه است‪.‬‬
‫مثال ‪ : 11‬در مثال ‪ 6‬ناحيه تعريف رابطه ‪ { 1 , 3 } R‬و برد رابطه } ‪ { a , b‬می باشد‪ .‬در مثال ‪ 7‬ناحيه‬
‫تعريف رابطه } ‪ { a , c‬و برد رابطه } ‪ { b , c‬می باشد‪.‬‬
‫مثال ‪ : 12‬در مثال ‪ 9‬يعنی رابطه } ‪ R = {(x , y) | 2x2 + 5y2 ≤ 10‬ناحيه تعريف رابطه‬
‫‪ {x | x ϵ ℝ , -√5 ≤ x ≤ √5‬و برد رابطه } ‪ {y | y ϵ ℝ , -√2 ≤ y ≤ √2‬می باشد‪.‬‬
‫رابطه ها را می توان به صورت تصويری نيز نشان داد‪ .‬اگر ست های ‪ A‬و ‪ B‬تعداد کمی عنصر داشته‬
‫باشند می توانيم آنها را به صورت دو ست نشان دهيم و عناصر جفت های مرتب را به وسيله ی قطعه خط‬
‫های به هم پيوند دهيم‪.‬‬
‫مثال ‪ : 13‬رابطه مثال ‪ 6‬را می توان به صورت تصويری قرار ذيل نشان داد‪.‬‬
‫‪120‬‬

‫اگر ‪ R‬رابطه ای از ‪ A‬در ‪ B‬باشد و ‪ A‬و ‪ B‬سب ست هايی از اعداد حقيقی باشند ‪ ،‬آنگاه هر جفت مرتب‬
‫)‪ (x , y‬از رابطه ‪ R‬به صورت يک نقطه در صفحه نمايش داده می شود‪ .‬نمايش تصويری ‪ R‬ست همۀ‬
‫نقاطی است که با جفت های مرتب )‪ (x , y‬نمايش داده شده اند‪.‬‬

‫مثال ‪ : 14‬شکل ‪ 3‬نمايش تصويری رابطه مثال ‪ 9‬است که يک بيضی به مرکز مبدأ مختصات با نقاط‬
‫داخل آن می باشد‪.‬‬

‫رابطه معکوس‬

‫هر رابطه ای مانند ‪ R‬از ست ‪ A‬در ست ‪ B‬يک رابطه معکوس ‪ 𝑅−1‬از ست ‪ B‬در ست ‪ A‬دارد که به‬
‫صورت زير تعريف می شود‪:‬‬

‫}‪𝑅−1 = {(𝑦 , 𝑥) | (𝑥 , 𝑦) ϵ R‬‬

‫مثال ‪ : 15‬اگر }‪ A = {1 , 2 , 3‬و }‪ B = {a , b‬باشند آنگاه ‪:‬‬

‫})‪R = {(1 , a) , (1 , b) , (3 , a‬‬

‫يک رابطه از ‪ A‬در ‪ B‬است‪ .‬رابطه معکوس ‪ R‬به صورت زير است‪:‬‬

‫})‪𝑅−1 = {(𝑎 , 1), (𝑏 , 1), (𝑎 , 3‬‬

‫مثال ‪ : 16‬اگر }‪ W = {a , b , c‬باشد آنگاه )‪ R = {(a , b) , (a , c) , (c , c) , (c , b‬يک رابطه در‬

‫‪ W‬است‪ .‬رابطه معکوس آن به صورت زير است‪:‬‬
‫‪121‬‬

‫})‪𝑅−1 = {(b , a) , (c , a) , (c , c) , (b , c‬‬

‫مثال ‪ : 17‬فرض می کنيم } ‪ R = {(x , y) | y = x3‬رابطه ای در ست اعداد حقيقی باشد رابطه‬

‫‪3‬‬
‫معکوس آن به صورت }𝑥√ = ‪ 𝑅−1 = {(y , x) | y‬خواهد بود‪.‬‬

‫انواع رابطه ها‬

‫الف‪ .‬رابطه ی بازتابی )‪(reflexive relation‬‬

‫فرض کنيد ‪ R‬رابطه ای روی ست ‪ A‬باشد يعنی ‪ R‬يک سب ست ‪ A x A‬باشد‪ .‬در اين صورت رابطه ی ‪R‬‬
‫روی ست ‪ A‬يک رابطه بازتابی (انعکاسی) است‪ ،‬هرگاه برای هر ‪ a ϵ A‬داشته باشيم‪:‬‬
‫‪ (a , a) ϵ R‬و يا می نويسيم ‪ ، a R a‬به عبارت ديگر رابطه ‪ R‬يک رابطه ی انعکاسی است هرگاه هر‬
‫عضو از ‪ A‬با خودش در رابطه باشد‪ .‬به اين ترتيب ‪ R‬يک رابطه ی بازتابی نيست اگر يک ‪ a ∊ A‬وجود‬
‫داشته باشد به طوريکه ‪(a,a) ∉ R‬‬

‫مثال ‪ : 18‬روابط زير دارای خاصيت بازتابی هستند‪.‬‬

‫‪ )1‬سب ست بودن روی کالس ستها‪ ،‬برای هر ست ‪ A‬داریم‪.A⊆A :‬‬

‫‪ )2‬مساوی بودن روی ست اعداد حقیقی‪.‬‬
‫‪ )3‬موازی بودن روی مجموعه ی خطوط‪.‬‬
‫‪ )4‬رابطه ≤ (کوچکتر یا مساوی) روی ست اعداد حقیقی‪.‬‬
‫□‬ ‫‪ )5‬رابطه ≥ (بزرگتریامساوی) روی ست اعداد حقیقی‪.‬‬
‫مثال‪ :19‬روابط زیر دارای خاصیت انعکاسی نیستند‪:‬‬
‫‪ )1‬رابطه< (کوچکتر) روی ست اعداد حقیقی‪.‬‬
‫‪ )2‬رابطه > (بزرگتر) روی ست اعداد حقیقی‪.‬‬
‫‪ )3‬رابطه برادر بودن روی ست انسان ها‪.‬‬
‫‪ )4‬رابطه پدر بودن روی ست انسان ها‪□ .‬‬
‫مثال ‪ : 20‬فرض می کنيم ‪:‬‬
‫}‪ A = {1 , 2 , 3 , 4‬و })‪ R = {(1 , 1),(2 , 4),(3 , 3),(4 , 1), (4 ,4‬يک رابطه در ‪ A‬باشد‪R .‬‬
‫يک رابطه انعکاسی نيست زيرا )‪ (2 , 2‬متعلق به ‪ R‬نيست‪.‬‬
‫مثال ‪ : 21‬اگر ‪ A‬ست مثلث های صفحه باشد و ‪ R‬در ‪ A‬رابطه تشابه مثلثها تعريف شده باشد آنگاه ‪ R‬يک‬
‫رابطۀ انعکاسی است چون هر مثلث با خودش مشابه است‪.‬‬
‫مثال ‪ : 22‬اگر ‪ R‬يک رابطه در ست اعداد حقيقی باشد به طوری که }‪R= {(x , y) | x , y ϵ ℝ , x < y‬‬
‫آنگاه ‪ R‬يک رابطه انعکاسی نيست زيرا برای ‪ a ϵ R‬داريم‪:‬‬
‫‪a<a‬‬
‫مثال ‪ : 23‬اگر ‪ A‬خانواده ست ها باشد و ‪ R‬يک رابطه سب ست بودن در ‪ A‬باشد انگاه ‪ R‬يک رابطه‬
‫انعکاسی است زيرا هر ست سب ست خودش می باشد‪.‬‬
‫‪122‬‬

‫ب‪ .‬رابطه ی متقارن )‪(symmetric relation‬‬

‫رابطه ی ‪ R‬روی ست ‪ A‬يک رابطه متقارن است‪ ،‬هرگاه برای ‪ (a , b) ϵ R‬داشته باشيم ‪.(b , a) ϵ R‬‬
‫يعنی اگر ‪ a‬در رابطه با ‪ b‬باشد آنگاه ‪ b‬نيز در رابطه با ‪ a‬باشد‪ ،‬يا به عبارت ديگر‪:‬‬
‫‪aRb⟹bRa‬‬
‫‪ R‬متقارن نیست اگر ‪ a,b ∊ R‬وجود داشته باشد به طوریکه ‪ (a,b) ∊ R‬اما ‪.(b,a) ∉ R‬‬
‫مثال ‪ :24‬روابط زیر متقارن هستند‪:‬‬
‫‪)1‬رابطه متعامد بودن روی ست خطوط‪.‬‬
‫‪ )2‬رابطه هم قد بودن روی ست انسان ها‪.‬‬
‫‪ )3‬رابطه مساوی بودن روی ست اعداد حقیقی‪.‬‬
‫‪ )4‬رابطه موازی بودن روی ست خطوط‪□ .‬‬
‫مثال ‪ :25‬روابط زیر متقارن نیستند‪:‬‬
‫‪ )1‬رابطه ≤ روی ست اعداد حقیقی‪.‬‬
‫‪)2‬رابطه ≥ روی ست اعداد حقیقی‪.‬‬
‫‪ )3‬رابطه ⊆ روی کالس ست ها‪.‬‬
‫‪ )4‬رابطه برادر بودن روی ست انسان ها‪ ،‬مثالٌ علی برادر زهرا است‪ ،‬درحالی که زهرا برادر علی‬
‫نيست‪□ .‬‬
‫مثال ‪ : 26‬اگر }‪ A = {1 , 2 , 3 , 4‬و })‪ R ، R = {(1 , 3),(4 , 2),(2 , 4),(3 , 2),(3 ,1‬يک‬
‫رابطه تقارنی يا متقارن نيست زيرا‪ (3 ,2) ϵ R :‬ولی ‪(2 , 3) ∉ R‬‬
‫مثال ‪ : 27‬اگر ‪ A‬ست مثلثهای صفحه باشد و ‪ R‬رابطه تشابه مثلثها در ‪ A‬باشد آنگاه ‪ R‬يک رابطه تقارنی‬
‫است زيرا اگر مثلث ‪ a‬به مثلث ‪ b‬متشابه باشد مثلث ‪ b‬نيز با مثلث ‪ a‬متشابه است‪.‬‬
‫مثال ‪ :28‬اگر ‪ R‬يک رابطه در اعداد طبيعی ‪ N‬باشد به طوری که ‪ x , y ϵ N‬آنگاه ‪ ، x‬عدد ‪ y‬را‬
‫بشمارد يعنی ‪ . x | y‬آنگاه ‪ R‬يک رابطه تقارنی نيست زيرا مثالً ‪ 2‬عدد ‪ 4‬را می شمارد ولی ‪ 4‬عدد ‪2‬‬
‫را نمی شمارد‪.‬‬
‫يعنی ‪ 2 | 4‬ولی ‪ 4 | 2‬يا به عبارتی ديگر ‪ (2 , 4) ϵ R‬ولی ‪(4 , 2) ∉ R‬‬

‫ج‪ .‬رابطه ضد متقارن)‪(antisymmetric relation‬‬

‫رابطه ی ‪ R‬روی ست ‪ A‬يک رابطه ی ضد متقارن است هرگاه‪:‬‬

‫‪ (b , a) ϵ R ⟹ a = b‬و ‪ (a , b) ϵ R‬به عبارت دیگر اگر ‪ a‬خالف ‪ b‬باشد ‪ a‬و ‪ b‬به تنهایی و ‪b‬‬
‫و ‪ a‬به تنهایی ممکن است در رابطه باشند ولی هر با هم خیر‪ .‬رابطه ضد متقارن را طور ذیل نیز‬
‫‪aRb , bRa⟹a=b‬‬ ‫می نویسیم‪.‬‬
‫بنابراين رابطه ی ‪ R‬ضد متقارن نيست اگر ‪ a,b ∊ R‬باشد به طوری که )‪ (a,b‬و )‪ (b,a‬به ‪ R‬تعلق‬
‫‪123‬‬

‫داشته باشند اما ‪.a ≠ b‬‬

‫مثال ‪ :29‬روابط زير ضد متقارن هستند‪:‬‬

‫‪ )1‬رابطه⊆ روی کالس ست ها‬
‫‪A⊆B ,B⊆ A⟹ A=B‬‬
‫‪)2‬رابطه≤ روی ست اعداد حقيقی‬
‫𝑏 = 𝑎 ⟹ 𝑎 ≤ 𝑏 ‪a≤ 𝑏 ,‬‬
‫‪)3‬رابطه ≥ روی ست اعداد حقيقی‪.‬‬
‫مثال ‪ : 30‬اگر ‪ R‬رابطه ای در ‪ N‬باشد به طوری که اگر ‪ x , y ϵ N‬آنگاه ‪ R . x | y‬يک رابطه ضد‬
‫متقارن است زيرا اگر ‪:‬‬
‫‪a|b,b|a ⟹a=b‬‬
‫مثال ‪ : 31‬اگر }‪ W = {1 , 2 , 3 , 4‬و })‪ R = {(1 , 2) , (4 ,2) , (4 , 4) , (2 , 4‬باشد‪ R .‬يک‬
‫رابطه ضد متقارن نيست زيرا‪:‬‬
‫‪ (4 , 2) ϵ R‬و ‪(2 , 4) ϵ R‬‬
‫می باشد ولی ‪4 ≠ 2‬‬
‫مثال ‪ : 32‬اگر ‪ A‬خانواده ستها باشد و ‪ R = {(x , y) | x , y ϵ A , x ⊆ y‬رابطه در ‪ A‬باشد‪ ،‬انگاه ‪R‬‬
‫يک رابطه ضد متقارن است زيرا‪:‬‬
‫𝐵=𝐴⟹ ‪A⊆B,B⊆A‬‬

‫د‪ .‬رابطه ی انتقالی )‪(transitive relation‬‬

‫رابطه ی ‪ R‬روی ست ‪ A‬يک رابطه ی انتقالی (متعدی) است‪ ،‬هرگاه ‪:‬‬

‫‪ (b, c) ϵ R ⟹ (a , c) ϵ R‬و ‪ (a , b) ϵ R‬به عبارت ديگر اگر ‪ a‬در رابطه با ‪ b‬باشد و ‪ b‬در رابطه‬
‫با ‪ c‬باشد آنگاه ‪ a‬در رابطه با ‪ c‬باشد‪ .‬رابطه ی انتقالی را طور ذيل نيز می توانيم تحرير نماييم‪ ،‬اگر‪:‬‬
‫‪aRb ,bRc⟹aRc‬‬
‫بنابراين رابطه ی ‪ R‬يک رابطه ی انتقالی نيست اگر ‪ a,b,c ∊ R‬وجود داشته باشد به طوری که‬
‫‪ (a,b) , (b,c) ∊ R‬اما ‪.(a,c) ∉ R‬‬

‫مثال ‪ :33‬روابط زير همگی انتقالی هستند‪:‬‬

‫‪ )1‬رابطه⊆ روی کالس ستها‪ ،‬برای ستهای ‪ B,C,D‬اگر‪ B⊆C‬و‪ C⊆D‬دراين صورت ‪B⊆D‬‬
‫‪ )2‬رابطه تساوی روی ست اعداد حقيقی‪.‬‬

‫‪ )3‬رابطه مضرب بودن روی ست اعداد تام ‪ ،‬اگر ‪ m‬مضربی از ‪ n‬و‪ n‬مضربی از‪ p‬باشد‪ ،‬دراين‬
‫صورت ‪ m‬مضربی از‪ p‬خواهد بود‪.‬‬
‫‪124‬‬

‫‪ )4‬روابط ≤ ‪ ≥ ، < ،‬و < روی ست اعداد حقيقی‪□ .‬‬

‫مثال ‪ : 34‬اگر ‪ A‬ست همه انسانهای روی کره زمين باشد و ‪ R‬به صورت زير تعريف شده باشد‪.‬‬

‫} ‪ y ، x‬را دوست می دارد ‪R = {(x , y) | x , y ϵ A ،‬‬

‫رابطه ‪ R‬يک رابطه انتقالی نيست‪ .‬زيرا اگر ‪ a‬شخص ‪ b‬را دوست داشته باشد و ‪ b‬شخص ‪ c‬را دوست‬
‫داشته باشد دليلی ندارد که ‪ a‬شخص ‪ c‬را دوست داشته باشد‪.‬‬
‫مثال ‪ : 35‬اگر ‪ R‬رابطه ای در اعداد حقيقی به صورت ذيل تعريف شده باشد‪:‬‬

‫}‪R = {(x ,y) | x , y ϵ ℝ , x < y‬‬

‫‪ R‬يک رابطه انتقالی است زيرا ‪:‬‬

‫‪a<b , b<c ⟹ a<c‬‬

‫مثال ‪ : 36‬اگر }‪ W = {a , b , c‬و })‪ R = {(a , b) , (c , b) , (b , a) , (a , c‬باشد‪ R .‬يک رابطه‬

‫انتقالی نيست زيرا‪:‬‬

‫‪ (c , b) ϵ R‬و ‪ (b , a) ϵ R‬می باشد ولی ‪(c , a) ∉ R‬‬

‫رابطه هم ارزی )‪(equivalence relation‬‬

‫رابطه ‪ R‬در ست ‪ A‬يک رابطه ی هم ارزی (معادلت) است هرگاه‪:‬‬

‫‪ R -1‬بازتابی باشد يعنی برای هر ‪ a ϵ A‬داشته باشيم ‪:‬‬

‫‪(a , a) ϵ R‬‬

‫‪ R -2‬متقارن باشد يعنی‬

‫‪(a , b) ϵ R ⟺ (b , a) ϵ R‬‬

‫‪ -3‬انتقالی باشد يعنی‬

‫‪[ (a , b) ϵ R , (b , c) ϵ R ] ⟹ (a , c) ϵ R‬‬
‫مثال ‪ :37‬فرض کنيم ‪ A‬ست مثلثهای صفحه باشد و ‪ R‬رابطه تشابه مثلث ها در ‪ A‬باشد‪ R .‬بازتابی ‪،‬‬
‫متقارن و انتقالی است‪ ،‬پس ‪ R‬يک رابطه ی هم ارزی است‪.‬‬
‫مثال ‪ : 38‬بهترين مثال رابطۀ هم ارزی ‪ ،‬رابطۀ برابری در هر ست می باشد‪ .‬برای هر عضو هر ست‬
‫داريم‪:‬‬

‫‪1) a = a‬‬ ‫انعکاسی‬

‫‪2) a = b‬‬ ‫‪⟺ b = a‬‬ ‫تقارنی‬

‫‪125‬‬

‫^ ‪3) a = b‬‬ ‫‪b=c‬‬ ‫⟹‬ ‫ا نتقالی‬

‫مثال ‪ : 39‬رابطه موازی بودن در ست خطوط صفحه يک رابطه هم ارزی است زيرا اگر ست خطوط‬
‫صفحه را با ‪ A‬نمايش دهيم داريم‪:‬‬

‫‪1) ∀ D ϵ A‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪D || D‬‬ ‫بازتابی‬

‫يعنی هر خط موازی با خودش می باشد‪.‬‬

‫‪2) ∀ D1 , D2 ϵ A‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪D1 || D2 ⟺ D2 || D1‬‬ ‫تقارنی‬

‫یعنی اکر خط ‪ D1‬موازی خط ‪ D2‬باشد‪ ،‬آنگاه خط ‪ D2‬نيز موازی خط ‪ D1‬است‪.‬‬
‫‪3) ∀ D1, D2, D3 ϵ A, (D1 || D2, D2 || D3) ⟹ D1 || D3‬‬ ‫انتقالی‬
‫يعنی اگر خط ‪ D1‬موازی ‪ D2‬باشد و خط ‪ D2‬موازی خط ‪ D3‬آنگاه خط ‪ D1‬موازی خط ‪ D3‬است‪.‬‬
‫مثال ‪ : 40‬رابطه ‪ R‬در ست اعداد حقيقی به صورت زير تعريف شده است‪:‬‬
‫} ‪R = {(x ,y) | x , y ϵ ℝ , x2 + y2 ≤ 1‬‬

‫الف – گراف رابطه را رسم کنيد‪.‬‬

‫ب – ويژگی های انعکاسی ‪ ،‬تقارنی و انتقالی را بررسی کنيد‪.‬‬
‫ج – ناحيه تعريف و برد رابطه را مشخص کنيد‪.‬‬
‫‪126‬‬

‫نمايش تصويری ‪x2 + y2 ≤ 1‬‬

‫]‪ = [-1 , +1‬برد]‪= [-1 , +1‬‬ ‫ناحيه ی تعريف‬

‫حل ‪ :‬دارای خاصيت بازتابی نيست چون ‪ (1 , 1) ∉ R :‬زيرا ‪12 + 12 ≰ 1‬‬

‫دارای خاصيت تقارنی می باشد چون ‪:‬‬

‫‪(a , b) ϵ R ⟹ 𝑎2 + b2 ≤ 1 ⟹ 𝑏2 + a2 ≤ 1 ⟹ (𝑏 , 𝑎) ϵ R‬‬
‫دارای خاصيت انتقالی نيست زيرا‪:‬‬

‫‪(a , b) ϵ R ⟹ 𝑎2 + b2 ≤ 1‬‬

‫‪(b , c) ϵ R ⟹ 𝑏2 + c2 ≤ 1‬‬

‫طرفين دو رابطه را با هم جمع می کنيم‪:‬‬

‫‪a2 + 2b2 + c2 ≤ 2 ⟹ a2 + c2 ≤ 2 - 2b2‬‬

‫‪√2‬‬ ‫‪√2‬‬
‫‪ b = ±‬درست است و رابطه برای اين‬ ‫‪ b = ±‬پس برای‬ ‫در اينجا بايد ‪ 2 - 2b2 = 1‬باشد يعنی‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫مقدار ‪ b‬انتقالی است پس به طور کلی دارای خاصيت انتقالی نيست‪.‬‬
‫مثال ‪ : 41‬رابطه ‪ R‬در ست اعداد حقيقی به صورت ذيل تعريف شده است‪:‬‬
‫} |‪R = {(x , y) | x , y ∈ ℝ , |x| ≤ |y‬‬
‫گراف رابطه رسم نموده و خاصيت های انعکاسی و تقارنی و انتقالی را بررسی کنيد‪.‬‬
‫‪127‬‬

‫حل ‪:‬‬
‫دارای خاصيت بازتابی است زيرا‪:‬‬
‫‪∀x∈ℝ‬‬ ‫;‬ ‫|‪|x| ≤ |x‬‬
‫دارای خاصیت تقارنی نیست زیرا‪:‬‬
‫|‪∀ x , y ∈ ℝ ; |x| ≤ |y| ⟹ |y| ≤ |x‬‬
‫به عنوان مثال‬
‫| ‪|3 | ≤ | 4 | ⟹ |4 | ≤ |3‬‬
‫که چنین نیست‬
‫دارای خاصیت انتقالی است زیرا‪:‬‬
‫|‪∀ x , y , z ∈ ℝ ; (|x| ≤ |y| ⋀ |y| ≤ |z| ⟹ |x| ≤ |z‬‬

‫ترتيب جزيی )‪(partial ordering‬‬

‫هرگاه ‪ A‬يک ست غير خالی و ‪ R‬رابطه ای روی ‪ A‬باشد که دارای خاصيت انعکاسی‪ ،‬ضد متقارن‬
‫وانتقالی است‪ ،‬آن گاه ‪ R‬را يک ترتيب جزيی يا ترتيب ناقص برروی ‪ A‬می ناميم و معموالً آن را با‬
‫سمبول ≤ نشان می دهيم‪.‬‬

‫مثال ‪ : 42‬هرگاه ‪ A‬کالس ست ها و ‪ R‬رابطه ⊆ روی ‪ A‬باشد‪ ،‬دراين صورت ‪ R‬يک ترتيب جزيی روی‬
‫□‬ ‫‪ A‬است‪ .‬زيرا دارای خواص انعکاسی‪ ،‬ضد متقارن وانتقالی است‪.‬‬

‫مثال ‪ : 43‬رابطه کوچکتر يا مساوی بود ن (( ≤ (( در ست اعداد حقيقی يک رابطه ترتيب جزيی است‪.‬‬
‫زيرا‪:‬‬
‫‪1) ∀ a ϵ ℝ‬‬ ‫;‬ ‫‪a≤a‬‬
‫‪2) ∀ a , b ϵ ℝ‬‬ ‫;‬ ‫𝑏=𝑎 ⟹ ‪a≤b ^ b ≤a‬‬
‫‪3) ∀ a , b , c ϵ ℝ‬‬ ‫;‬ ‫‪a≤b ^ b ≤c ⟹ a≤c‬‬
‫به همين ترتيب رابطه بزرگتر يا مساوی بودن نيز ))≥(( در ست اعداد حقيقی يک رابطه ترتيب جزيی‬
‫است‪.‬‬
‫مثال ‪ : 44‬فرض کنيد }‪ S={2,3,4,5,. . .‬و رابطه ‪ D‬راروی ‪ ،S‬رابطه عاد کردن درنظر بگيريد‪ .‬برای‬
‫‪ a D b, a , b ϵ S‬هرگاه ‪ b , a‬راعاد کند (يعنی ‪ a‬مقسوم عليه ‪ b‬است يا ‪ b‬مضربی از ‪ a‬است)‪ ،‬مثالً‬
‫‪ 10D50 ،2D6‬اما ‪ 3D19‬و‪ ...‬دراين صورت ‪ D‬يک ترتيب جزيی روی ‪ S‬است‪ ،‬زيرا‬

‫‪ )1‬برای هر ‪ a ϵ S‬داریم ‪ a D a‬یعنی ‪ D‬یک رابطه انعکاسی است‪.‬‬

‫‪128‬‬

‫‪aDb , bDa⟹a=b‬‬ ‫(ضد متقارن)‬ ‫‪)2‬‬

‫‪aDb , bDc⟹aDc‬‬ ‫(انتقالی)‬ ‫‪)3‬‬

‫ست مرتب جزيی )‪(partially ordered set‬‬

‫هرگاه ≤ یک ترتیب جزیی روی ‪ A‬باشد‪ ،‬آنگاه(≤ ‪ )A ،‬رایک ست جزئا ً مرتب یا یک ست مرتب‬
‫جزیی ویا به طور خالصه ‪ Poset‬می نامیم‪.‬‬
‫تعريف‪ :‬هرگاه(≤‪ ) A،‬یک ست مرتب جزیی باشد‪ ،‬آنگاه ‪ a‬و ‪ b‬را در ‪ A‬مقایسه پذیر می نامیم اگر‬
‫یکی از حاالت 𝑏 ≤‪ a‬یا 𝑎 ≤‪ b‬برقرار باشد‪ .‬درغیر این صورت ‪ a‬و‪ b‬را مقایسه ناپذیر می نامیم‪.‬‬
‫مثال ‪ : 45‬رابطه ‪ D‬را درمثال ‪ 44‬درنظر بگیرید برای اعداد‪ 3,10ϵS‬چون چون ‪ 3D10‬و‪ 10D3‬لذا‬
‫‪ 3‬و ‪ 10‬مقایسه ناپذیر هستند‪ ،‬درحالی که ‪ 2‬و‪ 8‬مقایسه پذیرند چون ‪□ .2D8‬‬
‫توجه‪ :‬همان گونه که درتعریف یک ترتیب جزیی ذکر شد‪ ،‬معموالً یک ترتیب جزیی رابانماد≤ نشان می‬
‫دهیم که نبایدآن رابا رابطه کمتر یا مساوی روی مجموعه اعداد یکی گرفت‪ ،‬برای تمایز‪ ،‬از این پس‬
‫رابطه کمتر یا مساوی را" ≤ معمولی" می نامیم‪.‬‬
‫ترتیب های جزیی رامی توان به کمک نمودار(گراف) نیز نمایش داد‪ .‬فرض کنید }‪B={a,b‬‬
‫و}}‪ A=p(B)={ø,{a},{b},{a , b‬دیاگرام ست مرتب جزئی(⊆‪ )A,‬به صورت زیر است‪:‬‬

‫}‪{a,b‬‬

‫}‪{a‬‬ ‫}‪{b‬‬

‫‪Ф‬‬

‫دقت کنید که ازاین که مثالً }‪ ø ⊆{a‬لذا دوراًس متناظر ست های ‪ ø‬و }‪ {a‬توسط يک يال سودار از ‪ ø‬به‬
‫سمت}‪ {a‬رسم شده است‪ .‬هم چنين ازاين که هرگاه ‪ x ϵ A‬داریم ‪ x⊆x‬لذا تمام رئوس دارای یک حلقه‬
‫هستند‪ ،‬درواقع وجود حلقه ها دررئوس به خاصیت انعکاسی رابطه ترتیب جزئی مربوط می باشد‪.‬‬
‫‪129‬‬

‫نکته‪ :‬هرگاه (≤‪ )A,‬یک ست مرتب جزئی بوده و ‪ a,b ϵ A‬وداشته باشیم ‪ a≤ b‬می گوییم ))‪ a‬قبل از ‪b‬‬
‫است(( یا )) ‪ b‬بعداز ‪ a‬است((‪ .‬هم چنین ‪ a≥ b‬را به معنی ‪ b≤ a‬درنظر می گیریم‪ a< b.‬را به‬
‫صورت(( ‪ a‬اکیدا ً قبل از ‪ b‬است)) می خوانیم وبه این معنی است که ‪ a≤ b‬و‪ .a≠ b‬گاهی ‪ a≤ b‬و‬
‫‪ b ≤ c‬رابه صورت ‪ a≤ b ≤ c‬نیز می نویسیم وگوییم ‪ b‬بین ‪ a‬و‪ c‬است‪ .‬اگر‪ a≤ c‬وهیچ عضوی‬
‫مانند ‪ b ϵ A‬بین ‪ a‬و‪ c‬وجودنداشته باشد به قسمی که ‪ a≤ b‬و‪ b≤ c‬گوییم ‪a‬‬
‫مقدم بالفصل )‪ c (immediate predecessor‬است و يا ‪c‬‬
‫تالی بالفصل )‪ a (immediate successor‬است‪.‬‬
‫مثال‪ :‬فرض کنيد }‪ S={2,3,4,5,12,16,24,36,48‬توسط بخش پذيری مرتب شده باشد‪ .‬پيدا کنيد‪.‬‬
‫الف‪ :‬مقدم ها و مقدمهای بالفصل ‪ 12‬را‬
‫ب‪ :‬تالی ها و تاليهای بالفصل ‪ 12‬را‬
‫حل‪ :‬الف‪ :‬عدد های ‪ 3 ، 2‬و ‪ 4‬همه قبل از ‪ 12‬هستند‪ .‬توجه داريم که ‪ 2‬مقدم بالفصل ‪ 12‬نيست چون‬
‫‪ .2|4|12‬ولی ‪ 3‬و ‪ 4‬مقدمهای بالفصل ‪ 12‬هستند‪ ،‬چون هيچ عنصری از ‪ S‬بين ‪ 3‬و ‪ 12‬يا بين ‪ 4‬و ‪12‬‬
‫نيست‪.‬‬
‫ب‪ :‬عدد های ‪ 36 ، 24‬و ‪ 48‬بعد از ‪ 12‬هستند ‪ ،‬اما فقط ‪ 24‬و ‪ 36‬تاليهای ‪ 12‬هستند‪( .‬ياد آوری می کنيم‬
‫که ‪ 16‬بعد از ‪ 12‬نمی آيد چون ‪ 16 ، 12‬را نمی شمارد يا به عبارت ديگر ‪ 12‬عدد ‪ 16‬را باالی خويش‬
‫پوره تقسيم نمی کند)‪ .‬می دانيم که برای ست های جزئا ً مرتب مقدمهای بالفصل و تاليهای بالفصل الزم‬
‫نيست که يکتا باشند‪.‬‬

‫دياگرام هاسه )‪(Hasse diagram‬‬

‫با توجه به خواص انعکاسی وانتقالی در یک رابطه ترتیب جزئی می توانیم دیاگرام مربوط به رابطه را‬
‫به صورت ساده تری رسم کنیم که دیاگرام حاصل دیاگرام ها سه نامیده می شود‪ .‬برای رسم دیاگرام هاسه‬
‫مربوط به یک رابطه ترتیب جزئی مراحل زیررا انجام می دهیم‪.‬‬
‫‪1‬ـ چون تمامی رئوس به علت خاصیت انعکاسی دارای حلقه هستند تمامی حلقه ها را حذف می کنیم‪.‬‬
‫‪2‬ـ چون رابطه انتقالی است یال هایی را که ابتدا و انتهای سه رأس متوالی را به هم وصل کرده اند‪،‬‬
‫حذف می کنیم (مانند یالی که رئوس متناظر با ‪ ø‬و}‪ {a , b‬رادرشکل(‪ )1‬به هم وصل کرده است)‪.‬‬
‫‪3‬ـ درصورتی که جهت یال ها به یک سمت باشد می توانیم جهت یال هارانیز حذف کنیم‪.‬‬
‫بنابراین می توان نتیجه گرفت که دردیاگرام هاسه فقط رئوسی که سابق یا تالی بالفصل هستند به هم‬
‫وصل می شوند‪ .‬با توضیحات فوق دیاگرام هاسه مربوط به شکل(‪ )1‬یعنی ست مرتب جزئی(⊆‪ )A,‬به‬
‫صورت زیراست‪:‬‬
‫‪130‬‬

‫}‪{a , b‬‬
‫}‪{a‬‬ ‫}‪{b‬‬

‫‪ø‬‬
‫توجه‪ :‬دیاگرام هاسه فوق یک گراف ساده است‪.‬‬
‫مثال ‪ : 46‬فرض کنید }‪ B={1,2,3,4,,6,8,12,24‬ورابطه ‪ R‬راروی ‪ B‬به صورت عاد کردن‬
‫درنظر گرفته ودیاگرام هاسه مربوط به مجموعه مرتب جزئی )‪ (B,R‬رارسم نمایید‪.‬‬
‫‪24‬‬ ‫حل‪ :‬این دیاگرام به صورت زیراست‪:‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪1‬‬
‫تعريف ‪ .4‬هرگاه (≤‪ ) A,‬یک ست مرتب جزئی باشد به طوری که هردوعضو ‪ A‬نسبت به رابطه ≤‬
‫مقایسه پذیر باشند دراین صورت رابطه ≤ را یک ترتیب ساده )‪ (simple order‬یا یک ترتیب خطی‬
‫)‪ (linear order‬و یا یک ترتیب کلی )‪ (total order‬روی ‪ A‬نامیده و (≤‪ )A,‬را یک ست مرتب‬
‫کلی و یا یک زنجیر )‪ (chain‬می نامیم‪.‬‬
‫مثال ‪ :47‬الف‪ .‬اگر}‪ A={1,2,3,4‬و رابطه ≤ را روی ‪ A‬به صورت رابطه عاد کردن درنظر بگیریم‬
‫آن گاه ( ≤‪ ) A,‬یک زنجیر نیست زیرا‪ 3‬و ‪ 4‬در ‪ A‬مقایسه ناپذیر هستند‪.‬‬
‫ب‪ .‬اگر }}‪ A={ø,{a},{a , b},{a , b , c‬آن گاه )⊆‪ (A,‬یک زنجیراست‪.‬‬
‫پ‪ .‬اگر }}‪ A={ø,{a},{a , b},{b , c‬آن گاه(⊆‪ )A,‬یک زنجیر نیست زیرا}‪ {a , b‬و}‪ {b , c‬مقایسه‬
‫□‬ ‫پذیر نیستند‪.‬‬
‫مثال ‪ : 48‬اگر }‪ A={1,2,4‬و رابطه ‪ R‬راروی ‪ A‬به صورت رابطه عاد کردن در نظر بگیریم آن گاه‬
‫( ‪ ) A,R‬یک زنجیر است دیاگرام ها سه متناظر با آن به صورت زیراست‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪131‬‬

‫تعريف‪ .‬درست مرتب جزئی (≤‪ )A,‬عضوی مانند ‪ a ϵ A‬راعضو ماکزیمال )‪ (maximal‬می نامیم اگر‬
‫هیچ عضوی از ‪ A‬بعد از ‪ a‬نباشد به عبارت دیگراگر ‪ a≤ x‬آنگاه ‪.x = a‬‬
‫عضوی مانند ‪ b ϵ A‬راعضو می نيمال )‪ (minimal‬يا می نامیم هرگاه هیچ عضوی از ‪ A‬قبل از‪b‬‬
‫نباشد به عبارت دیگر اگر 𝑏 ≤‪ y‬آنگاه ‪y = b‬‬
‫مثال ‪ :49‬الف‪ .‬درمثال ‪ ،46‬عضو می نیمال ‪ 1‬وعضو ماکزیمال ‪ 24‬است‪.‬‬
‫ب‪ .‬درمثال ‪ 48‬که یک زنجیر است ‪ 1‬عضومی نیمال و‪ 4‬عضوماکزیمال است‪.‬‬
‫پ‪ .‬اگر }‪ A={2,3,4,5,8,12,24,25‬و ‪ B‬رابطه عاد کردن روی ‪ A‬باشد اوالً دیاگرام ها سه )‪ (A,R‬به‬
‫صورت زیر است‪.‬‬
‫‪24‬‬ ‫‪25‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪2‬‬
‫ثانیا ً ‪ 3، 2‬و‪ 5‬اعضای می نیمال و‪ 24‬و‪ 25‬اعضای ماکزیمال هستند‪.‬‬
‫ت‪ .‬فرض کنید }‪ A={2,3,6,12,24,36‬و‪ R‬رابطه عاد کردن روی ‪ A‬باشد‪ ،‬اوالً دیاگرام هاسه مربوط به‬
‫( ‪ )A,R‬به صورت زیر است‪:‬‬
‫‪24‬‬ ‫‪36‬‬
‫‪12‬‬
‫‪6‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫ثانیا ً ‪ 2‬و‪ 3‬اعضای می نیمال و‪ 24‬و‪ 36‬اعضای ماکزیمال هستند‪.‬‬
‫تعريف ‪ .‬هرگاه )≤‪ (A,‬یک ست مرتب جزئی باشد عضو ‪ M ϵ A‬را ماکزیمم )‪(maximum‬‬
‫‪ A‬می نامیم هرگاه برای هر ‪ x ϵ A‬داشته باشیم ‪ . x ≤ M‬همچنین عضو ‪ m ϵ A‬را می نیمم‬
‫)‪ A (minimum‬می نامیم هرگاه برای هر ‪ x ϵ A‬داشته باشيم 𝒙 ≤‪.m‬‬
‫توجه‪ :‬اعضای ماکزيمم ومی نيمم درصورت وجود منحصر به فرد هستند‪.‬‬
‫‪132‬‬

‫يادداشت‪ :‬اعضای ماکزيمال وماکزيمم‪ ،‬هم چنين اعضای می نيمال ومی نيمم در يک ست مرتب جزئی‬
‫بايد ازهم تميز داده شوند‪ .‬اگرعضوی ماکزيمم يا می نيمم باشد کليه اعضای ست بايد با آن ها قابل مقايسه‬
‫باشند‪ .‬البته هرعضو ماکزيمم عضو ماکزيمال نيز هست وهرعضو می نيمم عضو می نيمال نيز هست اما‬
‫عکس اين موارد الزاما ً درست نيست‪.‬‬
‫مثال ‪ :50‬فرض کنيد }‪ A={1,2,3,4‬ورابطه مرتب جزئی تعریف شده بر روی ‪ A‬به صورت دیاگرام‬
‫های زیرباشند‪ .‬اعضای ماکزیمال‪ ،‬می نیمال وماکزیمم ومی نیمم را درمورد هر دیاگرام مشخص کنید‪.‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫(د)‬ ‫(ج)‬ ‫(ب)‬ ‫(الف)‬
‫حل‪ :‬درشکل (الف) عدد ‪ 1‬عضومی نيمم وعدد ‪ 4‬عضو ماکزيمم است‪.‬‬
‫درشكل (ب) عدد ‪ 4‬عضو ماكزيمم واعداد ‪ 1‬و ‪ 2‬اعضاي مي نيمال هستند اما عضومي نيمم وجود ندارد‪.‬‬
‫درشكل (ج) عدد ‪ 1‬عضومي نيمم واعداد‪ 2،3‬و‪ 4‬اعضاي ماكزيمال هستند اما عضوماكزيمم وجود ندارد‪.‬‬
‫درشكل (د) عضوماكزيمم وعضومي نيمم وجودندارد اما‪ 3‬و‪ 4‬اعضاي ماكزيمال واعداد‪ 1‬و‪ 2‬اعضاي‬
‫مي نيمال هستند‪.‬‬
‫تعريف‪ :‬هرگاه ( ≤‪ )A,‬يك ست مرتب جزئي و‪ K‬سب ست ‪ A‬باشد آن گاه عضوي مانند ‪ α‬در ‪ A‬را يك‬
‫كران باال )‪ (upper bound‬براي ‪ K‬مي ناميم هرگاه براي هر‪ x ϵ K‬داشته باشيم ‪. 𝑥 ≤ α‬هرگاه ست‬
‫كران هاي باال داراي مي نيمم باشد آن را كوچك ترين كران باال )‪ (least upper bound‬برای ‪ K‬يا‬
‫سوپريمم )‪ K (supremum‬ناميده وآن را با (‪ sup)K‬نشان مي دهيم‪ .‬به طور مشابه عضو‪ β‬از ‪ A‬را يك‬
‫كران پايين )‪ (lower bound‬براي ‪ K‬مي ناميم‪.‬هرگاه براي هر ‪ x ϵ k‬داشت باشيم 𝑥 ≤ ‪ .β‬هرگاه ست‬
‫كران هاي پايين ماكزيمم داشته باشد آن را بزرگ ترين كران پايين )‪ k (greatest lower bound‬يا‬
‫اينفيمم )‪ k (infimum‬ناميده و با (‪ inf)k‬نشان مي دهيم‪.‬‬
‫مثال ‪ N :51‬راست اعداد طبيعي با رابطه بخش پذيري درنظر بگيريد دراين صورت ‪ N‬يك ست مرتب‬
‫جزئي با اين رابطه است‪ .‬هرگاه ‪ D‬را مجموعه مقسوم عليه هاي ‪ 12‬درنظربگيريم يعني‬
‫}‪ ، D={1,2,3,4,6,12‬دراين صورت ‪ 24‬يك كران باال براي ‪ D‬است و‪ 1‬تنها كران پايين ‪ D‬است‪.‬‬
‫اعداد‪ 12‬و‪ 36‬نيز كران هاي بااليي براي ‪ D‬هستند اما ‪ 20‬يك كران باال براي ‪ D‬نيست زيرا ‪ 20‬برتمام‬
‫‪133‬‬

‫اعضاي‪ D‬بخش پذير نيست و يا ‪ 20‬بعد از تمام اعضاي ‪ D‬قرارندارد‪ .‬داريم ‪ inf(D)=1‬و ‪sup(D)=12‬‬
‫‪ .‬همچنين هرگاه قراردهيم }‪ C={3,4,6‬دراين صورت‪ 1‬تنها كران پايين اين ست واعداد‪ 24، 12‬و‪...‬‬
‫كران هاي بااليي براي آن هستند‪ .‬داريم ‪ inf(C)=1‬و ‪□ .sup(C)=12‬‬
‫توجه‪ :‬سوپريموم و اينفيموم يك ست درصورت وجود منحصربه فرد هستند وممكن است يك ست فاقد يكي‬
‫يا هر دوي آن ها باشد‪.‬‬

‫شبکه )‪(lattice‬‬

‫يك ست ‪ S‬باترتيب جزئي ≤ را يك شبكه مي ناميم اگر درآن هر دو عضودلخواه ‪ a‬و‪( b‬به صورت ست‬
‫دوعضوي }‪ ){a , b‬دارای سوپريموم و انفيموم باشد‪ .‬بزرگترين کران پايين سب ست }‪ {a , b‬از‪ S‬را با‬
‫‪ a * b‬و كوچك ترين كران باالي آن رابا ‪ a ⊕ b‬نشان مي دهيم‪.‬‬
‫‪ inf{a , b} = a * b‬را حاصل ضرب و ‪ sup{a , b} = a ⊕ b‬راحاصل جمع ‪ a‬و‪ b‬مي نامیم‪ *.‬و‬
‫⊕ را به ترتیب با سمبولهاي دیگري مانند ⋀ و⋁ ‪ ⋂،‬و⋃ يا‪ .‬و‪ +‬نيز نشان مي دهند‪.‬‬
‫مثال ‪ :52‬هر زنجير يك شبكه است زيرا به ازاي هر ‪ a‬و‪ b‬واگر‪ a≤ b‬آنگاه ‪sup{a , b} = b‬‬
‫و ‪□. inf{a,b} = a‬‬
‫مثال ‪ : 53‬هرگاه ‪ A‬كالس ست ها با رابطه ⊆ باشد آنگاه ‪ A‬يك شبكه است زيرا به سادگي مي توان نشان‬
‫داد (نشان دهيد) براي هر دو ست ‪ a‬و‪ b‬در ‪ A‬داريم‪:‬‬
‫‪sup{a, b} = a ⋃ b‬‬
‫‪inf{a , b}=a ⋂ b‬‬
‫مثال ‪ : 54‬اگر}‪ S={a , b‬دياگرام شبكه (⊆‪ )S,‬به صورت زيراست‪:‬‬
‫}‪{a,b‬‬
‫}‪{b‬‬ ‫}‪{a‬‬
‫∅‬
‫مثال ‪ :55‬آيا دياگرام زير نشان دهنده يك شبكه هست؟‬
‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪134‬‬

‫حل‪ :‬خير‪ ،‬زيرا‪ sup{3,4}=3⊕4‬تعريف نشده است‪□ .‬‬

‫مثال ‪ : 56‬آيا دياگرام زير يك شبكه را نشان مي دهد؟‬

‫‪7‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪1‬‬
‫حل‪ :‬خير‪ ،‬زيرا ‪ 3‬و ‪ 4‬كران هاي پايين }‪ {5,6‬هستند اما ‪ 3‬و ‪ 4‬مقايسه ناپذيرهستند بنابراين‬
‫‪ inf{5,6}=5⋇6‬وجود ندارد‪□ .‬‬
‫قضيه‪ .‬هرگاه )≤‪ (S,‬يك شبكه باشد آن گاه براي هر‪ a , b ,c ϵ S‬داريم‪:‬‬
‫‪a*a=a,‬‬ ‫‪a ⊕ a=a‬‬ ‫‪ .1‬قوانين خود تواني )‪(Idempotent laws‬‬
‫‪a*b=b*a,‬‬ ‫‪a⊕b=b⊕a‬‬ ‫‪ .2‬قوانين جا به جايی )‪(Commutative laws‬‬
‫‪a*(b*c)=(a*b)*c,‬‬ ‫‪ .3‬قوانين شركت پذيري )‪a⊕(b ⊕ c)=(a ⊕ (Associative laws‬‬
‫‪b)⊕c‬‬
‫‪a*(a ⊕ b)=a,‬‬ ‫‪a⊕(a*b)=a‬‬ ‫‪ .4‬قوانين جذب )‪(absorption laws‬‬
‫□‬
‫تعريف‪ :‬شبكه) ≤‪ (S,‬را توزيع پذير)‪ (distributive‬مي ناميم هرگاه به ازاي هر ‪ a , b , c‬در ‪ S‬داشته‬
‫باشيم‪:‬‬
‫)‪a * (b ⊕ c) = (a * b)⊕(a * c‬‬
‫)‪a ⊕ (b*c) = (a ⊕ b)*(a ⊕ c‬‬ ‫و‬
‫مثال ‪ :57‬شبكه هاي داده شده توسط دياگرام هاي زير توزيع پذير هستند (نشان دهيد)‪.‬‬
‫‪g‬‬ ‫‪c‬‬
‫‪e‬‬ ‫‪f‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪d‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬ ‫( الف)‬
‫‪a‬‬ ‫(ب)‬
‫‪135‬‬

‫مثال ‪ : 58‬با توجه به مثال ‪ 53‬هرگاه ‪ S‬ست غير خالی باشد آن گاه )⊆‪ (P(S),‬يك شبكه توزيع پذير است‬
‫زيرا* و⊕ بر روي ‪ S‬به ترتيب بااعمال مجموعه اي ⋂ و⋃ متناظر مي شوند و مي دانيم براي هر سه‬
‫ست ‪ b,a‬و‪ c‬داريم‪:‬‬
‫)‪a⋂(b⋃c)=(a⋂b)⋃(a⋂c‬‬
‫)‪a⋃(b⋂c)=(a⋃b)⋂(a⋃c‬‬ ‫و‬
‫مثال ‪ :59‬دياگرام يك شبكه به صورت زير است‪.‬آيا اين شبكه توزيع پذيراست؟‬
‫‪1‬‬
‫‪a b‬‬ ‫‪c‬‬
‫‪0‬‬
‫‪a*(b⊕c)=a*1=a‬‬ ‫حل‪ :‬با توجه به دياگرام داريم‪:‬‬
‫‪a*b=0, a*c=0‬‬ ‫اما از اين كه‬
‫‪(a*b)⊕(a*c)=0⊕0=0‬‬ ‫بنابراين‬
‫□‬ ‫لذا شبكه مورد نظر توزيع پذيرنيست‪.‬‬
‫‪1‬‬ ‫مثال ‪ : 60‬آيا شبكه متناظر با دياگرام زير توزيع پذيراست؟‬
‫‪c‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪a⊕(b*c)=a⊕0=a‬‬ ‫حل‪ :‬باتوجه به دياگرام داريم‪:‬‬

‫‪a ⊕ b=1,‬‬ ‫‪a ⊕ c=c‬‬ ‫ازطرفي‬
‫‪(a ⊕ b)*(a ⊕ c)=1*c=c‬‬ ‫لذا‬
‫)‪a ⊕ (b*c)≠ (a ⊕ b)*(a ⊕ c‬‬ ‫بنابراين‬
‫يعني شبكه مورد نظر توزيع پذير نيست‪□ .‬‬
‫‪136‬‬

‫سب شبکه )‪(sub lattice‬‬

‫هرگاه )≤‪ (S,‬يك شبكه باشد و ‪ P⊆S‬دراين صورت اگر )≤‪(p,‬خود يك شبكه باشد آن را يك سب‬
‫شبكه )≤‪(S,‬مي ناميم‪.‬‬
‫مثال ‪ :61‬هرگاه ‪ N‬ست اعداد طبيعي و ‪ R‬را رابطه عاد كردن درنظر بگيريم آنگاه )‪ (N,R‬يك ست مرتب‬
‫جزئي است‪ .‬هرگاه تعريف كنيم‪:‬‬
‫)‪sup{a , b} = lcm(a , b‬‬
‫)‪inf{a , b} = gcd(a , b‬‬
‫كه درآن)‪ lcm(a , b‬كوچكترين مضرب مشترك )‪ a (least common multiple‬و‪ b‬و)‪gcd (a , b‬‬
‫بزرگ ترين مقسوم عليه مشترك )‪ a (greatest common divisor‬و‪ b‬است آنگاه )‪ (N,R‬يك شبكه‬
‫است‪ .‬اگر ‪ D24‬ست مقسوم عليه هاي عدد ‪ 24‬باشد آن گاه )‪ (D24,R‬خود يك شبكه است لذا )‪ )D24,R‬يك‬
‫سب شبكه براي )‪ (N,R‬است‪ .‬درحالت كلي هرگاه ‪ m‬عددي بزرگ تراز از‪ 1‬باشد و ‪ Dm‬ست مقسوم عليه‬
‫هاي ‪ m‬آنگاه )‪ (Dm , R‬يك سب شبكه )‪ (N,R‬است‪ .‬اما ست }‪ S={2,3,6‬با رابطه ‪ R‬يك سب‬
‫شبكه)‪ (N,R‬نيست زيرا‪ inf{2,3}=1‬و‪□ . 1∉S‬‬
‫قضيه زير راهي را براي تشخيص شبكه هايي كه توزيع پذير نيستند ارائه مي دهد‪.‬‬
‫قضيه‪ .‬يك شبكه توزيع پذير نيست اگر و فقط اگر داراي سب شبكه اي يكريخت )‪ (isomorphic‬با يكي‬
‫از گراف هاي مثال ‪ 59‬يا ‪ 60‬باشد‪□ .‬‬
‫مثال ‪ : 62‬با توجه به قضيه ‪ 2‬شبكه هاي متناظر با گراف هاي زير توزيع پذير نيستند‪:‬‬
‫‪f‬‬ ‫‪c‬‬
‫‪e‬‬ ‫‪d c‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪f‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪ a‬الف‬ ‫‪a‬‬ ‫ب‬

‫شبکه ی کران دار )‪(bounded lattice‬‬

‫هرگاه )≤‪ (S,‬يك شبكه باشد اين شبكه داراي كران پايين است وآن را با عالمت‪ 0‬نشان مي دهيم هرگاه‬
‫براي هر ‪ x ϵ S‬داشته باشيم 𝑥 ≤‪ .0‬هم چنين شبكه داراي كران باال ست وآن را با ‪ 1‬نشان‬
‫‪137‬‬

‫مي دهيم هرگاه براي هر ‪ x ϵ S‬داشته باشيم ≤ 𝑥‪ .1‬يك شبكه را كران دار (محدود) مي ناميم هرگاه‬
‫داراي كران پايين ‪ 0‬و كران باالي ‪ 1‬باشد‪.‬‬
‫تذكر‪ :‬هرگاه )≤‪ (S,‬با * و⊕ يك شبكه باشد معموالً آن رابا (⊕ ‪ )S,*,‬نشان مي دهيم‪ .‬يك شبكه كران‬
‫دار با (‪ )S,*,⊕,0,1‬نشان داده مي شود‪.‬‬
‫مثال ‪ :63‬اگر }‪ A = {a , b , c‬و)‪ S = p(A‬شبكه )⋃‪ (S,⋂,‬داراي كران پايين∅ وكران باالي ‪A‬‬
‫است يعني داريم ∅=‪ 0‬و ‪□ .1=A‬‬
‫مثال ‪ :64‬ست اعداد طبيعي ‪ N‬بارابطه ≤ معمولي يك شبكه با كران پايين ‪ 1‬است ولي فاقد كران باال‬
‫□‬ ‫است‪.‬‬
‫مثال ‪ :65‬ست }‪ A={x│1<𝑥 ≤ 2‬بارابطه ≤ معمولي يك شبكه است ‪ 2‬كران باالي آن است ولي فاقد‬
‫كران پايين است‪□ .‬‬
‫مثال ‪ :66‬ست }‪ A={x│1<x<2‬بارابطه ≤ معمولي يك شبكه است ولي كران دار نيست زيرا فاقد‬
‫كران هاي باال و پايين است‪ .‬اما ست } ‪ B={x│1≤ 𝑥 ≤ 2‬بارابطه ≤ معمولي يك شبكه كران داراست‬
‫‪ 2‬كران باالي آن و‪ 1‬كران پايين شبكه است‪□ .‬‬
‫توجه‪ :‬هرشبكه متناهي } ‪ S = { x1 , x2 , . . . , xn‬كران داراست زيرا مي توان نشان داد‬
‫‪ x1⊕x2⊕…⊕xn‬كران باالي آن و ‪ x1*x2*……*xn‬كران پايين آن است‪.‬‬
‫تذكر‪ :‬درشبكه كران دار)‪ (S,*,⊕,0,1‬براي هر‪ a ϵ S‬داريم‪:‬‬
‫‪a⊕1=1, a*1=a, a⊕0=a,‬‬ ‫‪a*0=0, 0≤ 𝑎 ≤ 1‬‬
‫روابط فوق با توجه به تعريف به سادگي قابل اثبات هستند‪.‬‬
‫تعريف‪ :‬در شبكه كران دار )‪ (S,* ,⊕,0 ,1‬عضو ‪ b ϵ S‬را مكمل عضو ‪ a ϵ S‬مي ناميم هرگاه‬
‫‪a*b=0 , a⊕b=1‬‬
‫نكته‪ :‬با توجه به اين كه در يك شبكه كران دار داريم‬
‫‪a ⊕ 1 = 1,‬‬ ‫‪a*1=a‬‬
‫باقرار دادن ‪ a = 0‬داريم‪:‬‬
‫‪0 ⊕ 1 = 1,‬‬ ‫‪0*1=0‬‬
‫لذا ‪ 0‬مكمل ‪ 1‬است و به طور مشابه ‪ 1‬مكمل ‪ 0‬است‪.‬‬
‫‪138‬‬

‫شبکه مکمل پذير‬

‫شبكه كران دار )≤‪ (S,‬را مكمل پذير ناميم هرگاه هرعضو ‪ a ϵ s‬حداقل داراي يك مكمل باشد‪.‬‬
‫مثال‪ : 67‬اگر }‪ A = {a, b, c‬و )‪ S=p(A‬آنگاه )⋃‪ (S,⋂,‬يك شبكه كران داراست كه ∅=‪ 0‬و‪. 1=A‬‬
‫مكمل هرعضواز‪ S‬متمم آن عضو نسبت به ‪ A‬است به عنوان مثال مكمل }‪ {a‬ست }‪ {b , c‬است ومكمل‬
‫}‪ {a, b‬ست }‪ {c‬است‪ .‬لذا هرعضو ‪ S‬داراي مكمل است بنابراين‪ ،‬اين شبكه مكمل پذير است‪ .‬توجه داشته‬
‫باشيد كه قبالً نشان داديم شبكه توزيع پذير نيز هست‪□ .‬‬
‫نكته‪ :‬يك شبكه الزاما ً مكمل پذير نيست و مكمل يك عضو درصورت وجود منحصر به فرد نيست‪.‬‬
‫مثال ‪ :68‬شكل زير گراف متناظر با يك شبكه است دراين شبكه ‪ b‬و‪ e‬هردو مكمل ‪ d‬هستند اما ‪ c‬مكمل‬
‫ندارد‪ .‬دقت كنيد كه داريم ‪ 0=g‬و‪. 1=a‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪ b‬مكمل ‪ d‬است زيرا داريم‬
‫‪b‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪b ⊕ d=sup{b ,d}=a, b*d=inf{b , d}=g‬‬
‫‪c‬‬ ‫به طور مشابه ‪ e‬نيز مكمل ‪ d‬است‪.‬‬
‫‪e‬‬ ‫‪f‬‬
‫‪g‬‬
‫مثال ‪ :69‬شبكه زير گراف متناظر با يك شبكه كران دار و مكمل پذير رانشان مي دهد اما اين شبكه توزيع‬
‫‪1‬‬ ‫پذيرنيست‪.‬‬
‫‪c‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪a‬‬
‫‪0‬‬
‫‪b ⊕ c=1,‬‬ ‫‪b*c=0‬‬ ‫دراين شبكه داريم‬
‫‪b ⊕ a = 1,‬‬ ‫‪b *a = 0‬‬ ‫لذا ‪ c‬مكمل ‪ b‬است‪ .‬هم چنين‬
‫بنابراين ‪ a‬هم مكملي ‪ b‬است‪ .‬درنتيجه ‪ a‬و‪ c‬هر دو مكمل ‪ b‬هستند‪ .‬دراين شبكه داريم‬
‫‪a⊕(b*c) = a⊕0 = a‬‬
‫‪(a ⊕ b)*(a ⊕ c) = 1*c = c‬‬ ‫درحالي كه‬
‫□‬ ‫بنابراين شبكه توزيع پذيرنيست‪.‬‬
‫نكته‪ :‬دريك شبكه هرگاه ‪ x‬مكمل ‪ y‬باشد آن گاه ‪ y‬نيز مكمل ‪ x‬است‪.‬‬
‫‪139‬‬

‫قضيه‪ .‬هرگاه )⊕‪ (S,*,‬يك شبكه مكمل پذير وتوزيع پذير باشد آن گاه مكمل هرعضو‪ a ϵ S‬منحصر به‬
‫فرد است‪ .‬مكمل منحصر به فرد ‪ a‬را با ‪ a′‬نشان مي دهيم‪.‬‬
‫اثبات‪ .‬فرض كنيد ‪ x‬و‪ y‬هردومكمل ‪ a‬باشند نشان مي دهيم ‪ x = y‬داريم‬

‫)‪x=x*1=x*(a ⊕ y)=(x*a) ⊕(x*y)=0 ⊕(x*y‬‬

‫‪=(y*a)⊕(y*x)=y*(a ⊕ x)=y*1=y‬‬ ‫□‬
‫تعريف‪ .‬يك شبكه توزيع پذير و مكمل پذير را يك جبربولي مي ناميم‪.‬‬
‫جبر بولي و کاربرد های آن در دروس آينده مورد بررسي قرار مي گيرد‪.‬‬

‫مسائل حل شده‬

‫‪ A={ a, b, c ,d } )1‬و }‪ B={a , e‬مطلوب است‪.‬‬

‫ب‪ B× 𝐴 .‬پ ‪ A× 𝐵 .‬چند عضودارد؟‬ ‫الف‪A× 𝐵 .‬‬
‫ت‪ .‬تعداد زير مجموعه هاي 𝐵 ×‪ A‬را تعيين كنيد‪.‬‬
‫})‪A× 𝐵 = { (a , a),(a , e),(b , a),(b , e),(c , a),(c , e),(d , a),(d , e‬‬ ‫جواب‪ :‬الف‬
‫})‪B× 𝐴 = {(a , a),(a , b),(a , c),(a , d),(e , a),(e , b),(e , c),(e , d‬‬ ‫ب‪.‬‬
‫ت‪28= 256 .‬‬ ‫پ‪8 .‬‬
‫‪ )2‬اگر }‪ A={2k+1: k ϵ N, 1≤ 𝑘 ≤ 3‬و }‪ B={x :x ϵ N , x2 ≤ 16‬مطلوب است‬
‫الف‪ A× 𝐵 .‬ب‪B× 𝐴 .‬‬
‫جواب ‪ :‬الف‪ .‬داريم }‪ A= {3,5,7‬و }‪ B={1,2,3,4‬و از آن‬
‫})‪A× 𝐵 ={(3,1),(3,2),(3,3),(3,4),(5,1),(5,2),(5,3),(5,4),(7,1),(7,2),(7,3),(7,4‬‬
‫})‪B× 𝐴 = {(1,3),(1,5),((1,7),(2,3),(2,5),(2,7),(3,3),(3,5),(3,7),(4,3),(4,5),(4,7‬‬ ‫ب‪.‬‬
‫‪ )3‬فرض كنيد }‪ C={1,2,3,4,5‬و ‪ B‬رابطه اي روي ‪ C‬باشد كه به صورت زير تعريف شده است‬
‫})‪R = {(1,2),(1,4), (3,1) ,(3,4),(3,5),(5,1),(5,2),(5,4‬‬

‫‪ )i‬درستي يا نادرستي هريك ازاحكام زير رابيان داريد‪:‬‬

‫ت‪5R3 .‬‬ ‫‪3R1‬‬ ‫پ‪.‬‬ ‫ب‪2R5 .‬‬ ‫الف‪1R4 .‬‬
‫‪140‬‬

‫‪ )ii‬عنصر هاي هريك ازمجموعه هاي زير را از‪ C‬بيابيد‪:‬‬

‫ب‪{x : (4,x) ϵR} .‬‬ ‫الف‪{𝑥 ∶ 3𝑅𝑥} .‬‬
‫ت‪{x : xR5} .‬‬ ‫پ‪{x : (x,2) ∉R} .‬‬

‫ت‪ .‬درست‬ ‫پ‪ .‬نادرست‬ ‫ب‪ .‬نادرست‬ ‫جواب‪ )i :‬الف‪ .‬درست‬

‫ت‪{3} .‬‬ ‫پ‪{2 , 3 , 4} .‬‬ ‫ب‪∅ .‬‬ ‫‪ )ii‬الف‪{1 , 4 , 5} .‬‬
‫‪ )4‬فرض كنيد ‪ R‬رابطه اي بر }‪ A = {2,3,4,5,6‬باشد كه با ((‪ x‬نسبت به ‪ y‬اول است ))‪ ،‬يعني تنها مقسوم‬
‫عليه مثبت ‪ x‬و‪ y‬عدد ‪ 1‬است‪ ،‬تعريف شده است‬
‫‪ R‬را به صورت ست اي از جفت هاي مرتب بنويسيد‪.‬‬
‫جواب‪:‬‬
‫})‪R={(2,3),(2,5),(3,2),(3,4),(3,5),(4,3),(4,5),(5,2),(5,3),(5,4),(5,6),(6,5‬‬
‫‪ )5‬فرض كنيد }‪ E={1,2,3‬وروابط زير را روي ‪ E‬درنظر بگيريد‪:‬‬
‫})‪R1={(1,2),(3,2),(2,2),(2,3‬‬
‫})‪R2= {(1,2),(2,3),(1,3‬‬
‫)‪R3={(1,1),(2,2),(2,3),(3,2),(3,3‬‬
‫})‪R4= {(1,2‬‬
‫𝐸 ×‪R5=E‬‬
‫كدام يك ازروابط فوق انعكاسي هستند؟‬
‫‪ R3‬و ‪.R5‬‬ ‫جواب ‪:‬‬
‫‪ )6‬هريك ازعبارت زير يك رابطه ‪ R‬روي ست اعداد طبيعي‪ ،N ،‬تعريف مي كند‪ .‬كدام يك ازاين روابط‬
‫متقارن هستند؟‬
‫‪X + 2y = 10‬‬ ‫ب‪ X + y = 10 .‬پ‪.‬‬ ‫الف‪ y، X .‬را عاد مي كند‪.‬‬
‫جواب‪ :‬الف‪ .‬از اين كه ‪ (2,4) ϵ R‬اما ‪ (4,2)∉ R‬پس رابطه ( الف) متقارن نيست‪.‬‬
‫ب‪ .‬چون از ‪ a + b = 10‬داريم ‪ b + a = 10‬پس رابطه (ب) متقارن است‪.‬‬
‫پ‪ .‬چون ‪ (2,4) ϵ R‬زيرا ‪ 2+2(4)=10‬اما ‪ (4,2) ∉ R‬زيرا ‪ 4+2(2) ≠ 10‬پس رابطه ‪ R‬در قسمت پ‬
‫متقارن نيست‪.‬‬
‫‪141‬‬

‫‪ )7‬آيا يك رابطه ‪ R‬روي ست اي غيرخالی مانند ‪ A‬مي تواند هم داراي خاصيت متقارن و هم ضد متقارن‬
‫باشد‪.‬‬
‫جواب‪ :‬بله رابطه ‪ R= {(a , a) : aϵ A‬را درنظر بگيريد‪.‬‬
‫‪ )8‬فرض كنيد }‪ W={1,2,3,4‬و})‪ R={(2,2),(2,3),(1,4),(3,2‬رابطه اي روي ‪ w‬باشد‪ .‬آيا ‪ R‬انتقالی‬
‫است؟‬
‫جواب ‪ :‬خير‪ ،‬زيرا ‪ (3,2) ϵR‬و ‪ (2,3)ϵR‬اما ‪.(3,3) ∉R‬‬
‫‪ )9‬هركدام ازعبارت هاي زير يك رابطه ی ‪ R‬روي ست اعداد طبيعي‪ ،N ،‬تعريف مي كند‪ .‬كدام يك ازاين‬
‫روابط انتقالی است؟‬
‫ب‪X + 2y = 5 .‬‬ ‫الف‪X + y = 10 .‬‬
‫جواب‪ :‬هيچ كدام از روابط الف وب انتقالی نيست‪ .‬درالف داريم ‪ (2,8) ϵ R‬و‪ (8,2)ϵ R‬اما ‪ (2,2)∉ R‬و‬
‫براي (ب) داريم ‪ (3,1) ϵ R‬و‪ (1,3) ϵ R‬و ‪ (1,2) ϵ R‬اما ‪.(3,2) ∉ R‬‬

‫تمرينات‬

‫سوال ‪ : 1‬اگر }‪ A={1, 3, 5‬و }‪ B={2, 4‬باشد مطلوبست ‪ AxA‬و ‪ BxB‬و ‪ AxB‬و ‪BxA‬‬

‫سوال ‪ :2‬اگر }‪ A={a, b, c‬و }‪ B={2, 4, 6‬مطلوبست محاسبه ی ‪ AxB‬و ‪BxA‬‬

‫سوال ‪ : 3‬فرض کنيم }‪ A={1, 2‬باشد‪ ،‬در اين صورت ‪ A2‬و ‪ A3‬را بيابيد‪( .‬می توان ‪ A3‬را به صورت‬
‫‪ A2xA‬در نظر گرفت)‬

‫سوال ‪ : 4‬گيريم که }‪ B={a, b, c} ، A={1, 2‬و }‪ ، C={c, d‬در اين صورت‪:‬‬

‫الف ‪ (AxB) ∩(AxC) :‬و ب ‪ Ax(B∩C) :‬را بيابيد‪.‬‬

‫سوال ‪ : 5‬گيريم که }‪ B={1, 2} ، A={a, b‬و }‪ ، c={3, 2‬در اين صورت‪:‬‬

‫الف‪ ، (AxB) ∪(AxC) :‬ب‪ Ax(B∪C) :‬را بيابيد‪.‬‬

‫سوال ‪ : 6‬فرض کنيم ‪ C ، B ، A‬و ‪ D‬ستها باشند‪ ،‬ثبوت نماييد که‪:‬‬

‫الف ‪Ax(B∪C) = (AxB) ∪ (AxC) :‬‬

‫ب ‪Ax(B∩C) = (AxB) ∩(AxC) :‬‬

‫‪142‬‬

‫ج ‪(AxB) ∩ (CxD) = (A∩C) x (B∩D) :‬‬

‫د ‪(AxB) ∪ (CxD) ⊆ (A∪C) x (B∪D) :‬‬

‫سوال ‪ : 7‬هرگاه }‪ A={2, 4, 6, 8‬و }‪ B={1, 9, 7‬و رابطه ی })‪ R={(2, 1),(4,1),(6,7‬از ‪ A‬در ‪B‬‬
‫تعريف شده باشد‪ ،‬در اين صورت ناحيه ی تعريف و برد رابطه را به دست آريد‪.‬‬

‫سوال ‪ : 8‬گيريم ‪ R‬رابطه ی از }‪ A={1,2,3,4‬به }‪ B={x, y, z‬باشد که با‬

‫)‪R={(1, y),(1, z),(3, y),(4, x),(4, z‬‬

‫تعريف شده است‪.‬‬

‫الف‪ :‬ناحيه ی تعريف و ناحيه مقادير ‪ R‬را تعيين کنيد‪.‬‬

‫ب‪ :‬رابطه ی معکوس ‪ R-1‬از ‪ R‬را بيابيد‪.‬‬

‫سوال ‪ : 9‬گيريم که ‪ R‬رابطه ی "واقع در" از ست شهرها‪ ، x ،‬به ست کشورها‪ ، y ،‬باشد‪ .‬هر يک از‬
‫رابطه های زير را در قالب کلمات بيان و مشخص کنيد که بيانيه درست است يا نادرست‪.‬‬

‫(ايتاليا‪ ،‬مسکو)‬ ‫ب‪R :‬‬ ‫(فرانسه‪ ،‬پاريس)‬ ‫الف‪R :‬‬

‫(انگلستان‪ ،‬لندن)‬ ‫د‪R :‬‬ ‫(کانادا‪ ،‬واشينگتن)‬ ‫ج‪R :‬‬

‫الف‪ :‬پاريس واقع در فرانسه است‪.‬‬

‫ب‪ :‬مسکو واقع در ايتاليا است‪.‬‬

‫ج‪ :‬واشينگتن واقع در کانادا است‪.‬‬

‫د‪ :‬لندن واقع در انگلستان است‪.‬‬

‫سوال ‪ : 10‬گيريم که ‪ R‬رابطه ی ((مجاور است با)) در ست کشور های جهان باشد‪( .‬کشور ‪ x‬مجاور‬
‫است با کشور ‪ y‬اگر آنها مرز مشترک داشته باشند‪ ).‬هر يک از رابطه های زير را در قالب بيان مشخص‬
‫نماييد که کدام بيانيه درست يا نادرست است‪.‬‬
‫ب‪( R :‬مکزيک و کانادا)‬ ‫الف‪( R :‬اسپانيا و فرانسه)‬
‫د‪( ∉ R :‬لهستان و آلمان)‬ ‫ج‪( ∉ R :‬ژاپن و چين)‬

‫سوال ‪ : 11‬ست }‪ A={2, 4, 6, 8‬را در نظر گرفته و خصوصيت متقارن بودن را در روابط ذيل تحقيق‬
‫نماييد‪.‬‬

‫الف ‪R1={(2, 4),(6, 2),(4, 2),(2, 6),(8,8) :‬‬

‫‪143‬‬

‫ب ‪R2={(2, 4),(4,2),(8,6)} :‬‬

‫ج ‪R3={(2, 2),(4, 4),(6, 6),(8,8) :‬‬

‫سوال ‪ : 12‬توسط مثالی نشان دهيد که رابطه ی کوچکتر يا مساوی در ‪ ℝ‬خاصيت تقارنی ندارد‪.‬‬

‫سوال ‪ : 13‬توسط مثالی نشان دهيد که رابطه ی بخش پذيری در ست اعداد طبيعی )‪( ℕ‬خاصيت تقارنی‬
‫نيست‪.‬‬

‫سوال ‪ :14‬ست }‪ A={2, 5, 6, 7‬مفروض است ‪ ،‬نشان دهيد که رابطه ی )‪R={(2, 5),(5, 2),(2, 2‬‬
‫انتقالی نيست‪.‬‬

‫سوال ‪ : 15‬اگر }‪ A={2, 4, 6‬باشد‪ ،‬نشان دهيد که رابطه ی ذيل خاصيت ضد تقارنی را دارا می باشد‪.‬‬

‫)‪R1= {(2, 2),(4,4‬‬

‫سوال ‪ : 16‬اگر }‪ A={2, 4, 6‬باشد‪ ،‬نشان دهيد که رابطه ی ذيل خاصيت ضد تقارنی را دارا نمی باشد‪.‬‬

‫الف ‪R1 = {(2, 4),(4, 2)} :‬‬

‫سوال ‪ : 17‬رابط ی ‪ R‬روی ‪ ℝ‬به صورت ذيل تعريف شده است‪ ،‬نشان دهيد که اين رابطه خاصيت ضد‬
‫تقارنی دارد‪.‬‬

‫‪∀x,y ∈ ℝ, xRy ⇔ 2x+3y=5‬‬

‫سوال ‪ : 18‬نشان دهيد که رابط ی بخش پذيری در ست اعداد طبيعی ) ‪ ( ℕ‬خاصيت انعکاسی دارد‪.‬‬

‫سوال ‪ : 19‬نشان دهيد رابطه ی زير که روی ‪ Z‬تعريف شده است دارای خاصيت تقارنی است‪.‬‬

‫)‪∀x,y ∈ Z , xRy ⇔ x – y = 4k (k ∈ Z‬‬

‫سوال ‪ : 20‬گيريم )‪ . R={(1, 1),(1, 3),(3, 1),(3, 3‬آيا ‪ R‬يک رابطه ی هم ارزی در }‪A={1, 2, 3‬‬
‫است؟ در }‪ B = {1, 3‬چطور؟‬

‫سوال ‪ : 21‬روی ست }‪ A = {1,2,3,4‬رابطه ی ترتيب جزيی }‪ R = {(a,b)|a≤b‬را در نظر گرفته و‬

‫دياگرام آن را به دياگرام هاس تبديل کيند‪.‬‬

‫سوال ‪ : 22‬فرض کنيم }‪ A = {1,2,3,4,5‬با رابطه ی ترتيب جزيی‬

‫)‪R = {(1,1),(2,2),(3,3),(4,4),(5,5),(1,5),(5,2),(1,2),(4,5),(4,2‬‬

‫باشد‪ ،‬دياگرام هاس اين ست مرتب جزيی را بيابيد‪.‬‬

‫‪144‬‬

‫سوال ‪ : 23‬اگر ‪ D30‬ست مقسوم عليه های مثبت عدد ‪ 30‬باشد و ‪ R‬رابطه ی عاد کردن ‪ ،‬آنگاه دياگرام‬
‫هاس اين ست مرتب را رسم نماييد‪.‬‬

‫سوال ‪ : 24‬اگر }‪ A={a,b,c‬باشد‪ ،‬آنگاه دياگرام هاس )⊆‪ (p(A),‬را رسم نماييد‪.‬‬

‫سوال ‪ :25‬رابطه ی عاد کردن را در هر يک از ست های زير در نظر گرفته و از روی دياگرام هاس‬
‫آن ها ‪ ،‬عناصر مينيمال ‪ ،‬ماکسيمال ‪ ،‬مينيمم و ماکسيمم را بيابيد‪.‬‬
‫الف) }‪ A= {2,4,6,8‬ب) }‪B = {2,3,4,12‬‬

‫سوال ‪ :26‬فرض می کنيم }‪ S = {2,4,6,12,20‬با رابطه ی بخش پذيری مرتب شده باشد‪ .‬عناصر‬
‫ماکسيمال و مينيمال ‪ S‬را پيدا کنيد‪.‬‬

‫سوال ‪ : 27‬فرض کنيد }‪ T = {2,3,4,16‬با رابطه ی بخش پذيری مرتب شده باشد‪ .‬عناصر ماکسيمال و‬
‫مينمال ‪ T‬را پيدا کنيد‪.‬‬
‫سوال ‪ :28‬فرض کنيم ست }‪ S = {3,6,9,12,18‬با رابطه ی بخش پذيری مرتب شده باشد‪ .‬برای کدام‬
‫سب ست های ‪ {6,12,18} ، S‬ست کران های باالی ست است؟‬
‫سوال ‪ : 29‬برای کدام سب ست های ‪ S‬در مثال ‪ {3,6} ، 30‬ست کران پايين است؟‬
‫سوال ‪ : 30‬تعيين کنيد که هر يک از ست های زير نسبت به رابطه ی بخش پذيری يک مشبکه(شبکه)‬
‫است يا نيست‪ A = {2,3,4,12} :‬و }‪B = {1,2,3,9,18‬‬

‫سوال ‪ : 31‬تعيين کنيد که هر يک از ست های زير نسبت به رابطه ی بخش پذيری مشبکه است يا نيست‪:‬‬
‫}‪ C = {1,3,4,9‬و }‪D = {1,2,3,9,18‬‬
‫‪145‬‬

‫فصل چهارم‬
‫جبربول و کاربرد های آن‬
‫مقدمه‬

‫دراين فصل يک دستگاه جبری را معرفی می کنيم که ساختارآن به دوعملکرد دو تايی وابسته است‪ .‬اين‬
‫دستگاه جبری به افتخار رياضی دان انگليسی جرج بول‪ ،‬جبربول ناميده می شود‪ .‬درجبربول بيشتر ازآن‬
‫که به ساختار مجرد دستگاه توجه شود به ماهيت کاربردی آن تکيه می شود‪ .‬درسال‪ 1854‬جرج بول يک‬
‫دستگاه جبری را براساس منطق رياضی بسط و توسعه داد که امروزه جبربولی ناميده می شود‪ .‬درسال‬
‫‪ 1983‬کلود شانون توابع کليدی را معرفی نمود و نشان داد که ساختار اين توابع به کارهای بول وابسته‬
‫است‪ .‬اين ارتباط نشان می دهد که چگونه يک مفهوم مجرد رياضی درقرن نوزدهم به يک مفهوم کاربردی‬
‫درقرن بيستم تبديل شد‬

‫در اين فصل به معرفی جبربولی‪ ،‬خواص جبربولی‪ ،‬عمليات روی يک جبربولی پرداخته و سپس‪،‬‬
‫توابع بولی ‪ ،‬دريچه های منطقی ‪ ،‬مدار های منطقی و نقشه ها ی کارنو را با مثال ها و تمرينات زياد‬
‫مورد بحث و بررسی قرار می دهيم‪.‬‬

‫جبربولي‬

‫فرض کنيد ‪ B‬ست خالی است که روی آن سه عملگر ” جمع ‪” ، ”+‬ضرب‪ ” .‬و” مكمل گيري ‘ ” و‬
‫عناصر متمايز ‪ 0‬و ‪ 1‬تعريف شده است‪ .‬در اين صورت ‪ B‬را يك جبربولي مي ناميم كه اگر برای هر‬
‫عضو دلخواه ‪ b ، a‬و ‪ c‬از ست ‪ B‬شرايط زير صدق كند‪.‬‬
‫‪)1‬خاصيت تبديلی يا جابه جايي‪ :‬براي هر‪:a,bϵ B‬‬

‫ب‪a.b=b.a .‬‬ ‫الف‪a+b=b+a .‬‬

‫‪ (2‬خاصيت شركت پذيري‪ :‬براي هر‪a,b,cϵ B‬‬

‫الف‪(a+b)+c=a+(b+c) .‬‬

‫ب) )‪(a.b). c=a. (b.c‬‬

‫‪ )3‬خاصيت توزيع پذيري‪ :‬براي هر ‪a,b,cϵ R‬‬

‫الف‪a+(b.c)=(a+b).(a+c) .‬‬

‫)‪a.(b+c)=(a.b)+(a.c‬‬ ‫ب‪.‬‬
‫‪146‬‬

‫‪ )4‬خاصيت عينيت يا هماني‪ :‬براي هر ‪aϵ B‬‬

‫ب‪a.1=a .‬‬ ‫الف‪a+0=a .‬‬

‫‪ )5‬خاصيت مكمل سازي‪ :‬براي هر‪ a ϵ B‬يك ‪ a′ϵ B‬وجود دارد به طور كه ‪:‬‬

‫ب‪a.a′ =0 .‬‬ ‫الف‪a+a′ =1 .‬‬

‫خواص پنج گانه فوق در يك جبربولي را اصل مي ناميم و ساير روابط در يك جبر بولي ر ابه كمك اين‬
‫اصول به دست مي آوريم‪.‬‬

‫توجه‪ :‬الف‪ .‬معموالً ‪ x.y‬را با نماد ‪ xy‬نشان مي دهيم‪.‬‬

‫ب‪ .‬در يك جبربولي ‪ 0‬را عضو عينيت جمع و ‪ 1‬راعضو عينيت ضرب مي ناميم‪.‬‬

‫پ‪ .‬جبربولي ‪ B‬با اعمال ”‪ “ ’، . ، +‬رابه صورت )‪ (B;+ , . , ′‬و يا به طور خالصه با خود ‪ B‬نشان‬
‫مي دهيم‪.‬‬

‫مثال ‪ : 1‬هرگاه ‪ B‬را كالس ست ها و اعمال جمع وضرب را به ترتيب با اجتماع واشتراك ست ها وعمل‬
‫مكمل گيري ست ها درنظر گرفته وست خالی ∅ ومرجع ‪ U‬را به عنوان عناصر متمايز ‪ 0‬و‪ 1‬درنظر‬
‫بگيريم‪ ،‬دراين صورت ‪ B‬با اين اعمال يك جبر بولي است‪ .‬زيرا براي ‪ A,B,Cϵ B‬داريم‪:‬‬

‫‪AUB=BUA , A⋂B=B⋂A‬‬ ‫‪.1‬‬

‫) ‪(AUB)UC=AU(BUC), (A⋂B)⋂C=A⋂(B⋂C‬‬ ‫‪.2‬‬
‫)‪AU(B⋂C)=(AUB)⋂(AUB) ,A⋂(BUC)=(A⋂B)U(A⋂C‬‬ ‫‪.3‬‬
‫‪AU∅=A , A⋂U=A‬‬ ‫‪.4‬‬
‫∅=‪AUA′ =U , A⋂A′‬‬ ‫‪.5‬‬
‫كه در آن ‪ A′‬مكمل ست ‪ ،A‬نسبت به ست مرجع ‪ U‬است‪ B .‬با اعمال فوق جبر بولي ست ها ناميده‬
‫مي شود‪□ .‬‬
‫مثال ‪ :2‬اگر }‪ B={0, 1‬و اعمال جمع‪ +‬و ضرب‪ .‬را به صورت زير تعريف كنيم‪:‬‬
‫‪147‬‬

‫‪+‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬
‫همچنين عمل مكمل گيري رابه صورت‪:‬‬
‫‪1′ =0‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪0′=1‬‬
‫تعريف كنيم‪ ،‬دراين صورت ‪ B‬با اين اعمال يك جبر بولي است‪□ .‬‬
‫مثال ‪ :3‬هرگاه ‪ B‬را ست بيانيه ها و اعمال جمع و ضرب را به ترتيب با اعمال منطقي فاصل⋁ وعاطف‬
‫⋀ وهم چنين عمل مكمل گيري را با عمل نقيض گيري( ~) بيانيه ها تعريف و بيانيه هميشه راست‪ T‬را به‬
‫عنوان ‪ 1‬و بيانيه هميشه دروغ ‪ F‬را به عنوان ‪ 0‬در نظر بگيريم در اين صورت ‪ B‬با اين اعمال يك‬
‫جبربولي است‪ ،‬زيرا براي بيانيه هاي ‪ p,q,r ϵ B‬داريم‪:‬‬
‫‪p⋁q=q⋁p , p⋀q=q⋀p‬‬ ‫‪.1‬‬
‫)‪(p⋁p) ⋁r=p⋁ (q⋁r) , (p⋀q)⋀r=p⋀(q⋀r‬‬ ‫‪.2‬‬
‫)‪p⋁(q⋀r)=(p⋁q)⋀(p⋁r ), p⋀(q⋁r)=(p⋀q)⋁(p⋀r‬‬ ‫‪.3‬‬
‫‪p⋁F=p‬‬ ‫‪, p⋀T=p‬‬ ‫‪.4‬‬
‫𝑇 = )𝑝~(⋁‪p‬‬ ‫𝐹 = )𝑝~(⋀𝑝 ‪,‬‬ ‫‪.5‬‬
‫كه درآن (𝑃~) نقيض بيانيه ‪ p‬است‪ B.‬با اعمال بيان شده جبربولي بيانيه ها ناميده مي شود‪□ .‬‬
‫تعريف‪( :‬دوگاني) هرگاه عبارتي ازعناصر يك جبربولي داده شده باشد‪ ،‬عبارتي راكه از تعويض‪ +‬به ‪. ، .‬‬
‫به ‪ +‬وهم چنين تعويض ‪ 1‬به ‪ 0‬وتعويض ‪ 0‬به ‪ 1‬حاصل مي شود دوگان عبارت داده شده مي ناميم‪.‬‬
‫مثال ‪ : 4‬دوگان ‪ a+a′=1‬عبارت است از ‪ aa′=0‬و دوگان عبارت‬
‫‪(1+a)(b+0)=b‬‬
‫‪(0a)+(b1)=b‬‬ ‫□‬ ‫عبارت است از‪:‬‬
‫اصل دوگاني‪ .‬در يك جبربولي ‪ ،‬دوگان هر قضيه نيز يك قضيه است‪.‬‬
‫به منظور نشان دادن به كارگيري اصل دوگاني وهم چنين ساير روابطي كه در يك جبر بولي وجود دارد‪،‬‬
‫قانون زير را كه قانون خود تواني نام دارد‪ ،‬درنظر بگيريد‪:‬‬
‫‪x=xx‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪x=x+x‬‬
‫‪148‬‬

‫توجه كنيد كه هر كدام از روابط باال دوگان ديگري است‪ .‬اين قوانين رابه عنوان اصول نمي پذيريم‪ ،‬زيرا‬
‫اين روابط مي توانند ازاصول پنج گانه بيان شده به دست آيند‪ .‬قضاياي زير رادر نظر بگيريد؛ درتمام اين‬
‫قضايا) ‪ ) B;+, . , ′‬يك جبر بولي است‪.‬‬
‫قضيه‪(:‬خود تواني) براي هر ‪:xϵ B‬‬
‫ب‪x=x+x .‬‬ ‫الف‪x=xx .‬‬
‫اثبات‪ :‬الف‪.‬‬
‫‪xx=xx+0‬‬ ‫(بنابر خاصيت هماني)‬
‫‪=xx+xx′‬‬ ‫) بنابر خاصيت مكمل سازي)‬
‫)‪=x(x+x′‬‬ ‫) بنابر خاصيت توزيع پذيري)‬
‫‪=x.1‬‬ ‫) بنابر خاصيت مكمل سازي)‬
‫‪=x‬‬ ‫) بنابر خاصيت عضو هماني)‬
‫بنابراين‪.xx=x :‬‬
‫ب‪ .‬با اين كه با استفاده از اصل دوگاني قسمت (ب) اثبات مي شود‪ .‬اما به طور جدا گانه و با استفاده‬
‫ازاصول پنج گانه قسمت(ب) را نيز مي توان اثبات نمود‪.‬‬
‫‪x+x=(x+x).1‬‬ ‫(بنابر خاصيت هماني)‬
‫) بنابر خاصيت مكمل سازي) )‪=(x+x).(x+x′‬‬
‫‪=x+x.x′‬‬ ‫) بنابر خاصيت توزيع پذيري)‬
‫‪=x+0‬‬ ‫) بنابر خاصيت مكمل سازي)‬
‫‪=x‬‬ ‫) بنابر خاصيت عضوهماني)‬
‫‪.x+x=x‬‬ ‫بنابراين‬
‫توجه‪ :‬هرگاه اثبات قسمت هاي (الف) و (ب) درقضيه فوق را به طور جدا گانه مورد بررسي قرار دهيم‪،‬‬
‫مشاهده مي كنيم درهر مرحله از اثبات قسمت هاي "الف" و"ب" روابطي كه مورد استفاده قرار گرفته اند‪،‬‬
‫دوگان يكديگر هستند‪.‬‬
‫مثال‪ :5‬قانون خود تواني در مورد جبر بولي ست ها وجبر بولي بيانيه ها به صورت زيراست‪:‬‬
‫‪AUA=A ,A⋂A=A‬‬ ‫الف‪:‬‬
‫‪□ p⋁p=p , p⋀p=p‬‬ ‫ب‪ :‬براي بيانيه ها‬
‫‪149‬‬

‫درقضاياي زير‪ ،‬تنها يك قسمت از قضيه اثبات مي شود و قسمت دوم با استفاده از قسمت اول قضيه و‬
‫اصل دوگاني قابل اثبات خواهد بود‪.‬‬
‫قضيه تسلط‪ :‬براي هر ‪x ϵ B‬‬
‫ب‪X. 0 = 0 .‬‬ ‫الف ‪x+1 = 1 .‬‬
‫اثبات‪ :‬الف‪.‬‬
‫‪x+1=(x+1) .1‬‬ ‫(بنابرخاصيت عضوهماني)‬
‫)‪=(x+1) .(x+x′‬‬ ‫) بنابر خاصيت مكمل سازي)‬
‫)‪=(x+x′) .(x+1‬‬ ‫) بنابر خاصيت جابه جايي)‬
‫)‪=x+(x′ . 1‬‬ ‫(بنابر خاصيت توزيع پذيري)‬
‫‪=x+x′‬‬ ‫(بنابر خاصيت عضو هماني)‬
‫‪=1‬‬ ‫(بنابر خاصيت مكمل سازي)‬
‫ب‪ .‬با استفاده ازقسمت" الف " وبنابر اصل دوگاني قسمت " ب" به سادگي اثبات مي شود‪□ .‬‬
‫مثال ‪ :6‬قانون تسلط براي جبربولي ست ها وجبربولي بيانيه ها به صورت زير است‪:‬‬
‫∅=∅⋂‪A⋃U=U , A‬‬ ‫الف) براي ست ها‪:‬‬
‫□‬ ‫‪p⋁T=T , P⋀F=F‬‬ ‫ب) براي بيانيه ها‪:‬‬
‫قضيه يكتايي مكمل‪ :‬براي هر ‪ x ϵ B‬تنها يك ‪ x′ ϵ B‬وجود دارد كه‬
‫‪x+x′ = 1 , x. x′ = 0‬‬

‫اثبات‪ :‬فرض كنيد دوعضو ‪ w ,z ϵ B‬وجود دارند به طوري كه ‪:‬‬

‫‪xz = 0‬‬ ‫‪, x +z =1‬‬

‫‪xw = 0‬‬ ‫و ‪, x+w =1‬‬

‫يعني ‪ w‬و ‪ z‬مكمل هاي ‪ x‬هستند‪ .‬چون ‪:‬‬

‫‪z = z +0‬‬ ‫(بنابرخاصيت عضو هماني)‬

‫‪= z+xw‬‬ ‫) بنابر ‪)xw = 0‬‬

‫)‪=(z+x) .(z+w‬‬ ‫(بنابرخاصيت توزيع پذيري)‬

‫‪150‬‬

‫)‪=1. (z+w‬‬ ‫) بنابر ‪)x+z = 1‬‬

‫‪=z+w‬‬ ‫)بنابر خاصيت هماني)‬

‫همچنين با عملياتي مشابه براي ‪ w‬خواهيم داشت‪:‬‬

‫‪w=w+0‬‬ ‫(بنابرخاصيت هماني)‬

‫‪=w+xz‬‬ ‫)بنابر ‪)xz = 0‬‬

‫)بنابر خاصيت توزيع پذيري) )‪=(w+x) . (w+z‬‬

‫)‪=1. (w+z‬‬ ‫(بنابر ‪)w+x =1‬‬

‫‪=w+z‬‬ ‫)بنابر خاصيت هماني)‬
‫بنابراين ‪z = z + w = w +z = w :‬‬
‫در نتيجه دو مكمل ‪ x‬در واقع يكي هستند و ما اين مكمل يكتاي ‪ x‬را با ‪ x ′‬نشان مي دهيم‪.‬‬
‫قضيه مكمل مكمل ‪ :‬براي ‪ x ϵ B‬داريم‪:‬‬
‫‪(x′)′ = x‬‬
‫اثبات ‪ :‬بنابر اصول مكمل سازي و جابه جايي داريم‪:‬‬
‫‪X . x′ = x′ . x = 0‬‬
‫‪x+ x′ = x′ +x =1‬‬ ‫و‬
‫بنابر اين ‪ x‬مكمل يكتاي ‪ x′‬است ‪ ،‬به عبارت ديگر‬
‫□‬ ‫‪x = ( x′)′‬‬
‫قضيه جذب‪ :‬براي ‪ x,y ϵ B‬داريم‪:‬‬
‫ب‪x . (x+y) = x .‬‬ ‫الف‪x + (x .y) = x .‬‬
‫اثبات‪ :‬الف‪.‬‬
‫(بنابر خاصيت عضوهماني) ‪x+(xy) = x. 1+ xy‬‬
‫) ‪=x (1+y‬‬ ‫(بنابر خاصيت توزيع پذيري)‬
‫‪=x .1‬‬ ‫(بنابر خاصيت تسلط)‬
‫‪=x‬‬ ‫(بنابر خاصيت هماني)‬
‫‪151‬‬

‫بنابراين‪.x + xy = x :‬‬
‫□‬ ‫ب‪ .‬بنابر اصل دوگاني و قسمت" الف" به سادگي اثبات مي شود كه ‪x .(x+y) = x‬‬
‫مثال‪ :7‬قوانين جذب براي جبر بولي ست ها و جبربولي بيانيه ها به صورت زير است‪:‬‬
‫الف‪ .‬براي ست ها‪:‬‬
‫‪A⋃(A⋂B)=A , A⋂(A⋃B)=A‬‬
‫ب‪ .‬براي بيانيه ها ‪:‬‬
‫‪□ P ⋁ (p ⋀ r) = p , p ⋀ (p ⋁ r) = p‬‬
‫قضيه (قوانين دمورگان) ‪ :‬براي ‪ x , y ϵ B‬داريم‪:‬‬
‫ب‪(xy) ′ = x′+y′ .‬‬ ‫‪(x +y)′ =x′y′‬‬ ‫الف‪.‬‬
‫اثبات ‪ :‬الف‪ .‬بنابر يكتايي مكمل‪ ،‬كافي است نشان دهيم‬
‫‪(x+y) .x′ y′ = 0‬‬ ‫و‬ ‫‪(x+y) + x′y′ =1‬‬
‫يعني نشان دهيم ‪ x′y′‬مكمل ‪ x+y‬است‪ .‬به منظور نشان دادن ‪ (x+y) . x′y′ =0‬داريم‪:‬‬
‫‪(x+y) x′y′ = x′y′ (x+y)= x′y′x +x′y′y‬‬
‫‪=x′xy′ + x′. 0‬‬
‫‪=0 . y′+ 0 = 0‬‬
‫)‪(x+y)+x′y′ =(x+y+x′) . (x+y+y′‬‬ ‫همچنين‪:‬‬
‫‪=(x+x′+y) . (x+1) =(1+y) . 1=1+y=1‬‬
‫‪(x+y)′ =x′y′‬‬ ‫بنابراين‪:‬‬
‫ب‪ .‬با استفاده از اصل دوگاني و قسمت " الف" به سادگي قسمت " ب" اثبات مي شود‪□ .‬‬
‫مثال ‪ :8‬قوانين دمورگان براي جبر بولي ست ها وجبر بولي بيانيه ها به صورت زير است‪:‬‬
‫الف‪ .‬براي ست ها‪:‬‬
‫‪(A⋃B)′ =A′ ⋂ B′‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪(A⋂B)′ =A′⋃ B′‬‬
‫ب‪ .‬براي بيانيه ها‪:‬‬
‫□ )𝑞~(⋁)𝑝~( = )𝑞⋀𝑝(~ ‪~( p⋁q) = (~𝑝)⋀(~𝑞) ,‬‬
‫بااستفاده از قضاياي باال مي توان خواص( قضاياي) ديگري از يك جبربولي را اثبات نمود‪ ،‬براي اين‬
‫منظور به ذكر چند مثال مي پردازيم‪.‬‬
‫‪152‬‬

‫مثال ‪ :9‬نشان دهيد ‪0′ = 1‬‬

‫حل‪0′ = 0′+0 = 0 + 0′ = 1 :‬‬
‫□‬ ‫هم چنين بنابر خاصيت دوگاني داريم ‪.1′ = 0‬‬
‫‪(x+y)(x+z)(x′y)′=x‬‬ ‫مثال ‪ :10‬نشان دهيد‬
‫حل‪:‬‬
‫‪(x+y)(x+z)(x′y)′ =(x+yz) (x′y)′‬‬ ‫(خاصيت توزيع پذيري)‬
‫)‪=(x+yz)(x+y′‬‬ ‫) قانون دمورگان و مكمل مكمل)‬
‫‪=x+(yz)y′‬‬ ‫) توزيع پذيري)‬
‫)‪=x+y′(yz‬‬ ‫) جا به جايي)‬
‫‪=x+(y′y)z‬‬ ‫) شركت پذيري)‬
‫‪=x+ 0z‬‬ ‫) مكمل سازي)‬
‫‪=x + 0 =x‬‬ ‫) خاصيت هماني)‬
‫مثال ‪ :11‬نشان دهيد هرگاه ‪ xy′ = 0‬دراين صورت ‪xy = x‬‬
‫‪xy = xy+ 0‬‬ ‫(خاصيت هماني)‬ ‫حل‪:‬‬
‫‪=xy + xy′‬‬ ‫(طبق فرض مساًله)‬
‫)‪=x(y +y′‬‬ ‫(توزيع پذيري)‬
‫‪=x .1=x‬‬ ‫(مكمل سازي وهماني)‬
‫□‬
‫مثال زير نشان ميدهد كه يك جبربولي با سه عضو وجود ندارد‪.‬‬
‫مثال‪ : 12‬نشا ن دهيد هرگاه ‪ B‬داراي سه عضوباشد‪ ،‬آنگاه )‪ (B;+ , . ,′‬نمي تواند يك جبربولي باشد‪.‬‬
‫حل‪ B :‬بايد به صورت }‪ B={0 ,1 ,x‬باشد‪ ،‬مكمل ‪ x‬يعني ‪ x′‬نمي تواند ‪ 0‬يا ‪ 1‬باشد‪ ،‬زيرا ‪ 0‬و‪ 1‬مكمل‬
‫هاي يكتاي يكديگرند‪ ،‬بنابراين فقط حالت ‪ ، x = x′‬امكان دارد‪ .‬دراين صورت‪:‬‬
‫‪x = xx = xx′ = 0‬‬
‫بنابراين ‪ x = 0‬و اين امكان پذير نيست چون ‪ B‬داراي سه عضو است(اعضاي آن متمايزند) لذا‬
‫(‪ )B; + ,.,′‬نمي تواند يك جبر بولي باشد‪□ .‬‬
‫‪153‬‬

‫مجموعه مسائل‬

‫‪ D30 )1‬را ست مقسوم عليه هاي ‪ 30‬درنظر بگيريد‪ ،‬يعني‬

‫}‪D30 = {1,2,3,5,6,10,15,30‬‬
‫جمع و ضرب و مكمل گيري يا ‪ +‬و ⋇ و ‪ ′‬را به صورت زير تعريف مي كنيم‪:‬‬
‫براي ‪a,b ϵ D30‬‬
‫(بزرگترين مقسوم عليه مشترك) )‪a⋇b =gcd(a,b‬‬
‫(كوچكترين مضرب مشترك) )‪a+b =1cm (a,b‬‬
‫‪a′ = 30 /a‬‬

‫دراين صورت نشان دهيد ‪ D30‬بااعمال فوق يك جبربولي است‪ .‬مطلوب است‪:‬‬
‫ب‪ .‬محاسبه عبارت (‪5⋇ )15+2‬‬ ‫الف ‪.‬مكمل ‪ 3‬و ‪ 15‬و ‪30‬‬
‫ج‪ 0 .‬و ‪ 1‬اين جبربولي‪.‬‬
‫ج‪ 1 .‬و ‪30‬‬ ‫ب‪5 .‬‬ ‫جواب‪ :‬الف‪ 2، 10 .‬و‪1‬‬

‫‪ )2‬مانند مسأله قبل ‪ D70‬را ست مقسوم عليه هاي ‪ 70‬در نظر بگيريد باهمان جمع و ضرب تعريف شده‬
‫در مسأله ‪ 1‬و عمل مكمل گيري به صورت ‪ .a′ =70 /a‬مقدار هريك ازعبارت هاي زير را به دست‬
‫آوريد‪.‬‬

‫ب ‪(35⋇10) +14′ .‬‬ ‫الف‪35 ⋇(2+7)′ .‬‬

‫ج‪(2+7) ⋇ (14⋇10)′ .‬‬

‫ج‪7 .‬‬ ‫ب‪5 .‬‬ ‫جواب‪ :‬الف‪5 .‬‬

‫‪ )3‬هرگاه ‪ X‬و‪ y‬و‪ z‬اعضاي يك جبربولي باشند نشان دهيد‬

‫‪((x+y)′ (xz)′) ′ +yz = x+y‬‬

‫عبارات وتوابع بولي‬

‫هدف اصلي اين بخش معرفي آن دسته از اصطالحات و ايده هاي رياضي است‪ ،‬كه در به كارگيري روش‬
‫هاي جبر بولي در طراحي و تجزيه و تحليل مدار هاي منطقي مورد استفاده قرار مي گيرند‪.‬‬
‫‪154‬‬

‫تعريف‪ :‬متغير بولي حرف يا نمادي است مانند… ‪ x, y, z,‬كه نمايانگر عضوغير مشخصی از يك جبر‬
‫بولي است وآن را به اختصار متغير مي ناميم‪.‬‬

‫تعريف‪ :‬يك عبارت بولي با ‪ n‬متغير ‪ x1 ,…, xn‬رابه صورت بازگشتي زير تعريف مي كنيم‪:‬‬

‫الف‪ :‬نماد هاي ‪ 1 ، 0‬و ‪ x1, ..., xn‬عبارت هاي بولي از ‪ x1 , …,xn‬هستند‪.‬‬

‫ب‪ .‬هرگاه ‪ E1‬و‪ E2‬عبارت هاي بولي از ‪ x1,…, xn‬باشند دراين صورت ‪ E1E2 ,E1+E2‬و ‪ E′1‬نيز‬
‫عبارت هاي بولي هستند‪.‬‬

‫مثال‪ :13‬عبارت هاي زير‪ ،‬چهار عبارت بولي ازمتغير هاي ‪ x,y,z‬هستند‪:‬‬

‫‪(x+ y) . (x′+z) .1‬‬

‫‪(x′ .z) + (x′.y) +z′‬‬

‫‪X+y‬‬

‫‪Z‬‬

‫دوعبارت اول شامل هر سه متغير هستند‪ ،‬درحالي كه دوعبارت آخر به ترتيب شامل دو متغير و يك متغير‬
‫هستند‪.‬‬

‫مثال ‪ :14‬عبارت زير يك عبارت بولي ‪ n‬متغيره است‪.‬‬

‫)‪(x1,x2…xn)+ (x̒1́ x2…xn)+(x1x̒2…xn‬‬

‫‪ n‬مرتبه‬

‫تعريف‪ :‬فرض کنيد ‪ A‬ست ای ناتهی باشد‪ ،‬منظور از ‪ An‬يا ‪ AXAX…XA‬مجموعه تمام ‪ n‬تايی های‬
‫مرتب )‪ (a1, a2, …, an‬است به طوری که ‪ ai ϵA‬برای هر ‪ i‬يعنی‬

‫}𝑛 ≤ 𝑖 ≤‪An = {(a1, …,an) : ai ϵA , 1‬‬

‫مثال ‪ :15‬هرگاه }‪ B={0,1‬در اين صورت ‪ B3‬عبارت است از‪:‬‬

‫}‪B3 = {(b1, b2, b3) : biϵ{0 , 1} , i=1,2,3,‬‬

‫‪155‬‬

‫و يا })‪B3={(0,0,0) ,( (0,0,1) , (0,1,0) ,(1,0,0),(0,1,1), (1,0,1),(1,1,0),(1,1,1‬‬

‫تعريف‪ :‬هرگاه ‪ f‬يک عبارت بولی ‪ n‬متغير ازمتغيرهای جبر بولی ‪ B‬باشد‪ ،‬در اين صورت تابع زير يک‬
‫تابع بولی را تعريف می کند‬
‫‪f : Bn →B‬‬
‫معموالً ‪ f‬را به صورت )‪ f(x1, … ,xn‬نشان داده و آن را تابعی ‪ n‬متغيره روی ‪ B‬می ناميم‪.‬‬
‫تذکر‪ :‬تابع بولی را تابع کليدی نيز می ناميم‪.‬‬
‫مثال ‪ :16‬هرگاه }‪ B = {0,1‬در اين صورت تابع ‪ f : B3 →B‬با ضابطه‪:‬‬
‫̒‪F(x ,y,z)= x̒z+x̒y+z‬‬
‫يک تابع بولی است‪.‬‬
‫بطور غير رسمی توابع بولی‪ ،‬به صورت چند جمله ای های (‪ n‬متغيره) ازثابت ها ومتغير های جبر بولی‬
‫ومکمل های آن ها نوشته می شوند‪ .‬مانند‪:‬‬
‫̒‪a̒ + xy , ax + bx̒y + xy̒z ,ax̒y+ bxy‬‬
‫که درآن ها ‪ a‬و‪ b‬ثابت و‪ y ,x‬و ‪ z‬متغير های يک جبر بولی هستند‪ .‬توجه کنيد که در مقايسه با چند جمله‬
‫ای ها‪ ،‬تنها ثابت ها درتوابع بولی عبارتند از ‪ 0‬و ‪ 1‬و به دليل قانون خود توانی درجبربولی‪ ،‬توان هيچ‬
‫متغيری دريک تابع بولی نمی تواند بيشتر ازيک باشد‪.‬‬
‫توجه‪ :‬به علت وجود قوانين دمورگان‪ ،‬جذب و ساير خواص يک جبربولی‪ ،‬برای يک تابع بولی يک‬
‫عبارت منحصر به فرد وجود ندارد‪ .‬با اين حال ميتوان يک شکل استاندارد يا شکل متعارفی برای توابع‬
‫بولی تعريف نمود‪.‬‬
‫قضيه‪ :‬هرگاه ‪ B‬يک جبر بولی و‪ f‬تابعی يک متغيره روی ‪ B‬باشد‪ ،‬آن گاه‬
‫̒‪f(x) = f(1) x+f(0)x‬‬
‫اثبات‪ :‬در هر جبربولی روابط زير برقرار است‪:‬‬
‫̒‪a = ax + ax‬‬ ‫(‪)a‬‬
‫̒‪x = 1.x + 0.x‬‬ ‫(‪)b‬‬
‫̒‪x̒=0.x+1.x‬‬ ‫(‪)c‬‬

‫برای تابع بولی ‪ f‬حالت های زير ممکن است‪:‬‬

‫‪156‬‬

‫الف‪ .‬هرگاه ‪ f‬تابعی ثابت باشد به عبارت ديگر برای هر ‪ xϵ B‬داشته باشيم‪:‬‬

‫‪f(x) =k‬‬

‫دراين صورت با توجه به رابطه )‪ (a‬داريم‪:‬‬

‫̒‪K = kx + kx‬‬

‫̒‪f(x) = f(1)x+f(0)x‬‬ ‫و يا‬

‫ب‪ .‬هرگاه برای هر ‪ xϵB‬داشته باشيم‪:‬‬

‫‪f(x)=x‬‬
‫دراين صورت بنابر )‪ (b‬داريم‪:‬‬
‫̒‪X = 1.x + 0.x‬‬
‫̒‪f(x) = f(1)x + f(0)x‬‬ ‫ويا‬

‫پ‪ .‬هرگاه برای هر ‪ xϵB‬داشته باشيم‪:‬‬

‫̒‪f(x) = x‬‬
‫دراين صورت بنابر )‪ (c‬داريم‪:‬‬
‫̒‪X̒ = 0.x + 1.x‬‬
‫̒‪f(x) = f(1)x+ f(0) x‬‬ ‫و يا‬
‫‪ f(1) = 1̒’ = 0‬و ‪.f(0) = 0’ = 1‬‬ ‫زيرا‬
‫ت‪ .‬فرض کنيد توابع ‪ h‬و‪ g‬به شکل ترکيبی از ‪ x‬و ̒‪ x‬بوده وبرای هر‪ xϵB‬داشته باشيم‬
‫)‪f(x) =h(x) +g(x‬‬
‫بنابرقسمت های قبل داريم‪:‬‬
‫̒‪h(x) =h(1)x + h(0)x‬‬
‫̒‪g(x)=g(1)x +g(0)x‬‬
‫واز آنجا‬
‫‪157‬‬

‫̒‪h(x) +g(x) =h(1)x+h(0)x̒ +g(1)x+g(0)x‬‬

‫̒‪=h(1)x+g(1)x+h(0)x̒+g(0)x‬‬ ‫(جابجايی)‬
‫̒‪=(h(1) +g(1))x+(h(0)+g(0))x‬‬ ‫(توزيع پذيری)‬
‫̒‪=f(1)x +f(0) x‬‬
‫̒‪f(x)=f(1)x+f(0)x‬‬ ‫بنابراين‬
‫ث‪ .‬هرگاه ‪ h‬و‪ g‬توابع تعريف شده درقسمت ت باشند وبرای هر ‪ xϵB‬داشته باشيم‪:‬‬
‫)‪f(x)=h(x)g(x‬‬
‫دراين صورت‪:‬‬
‫)̒‪h(x)g(x) =(h(1)x+h(0)x̒)(g(1)x+g(0)x‬‬
‫)’‪=h(1)x(g(1)x+g(0)x̒)+h(0)x̒(g(1)x +g(0)x‬‬
‫̒‪=h(1)xg(1)x+h(1)xg(0)x̒+h(0)x̒g(1)x+h(0)x̒g(0)x‬‬
‫بنابر خواص جابه جايی و خود توانی و اين که ‪ x .x̒ =0‬داريم‪:‬‬
‫̒‪f(x)=h(x)g(x)=h(1)g(1)x+h(0)g(0)x‬‬
‫̒‪=f(1)x+f(0)x‬‬
‫بنابراين برای تابع يک متغيره)‪ f(x‬داريم‪:‬‬
‫̒‪f (x) = (1)x + f(0)x‬‬ ‫□‬
‫نتيجه‪ :1‬هرگاه ‪ f‬يک تابع دومتغيره از ‪ x1‬و‪ x2‬روی جبربولی ‪ B‬باشد‪ ،‬دراين صورت‬
‫‪f(x1, x2)=f(1,1)x1x2+f(1,0)x1x́ 2+f(0 ,1)x́ 1x2+f(0,0)x́ 1x́ 2‬‬
‫اثبات‪ :‬ابتدا با فرض ثابت بودن ‪ x2‬و استفاده از يکی از قضايای قبلی خواهيم داشت‪:‬‬
‫‪f(x1,x2)=f(1,x2)x1+f(0, x2)x́ 1‬‬ ‫)‪(a‬‬
‫مجددا ً با استفاده ازقضيه قبلی خواهيم داشت‪:‬‬
‫‪f(1,x2)=f(1,1)x2=f(1,0) x́ 2‬‬ ‫‪(b‬‬
‫‪f(0,x2)=f(0,1)x2+f(0,0)x́ 2‬‬ ‫‪(c‬‬
‫با جای گذاری (‪ )b‬و(‪ )c‬در (‪ )a‬داريم‪:‬‬
‫‪f(x1,x2)=f(1,1)x1x2+f(1,0)x1x́ 2+f(0,1)x́ 1x2+f(0,0)x́ 1x́ 2‬‬
‫‪158‬‬

‫شکل های نوشته شده برای توابع يک متغيره و دومتغيره در قضيه فوق و نتيجه آن را شکل متعارفی يک‬
‫تابع بولی می ناميم و برای يک تابع ‪ n‬متغيره شکل متعارفی ذيالً معرفی می شود‪.‬‬
‫نتيجه ‪ :2‬شکل متعارفی توابع ‪ n‬متغيره‪ :‬با استفاده از روش استقراری رياضی و روندی مشابه با روند‬
‫اثبات به کاررفته در نتيجه ‪ ،1‬هرگاه ‪ f‬يک تابع بولی ‪ n‬متغيره از ‪ x1,x2,…,xn‬روی جبربولی ‪ B‬باشد‬
‫آ ن گاه شکل متعارفی ‪ f‬به صورت زير بيان می شود‪.‬‬
‫‪f(x1 ,x2,…,xn)=⅀ fe1e2 … en x1e1x2e2…xnen‬‬
‫که در آن برای ‪ i=1,…,n‬داريم ‪ ei = 0 :‬يا ‪ ei =1‬و‬
‫)‪fe1e2…en =f(e1,e2,….,en‬‬
‫‪𝑥i , 𝑒i = 1‬‬
‫{= ‪xiei‬‬ ‫اگر‬ ‫همچنين‬
‫‪𝑥́ 𝑖 , 𝑒𝑖 = 0‬‬
‫و مجموع بيان شده روی تمام ‪ 2n‬ترکيب از مقادير ‪ ei‬گرفته می شود ‪□ .‬‬
‫مثال ‪ : 17‬شکل متعارفی يک تابع دو متغيره بيان شده در نتيجه ‪ 1‬به صورت زير بيان می شود‬
‫‪f(x1, x2)= f11x1x2+f10x1x́ 2+f01x́ 1x2+f00x́ 1x́ 2‬‬ ‫□‬
‫مثال ‪ :18‬شکل متعارفی يک تابع سه متغيره به صورت زير است که‬
‫‪f(x1,x2,x3)=f111x1x2x3+f110x1x2x́ 3+f101x1x́ 2x3‬‬
‫‪+f011x́ 1x2x3+f100 x1 x́ 2x́ 3+f010x́ 1x2x́ 3‬‬
‫‪+f001x́ 1x́ 2x3+f000x́ 1x́ 2x́ 3‬‬ ‫□‬
‫مثال ‪ :19‬فرض کنيد )‪ B= {0,a,á ,1‬شکل متعارفی يک تابع دومتغيره )‪ f(x,y‬را که مقادير آن در جدول‬
‫زير داده شده است تعيين کنيد‪:‬‬
‫)‪y f(x,y‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪0‬‬ ‫́‪a‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫حل‪ :‬شکل متعارفی (‪ f)x,y‬عبارت است از‪:‬‬

‫́‪f(x,y) =f11xy+f10xý +f01x́ y+f00x́ y‬‬
‫‪159‬‬

‫با توجه به جدول داده شده داريم‪:‬‬

‫́‪f(x,y)=1.xy+á xý +0.x́ y+ax́ ý =xy+áxý +ax́ y‬‬
‫مثال ‪ :20‬هرگاه } ́‪ B={0,1,a,a‬يک جبربولی باشد‪ ،‬شکل متعارفی تابع سه متغيره )‪ f(x,y,z‬را که مقادير‬
‫آن در جدول زير داده شده است تعيين کنيد‪:‬‬
‫‪x y z‬‬ ‫)‪f(x,y,z‬‬

‫‪000‬‬ ‫́‪a‬‬
‫‪001‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪010‬‬ ‫́‪a‬‬
‫‪011‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪100‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪101‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪110‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪111‬‬ ‫‪1‬‬

‫حل‪ :‬شکل متعارفی ‪ f‬عبارت است از‪:‬‬

‫‪f(x,y,z)=f111xyz+f110xyź +f101xý z+f100xý ź+f011x́ yz‬‬
‫́‪+f010x́ yź +f001x́ ý z+f000x́ ý z‬‬
‫وبا استفاده از جدول داريم‪:‬‬
‫́‪f(x,y,z)=á x́ ý ź+0.x́ ý z+á x́ yź +1.x́ yz+axý z‬‬
‫‪+0.xý z+axyź +1.xyz‬‬
‫‪=á x́ ý ź+á x́ yź +x́ yz+axý ź+axyź +xyz‬‬
‫‪160‬‬

‫مجموعه مسائل‬

‫‪ )1‬يک جبربولی چهارعضوی را در نظر بگيريد‪ .‬تعداد توابع بولی (در صورت وجود) بر اين جبر بولی‬
‫را تعيين کنيد که مشخصات آن ها در جدول های زير داده شده است‪.‬‬

‫‪x‬‬ ‫)‪y f(x,y‬‬ ‫‪x‬‬ ‫)‪y f(x,y‬‬

‫‪0 a‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪a‬‬ ‫́‪a‬‬ ‫‪a‬‬

‫‪1 a‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪a‬‬

‫́‪a‬‬ ‫‪0‬‬ ‫́‪a‬‬ ‫‪1‬‬ ‫́‪a‬‬ ‫‪a‬‬

‫́‪a a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬

‫(ب)‬ ‫(الف)‬

‫‪x y z‬‬ ‫)‪f(x,y,z‬‬ ‫)‪x y z f (x,y,z‬‬

‫‪0 1 a‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0 0 0‬‬ ‫́‪a‬‬

‫́‪a‬‬ ‫‪a 0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0 0 1‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪1 a 0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0 1 0‬‬ ‫́‪a‬‬

‫́‪a‬‬ ‫‪1 1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0 1 1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪a 1 a‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1 0 0‬‬ ‫‪a‬‬

‫‪0 á 1‬‬ ‫́‪a‬‬ ‫‪1 0 1‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪0 1‬‬ ‫́‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪1 1 0‬‬ ‫́‪a‬‬

‫‪1 1 1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1 1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫(ت)‬ ‫(پ)‬
‫‪161‬‬

‫‪x y z‬‬ ‫)‪f(x ,y,z‬‬

‫́‪a‬‬ ‫‪0 1‬‬ ‫‪a‬‬

‫‪0 á a‬‬ ‫‪a‬‬

‫‪á 1‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬

‫‪a 0‬‬ ‫́‪a‬‬ ‫́‪a‬‬

‫‪a a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫́‪a‬‬

‫‪1 0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫́‪a‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪0 a‬‬ ‫́‪a‬‬ ‫‪0‬‬

‫(ث)‬

‫مدارها و توابع کليدی‬

‫قطعات الکتريکی و الکترونيکی زيادی وجود دارند که طبيعی دوحالتی يا دو وضعيتی به صورت "‬
‫خاموش‪ -‬روشن" دارند‪ ،‬مانند کليد يک المپ‪ ،‬دکمه کنترولی يک آسانسور‪ ،‬کليدی خاموش‪ -‬روشن يک‬
‫راديو‪ ،‬اين قطعات (کليدها و دکمه ها) که ماشين ها ( المپ‪ ،‬آسانسور‪ ،‬راديو) را کنترول می کنند‪ ،‬رقمی‬
‫ناميده می شوند‪.‬‬

‫به خاطر ارزانی و سادگی ساخت عناصر دوحالتی الکتريکی و الکترومغناطيسی‪ ،‬درواقع تمام مدارها‬
‫برای کامپيوتر های رقمی بر پايه جبربولی دوعضوی يعنی }‪ B={0,1‬طراحی شده اند‪.‬‬

‫البته طراحی واقعی عناصر کامپيوتر به عوامل بسيار ديگری غيراز جبربولی نياز دارد‪.‬‬

‫دراين قسمت به عنوان کاربردی از جبربولی‪ ،‬مدارها و توابع کليدی را بررسی می کنيم‪ .‬همواره فرض‬
‫می کنيم }‪ .B={0,1‬ابتدا جدول ارزشی را برای توابع بولی معرفی می نماييم‪.‬‬

‫جدول ارزشی برای يک تابع بولی‬

‫هرگاه ‪ x ϵ B‬رابطه بين ‪ x‬و ́‪ x‬را می توان به وسيله يک نمودار‪ ،‬که آن را جدول ارزشی می ناميم نشان‬
‫داد‪ .‬اين جدول عبارت است از‪:‬‬
‫‪162‬‬

‫́‪x x‬‬

‫‪0 1‬‬

‫‪1 0‬‬

‫جدول فوق نشان می دهد که هرگاه ‪ X=0‬آن گاه ‪ x́ =1‬و هرگاه ‪ x =1‬خواهيم د اشت ‪ x́ =0‬هم چنين‬
‫برای ‪ x ,yϵB‬جدول ارزشی برای بيان روابط اين متغير ها و توابع ‪ f(x,y)=xy‬و ‪ g(x,y)=x+y‬به‬
‫صورت زير خواهد بود‪:‬‬

‫‪x y‬‬ ‫‪f‬‬ ‫‪g‬‬

‫‪00‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪01‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪10‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪11‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫مثال ‪ :21‬فرض کنيد→ ‪ B f : B3‬با ضابطه ‪ f(x,y,z) = xy+z‬تعريف شده باشد‪ ،‬جدول ارزشی برای‬
‫اين تابع به صورت زير بيان می شود‪:‬‬

‫‪x y z‬‬ ‫‪xy f‬‬

‫‪0 0 0‬‬ ‫‪0 0‬‬

‫‪0 0 1‬‬ ‫‪0 1‬‬

‫‪0 1 0‬‬ ‫‪0 0‬‬

‫‪0 1 1‬‬ ‫‪0 1‬‬

‫‪1 0 0‬‬ ‫‪0 0‬‬

‫‪1 0 1‬‬ ‫‪0 1‬‬

‫‪1 1 0‬‬ ‫‪1 1‬‬

‫‪1 1 1‬‬ ‫‪1 1‬‬

‫‪163‬‬

‫تعريف ‪ :‬برای ‪ n≥ 2‬فرض کنيد‪.‬‬

‫و ‪f : Bn →B‬‬ ‫‪g: Bn →B‬‬

‫دو تابع بولی ‪ n‬متغيره باشند‪ f .‬و‪ g‬را مساوی گوييم و آن را با نماد ‪ f=g‬نشان ميدهيم هرگاه ستون های‬
‫متناظر ‪ f‬و‪ g‬در جدول ارزشی يکسان باشند‪.‬‬

‫مثال ‪ :22‬فرض کنيد‪.‬‬

‫)‪g(x,y) = x́ (x+x́ y‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪f(x, y)= x́ y‬‬

‫بااستفاده از جدول ارزشی نشان دهيد ‪ f‬و ‪ g‬مساوی هستند‪.‬‬

‫حل‪:‬‬
‫‪x y x́ x́ y x+x́ y‬‬ ‫)‪f=x́ y g=x́ (x+x́ y‬‬
‫‪00 1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪01 1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪10 0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪11 0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬

‫□‬ ‫چون ستون های متناظر با ‪ f‬و‪ g‬يکسان هستند لذا ‪.f=g‬‬

‫مثال ‪ :23‬برای جدول زير توابع ‪ g،f‬و ‪ h‬را بيابيد‪.‬‬

‫‪164‬‬

‫حل‪ :‬برای ستون متناظر با ‪ f‬می خواهيم مقدار تابع برای حالتی که ‪ x=y=0‬و ‪ z=1‬برابر ‪ 1‬در بقيه‬
‫حالت ها برابر ‪ 0‬باشد‪ ،‬تابع ‪ f(x,y,z)=x́ ý z‬چنين تابعی را بيان می کند‪ .‬به طريق مشابه‬
‫́‪ g(x,y,z)=xý z‬دارای مقدار ‪ 1‬است هرگاه ‪ x=1‬و ‪ y=z=0‬و دربقيه حالت ها برابر ‪ 0‬است ‪.‬چون‬
‫توابع ‪ f‬و ‪ g‬تنها در يک حالت مقدار ‪ 1‬دارند و اين حالت ها برای هر تابع متمايز از ديگری است‪،‬‬
‫مجموع آنها يعنی ‪ f+g‬تنها در اين دو حالت مقدار‪ 1‬را دارد‪ .‬بنابراين‪:‬‬

‫́‪h(x,y,z)=f(x,y,z)+g(x,y,z)=x́ ý z+xý z‬‬

‫دارای ستونی در جدول ارزشی خواهد بود که متناظر ستون ‪ h‬در جدول داده شده است‪□ .‬‬

‫در مورد توابع ‪ g, f‬و ‪ h‬مثال ‪ 23‬که همگی توابع سه متغيره بودند‪ ،‬هرسه متغير يا مکمل آن ها در‬
‫هرعبارت وجود داشتند مث ً‬
‫ال ́‪ g(x,y,z)=xýz‬که اين تابع شامل ‪ ،x‬مکمل ‪ y‬و مکمل ‪ z‬است‪ .‬حال فرض‬
‫کنيد ‪ K(x,y,z)=xy‬در اين صورت با استفاده از خاصيت همانی بودن ‪ 1‬برای ضرب داريم‪:‬‬

‫) ́‪K(x,y,z)=xy.1=xy.(z+z‬‬

‫واز آن با استفاده از خاصيت توزيع پذيری داريم‪:‬‬

‫́‪K(x,y,z) =xyz + xyz‬‬

‫يعنی هرعبارت حاصل ضربی در تابع ‪ ،K‬شامل سه متغير يا مکمل آن ها است‪ .‬اين مطلب ما را به‬
‫تعريف زير می رساند‪.‬‬

‫تعريف‪ :‬هرگاه ‪ f‬يک تابع بولی ‪ n‬متغيره از متغير های ‪ x1 ,x2,…, xn‬باشد دراين صورت‪:‬‬

‫الف) هر متغير ‪ xi‬يا ‪ x́ i‬برای 𝑛 ≤ 𝑖 ≤‪ 1‬يک ليترال ناميده می شود‪.‬‬

‫ب) هرعبارت حاصل ضربی به صورت ‪ y1y2 … yn‬که ‪ yi = xi‬يا ‪ yi = x́ i‬برای 𝑛 ≤ 𝑖 ≤‪ 1‬يک‬
‫حاصل ضرب بنيادی ناميده می شود‪.‬‬

‫پ) هرنمايشی از ‪ f‬به صورت مجموع حاصل ضرب های بنيادی يک فرم مجموع نرمال يا‬
‫)‪ dnf(disjunctive normal form‬ناميده می شود‪.‬‬

‫توجه‪ :‬با استفاده از خاصيت ‪ x=x.1‬همواره می توان شکل ‪ dnf‬را برای يک تابع بولی نوشت‪.‬‬

‫مثال ‪ : 24‬شکل ‪ dnf‬را برای تابع زير بنويسيد‪.‬‬

‫‪165‬‬

‫‪f : B3 → B‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪f(x,y,z)=xy+x́ z‬‬

‫حل‪ xy :‬را به صورت ‪ xy.1‬و ‪ x́z‬را به صورت ‪ x́z.1‬می نويسيم‪ .‬چون در ‪ xy‬متغير ‪ z‬يا مکمل آن‬
‫را نداريم‪ xy.1 ،‬را به صورت زير می نويسيم‬

‫) ́‪xy.1 =xy(z+z‬‬

‫به همين نحو ‪ x́ z .1‬را به صورت زير بيان می کنيم‬

‫) ́‪x’z .1 = x́ z (y+y‬‬

‫اين اعمال باعث می شود که عبارت حاصل ضربی در ‪ f‬به حاصل ضرب های بنيادی تبديل شوند‪ ،‬شکل‬
‫‪ dnf‬برای تابع ‪ f‬به صورت زير بيان می شود‬

‫‪f(x,y,z) =xy+x́ z‬‬

‫‪=xy.1 + x́ z.1‬‬

‫)́‪=xy(z+ź )+x́ z(y+y‬‬

‫‪=xyz+xyź +x́ yz+x́ ý z‬‬

‫مثال ‪ :25‬شکل ‪ dnf‬را برای تابع زير بنويسيد‪.‬‬

‫‪f(w,y,y)=wx+ý +xy‬‬

‫حل‪ :‬با توجه به توضيحات بيان شده در مثال ‪ 24‬داريم‪:‬‬

‫‪f(w,x,y)=wx.1+ý .1+xy.1‬‬

‫)́‪=wx(y+ý )+ý (x+x́ )+xy(w+w‬‬

‫́‪=wxy+wxý +xý +x́ý+xyw+xyw‬‬

‫́‪=wxy+wxý +xý.1+x́ ý.1+xyw+xyw‬‬

‫́‪=wxy+wxý +xý (w+ẃ)+x́ ý(w+ẃ)+xyw+xyw‬‬

‫‪=wxy+wxý +wxý +ẃxý +wx́ ý +ẃx́ ý +wxy+ẃxy‬‬

‫با استفاده از خودتوانی داريم‪:‬‬

‫‪166‬‬

‫‪f(w, x, y) = wxy + wxy’ + w’xy’ + wx’y’ +w’x’y’ + w’xy‬‬

‫توجه کنيد که به منظور نوشتن حاصل ضرب های بنيادی به ترتيب الفبايی يعنی ‪ ( wxy‬يا مکمل های آن‬
‫ها) هرجا که الزم بوده است از خاصيت جا به جايی ضرب استفاده کرده ايم‪.‬‬

‫مثال ‪ : 26‬شکل ‪ dnf‬رابرای تابع زير بنويسيد‪:‬‬

‫‪g(w, x, y, z) = wxy’ + wyz + xy‬‬

‫حل‪ :‬با توجه به توضيحات بيان شده درمثال ‪ 24‬به صورت زير عمل می کنيم‬

‫́‪wxý =wxý (z+ź )=wxý z+wxý z‬‬

‫‪wyź =w(x+x́ )yz=wxyz+wx́ yz‬‬

‫́‪xy=(w+ẃ)xy(z+ź )=wxyz+wxyź+ẃxyz+ ẃxyz‬‬

‫با استفاده از قانون خود توانی عمل ‪ +‬داريم‪:‬‬

‫□ ́‪g(w,x,y,z)=wxý z+wxýź+wxyź +wx́yz+wxyz+ẃxyz+ ẃxyz‬‬

‫در اين قسمت هدف بيان عبارات ‪ dnf‬به يک شکل قرار دادی و استاندارد است‪ .‬قبل از بيان اين شکل‬
‫قراردادی به مطلب ذيل توجه فرماييد‪:‬‬

‫سه ستون اول جدول ذيل را مالحظه کنيد‪ .‬هرگاه حاصل ضرب های بنيادی را در يک ‪ dnf‬با رعايت‬
‫ترتيب الفبايی يا ترتيب انديس برای ليترال ها بنويسيم‪ ،‬مثالً‪:‬‬

‫‪Ṕ qrś , abć d́ , xyź , … , x́ 1x2x3‬‬

‫در اين صورت مقادير ‪ y,x‬و‪ z‬درهر سطر معرف يک عدد دودويی خواهد بود‪ .‬يعنی با کنار هم قرار‬
‫دادن ارزش ‪ y, x‬و ‪ z‬از چپ به راست کنار يکديگر‪ ،‬عدد سه رقمی متناظر معادل يک عدد دودويی‬
‫است‪.‬‬
‫‪167‬‬

‫ستون پنجم جدول فوق معادل ده دهی اعداد ستون چهارم را نشان می دهد مثالً معادل ده دهی عدد دودويی‬
‫‪ 011‬برابر ‪ 3‬است‪ .‬با استفاده از اين مقدمه و تعارف زير برای توابع بولی به فرم ‪ dnf‬يک شکل بسته‬
‫ارائه خواهيم داد‪ .‬ابتدا تعريف زيررا درنظر بگيريد‪.‬‬

‫تعريف ‪ :‬هر حاصل ضرب بنيادی يک کمين جمله يا مين ترم )‪ (minterm‬ناميده می شود‪.‬‬

‫جدول ارزشی تابع بولی ‪ f(x,y,z)=xy+x́ z‬را در نظر بگيريد اين جدول به صورت زير بيان ميشود‪.‬‬

‫‪xyz‬‬ ‫‪x y x’z‬‬ ‫‪f‬‬

‫‪0 00‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪0 01‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪010‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪011‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪100‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪101‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪110‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪111‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬

‫شکل ‪ dnf‬اين تابع به صورت زيراست‪:‬‬

‫‪f(x,y,z)=xyz+xyź +x́ yz+x́ ý z‬‬

‫‪168‬‬

‫دقت کنيد که هرکدام از کمين جمله های فوق دقيقا ً متناظر با حالتی است که ارزش تابع برابر ‪ 1‬است‪.‬‬
‫هرگاه معادل دودويی اين حالت ها را برای کمين جمله های فوق در نظر بگيريم در اين صورت معادل‬
‫دودويی کمين جمله های ‪ f‬عبارت است از ‪ 011،001،110‬و‪ 111‬و معادل ده دهی اين اعداد عبارتند از‪:‬‬
‫‪ 6،3،1‬و‪ 7‬در اين صورت شکل قرار دادی زير را برای ‪ dnf‬تابع ‪ f‬می پذيريم‪:‬‬

‫)‪f = ⅀m (1, 3, 6, 7‬‬

‫که∑ معرف کلمه مجموع و ‪ m‬بهعنوان مين ترم مورد استفاده قرار می گيرد‪ .‬البته برای نوشتن فرم بسته‬
‫فوق برای يک تابع بولی نيازی به نوشتن جدول ارزشی تابع نيست‪ ،‬کمين جمله ‪ x́ýz‬و ‪ 001‬را درنظر‬
‫بگيريد يعنی زمانی که ‪ y=0، z =1‬و ‪ x=0‬در اين حالت می بينيم که ارزش ‪ x́ýz‬برابر‪ 1‬است‪ .‬همان‬
‫طور که در جدول مشاهده می شود در حالت ‪ 001‬برای متغيرها (به ترتيب الفبايی از چپ به راست) تابع‬
‫‪ f‬ارزش ‪ 1‬را دارد‪ .‬هرگاه ‪ 001‬و ‪ x′y′z‬را مقايسه كنيد‪ ،‬معلوم مي شود كه متناظر باهرمتغير‪ 1‬و متناظر‬
‫مكمل متغير عدد ‪ 0‬را داريم ‪ .‬به قرار داد زير توجه كنيد‪:‬‬
‫قرار داد‪ :‬بارعايت ترتيب الفبايي يا ترتيب انديس براي متغير ها درشكل ‪ ،dnf‬درهركمين جمله براي هر‬
‫متغير ‪ 1‬و براي مكمل هرمتغير ‪ 0‬قرارمي دهيم‪ .‬با به دست آوردن معادل ده دهي هر كمين جمله فرم بسته‬
‫‪ ∑m‬را براي تابع مورد نظر مي توان نوشت‪.‬‬

‫مثال ‪ :27‬براي تابع به صورت ‪ dnf‬زير فرم بسته ‪ f‬را بنويسيد‪.‬‬

‫‪f(x,y,z)=x′yz+x′yz′+xy′z‬‬

‫‪011 010 101‬‬ ‫دودويي‪:‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬ ‫ده دهي‪:‬‬

‫)‪f=∑m(2,3,5‬‬ ‫□‬ ‫بنابراين‪:‬‬

‫مثال ‪ :28‬تابع ‪ f(w,x,y) =wx+y′+xy‬را به شكل بسته ‪ dnf‬بنويسيد‪.‬‬

‫حل‪ :‬در مثال ‪ 25‬شكل ‪ dnf‬به صورت زير تعين شد‪.‬‬

‫‪f(w,x,y)=wxy+wxy′+w′xy′+wx′y′+w′x′y′+w′xy‬‬

‫‪111 110‬‬ ‫‪010‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪000‬‬ ‫‪011‬‬ ‫دودويي‪:‬‬

‫‪7‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪3‬‬ ‫ده دهي‪:‬‬

‫)‪f=∑m(0,2,3,4,6,7‬‬ ‫□‬ ‫بنابراين‪:‬‬

‫مثال ‪ :29‬هرگاه )‪ f(x1, x2, x3) = ∑m(0, 3, 5‬را به صورت گسترده ‪ dnf‬بنويسيد‪.‬‬
‫‪169‬‬

‫حل‪ :‬معادل دودويي ‪ 0،3‬و‪( 5‬يا سه رقم) به ترتيب عبارتند از‪ 011 ،000:‬و‪101‬‬

‫‪f(x1, x2, x3) = x′1x′2x′3+x′1x2x3+x1x′2x3‬‬ ‫□‬ ‫بنابراين‪:‬‬

‫مثال ‪ :30‬شكل بسته تابع ‪ g‬در مثال ‪ 26‬را بنويسيد‪.‬‬

‫)‪g = ∑m(6,7,11,12,13,14,15‬‬ ‫□‬ ‫حل‪:‬‬

‫مثال ‪ : 31‬سيستم چراغي را مي خواهيم با سه كليد طراحي كنيم به طوري كه هرگاه ال اقل دو كليد از آن‬
‫ها فعال باشد‪ ،‬چراغ روشن شود شكل ‪ dnf‬و شكل بسته آن را براي اين سيستم بنويسيد‪.‬‬

‫حل‪ :‬سه كليد مورد نظر را با متغير هاي ‪ a, b, c‬درنظر مي گيريم‪ ،‬فعال بودن كليد را با ‪ 1‬وغير فعال‬
‫بودن آن را با ‪ 0‬نشان مي دهيم‪ .‬دراين صورت جدول ارزشي اين سيستم به صورت زير بيان مي شود‪.‬‬

‫‪a b c‬‬ ‫(خروجي) ‪f‬‬

‫‪000‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪001‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪010‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪011‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪100‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪101‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪110‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪111‬‬ ‫‪1‬‬
‫كمين جمله هاي مورد نظر در اين مثال عبارتند ازحالت هايي كه خروجي ‪ 1‬است(سيستم روشن است) كه‬
‫‪abc , abc′ , ab′c , a′bc‬‬ ‫عبارتند از‪:‬‬

‫بنابراين شكل ‪ dnf‬عبارت است از‪:‬‬

‫‪f(a,b,c)=a′bc+ab′c+abc′+abc‬‬

‫)‪f(a,b,c)=∑m(3,5,6,7‬‬
‫‪170‬‬

‫دقت كنيد كه مثالً در كمين جمله ‪ a′bc‬خروجي ‪ 1‬است ‪.‬زيرا دراين حالت داريم ‪ b = c = 1‬و ‪a = 0‬‬
‫□ ‪a′bc =1‬‬ ‫پس ‪ a′=1‬بنابراين‪:‬‬

‫توجه‪ :‬مثال ‪ 31‬مقدمه اي براي معرفي مدارهاي كليدي و دريچه هاي منطقي است كه در زير به معرفي‬
‫آن ها مي پردازيم‪.‬‬

‫دريچه ها و مدار هاي منطقي‬

‫توابع كليدي(بولي) معرفي شده در قسمت قبل‪ ،‬يك نظريه جذاب رياضي را معرفي مي كنند‪.‬‬

‫اهميت اين توابع در به كارگيري آن ها در قطعات كامپيوتري است كه وظيفه پردازش داده ها را به عهده‬
‫دارند‪ .‬اين قطعات دريچه هاي منطقي )‪ (logic gates‬ناميده مي شوند‪ .‬هدف اين قسمت‪ ،‬بدون وارد شدن‬
‫به بحث سخت افزار‪ ،‬معرفي چند تا از دريچه هاي منطقي است كه عبارتند از‪ :‬دريچه يا ‪ ،OR‬دريچه و‬
‫‪ AND‬دريچه وارونگر )‪.NOT (inverter‬‬

‫‪ - 1‬دريچهً ‪ :OR‬نمودار دريچه ‪ OR‬مطابق با شكل (الف) است‪ ،‬اين دريچه دو ورودي و يك خروجي‬
‫دارد‪ .‬ورودي ها عبارتند از ‪ x‬و ‪ y‬و خروجي عبارت است از ‪.x+y‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x+y‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫شكل (الف)‬

‫‪2‬ـ دريچه ‪ :AND‬نمودار اين دريچه مطابق با شكل (ب) است‪ .‬اين دريچه دو ورودي و يك خروجي دارد‪.‬‬
‫ورودي ها عبارتند از ‪ x‬و ‪ y‬و خروجي آن ‪ xy‬است‪.‬‬

‫‪x‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪xy‬‬

‫شکل (ب)‬

‫‪3‬ـ دريچه ‪ : NOT‬نمودار اين دريچه در كتاب هاي مختلف الكترونيك و كامپيوتربه صورت هاي‬
‫گوناگون است‪ ،‬در اين بخش ما نمودار(پ‪ )3‬را مورد استفاده قرار مي دهيم‪ ،‬اين دريچه يك ورودي و يك‬
‫خروجي دارد‪ .‬ورودي آن ‪ x‬و خروجي آن ‪ x′‬است‪.‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x′‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x′‬‬

‫‪171‬‬

‫(پ‪)1‬‬ ‫(پ‪)2‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x′‬‬

‫(پ‪)3‬‬

‫با تركيب دريچه هاي منطقي‪ ،‬مدار هاي منطقي تشكيل مي شوند‪ .‬اين مدار هاي منطقي كه از چندين دريچه‬
‫منطقي تشكيل شده اند‪ ،‬داراي چندين ورودي هستند‪ .‬به مثال هاي زير توجه كنيد‪.‬‬

‫مثال ‪ :32‬مدار منطقي متناظر با تابع كليدي ‪ f(x,y,z)=xy+z′‬را رسم كنيد‪.‬‬

‫حل‪ :‬تابع ‪ f‬داراي سه ورودي ‪ z,y,x‬است‪.‬‬

‫‪x y z‬‬

‫‪xy‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪Ff=xy+z′‬‬
‫‪y‬‬ ‫’‪z‬‬
‫‪z‬‬

‫مثال ‪ :33‬مدار متناظر با توابع زير را طراحي كنيد‪.‬‬

‫(ب)‪f2=(x+y)′ .‬‬ ‫الف‪f1 =(xy)′ .‬‬

‫‪x y‬‬

‫‪f1=(xy)′‬‬

‫‪x y‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪f2=(x+y)′‬‬
‫‪y‬‬
‫هرگاه يك مولد الكترويسيته مثالً يك باطري و ابزاري گيرندهً الكتريسيته‪ ،‬مثالً يك المپ‪z ،‬‬
‫باسيمي هادي‬
‫الكتريسيته به هم وصل شده باشند و در سر راه آن ها يك يا چند كليد قطع و وصل قرار داشته باشد‪ ،‬مدار‬
‫الكترويكي تشكيل مي دهند كه مدار كليدي نام دارد‪ .‬هركليد واقع در چنين مداري يك ابزار دو حالتي است‪،‬‬
‫‪172‬‬

‫يا وصل است يا قطع‪ .‬كليد تنها در حالتي كه وصل باشد جريان الكتريسيته را از خود عبور مي دهد‪ .‬هر‬
‫مدار منطقي ارتباطي تنگاتنگ با يك مدار كليدي دارد‪.‬‬
‫شكل ذيل مدار كليدي نظير مدار منطقي دريچه ‪ OR‬رانشان مي دهد‪.‬‬
‫در اين مدار كليدي‪ ،‬دو كليد ‪ A‬و ‪ B‬به صورت موازي در مدار قرار دارند‪ .‬المپ زماني روشن است كه يا‬
‫كليد ‪ A‬وصل باشد يا كليد ‪ B‬و يا هر دو‪ .‬هرگاه وصل بودن هركليد را با ‪ 1‬و قطع بودن آن را با ‪ 0‬نشان‬
‫دهيم و ‪ A+B‬را درحالت روشن بودن المپ برابر ‪ 1‬و درحالت خاموش بودن المپ برابر صفر بگيريم‪،‬‬
‫چگونگي عمل مدار شكل ذيل با جدول ارزشي دريچه ‪ OR‬كامالً مطابقت دارد‪ .‬بنابراين ويژگي هاي مدار‬
‫منطقي ‪ OR‬همان ويژگي هاي مدار كليدي شكل ذيل است‪.‬‬

‫‪A‬‬

‫‪B‬‬

‫تعريف ‪ :‬هر رقم دودويي يعني هر ‪ 0‬و ‪ 1‬يك بيت ‪ bit‬ناميده مي شود‪.‬‬
‫مدار هاي منطقي را مي توان مانند ماشين هايي در نظر گرفت كه يك يا چند ورودي و تنها يك خروجي‬
‫دارند‪ .‬درهر لحظه از زمان‪ ،‬هر يك از ورودي ها دقيقا ً يك بيت از اطالعات‪ ،‬يعني ‪ 0‬يا ‪ 1‬را روي دستگاه‬
‫بار مي كند اين داده ها در دستگاه پردازش مي شوند ودر پي آن يك بيت ‪ 0‬يا‪ 1‬به خروجي فرستاده‬
‫مي شود‪ .‬داده ها به دنباله هايي ازبيت هاي ‪ 0‬و ‪ 1‬تبديل مي شوند به گونه اي كه تعداد بيت هاي همه‬
‫دنباله ها با هم برابر است‪ .‬اين دنباله هاي بيت ها به ترتيب روي ورودي ها بار شده و به دستگاه فرستاده‬
‫مي شوند كه در دستگاه بيت به بيت پردازش شده و از آنجا به صورت دنباله اي با همان تعداد بيت به‬
‫خروجي فرستاده مي شود‪.‬‬

‫نكته‪ :‬ضرب بيت ها دقيقا ً همان ضرب بولي است‪ ،‬يعني حاصل ضرب دوبيت ‪ a‬و ‪ b‬يعني ‪ab‬‬
‫داراي مقدار ‪ 1‬است اگر و فقط اگر هم ‪ a‬و هم ‪ b‬داراي مقدار يك باشند‪.‬‬
‫‪173‬‬

‫مطلب براي جمع كمي پيچيده تراست‪ ،‬زيرا درجمع دودويي داريم‪:‬‬
‫‪1+1=10‬‬

‫كه نتيجه اش يك بيت تنها نيست‪ ،‬بلكه نتيجه آن دوبيت است‪ .‬بيت سمت چپ را درحاصل جمع فوق بيت‬
‫حامل و بيت سمت راست را بيت مجموع مي ناميم‪ .‬بيت حامل برابر ‪ 1‬است‪ ،‬اگر و فقط اگرهر دو بيتي كه‬
‫با هم جمع مي شوند‪ 1 ،‬باشند زيرا درجمع دودويي‪:‬‬
‫‪0+0=0‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪0 + 1 =1‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪1+1=10‬‬

‫بنابراين بيت حامل را مي توان توسط حاصل ضرب دوبيتي كه با هم جمع مي شوند‪ ،‬نشان داد‪ .‬با اين حال‬
‫بيت مجموع را نمي توان با جمع بولي نشان داد‪ ،‬زيرا هرگاه دوبيتي كه با هم جمع مي شوند ‪ 1‬باشند مقدار‬
‫بيت مجموع ‪ 0‬است‪ .‬بنابراين بيت مجموع را بايستي با يك تابع بولي نشان داد كه مقدار اين تابع ‪ 1‬است‬
‫اگر و فقط اگر دقيقا ً يكي از بيت هايي كه با هم جمع مي شوند ‪ 1‬باشند‪ .‬يك عبارت بولي براي اين منظور‬
‫‪ab′ +a′b‬‬ ‫عبارت است از‪:‬‬

‫و يك عبارت ديگر به صورت زير بيان مي شود‬

‫‪(a+b)(ab)′‬‬

‫دليل اين امر رامي توان به كمك جدول ارزشي دوعبارت فوق نشان داد‪ .‬هرچند دوعبارت فوق يك‬
‫خروجي را توليد ميكنند ولي ما عبارت دوم را ترجيع ميدهيم‪ .‬توجه كنيد كه عبارت دوم به چهار دريچه‬
‫احتياج دارد كه عبارتند از دو دريچه ‪ AND‬يك دريچه ‪ OR‬و يك دريچه ‪ NOT‬در حالي كه عبارت اول به‬
‫پنج دريچه نياز دارد‪ ،‬دو دريچه ‪ AND‬يك دريچه ‪ OR‬و دو دريچه ‪.NOT‬‬
‫مثال ‪ :34‬مداری را طراحي كنيد كه بيت هاي ‪ a‬و ‪ b‬را به عنوان ورودي گرفته و جمع (‪ )s‬و حامل (‪)c‬‬
‫را به عنوان بيت هاي خروجي توليد كند‪.‬‬
‫حل‪ :‬با توضيحات داده شده‪ ،‬اين مدار به صورت زير طراحي مي شود‪.‬‬
‫‪174‬‬

‫‪a b‬‬

‫‪c‬‬

‫‪s‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪F‬‬
‫‪y‬‬
‫‪z‬‬
‫هرگاه حاصل ضرب ليترال ها با هم جمع شوند گوييم عبارت به صورت مجموع حاصل ضرب ها‬
‫)‪ (sum of products‬است و آن رابا نماد ‪ S.O.P.‬نشان می دهيم‪ .‬تعريف دقيق ‪ S.O.P‬رابعدازمثال ‪36‬‬
‫ارائه می دهيم‪.‬‬

‫مثال ‪ :35‬عبارات زير به صورت ‪ S.O.P‬هستند‪.‬‬

‫الف‪ . x+y+ź .‬زيرا هرحاصل ضرب شامل يک ليترال است و اين ليترال ها با هم جمع شده اند‪.‬‬

‫́‪xy+zx‬‬ ‫پ‪.‬‬ ‫́‪xz‬‬ ‫ب‪.‬‬

‫مثال ‪ :36‬عبارت ‪ xy+zx́ +xyź w‬را به صورت ‪ S.O.P.‬بيان کنيد‪.‬‬

‫حل‪ :‬با استفاده از قانون جذب داريم‪xy+xyźw= xy :‬‬

‫بنابراين عبارت اوليه به عبارت زير تبديل می شود‪:‬‬

‫́‪xy+zx‬‬

‫وعبارت باال به صورت ‪ S.O.P.‬است‪.‬‬

‫ايده ی مثال باال اولين قدم به سمت می نيمم سازی عبارات بولی است‪ .‬هرگاه يک عبارت دلخواه را بتوان‬
‫به شکل مجموع حاصل ضرب ها نوشت‪ ،‬آن گاه به کمک قانون جذب می توان آن را بيشتر کاهش داد‪.‬‬
‫ابتدا به تعريف دقيق شکل ‪ S.O.P.‬برای يک عبارت بولی می پردازيم‪.‬‬
‫تعريف‪ .‬يک عبارت بولی به شکل‪ S.O.P‬است هرگاه‬
‫الف‪ .‬يک ليترال باشد‪.‬‬
‫ب‪ .‬حاصل ضرب ليترال های متفاوت باشد‪.‬‬
‫‪175‬‬

‫پ‪ .‬هرگاه ‪ E1‬و ‪ E2‬حاصل ضرب هايی از ليترال های متفاوت باشند در اين صورت ‪ E1+E2‬به شکل‬
‫‪ S.O.P.‬است مشروط به اين که نه ‪ E2 ، E1‬راجذب کند و نه ‪ E1،E2‬را جذب کند‪.‬‬
‫مثال ‪ :37‬نشان دهيد ‪ x+yź w‬به شکل ‪ S.O.P.‬است‪.‬‬
‫حل‪ :‬با توجه به قسمت (الف) و(ب) تعريف باال واضح است که ‪ x‬و‪ yź w‬به شکل ‪ S.O.P.‬هستند و‬
‫ازقسمت (پ) تعريف فوق نتيجه می شود که ‪ x+yź w‬نيز به شکل ‪ S.O.P.‬است‪.‬‬
‫مثال ‪ :38‬آيا ‪ x+yw+yź w‬به شکل ‪ S.O.P‬است‪.‬‬
‫حل‪ :‬خير‪ ،‬زيرا ‪ yw‬عبارت ‪ yź w‬را جذب می کند‪.‬‬
‫‪yw+yź w=yw+ywź =yw‬‬ ‫(بنابه قانون جذب)‬ ‫□‬
‫توجه ‪ :‬عبارت زير را در نظر بگيريد‪.‬‬
‫́‪f=xyz+x́ yz‬‬
‫هرکدام ازعبارت های ‪ xyz‬و ́‪ x́ yz‬عبارت های حاصل ضربی از سه ليترال هستند که اين حاصل ضرب‬
‫ها با هم جمع " ‪ " +‬شده اند و ما اصطالح مجموع حاصل ضرب ها را در اين مورد به کارمی بريم‪.‬‬
‫در مثال های زير نشان می دهيم که چگونه می توان عبارت های بولی را به صورت ‪ S.O.P.‬تبديل نمود‪.‬‬
‫مثال ‪ :39‬عبارت بولی́) ́‪ (xy+z‬را به صورت ‪ S.O.P.‬بنويسيد‪.‬‬
‫حل‪:‬‬
‫́) ́‪(xy+ź )́=(xy)́(z‬‬ ‫(بنابر قانون دمورگان)‬
‫‪=(xy)́z‬‬ ‫(بنابر مکمل مکمل)‬
‫‪=(x́ +ý )z‬‬ ‫(بنابر قانون دمورگان)‬
‫‪=x́ z+ý z‬‬ ‫(بنابر خاصيت توزيع پذيری)‬
‫چون عبارت فوق به شکل مجموع حاصل ضرب ها است و قانون جذب نمی تواند مورد استفاده قرار گيرد‬
‫لذا ́) ́‪ (xy+z‬دارای شکل ‪ S.O.P.‬زير است‪:‬‬
‫‪x́ z+ý z‬‬ ‫□‬
‫مثال ‪ : 40‬عبارت ) ́) ́‪ z((x́ +z)́+(ý +z‬را به شکل ‪ S.O.P.‬تبديل کنيد‪.‬‬
‫حل‪:‬‬
‫) ́) ́‪z((x́ +z)́+(ý +ź )’)=z((x́ )́ź+(ý )́ (z‬‬ ‫(بنابر قانون دمورگان)‬
‫)‪=z(xź +yz‬‬ ‫(بنابر مکمل مکمل)‬
‫‪176‬‬

‫‪=zxź +zyz‬‬ ‫(بنابر خاصيت توزيع پذيری)‬

‫‪=zź x+zzy‬‬ ‫(بنابر خاصيت جا به جايی)‬
‫‪=0.x+zy‬‬ ‫(بنابر مکمل و خوتوانی)‬
‫‪=0+zy‬‬ ‫(بنابرخاصيت تسلط)‬
‫‪= yz‬‬ ‫□ (بنابرخنثی بودن ‪)0‬‬
‫مثال ‪ :41‬عبارت ́‪ xý (ý ẃ)́+wy‬را به شکل ‪ S.O.P.‬تبديل کنيد‪.‬‬
‫حل‪:‬‬
‫́‪xý (ý ẃ)́+wý =xý (y+w)+wy‬‬ ‫(بنابرقانون دمورگان و مکمل مکمل)‬
‫’‪=xý y+xý w+wy‬‬ ‫(بنابر خاصيت توزيع پذيری)‬
‫’‪=0+xý w+wy‬‬ ‫(بنابرخاصيت مکمل)‬
‫‪=xý w+ý w‬‬ ‫(عضوخنثی)‬
‫عبارت آخر به صورت مجموع حاصل ضرب ها است‪ ،‬اما دقت کنيد که ‪ ý w‬عبارت ‪ xý w‬را جذب‬
‫می کند‪ ،‬لذا شکل نهايی ‪ S.O.P.‬عبارت است از‪:‬‬
‫‪ý w‬‬ ‫□‬
‫عبارت ́‪ x́ yz+xy+x́ yz‬را در نظر بگيريد که شکل ‪ S.O.P.‬است و قانون جذب را نمی توان در اين‬
‫عبارت استفاده نمود‪ .‬اما با استفاده از ساير قوانين‪ ،‬می توان اين عبارت را کاهش داد‪ ،‬به روابط زير توجه‬
‫‪x́ yz+xy+x́ yź =x́ yz+x́ yź +xy=x́ y(z+ź )+xy‬‬ ‫کنيد‪:‬‬
‫‪=x́ y+xy=(x́ +x)y=y‬‬
‫بنابراين می توان با استفاده از قوانين جبربولی يک عبارت بولی را کاهش داد‪ .‬يعنی آن را به طريقی ساده‬
‫تر نمود و اين مقدمه ای برای عنوان کردن بحث ساده کردن عبارات بولی است که تحت عنوان ساده‬
‫کردن مدار های منطقی در بخش بعد مورد بررسی قرار گرفته است‪.‬‬
‫‪177‬‬

‫مجموعه مسائل‬

‫‪ (1‬مقدار هر يک از عبارات بولی زير را تعيين کنيد هرگاه داشته باشيم ‪ w=x=1‬و ‪y=z=0‬‬
‫ب‪w+x́ y .‬‬ ‫الف‪(xy)́+x́ ý .‬‬

‫ت‪wx+xy+yz .‬‬ ‫پ‪wx+ý +yz .‬‬

‫̒̒̒̒))‪(wx+yź )+wý+((w+y)(x́ y‬‬ ‫ث‪.‬‬

‫ث‪1.‬‬ ‫ت‪1.‬‬ ‫ب‪ 1.‬پ‪1.‬‬ ‫جواب‪ :‬الف‪1.‬‬

‫‪ f : B3 → B‬با ́)‪ f(x,y,z)=((x+y)́+x́ z‬تعريف شده باشد شکل ‪ dnf‬تابع ‪f‬‬ ‫‪ )2‬فرض کنيد‬
‫را بنويسيد‪.‬‬
‫́‪f=xyz+xý z+xý ź+xyź +x́yz‬‬ ‫جواب‪:‬‬
‫‪ )3‬هريک از تابع های بولی زير را به شکل ‪ dnf‬بنويسيد‪ .‬درهر قسمت يک تابع سه متغيره در نظر‬
‫بگيريد‪.‬‬

‫) ́‪(x́ y)’(x́+xyz‬‬ ‫ب‪.‬‬ ‫)‪x(xý +x́ y+ýz‬‬ ‫الف‪.‬‬

‫́)́‪(x+y)́ (xy‬‬ ‫ت‪.‬‬ ‫) ́‪(x+ý z)(y+z‬‬ ‫پ‪.‬‬
‫́ )‪y(x+yz‬‬ ‫ج‪.‬‬ ‫‪(x́ +y)́+ý z‬‬ ‫ث‪.‬‬
‫ب‪xyź +x́ ý z+x́ýź .‬‬ ‫‪xý ź+xý z‬‬ ‫جواب‪ :‬الف‪.‬‬
‫́‪x́ ý z+x́ ý z‬‬ ‫ت‪.‬‬ ‫́‪xyz+xyź +xý z‬‬ ‫پ‪.‬‬
‫́‪x́ yz‬‬ ‫ج‪.‬‬ ‫‪xý z+xýź+x́ ý z‬‬ ‫ث‪.‬‬
‫‪ )4‬شکل ‪ dnf‬گسترده تابع زير را بنويسيد‪.‬‬
‫)‪f(w,x,y,z)=∑m(4,5,7,8,9,11‬‬
‫‪:‬جواب‬ ‫́‪f(w,x,y,z)=ẃxýz+ẃxyz+wx́ ý ź+wx́ ý z+wx́ yz+ẃxý z‬‬
‫دقت کنيد که در اين مساًله مثالً داريم ‪ ẃxý z≡0101‬که اگر آن را يک عدد دودويی در نظر بگيريم‬
‫معادل ده دهی آن عدد ‪ 5‬است‪.‬‬
‫‪ )5‬توابع متناظر با مدار های زير را تعيين کنيد‪.‬‬
‫‪178‬‬

‫‪x y z‬‬

‫)‪f(x,y,z‬‬

‫(الف)‬

‫‪x y z‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪F‬‬
‫‪y‬‬ ‫)‪f(x,y,z‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪z‬‬
‫‪F‬‬
‫‪y‬‬
‫‪z‬‬
‫(ب)‬

‫ب‪(((xz)́x+ý )(́ (y+z)́x)’ )́ .‬‬ ‫جواب‪:‬الف‪(((xy)́+yz)́(xz))́ .‬‬

‫ساده کردن مدار های منطقی‬

‫توابع بولی مينيمال‬

‫می دانيم هر تابع بولی ‪ E‬دارای نموداری به صورت يک مدارمنطقی است‪ .‬دراين قسمت به بررسی اين‬
‫موضوع می پردازيم که‪ ،‬چه بايد کرد تا اين نمودار شکلی می نيمال دشته باشد‪ .‬يعنی از لحاظ سادگی‪ ،‬به‬
‫ساده ترين شکل ممکن باشد؟‬
‫کلمه می نيمال فقط به مفهوم می نيمال نسبت به يک شکل خاص از تابع مورد نظر است‪ ،‬که در اينجا فقط‬
‫فرم ‪ S.O.P.‬مورد نظر است‪ .‬درمورد مدارها‪ ،‬اين شکل عبارت های بولی به نام دريچه دو سطحی و‪-‬‬
‫يا )‪ (two- level AND-OR gate‬نيز ناميده می شود‪ .‬علت آن‪ ،‬شکل خاصی است که اين مدارها‬
‫‪179‬‬

‫دارند‪ .‬عبارت ́‪ ab+ac‬را در نظر بگيريد که به صورت مجموعی از حاصل ضرب ها است‪ ،‬مدار اين‬
‫عبارت بولی به صورت زير است‪.‬‬

‫‪a b c‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪F‬‬
‫‪y‬‬ ‫́‪ab+ac‬‬
‫‪z‬‬

‫سطح ‪AND‬‬ ‫سطح ‪OR‬‬

‫دقت کنيد که دريچه های سمت چپ‪ ،‬همگی دريچه های ‪ AND‬و دريچه سمت راست يک دريچه ‪OR‬‬
‫است که روی دريچه های ‪ AND‬عمل کرده است‪.‬‬
‫می نيمال يک تابع بولی را نسبت به فرم مجموع حاصل ضرب ها در نظر می گيريم‪ .‬توجه کنيد که‬
‫عبارت ́‪ ab+ac‬به فرم ‪ S.O.P‬است و به اين صورت‪ ،‬ديگر قابل ساده تر شدن نيست‪ .‬اين عبارت به دو‬
‫دريچه ی ‪ AND‬يک دريچه ‪ OR‬و يک دريچه ‪ NOT‬نياز دارد‪ .‬حال اگر از قانون توزيع پذيری استفاده‬
‫کنيم اين عبارت به صورت‬
‫) ́‪a(b+c‬‬
‫بيان می شود که تنها به يک دريچهً ‪ AND‬يک دريچه ‪ OR‬و يک دريچهً ‪ NOT‬نيازدارد‪ ،‬که کمتر از‬
‫دريچه های مورد نياز برای عبارت قبلی است‪ .‬ولی اين عبارت به فرم ‪ S.O.P.‬نيست‪ .‬بنابراين مورد نظر‬
‫ما نخواهد بود‪ .‬ابتدا بايد معلوم کنيم که يک ‪ S.O.P.‬چه موقع می نيمال ناميده می شود‪ .‬هرگاه ‪ E‬عبارتی‬
‫بولی به صورت ‪ S.O.P.‬باشد ‪ ،‬تعداد ليترال های موجود در ‪ E‬را با ‪ EL‬وتعداد عملوند های موجود در ‪E‬‬
‫را با ‪ Es‬نشان می دهيم‪ ،‬مثالً فرض کنيد‬
‫‪E=abć +á b́ d+ab́ ć d+á bcd‬‬
‫در اين صورت داريم‪:‬‬
‫‪EL=14‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪Es=4‬‬
‫‪180‬‬

‫(درعبارت ‪ x+y‬به ‪ x‬و‪ y‬عملوند )‪ (operand‬و به ‪ +‬عملگر )‪ (operator‬می گوييم)‪ .‬هرگاه ‪ E‬و‪F‬‬
‫دوعبارت بولی به صورت ‪ S.O.P.‬و معادل باشند‪ ،‬يعنی ‪ E=F‬و داشته باشيم ‪.‬‬

‫‪EL ≤ FL ,‬‬ ‫‪ES ≤ FS‬‬

‫به طوری که حداقل يکی از نماد های ≤ به صورت > باشد‪ ،‬عبارت ‪ E‬را ساده تر از عبارت ‪ F‬می گوييم‪.‬‬
‫مثال ‪ : 42‬تعداد ليترال ها وعمگرها را در يکی ازعبارت های بولی زير حساب کنيد‪.‬‬
‫‪E=xý z+x́ ź +yź +x‬‬ ‫الف‪.‬‬
‫‪F=x́ ý z+xyz+y+yź +x́ z‬‬ ‫ب‪.‬‬
‫‪G=xyt́+x́ ý zt+xź t‬‬ ‫پ‪.‬‬
‫حل‪ :‬با شمارش تعداد ليترال ها وعملوندها در هر عبارت خواهيم داشت‪:‬‬
‫‪EL=8 , Es=4 , FL=11 , Fs=5 , GL=10 , Gs=3‬‬
‫مثال ‪ EL :43‬و‪ Es‬را برای عبارت زير تعيين کنيد‪.‬‬
‫́‪E=(xý +z)́ +xy‬‬
‫حل‪ :‬عبارت داده شده به صورت ‪ S.O.P.‬نيست و ‪ EL‬و‪ Es‬را نمی توان برای آن تعيين نمود‪□ .‬‬
‫تعريف‪ .‬عبارت بولی ‪ E‬را عبارت ‪ S.O.P.‬می نيمال می ناميم‪ ،‬هرگاه به صورت ‪ S.O.P.‬بوده و هيچ‬
‫عبارت بولی به شکل ‪ S.O.P.‬معادل با آن و ساده تر از آن وجود نداشته باشد‪ .‬به عبارت ديگر‪ ،‬يک‬
‫عبارت بولی ‪ S.O.P.‬وقتی می نيمال است که هم تعداد ليترال های موجود در آن و هم تعداد عملوند های‬
‫آن کمترين باشد‪.‬‬

‫هدف می نيمم سازی توابع بولی‬

‫از آنجا که چندين عبارت متفاوت می توانند يک تابع بولی را نمايش دهند‪ ،‬درمدار های کليدی عبارتی‬
‫مورد توجه است که می نيمال باشد‪ .‬به خصوص اگر اين مدار در طراحی ساختمان کامپيوتر چندين بار‬
‫مورد استفاده قرارگيرد‪ .‬بنابراين داشتن روش های قابل دسترسی برای تعيين يک عبارت می نيمال جهت‬
‫نمايش يک تابع بولی داده شده مفيد خواهد بود‪.‬‬
‫روش های زيادی برای می نيمال سازی توابع بولی وجوددارد‪ .‬متداول ترين آن ها استفاده از مفهوم‬
‫استلزام اول )‪ (prime implicant‬است‪ .‬هرگاه }‪ A={a1,...,an‬ست ای از عبارات بولی باشد‪ ،‬گوييم‬
‫عبارت بولی ‪ b‬کامالً ‪ A‬را می پوشاند اگر برای هر ‪ xϵA‬داشته باشيم ‪ .b+x=b‬اين بدين معنی است که‬
‫‪181‬‬

‫‪ x‬حاصل ضرب ‪ b‬با عبارت ديگری مثالً ‪ c‬است مانند ‪ x=bc‬در اين صورت‬
‫‪b+x=b+bc=b.1+bc=b(1+c)=b‬‬
‫عموما ً جمالت پوششی(مانند ‪ b‬در اينجا) نسبت به جمالتی که می پوشاند (مانند ‪ x‬در اينجا) متغير های‬
‫کمتری دارند‪ .‬برای مثال ‪ ab‬و ́‪ ab‬هر دو توسط ‪ a‬پوشانده می شوند يعنی ‪ a‬ست } ́‪ {ab,ab‬را‬
‫می پوشاند‪.‬‬
‫البته هر ست ای دارای يک پوشش نيست مثالً }́‪ {ab ,á b‬دارای پوشش نيست‪.‬‬
‫تعريف‪ .‬يک استلزام اول‪ ،‬يک جمله پوششی است که يک مجموعه ماکزيمال از جمالت را می پوشاند‪.‬‬
‫توجه‪ :‬منظور از جمله )‪ (term‬در عبارات و تعريف فوق‪ ،‬هر حاصل ضربی از ليترال ها است مانند‬
‫‪ xy x́ ź ,‬و‪ ...‬روشی که در اکثر الگوريتم های می نيمال سازی به کار می رود عبارت است از تعيين‬
‫استلزام های اول و سپس حذف جمالت غير ضروری تا جايی که به يک ست می نيمال از جمالت برسيم‬
‫که تمام مقادير ست اوليه را اختيار می کند‪ .‬يعنی معادل عبارت اوليه باشد‪.‬‬
‫مثال ‪ :44‬شکل ‪ S.O.P‬می نيمال معادل با عبارت بولی زير را تعيين کنيد‪.‬‬
‫‪Pq+pr+q́ r‬‬
‫حل‪ :‬عبارت داده شده شامل سه جمله ی ‪ pr ،pq‬و ‪ q́ r‬است‪ .‬لذا برای يافتن استلزام های اول بايستی‬
‫‪ 1-23‬ست از جمالت مورد بررسی قرار گيرند(‪ 23-1‬تعداد سب ست های ناتهی اين سه جمله‪ ،‬به صورت‬
‫يک ست سه عضوی است)‪ .‬با اين کار مشاهده می شود که بيشتر اين مجموعه ها دارای استلزام اول‬
‫نيستند‪ .‬درواقع تنها استلزام های اول جمالت اوليه ‪ pq ،pr‬و‪ q́ r‬هستند که هر کدام فقط خود شان را‬
‫می پوشانند‪ .‬ولی اين به معنی می نيمال بودن عبارت اوليه نيست‪ .‬به منظور يافتن عبارت می نيمال مورد‬
‫نظر‪ ،‬بايد شکل ‪ dnf‬عبارت داده شده را که گاهی شکل ‪ S.O.P.‬کامل نيز ناميده می شود‪ ،‬نوشت‪ .‬در اين‬
‫صورت‬
‫)‪pq+pr+q́ r=(pqr+pqŕ )+(pqr+pq́ r)+(pq́ r+ṕ q́ r‬‬
‫‪=pqr+pqŕ +pq́ r+ṕ q́ r‬‬
‫عبارت ‪ dnf‬به دست آمده دارای چهار جمله است و برای يافتن استلزام های اول بايستی ‪ 24-1‬ست را‬
‫مورد بررسی قرارداد‪ .‬دو تا ازاين ست ها دارای جمالت پوششی هستند که عبارتند از‪:‬‬
‫} ́‪ {pqr ,pqr‬که توسط ‪ pq‬پوشانده می شود‪.‬‬
‫}‪ {pq́ r ,ṕ q́ r‬که توسط ‪ q́ r‬پوشانده می شود‪.‬‬
‫‪182‬‬

‫دو ست فوق شامل تمام عبارت ها در فرم ‪ dnf‬عبارت داده شده هستند‪ .‬بنابراين جمله ی ميانی ‪pr‬‬
‫درعبارت داده شده اوليه اضافی است و عبارت می نيمال مورد نظر عبارت است از‪:‬‬
‫‪pq+q́ r‬‬
‫معادل بودن عبارت اوليه ‪ pq+pr+q́ r‬و عبارت می نيمال ‪ pq+q́ r‬را می توان به کمک جدول ارزشی‬
‫نشان داد‪.‬‬

‫نقش ٔه کارنو )‪(Karnaugh map‬‬

‫پيدا کدن استلزام های اول می تواند بسيار وقت گير و طوالنی باشد(به مثال ‪ 44‬توجه کنيد) به خصوص‬
‫وقتی تعداد جمالت عبارت زياد باشد‪ .‬به عنوان مثال اگر يک عبارت ‪ dnf‬دارای ‪ n‬جمله باشد بايد تعداد‬
‫‪ 2n-1‬ست را برای يافتن استلزام های اول مورد بررسی قرارداد که اين عمل برای ‪ n‬های بزرگ بسيار‬
‫وقت گير است‪ .‬درحالتی که يک عبارت بولی بيش از ‪ 6‬متغير نداشته باشد‪ ،‬برای يافتن استلزام های اول و‬
‫يافتن عبارت می نيمال آن‪ ،‬می توان ابزاری تصويری را به کاربرد که نقش ٔه کارنو يا نمودار کارنو ناميده‬
‫می شود‪ .‬بررسی عبارت های شش متغيره بسيار پيچيده است‪ ،‬لذا نقشه کارنو را برای عبارت های يک تا‬
‫پنج متغيره بررسی می کنيم‪.‬‬

‫نقشه کارنو يک وسيله ساده برای می نيمم سازی عبارات بولی با چند متغير است‪ .‬نقشه از يک مستطيل‪،‬‬
‫که به مربع هايی تقسيم شده‪ ،‬تشکيل می گردد‪ .‬هر مربع نشان دهنده يک حاصل ضرب بنيادی است و‬
‫مربع ها طوری مرتب شده اند که مربع های مجاور دقيقا ً در يک متغير مکمل شده يا نشده متفاوت هستند‪.‬‬
‫نقشه کارنو را بايد به صورت پوشش رويه ی يک کره تصور کرد‪ .‬درنتيجه مربع های روی لبه های‬
‫مخالف نقشه‪ ،‬مجاور يکد يگرهستند‪ .‬نقشه کارنو برای يک‪ ،‬دو‪ ،‬سه و چهار متغيردر زير نشان داده شده‪.‬‬
‫‪183‬‬

‫در اين نقشه ها يک مربع بخصوص نمايش حاصل ضرب ليترال هايی است که روی لبه های مستطيل‬
‫متناظر با آن مربع هستند‪ .‬مثالً مربع (‪ )Ι‬در نقشه چهار متغيره نمايش حاصل ضرب بنيادی ‪ pqrs‬است‪،‬‬
‫زيرا ليترال های روی لبه های مستطيل متناظر با مربع(‪ )Ι‬عبارتند از ليترال های ‪ r,q,p‬و ‪ .s‬به طور‬
‫مشابه مربع (‪ )ΙΙ‬متناظر با حاصل ضرب بنيادی ‪ ṕ q́ rs‬است‪.‬‬

‫توجه کنيد که تعداد مربع های هر نقشه برابر با ‪ 2n‬است که ‪ n‬تعداد متغير های مربوط به آن نقشه است‪،‬‬
‫زيرا هر متغير دارای دو حالت(‪ x‬يا ́‪ )x‬است‪ .‬بنابراين نقشه کارنو پنج متغيره دارای ‪ 32‬مربع خواهد بود‬
‫که برای نمايش آن از دو نقشه چهار متغيره استفاده می شود که هرکدام از آن ها متناظر با پنج متغير‬
‫هستند‪ .‬شکل زير نقشه کارنو پنج متغيره را نشان می دهد‪.‬‬
‫‪184‬‬

‫متغير پنجم يعنی ‪ t‬بر روی يکی از نقشه ها به صورت ‪ t‬و برروی ديگری به صورت مکمل شده(́ ‪)t‬‬
‫است‪ .‬بهعنوان نمونه چند تا از حاصل ضرب های بنيادی برای اين نقشه‪ ،‬در مربع های نقشه نوشته شده‬
‫اند‪ .‬به منظور استفاده از نقشه کارنو برای به دست آوردن می نيمم يک عبارت ‪ ، S.O.P.‬ابتدا نحوه ی‬
‫قراردادن اطالعات متناظر با يک عبارت بولی را در دورن نقشه بيان می کنيم‪ .‬نظر به اين که حالت های‬
‫يک متغيره ساده هستند معموالً اين حالت ها درنظر گرفته نمی شوند‪ .‬هم چنين به علت پيچيدگی استفاده از‬
‫نقشه کارنو در توابع پنج متغيره‪ ،‬تنها حالت های سه و چهار متغيره را مورد بررسی قرار می دهيم‪.‬‬
‫برای وارد نمودن يک تابع بولی در نقشه‪ ،‬چون هر مربع در نقشه متناظر با يک حاصل ضرب بنيادی‬
‫است‪ ،‬بنابراين ابتدا بايد تابع بولی داده شده را به صورت ‪ dnf‬يا ‪ S.O.P.‬کامل نوشت و دراين صورت‬
‫تمام جمالت تابع به حاصل ضرب های بنيادی تبديل شده و می توان آن ها را در مربع های متناظر شان‬
‫قرار داد‪ .‬چون نوشتن هر حاصل ضرب بنيادی درون مربع مربوطه می تواند نقشه را پيچيده کند‪ ،‬معموالً‬
‫متناظر با هر حاصل ضرب بنيادی عدد‪ 1‬ويا عالمت √ رادرون مربع مربوطه قرارمی دهيم‪.‬‬
‫مثال ‪ :45‬نقشه کارنو تابع زير را مشخص کنيد‪.‬‬
‫‪f(p,q,r)=ṕ qŕ+ṕ qr+pq́ r+pqr‬‬
‫حل‪ :‬تابع داده شده به صورت ‪ .S.O.P‬کامل است‪ .‬نقشه مورد نظر به صورت زير است‪.‬‬

‫توجه ‪ :‬در استفاده از اسامی متغير ها کامالً آزاد هستيم‪ ،‬تنها مطلبی که بايستی رعايت شود اين است که‬
‫متغير های يک تابع بايستی به صورتی که بر روی نقشه های يک متغيره تا پنج متغيره بيان شده‪ ،‬نوشته‬
‫شوند‪.‬‬
‫مثال ‪ :46‬نقشه کارنو را برای تابع زير مشخص کنيد‪.‬‬

‫)‪f(x1, x2, x3)=∑m(1, 2, 4, 6, 7‬‬

‫‪185‬‬

‫حل‪ :‬فرم گسترده اين تابع عبارت است از‪:‬‬

‫‪f(x1,x2,x3)=x́ 1x́ 2x3+x́ 1x2x́ 3+x1x́ 2x́ 3+x1x2x́ 3+x1x2x3‬‬

‫بنابراين نقشه کارنو به صورت زير مشخص می شود‪.‬‬

‫مثال ‪ :47‬نقشه کارنو تابع زير را به دست آوريد‪.‬‬

‫́‪f(a,b,c,d)=áb́ćd́+ab́ ć d+á bćd+abć d́+ábć d́+ab́ ć d‬‬

‫حل‪ :‬تابع به صورت ‪ S.O.P.‬کامل يا ‪ dnf‬است‪.‬‬

‫مثال ‪ :48‬نقشه کارنو تابع ‪ f=pq+pr+q́ r‬را به دست آوريد‪.‬‬

‫حل‪ :‬شکل ‪ dnf‬يا ‪ S.O.P.‬کامل اين تابع عبارت است از‪:‬‬

‫‪f(p,q,r)=pqŕ +pqr+pq́ r+pʹqʹr‬‬

‫‪186‬‬

‫می دانيم که برای به دست آوردن فرم می نيمال يک تابع بولی بايستی استلزام های اول را برای جمالت آن‬
‫پيدا کنيم‪ .‬دريک نقشه کارنو بنابر خاصيت مربع های مجاور‪ ،‬استلزام های اول به شکل بيشترين تعداد‬
‫مربع های مجاور شامل ‪ 2n‬مربع برای ‪ n‬صحيح و نامنفی هستند که تماما ً با ‪ 1‬پر شده اند‪ ،‬حلقه های رسم‬
‫شده درنقشه کارنومثال ‪ 48‬رامالحظه کنيد‪ .‬اوالً دوتا از‪ 1‬ها درنقشه توسط دو حلقه پوشانده شده اند‪،‬‬
‫بنابراين حلقه افقی رسم شده در نقشه زيادی است يعنی می توانيم حلقه افقی را حذف کنيم و درعين حال‬
‫يک پوشش کامل برای ‪ 1‬ها توسط حلقه های عمودی باقی می ماند‪ .‬حاصل ضرب هاي بنيادي متناظر با‬
‫‪ 1‬هاي حلقه سمت چپ عبارتند از }‪ {pqr′, pqr‬كه اين مجموعه توسط ‪ pq‬پوشش داده مي شود‪ .‬با توجه‬
‫به نقشه مالحظه مي شودكه ‪ pq‬حاصل ضرب ليترال هايي بر روي نقشه است كه در هردو مربع متناظر‬
‫با ‪ 1‬هاي درون حلقه سمت چپ تكرار شده اند‪ .‬بنابراين حلقه سمت راست متناظر با ‪ q′r‬است‪ .‬زيرا ‪ q′‬و‬
‫‪ r‬درارتباط با هر دو مربع متناظر با ‪ 1‬هاي درون حلقه سمت چپ هستند‪ .‬بنابراين عبارت ‪S.O.P.‬‬
‫مي نيمال متناظر با نقشه كارنو مثال باال عبارت است از‪:‬‬

‫‪Pq+q′r‬‬

‫مثال ‪ : 49‬عبارت مي نيمال معادل با نقشه كارنوي زير را تعيين كنيد‪.‬‬

‫‪q‬‬ ‫‪q′‬‬

‫‪p‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪r′‬‬

‫‪p‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪r‬‬

‫‪p′‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪r‬‬

‫‪p′‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪r′‬‬

‫حل‪ :‬با سه حلقه تمام ‪ 1‬ها پوشش داده مي شوند‪ .‬حلقه بااليي نشان دهنده ‪ pr′‬حلقه وسط (سمت چپ) نشان‬
‫دهنده ‪ qr‬و حلقه پايين (سمت راست) نشان دهنده ‪ p′q′‬است‪ .‬بنابراين عبارت مي نيمال معادل با نقشه فوق‬
‫عبارت است از‪:‬‬
‫‪pr′ +qr+p′q′‬‬ ‫□‬
‫توجه‪ :‬الزم به توضيح است كه ‪ 1‬هاي درون نقشه را مي توان به طرق مختلفي با هم درنظر گرفت به‬
‫مثال زير توجه كنيد‪.‬‬
‫‪187‬‬

‫مثال ‪ : 50‬يك عبارت مي نيمال ديگر‪ ،‬معادل با نقشه مثال ‪ 49‬به دست آوريد‪.‬‬

‫حل‪ :‬چون مربع هاي روي لبه نقشه مجاور هستند‪ ،‬بنابراين به طريق نشان داده شده نيز مي توان ‪ 1‬هاي‬
‫درون مربع ها را با هم تركيب كرد‪ .‬كه در اين حالت نيز سه حلقه وجود دارد و منظور از نيم حلقه مربع‬
‫هاي باال و پايين اين است كه اين دو مربع درون يك حلقه قرار دارند‪ .‬بنابراين عبارت مي نيمال در اين‬
‫حالت عبارت است از‪:‬‬
‫‪pq +p′r +q′r′‬‬

‫توجه‪ :‬هرگاه عبارت مثال ‪ 49‬را با ‪ E‬وعبارت مثال ‪ 50‬را با ‪ F‬نشان دهيم در اين صورت ‪ E=F‬و‬

‫‪EL= FL =6‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪Es= Fs =3‬‬

‫يعني تعداد ليترال ها و تعداد عملوند ها در هر دوعبارت يكسان است‪.‬‬

‫مثال ‪ :51‬عبارت مي نيمال معادل با نقشه كارنوي زير را به دست آوريد‪.‬‬

‫حل‪ :‬اين نقشه به دو حلقه نياز دارد كه در شكل نشان داده شده اند وعبارت مي نيمال به صورت زيراست‪:‬‬
‫‪x1x3+x′1x2x′3‬‬ ‫□‬

‫با استفاده از تعريف استلزام اول‪ ،‬سعي بر آن است تا بتوانيم مربع هاي شامل ‪ 1‬را بيشتر با هم تركيب كنيم‬
‫بعضي مواقع مي توان يك مربع شامل ‪ 1‬را در چند حلقه در نظرگرفت‪ ،‬به مثال زير در اين مورد توجه‬
‫كنيد‪.‬‬
‫‪188‬‬

‫مثال ‪ :52‬عبارت مي نيمال معادل با نقشه زير را به دست آوريد‪.‬‬

‫حل‪ :‬عبارت مي نيمال عبارت است از‪:‬‬

‫‪x2x3+x1x3‬‬ ‫□‬

‫مثال‪ :53‬عبارت مي نيمال معادل با نقشه زيررا به دست آوريد‪.‬‬

‫‪x2‬‬ ‫‪x′2‬‬

‫‪x1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪x′3‬‬

‫‪x1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪x3‬‬

‫‪x′1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪x3‬‬

‫‪x′1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪x′3‬‬

‫حل‪ :‬عبارت مي نيمال عبارت است از‪:‬‬

‫‪x2x3+x1x3+x′2x′3‬‬ ‫□‬

‫مثال ‪ : 54‬عبارت مي نيمال معادل با نقشه زير را به دست آوريد‪.‬‬

‫‪189‬‬

‫حل‪ :‬دراين حالت به دو حلقه نياز داريم وعبارت مي نيمال عبارت است از‪:‬‬

‫‪x1x2+x2x3‬‬ ‫□‬

‫همان طور كه مثال هاي فوق نشان مي دهد‪ ،‬گرفتن حلقه ها براي پيدا نمودن استلزام هاي اول به كمي دقت‬
‫و تمرين نياز دارد‪ .‬تنها نكته مهم در اين مورد آن است كه زماني عبارت مي نيمال به دست خواهد آمد كه‬
‫حلقه ها را مناسب اختيار كرده باشيم‪ .‬همان طور كه قبالً بيان شد‪ ،‬استلزام هاي اول به شكل بيشترين تعداد‬
‫مربع هاي مجاور شامل ‪ 2n‬مربع براي ≥‪ n 0‬وصحيح است‪ .‬به منظورآشنايي بيشتر با انتخاب حلقه ها‬
‫دورن يك نقشه كارنو‪ ،‬چند مثال ديگر از حالت هاي سه و چهار متغيره را ارائه مي نماييم‪.‬‬

‫مثال ‪ :55‬عبارت مي نيمال معادله با نقشه زير را به دست آوريد‪.‬‬

‫‪x2‬‬ ‫‪x′2‬‬

‫‪x1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪x′3‬‬

‫‪x1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪x3‬‬

‫‪x′1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪x3‬‬

‫‪x′1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪x′3‬‬

‫حل‪ :‬اين نقشه به دو حلقه نياز دارد كه هر كدام چهارتا‪ 1‬را مي پوشانند‪ ،‬حلقه سمت چپ نشان دهندهً ‪x2‬‬
‫است‪ ،‬چون تنها ‪ x2‬است كه در هرچهار مربع درون حلقه سمت چپ ثابت مانده و تكرار شده است‪ .‬هم‬
‫چنين چون در حلقه مياني تنها ليترالي كه در تمام مربع هاي اين حلقه ثابت مي ماند ‪ x3‬است پس حلقه ی‬
‫ميانی نشان دهنده ی ‪ x3‬است‪ .‬لذا عبارت مي نيمال عبارت است از‪:‬‬

‫‪x2+x3‬‬
‫‪190‬‬

‫مثال ‪ : 56‬عبارت مي نيمال معادل با نقشه زير را به دست آوريد‪.‬‬

‫حل‪ :‬اين نقشه به سه حلقه نياز دارد كه دو تا شامل چهار‪ 1‬و يكي ازحلقه ها شامل دو ‪ 1‬است‪ ،‬نيم حلقه‬
‫های بااليي و پاييني يك حلقه را تشكيل مي دهند‪ .‬ليترال هايي كه درتمام مربع هاي حلقه شامل دو تا ‪1‬‬
‫تكرار مي شوند عبارت هستند از ‪ x2 ,x1‬و ‪ x′3‬به طورمشابه ليترال هاي حلقه عمودي كه در تمام مربع‬
‫هاي دورن حلقه ثابت مي مانند ‪ x2‬و ‪ x4‬هستند‪ .‬با بررسي مشابهي ليترال هاي ثابت درون نيم حلقه ها نيز‬
‫‪ x′3‬و ‪ x4‬هستند‪ .‬لذا عبارت مي نيمال براي اين نقشه عبارت است از‪:‬‬

‫‪x1x2x′3+x2x4+x′3x4‬‬

‫مثال ‪ : 57‬عبارت مي نيمال براي نقشه زير را به دست آوريد‪.‬‬

‫‪x2 x2 x́ 2 x́ 2‬‬

‫‪x1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪x́ 3‬‬

‫‪x1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪x3‬‬

‫‪x́ 1‬‬ ‫‪x3‬‬

‫‪x́ 1 1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪x́ 3‬‬

‫‪x́ 4‬‬ ‫‪x4 x4‬‬ ‫‪x́ 4‬‬

‫حل‪ :‬اين نقشه به سه حلقه نيازدارد که نشان داده شده اند‪ .‬چهارنيم حلقه کناری همگی يک حلقه تشکيل‬
‫می دهند (به خاطر آوريد که مربع های کناری با هم مجاورند) و نشان دهنده ی حاصل ضرب بنيادی‬
‫‪ x́ 3x́ 4‬است‪ .‬حلقه عمودی نشان دهندهً حاصل ضرب بنيادی ‪ x1x2x4‬وحلقه افقی (پايين) نشان دهنده ی‬
‫حاصل ضرب بنيادی ‪ x́ 1x́ 2x́ 3‬است‪ .‬بنابراين عبارت می نيمال به صورت زيراست‪:‬‬

‫‪x́ 3x́ 4+x1x2x4+x́ 1x́ 2x́ 3‬‬

‫‪191‬‬

‫مجموعه مسائل‬

‫مقادير ‪ EL‬و‪ Es‬را برای هرکدام ازعبارت های زير حساب کنيد‪.‬‬

‫́‪E=xy+x́ y‬‬ ‫ب‪.‬‬ ‫́‪E=xy+x́ ý +yz‬‬ ‫الف‪.‬‬

‫‪E=xyz+xý +zy+ýz‬‬ ‫ت‪.‬‬ ‫‪E=xyz+xy’+x́ yz‬‬ ‫پ‪́ .‬‬
‫‪EL=4 , Es=2‬‬ ‫ب‪.‬‬ ‫جواب‪:‬الف‪EL=6 , Es=3 .‬‬
‫‪EL=9 , Es=4‬‬ ‫ت‪.‬‬ ‫‪EL=8 , Es=3‬‬ ‫پ‪.‬‬

‫‪ )2‬به کمک نقشه کارنو‪ ،‬عبارت ‪ S.O.P.‬می نيمال معادل با هر يک ازعبارت های زير را به دست آوريد‪.‬‬

‫‪E1(x,y,z) = xyz+xyź +x́ yź +x́ ý z‬‬ ‫الف)‪.‬‬

‫‪E2(x,y,z) = xyz+xyź +xýz+x́ yz+x́ ý z‬‬ ‫ب)‪.‬‬

‫‪E3(x,y,z)=xyz +xyź +x́yź +x́ ý ź +x́ ý z‬‬ ‫ث)‪.‬‬

‫‪E4(x,y,z,t)=xyź t+xyź t ́+xýzt+xý zt +‬‬ ‫ت)‪́ x́ ý zt+x́ ý zt ́ .‬‬

‫‪́ x́ yźt +‬‬

‫‪E2=xy+z‬‬ ‫ب‪.‬‬ ‫‪E1=xy +yź +x́ýz‬‬ ‫جواب‪ :‬الف‪.‬‬

‫́‪E3=xy+yź +x́y‬‬ ‫يا‬ ‫́‪E3=xy+x́ ź +x́y‬‬ ‫پ‪.‬‬

‫́ ‪E4=yt +x́ý+ý zt‬‬ ‫ت‪.‬‬

‫مسائل تکميلی حل شده‬

‫‪ )1‬مجموعه مقسوم عليه های ‪ 70‬را با ‪ D70‬نشان می دهيم‪ ،‬يعنی‬

‫}‪D70={1,2,7,10,14,35,70‬‬

‫عمل های جمع ‪ +‬و ×(ضرب) و مکمل گيری ́ را روی اين مجموعه به صورت زير تعريف می کنيم‪،‬‬
‫برای ‪:a,bϵD70‬‬

‫))‪ = (1cm(a,b‬کوچکترين مضرب مشرک)‪a+b=(b , a‬‬

‫))‪ =(gcd(a,b‬بزرگترين مقسوم عليه مشترک )‪a×b=(b,a‬‬

‫(خارج قسمت تقسيم ‪ 70‬بر ‪á =70/a ) a‬‬

‫مثالًبرای دو عضو ‪ 10‬و ‪ 14‬داريم‪:‬‬

‫‪192‬‬

‫‪10+14=70 , 10×14=2 , 10 ́=70/10=7‬‬

‫‪10+14=1cm(10,14)=70 , 10×14=gcd(10,14)=2‬‬

‫هم چنين داريم‪:‬‬

‫=‪1‬‬
‫= ‪́ 70 , 2 ́=35 , 5‬‬
‫= ‪́ 14 , 7 ́=10,…,70‬‬
‫‪́ 1‬‬

‫بنابراين تمام اعضای ‪ D70‬دارای يک مکمل منحصر به فرد هستند خواص زير برای ‪ D70‬و اعمال تعريف‬
‫شده بر قرار است‪.‬‬

‫‪ 1‬جا به جايی‪:‬‬

‫)‪gcd(a,b)=gcd(b,a‬‬

‫)‪1cm(a,b)=1cm(b,a‬‬

‫‪ .2‬توزيع پذيری ‪ :‬به عنوان مثال (‪ 5×)14+2‬يعنی‬

‫‪gcd(5,1cm(2,14))=gcd(5,14)= 1‬‬

‫‪5×2+5×14=gcd(5,2)+gcd(5,14)=1+1=1cm(1,1)=1‬‬ ‫و‬

‫)‪5×(2+14)=(5×2)+(5×14‬‬ ‫بنابراين‬

‫هم چنين برای ساير اعضای ‪ D70‬نيز می توان نشان داد که‬

‫)‪a×(b+c)=(a×b)+(a×c‬‬

‫)‪a+(b×c)=(a+b)×(a+c‬‬

‫‪ (3‬در ‪ D70‬عضو‪ 1‬عبارت است از ‪ 70‬و عضو‪ 0‬عدد ‪ 1‬است زيرا برای هر ‪ aϵD70‬داريم‪:‬‬

‫‪a×70=gcd(a,70)=a‬‬

‫‪a+1=1cm(a,1)=a‬‬

‫بنابراين ‪ D70‬دارای ‪ 0‬و ‪ 1‬نيز هست‪.‬‬

‫= ‪gcd(1,70)=1⇒1×1‬‬
‫‪́ 1‬‬

‫= ‪gcd(2,35=1⇒2⇒2‬‬
‫‪́ 1‬‬
‫‪193‬‬

‫= ‪gcd(5,14)=1⇒5×5‬‬
‫‪́ 1‬‬

‫= ‪gcd(7,10)=1⇒7×7‬‬
‫‪́ 1‬‬

‫لذا برای هر ‪ aϵD70‬داريم‪:‬‬

‫(عضو صفر ‪a×á =1(D70‬‬

‫هم چنين‬

‫= ‪1cm(1,70)=70⇒1+1‬‬
‫‪́ 70‬‬

‫= ‪1cm(2,35)=70⇒2+2‬‬
‫‪́ 70‬‬

‫= ‪1cm(5,14)=70⇒5+5‬‬
‫‪́ 70‬‬

‫= ‪1cm(7,10)=70⇒7+7‬‬
‫‪́ 70‬‬

‫بنابراين هر ‪ aϵD70‬داريم‪:‬‬

‫‪a+a =70(D‬‬
‫́‬ ‫(عضو يک ‪70‬‬

‫‪ )5‬هم چنين می توان نشان داد که ‪ +‬و × تعريف شده دارای خاصيت شرکت پذيری نيز هستند‪.‬‬

‫بنابراين ‪ D70‬با اعمال ‪ +‬و× ́و تعريف شده يک جبر بولی تشکيل ميد هد‪.‬‬

‫‪ )2‬هرگاه ‪ y ، x، w‬و ‪ z‬اعضايی از يک جبر بولی باشند‪ ،‬نشان دهيد‪:‬‬

‫‪xy+x́ y+yw+z=y+z‬‬
‫حل‪xy+x́ y+yw+z=(x+x )́ y+yw+z=y+yw+z=y(1+w)+z=y.1+z=y+z :‬‬
‫‪ )3‬شکل متعارفی تمام توابع بولی را تعيين کنيد که بر روی يک جبربولی چهارعنصری تعريف شده و‬
‫مشخصات آن در جدول زير داده شده است‪.‬‬
‫)‪x y f(x,y‬‬
‫‪0 a a‬‬
‫́‪1 1 a‬‬
‫‪á a a‬‬
‫‪a 1 0‬‬

‫حل‪ :‬شکل متعارفی توابع بولی دو متغيره )‪ f(x,y‬عبارت است از‪:‬‬

‫‪f(x,y)=f11xy+f10xý +f01x y+f‬‬

‫́‬ ‫́ ‪00x ́y‬‬
‫‪194‬‬

‫با جای گذاری مقادير داده شده در شکل متعارفی‪ ،‬روابط زير حاصل می شوند‪.‬‬

‫)‪(x,y)=(0,a‬‬ ‫‪:‬‬ ‫́ ‪a=f01a+f00a‬‬ ‫(‪)a‬‬

‫)‪(x,y)=(1,1‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪a ́=f11‬‬ ‫(‪)b‬‬
‫)‪(x,y)=(a ́,a‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪a=f10a +f‬‬‫‪́ 01a‬‬ ‫(‪)c‬‬
‫)‪(x,y)=(a,1‬‬ ‫‪:‬‬ ‫́ ‪0= f11a+f01a‬‬ ‫(‪)d‬‬
‫حال ‪ f00 , f01‬و ‪ f10‬را تعيين می کنيم زيرا ́ ‪ f11=a‬معلوم است‪ :‬با ضرب طرفين رابطه (‪ )a‬در ‪a‬‬
‫خواهيم داشت‪:‬‬
‫‪f01a=a‬‬
‫بنابراين‬
‫‪f01=a‬‬ ‫يا‬ ‫‪f01=1‬‬ ‫(‪)e‬‬

‫‪ f00a =0‬بنابراين‬
‫́‬ ‫در ‪ a‬خواهيم داشت‪:‬‬
‫هم چنين با ضرب طرفين رابطه )‪́ (a‬‬

‫‪f00=0‬‬ ‫يا‬ ‫‪f00 =a‬‬ ‫(‪)f‬‬

‫باضرب طرفين رابطه )‪ (c‬در ‪ a‬داريم‪:‬‬

‫‪f01a=a‬‬

‫بنابراين‬

‫‪f01=a‬‬ ‫يا‬ ‫‪f01=1‬‬ ‫)‪(g‬‬

‫باضرب طرفين رابطه (‪ )c‬در ́ ‪ a‬داريم‪:‬‬

‫‪f10a ́=0‬‬

‫بنابراين‪:‬‬

‫‪f10 =0‬‬ ‫یا‬ ‫‪f10=a‬‬ ‫)‪(h‬‬

‫با جای گذاری )‪ (b‬در )‪ (d‬خواهیم داشت ‪:‬‬
‫‪f01a =́ 0‬‬
‫بنابراین‪:‬‬
‫‪f01=0‬‬ ‫یا‬ ‫‪f01=a‬‬ ‫)‪(i‬‬
‫از )‪ (e‬و )‪ (i‬نتیجه می شود‪:‬‬
‫‪195‬‬

‫‪f01=a‬‬
‫بنابراین مقادیر زیر راخواهیم داشت ‪:‬‬
‫‪ a‬یا ‪ a , f01=a , f00=0‬یا ‪f11=a ́ , f10 =0‬‬
‫درنتیجه چهارتابع بولی با مشخصات داده شده در جدول وجود دارد که عبارتند از ‪:‬‬
‫́‪f(x,y)=a x́ y+ax y‬‬
‫́ ‪f(x,y)=a x́ y+ax ý +ax́y‬‬
‫‪f(x,y)=a x́ y+axy +́ ax́y‬‬
‫́ ́‪f(x,y)=áxy+axy +́ ax ý +ax y‬‬
‫‪ )4‬آیا یک تابع بولی با مشخصات داده شده در جدول زیر بر روی یک جبربولی چهار عنصری وجود‬
‫دارد؟‬
‫)‪X y f(x,y‬‬
‫‪0 a a‬‬
‫‪1 1 1‬‬
‫́‪á a a‬‬
‫‪a 1 a‬‬

‫حل ‪ :‬خير‪ ،‬مشابه حل مسالهً قبل داريم‪:‬‬

‫‪f(x,y)=f11xy+f10xý+f01x y+f‬‬
‫́ ́‪́ 00x y‬‬

‫با جای گذاری مقادير داخل جدول در تابع فوق‪:‬‬

‫)‪(x,y)=(0,a‬‬ ‫́ ‪: a=f01a+f00a‬‬ ‫(‪)a‬‬

‫)‪(x,y)=(1,1‬‬ ‫‪: 1= f11‬‬ ‫(‪)b‬‬
‫)‪(x,y)=(a a‬‬
‫́‬ ‫‪: a =f‬‬
‫‪́ 10a +f‬‬
‫‪́ 01a‬‬ ‫(‪)c‬‬
‫)‪(x,y)=(a,1‬‬ ‫́ ‪: a=f11a+f01a‬‬ ‫(‪)d‬‬

‫باضرب ‪ a‬در طرفين رابطه (‪ )a‬داريم ‪:‬‬

‫‪f01a=a‬‬

‫بنابراين ‪:‬‬

‫‪f01=1‬‬ ‫یا‬ ‫‪f01=a‬‬ ‫(‪)e‬‬

‫هم چنين با ضرب ‪ a‬در طرفين رابطه )‪ (c‬داريم ‪:‬‬

‫‪196‬‬

‫‪f01a=0‬‬

‫بنابراين ‪:‬‬

‫‪f01=0‬‬ ‫يا‬ ‫́ ‪f01=a‬‬ ‫(‪)f‬‬

‫چون اين مقادير هيچ اشتراکی با مقادير به دست آمده برای ‪ f01‬در (‪ )e‬ندارند بنابراين هيچ تابع بولی با‬
‫مشخصات داده شده وجود ندارد‪.‬‬

‫‪ )5‬عبارت می نيمال به شکل ‪ S.O .P.‬معادل با عبارت زير را به کمک نقشه کارنو به دست آوريد‪.‬‬

‫́ ‪E=xyzt ́+xýzt+xy ́zt ́+xy ́źt ́+x ý ́zt+xy ́źt+x́ýzt ́+x́y ź ́t+x́y ́z ́t‬‬

‫حل ‪ :‬نقشه کارنو معادل با عبارت فوق عبارت است از‪:‬‬

‫‪y y‬‬ ‫́‪y‬‬ ‫́‪y‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪1 1‬‬ ‫ʹ‪z‬‬

‫‪x 1‬‬ ‫‪1 1 z‬‬

‫́‪x‬‬ ‫‪1 1 z‬‬

‫́‪x‬‬ ‫ʹ‪1 1 z‬‬

‫ʹ‪t‬‬ ‫‪t‬‬ ‫‪t‬‬ ‫́‪t‬‬

‫تعداد حلقه های مورد نياز برای پوشاندن ‪ 1‬ها‪ ،‬دوحلقه است و می نيمال ‪ E2‬عبارت است از‪:‬‬

‫́‬
‫‪E2=y +xzt‬‬ ‫́‬

‫‪ )6‬عبارت می نيمال به شکل ‪ S.O.P.‬معادل با عبارت پنج متغيره ای را که در نقشه کارنو زير نوشته‬
‫شده است‪ ،‬تعيين کنيد‪.‬‬
‫‪197‬‬

‫حل ‪ :‬همان طورکه در نقشه نشان داده شده است‪ ،‬برای پوشاندن ‪ 1‬ها به سه حلقه نيازهست که دو تا از‬
‫حلقه ها بر روی هر دو قسمت نقشه هستند وعبارت می نيمال به صورت زير است‪:‬‬

‫́‪x1x2x5+x 1́ x3x4+x1x3x 4‬‬

‫‪198‬‬

‫منابع و مآخذ‬

‫‪ -1‬اعظمی‪ ،‬شاهرود – زهره حبيبی‪ ، (1388) ،‬ساختمان گسسته‪ ،‬انتشارات سپاهان‪ ،‬تهران‪،‬‬
‫ايران‬

‫‪ -2‬باال کريشنان‪ ،‬و‪ .‬ک‪ ، (1392) ،‬رياضيات گسسته مقدماتی‪ ،‬مترجمان‪ :‬بيژن شمس‪ ،‬محمد‬
‫علی رضوانی‪ ،‬ناشر‪ :‬انتشارات فاطمی‪ ،‬تهران‪ ،‬ايران‬

‫‪ -3‬جانسون با‪ ،‬ريچارد‪ ، )1380( ،‬ساختمان های گسسته‪ ،‬ترجمه مهندس ابراهيم زاده قلزم‪،‬‬
‫انتشارات سيمای دانش‪ ،‬تهران‪ ،‬ايران‬

‫‪ -4‬جکسون‪ ،‬بردلی – دميتری تورو‪ ، (1393) ،‬مبانی ترکيبيات‪ ،‬ترجمه مهرداد مسافر‪،‬‬
‫ناشر‪ :‬نشر علوم رياضی ره آورد‪ ،‬تهران‪ ،‬ايران‬

‫‪ -5‬حديقه غفاری‪ ،‬عليرضا ‪ -‬مگرديچ‪ ،‬تومانيان )‪ ، (1380‬مقدمه ای بر رياضيات گسسته‪،‬‬

‫انتشارات دانشگاه امام حسين‪ ،‬تهران‪ ،‬ايران‬

‫‪ -6‬علی آيادی‪ ،‬ارژنگ‪ ، (1386) ،‬رياضيات گسسته‪ ،‬انتشارات دانشگاه پيام نور‪ ،‬تهران‪،‬‬
‫ايران‬

‫‪ -7‬قمبوانی‪ ،‬بازيار‪ ،‬مريم – زهره حبيبی‪ ،(1391) ،‬ساختمان های گسسته‪ ،‬انتشارات دانشگاه‬
‫پيام نور‪ ،‬تهران‪ ،‬ايران‬

‫‪ -8‬گريمالدی‪ ،‬رالف‪ ، (1393) ،‬رياضيات گسسته و ترکيبياتی‪ ،‬ترجمه علی عميدی‪ ،‬ناشر‪:‬‬
‫مرکز نشر دانشگاهی‪ ،‬تهران‪ ،‬ايران‬

‫‪ -9‬ليپ شوتز‪ ،‬سيمور‪ -‬مارک الرس‪ ،‬ليپسون‪ ، (1378) ،‬رياضيات گسسته‪ ،‬ترجمه حسين‬
‫ابراهيم زاده قلزم‪ ،‬انتشارات سيمای دانش‪ ،‬تهران‪ ،‬ايران‬

‫‪ -10‬نصرآبادی‪ ،‬محمد مهدی‪ ، (1381) ،‬رياضيات گسسته ( رياضيات ترکيبياتی و نظريه‬

‫گراف )‪ ،‬انتشارات کيومرث‪ ،‬تهران‪ ،‬ايران‬

‫‪ -11‬نصيری‪ ،‬محمود‪ ، (1389) ،‬رياضيات گسسته‪ ،‬ناشر‪ :‬موسسه فرهنگی جهان رايانه‬
‫کوثر‪ ،‬تهران‪ ،‬ايران‬

‫‪ -12‬نيکوکار‪ ،‬مسعود – محمد تقی‪ ،‬درويش‪ ، (1389) ،‬رياضيات گسسته‪ ،‬انتشارات گسترش‬
‫علوم پايه‪ ،‬تهران‪ ،‬ايران‬
199

13- Billy, Sara, (2011), Discrete Mathematical Modeling, University of

Washington

14- Bondy, J. A. Murty, U. S. R. ,(1982), Graph Theory with

Application, Univesity of Waterloo, Canada

15- Bondy, J. A. Murty, U. S. R. ,(2008), Graph Theory, University of

Waterloo, Canada

16- EPP, SUSANNA S. , (2004), Discrete Mathematics With

Application, DePaul University

18- Dooren, Paul Van,(2009), Graph Theory and Application,

Universiteʹ catholigue de Louvain Louvain-la-Neuve, Belgium

19- Harju, Tero, (2011), Lecture Notes on Graph Theory, Departmemt

of Mathemtics, University of Turku, Finland

20- Hegde, S. M. , (2012), Labeled graphs and Digraps: Theory and

Application. Dep. Of Mathematical and Computational Sciences,
National Institute of Technology Karnatak, Surathkal, Srinivasnagar,
INDIA

21- Koltun, Valdlen, (2008), Discrete Structures Lecture Notes,

Computer Sience Department, Stanford University, USA

22- Rosen, Kenneth H, (2012), Discrete Mathematics and Its

Application, McGraw-Hill, New York, USA

23- Ruohonen, Keijo, (2008), Graph Theory

24- VASUDEV, C. , (2006), Graph Theory With Application,

Department of Mathematics, The Oxford Institution, Bangalore,
Karanataka

25- WILSON, ROBIN J. , (1998), Introduction to Graph Theory,

London