एकाइ दुइ
एकाइ दुइ
एकाइ दुइ
3fdkfgL 5]Sg] 5fgf ePsf], lr;f], tftf] kfgL / cfjfh k'|km l;lnª\u 5fgf ePsf],
Knf:6/ ul/Psf] jf /fd|f];Fu lnlkPsf] leQf ePsf], Knf:6/ / /ª\u/f]ug ul/Psf] leQf ePsf],
ejg tyf sIffsf]7f n]Vg / k9\g afwf gk'Ug] vfnsf] kof{Kt pHofnf] ePsf kof{Kt xfjf v]Ng] tyf k|sfz cfpg] e\mofn / ;'/Iffsf] nflu
sf]7fx¿ ePsf], lu|n jf 808L nufPsf]
ljBfyL{sf] kx'Frdf ePsf], ;'/lIft em\ofn9f]sf h'g aGb ug{ /
vf]Ng ldNg] ePsf]
k|lt %) ljBfyL{sf nflu ! sIffsf]7f ePsf], k|lt $) ljBfyL{sf] nflu ! sIffsf]7f ePsf],
k|ltljBfyL{ )=&% ju{ld6/ If]qkmn ePsf], k|ltljBfyL{ !=)) ju{ld6/ If]qkmn ePsf],
ejg tyf sIffsf]7f afn tyf ckfª\utfd}qL ePsf], ejg, sIffsf]7f / cGo ef}lts k"jf{wf/x¿ afnd}qL tyf
ckfª\utfd}qL ePsf],
% Â * lkm6sf] sfnf]kf6L Joj:yf ePsf], %Â * lkm6sf] x\jfO6af]8{sf] Joj:yf ePsf],
sIff # ;Ddsf sIffsf]7fsf leQfdf ljBfyL{n] e]6\g] u/L sIff # ;Ddsf] sIffsf]7fsf leQfdf ljBfyL{ e]6\g] u/L
sfnf]kf6L lgdf{0f ePsf], ;]tf]kf6Lsf] lgdf{0f ePsf],
;a} ljBfyL{x¿ Ps} k6sdf Pp6f v]n v]Ng ;Sg] ePsf], k'm6an;d]t v]Ng ;lsg] cfsf/sf] v]n d}bfg ePsf],
v]n d}bfg v]nd}bfg ;kmf;'U3/ / xl/ofnL ePsf], v]nd}bfg ;kmf;'U3/ xl/ofnL, afnd}qL / n}ª\lusd}qL
ljBfnosf] xftdf rfsfr'nL, lkª, lrKn]6Lx¿ /fVg ;Sg] ePsf],
d}bfg ePsf], ljBfnosf] xftdf rfsfr'nL lkª, lrKn]6L h:tf ;fdu|Lsf]
Joj:yf ePsf],
kmlg{r/ k|lt $ ljBfyL{sf nflu ! ;]6 8]:s a]Gr ePsf], k|To]s ljBfyL{sf nflu ! ;]6 pko'St s';L{, 6]a'n ePsf],
ljBfyL{sf] pd]/cg';f/ 8]:s a]Grsf] prfO ePsf], ljljw lsl;dsf] a;fO Joj:yf ug{ ldNg] xn'sf vfnsf]
8]:s a]Gr ePsf],
ljBfyL{n] k|of]u ug{ 8]:s !% OGr rf}8f ePsf], ljBfyL{n] k|of]u ug{] 8]:s !* OGr rf}8f ePsf],
a'ssg{/sf nflu ! pko'St ;fOhsf] ¥ofssf] Joj:yf a'ssg{/;lxt sIff ! b]lv # ;Dd ljifout l;sfO s'gfsf]
ePsf], -sIffsf] cfsf/ x]/L_ Joj:yf ePsf],
Ps l8:Kn]af]8{sf] Joj:yf ePsf], $ j6f;Dd l8:Kn]af]8{sf] Joj:yf ePsf],
k':tsfno ljBfnosf] Ps sf]7fdf kf7\oqmd ;Gbe{ ;fdu|L ;lxt ljifout lx;fan] ;fGble{s k':tsx¿sf] clen]vLs/0f /
%)) eGbf a9L k':ts ePsf], ljt/0f k|0ffnL;lxtsf] !%)) eGbf a9L k':ts /x]sf] !
k':tsfno ePsf],
k|of]uzfnf ljBfnosf] Pp6f sf]7fdf ljifout k|of]u ljifout ;fdu|L;lxtsf] Psk6sdf %) hgf;Ddn]
;fdu|Lx¿;lxtsf] Psk6sdf @% hgf;Ddn] k|of]ufTds k|of]ufTds sfo{ ug{ ;Sg] u/L Joj:yf ePsf],
sfo{ ug{ ;Sg] Joj:yf ePsf],
zf}rfno k|lt %) 5fq tyf 5fqfsf] nflu 5'§f5'§} zf}rfno ePsf], k|lt @) 5fq tyf 5fqfsf nflu 5'§f5'§} zf}rfno ePsf],
lg/Gt/ ;kmfOsf] Joj:yf ePsf], ‰ofn9f]sf;lxtsf] lg/Gt/ :j:Yo x'g] lglZrttf;lxtsf] ;kmfOsf]
r's'n nufpg / vf]Ng ;lsg] zf}rfno ePsf]. Joj:yf ‰ofn9f]sf;lxtsf] r's'n ;lhnf]l;t nfpg /
vf]Ng ;lsg] zf}rfno ePsf],
kvf{n jf 3]/faf/f ljBfnosf] xftfnfO{ ;d]6\g] u/L ^ lkm6 cUnf] 3]/faf/f ljBfnosf] xftfnfO{ ;d]6\g] u/L dha't lkn/;lxtsf] ^ lkm6
ePsf], cUnf] tf/af/ jf kvf{n ePsf],
ljBfno xftf ejg, v]n d}bfg, j[If/f]k0f au}Frfsf nflu hldg 5'6\ofO{ ejg, v]n d}bfg, j[If/f]k0f, zf}rfno au}Frfsf] nflu
Joj:yfkg ;f]cg';f/ lgdf{0f ul/Psf], hldgsf] of]hgfa4 n]cfp6 -kfls{ª, s/];faf/L_ / lgdf{0f
u/L Jojl:yt ¿kdf pkof]udf NofPsf],
vfg]kfgL ljBfno xftfleq lkpgof]Uo kfgL ePsf], ljBfnosf] x/]s sIffsf]7fdf lkmN6/;lxt lkpg] kfgL
ePsf],
sfof{no sfof{no k|of]hgsf nflu 5'§} sf]7fsf] Joj:yf ePsf], k|wfgfWofks lzIfs, :6fkm / k|zf;lgs k|of]hgsf nflu
kmlg{r/;lxtsf] 5'§f5'§} sf]7f ePsf],
:jf:Yo hfFr sIf ljBfnosf] k|zf;lgs sIfdf Pp6f b/fhsf] Joj:yf u/L cfsl:ds la/fdLsf nflu a]8sf] ;d]t Joj:yf ePsf] /
cfwf/e"t pkrf/sf cf}iflw / hfFr pks/0fsf] Joj:yf hfFr tyf pkrf/ sIfsf] klg Joj:yf ePsf],
ePsf]
ljB't\ h8fg tyf ;f}o{ pmhf{ tyf hn pmhf{, Aof6«L cflb dfWodaf6 x/]s sIffsf]7fdf ljB't\sf] nfOg ePsf] / cfjZostfcg';f/
ljB'tLo ;fdu|L / kª\vf, k|f]h]S6/, sDKo'6/ cflbsf] pknAwtf ePsf] tyf
Od]n,
;'ljwfsf] Joj:yf ljBfnoleq ljB't\ h8fg ePsf], OG6/g]6;d]tsf] ;'ljwf ePsf],
rd]gf u[x ljBfnoglhs} vfhf vfg] 7fpFsf] Joj:yf ePsf], ljBfno xftfleq rd]gfu[xsf] Joj:yf ePsf],
au}Frf / s/];faf/L au}Frf / s/];faf/Lsf] nflu hldg 5'6\ofO{ ljBfno ;'wf/ cfocfh{gsf nflu klg x'g] u/L au}Frf / s/];faf/Lsf] lgdf{0f
of]hgfleq ;d]l6Psf], u/]/ To;sf] ;b'kof]u u/]sf],
ljBfno;Dd cfOk'Ug] ckfª\ux¿;lxt ;lhn} ljBfnodf cfpg ;Sg] u/L af6f] lxnf], w"nf] gePsf] af6f]sf] Joj:yf ePsf]
af6f] agfOPsf]
lzIf0f–l;sfO;DaGwL go"gtd / ck]lIft dfkb08x¿
If]q ljifoj:t'÷;"rs Go"gtd ck]lIft
of]hgf lgdf{0f jflif{s sfo{of]hgf lgdf{0f eO{ jflif{s sfo{of]hgfsf x/]s ultljlwsf] k|efjsf/L sfof{Gjog,
sfo{of]hgf
;DaGwdf
jflif{s
o;}sf cfwf/df ljBfno cfjlws ;dLIff, lg/Gt/ cg'udg / d"Nofª\sg tyf lzIf0f
ultljlw ;~rfng ePsf], l;sfO lqmofsnfknfO{ of]hgfsf] s]Gb|df /fv]sf],
kf7\ok':ts z}lIfs ;qsf] ;'?d} x/]s x/]s ljifosf] kf7\ok':tsnufot :yfgLo tj/df ag]sf cGo
ljifosf] kf7\ok':ts kf7\o;fdu|Lx¿ kfPsf],
ljBfyL{x¿n] kfPsf],
z}lIfs e|d0f jif{sf] Psk6s ljBfnoaf6 k|To]s jif{ x/]s sIffnfO{ z}lIfs e|d0fdf n}hfg] u/]sf],
z}lIfs e|d0f n}hfg] u/]sf],
lzIfs tflndsf] lzIfsn] tflndaf6 l;s]sf lzIfsn] tflndaf6 l;s]sf s'/fx¿nfO{ sIffsf]7fdf k|of]u
k|of]u s'/fx¿nfO{ sIffsf]7fdf k|of]u
u/]sf] / k|wfgfWofks tyf ;DalGwt lg/LIfsaf6 lgoldt
u/]sf], cg'udg ePsf],
cfw'lgs k|ljlwsf] lzIf0f–l;sfO sDKo'6/df lzIf0f–l;sfOdf sDKo'6/, OG6/g]6 cflbsf] k|of]u ul/Psf / ;f]
k|of]u
k|of]u cfwfl/t l;sfO ePsf], k|of]unfO{ j:t'lgi7 / glthfd'vL agfpg ;a} lzIfsx¿n]
tflnd k|fKt u/L sfof{Gjogdf ptf/]sf],
dft[efiff lzIf0f–l;sfO;DaGwL Go"gtd / ck]lIft dfkb08x¿
If]q ljifoj:t'÷;"rs Go"gtd ck]lIft
lzIfssf] tof/L slDtdf k|f=lj=txsf lzIfs -! b]lv # sIff_ nfO{ cfjZos ;ª\Vofdf dft[efiffsf lzIfsx¿ tof/ kf/]sf],
lzIfs ÷lzIf0f
dlxnf lzIff
hgfgf kf7zfnf :yfkgf ldlt lj=;+= !(%* j}zfv #) -b]jzdz]/sf] kfnfdf_
sGof kf7zfnf :yfkgf ldlt lj=;+= !(*) c;f/ @@
g]kfndf dlxnf lzIffsf] k|]/0ff k|bfg ug]{ JolQm u+uf jfO{
u+uf jfO{n] g]kfndf ;'? u/]sf] lzIff cfwf/e"t k|fylds lzIff -lj=;+= !($%_
g]kfndf dlxnf lzIffsf] ;'?jft ug]{ k|wfgdGqL jL/zdz]/
kBsGof ljBf>dsf] :yfkgf lj=;+= @))$
sGof lgs]tg ljBfnosf] :yfkgf lj=;+= @))% -nlntk'/_
u|fd;]ljsf ljBfno lj=;+= @))% -dgf]x/f_
lzIfs lzIf0f s]Gb|;Fu cfa4 eO{ lkm8/ 5fqfjf;sf] :yfkgf lj=;+= @)@% -o'g]:sf] / gf]/f8sf] ;xof]udf_
lj=;+= @)@% df lkm8/ 5fqfjf; vf]lnPsf :yfgx¿ x]6f}+8f, ;'v]{t, h'Dnf, 8f]6L, afun'ª / Onfd
lzIffdf dlxnfx¿sf nflu ;dfg cj;/ sfo{qmdsf] :yfkgf lj=;+= @)@& -o'lg;]kmsf] ;xof]udf_
lzIffdf dlxnfx¿sf nflu ;dfg cj;/ sfo{qmdcGtu{t dlxnf lzIff lj=;+= @)@* -k[YjLgf/fo0f SofDk; kf]v/faf6_
sfo{qmdsf] ;'?jft
lzIffdf dlxnfx¿sf nflu ;dfg cj;/ sfo{qmd lj:tf/ ePsf If]qx¿ lj=;+= @)#) -wgs'6f_, lj=;+= @)## -g]kfnuGh_ / lj=;+= @)#^ -h'Dnf_
lzIffdf dlxnfx¿sf nflu ;dfg cj;/ sfo{qmdn] ;~rfng u/]sf] P n]en -P;Pn;L pQL0f{ dlxnf_, aL n]en -sIff !) kf; dlxnf_
tflnd
lzIffdf dlxnfx¿sf nflu ;dfg cj;/ sfo{qmdnfO{ Ph's];g km/ lj=;+= @)#&
uN;{ PG8 cf]dg ckm g]kfnsf] gfddf kl/jt{g
dlxnfnfO{ lzIffdf ;dfg cj;/ k|bfg ug]{ p2]Zon] wgs'6f, h'Dnf, cf=j= @)#&÷#*
g'jfsf]6, kfNkf / cf]vn9'+ufdf dlxnf 5fqfjf; lgdf{0f
dlxnfnfO{ lzIffdf ;dfg cj;/ k|bfg ug]{ p2]Zon] hn]Zj/, x]6f}+8f, bfª, cf=j= @)#(÷$)
8f]6L, x'Dnf, afun'ª / ;'v]{tdf 5fqfjf; ejg lgdf{0f
;]tL kl/of]hgfcGtu{t r]nLa]6L sfo{qmd ;~rfng lj=;+= @)#*
lzIfs k|lzIf0f sfo{qmddf lbOg] 5fqj[lQdf dlxnfnfO{ &) k|ltzt /fli6«o lzIff cfof]usf] k|ltj]bg, @)$(
;'lglZrt ug{ l;kmfl/;
k|To]s ljBfnodf sDtLdf Ps hgf dlxnf lzIfssf] Joj:yf ug{ /fli6«o lzIff cfof]usf] k|ltj]bg, @)$(
l;kmfl/;
lzIff dGqfnodf dlxnf lzIff zfvfsf] :yfkgf lj=;+= @)$(
cfwf/e"t tyf k|fylds lzIff kl/of]hgfcGtu{t dlxnf lzIff PsfOsf] lj=;+= @)$(
:yfkgf
k|To]s txdf sDtLdf Ps hgf dlxnf lzIfs clgjfo{ ug{ ;'emfj pRr:t/Lo /fli6«o lzIff cfof]u @)%%
n}+lus pQ/bfoL ah]6sf] ;'?jft
kf7 M %
cf=j= @)^$÷^%
cgf}krfl/s lzIff
cf}krfl/s lzIffsf] 3]/feGbf aflx/ /x]/ l;sf?sf] ?lr, cfjZostf / Ifdtfsf] cfwf/df ;~rflnt x'g] lzIffnfO{ cgf}krfl/s lzIff elgG5 .
cgf}krfl/s lzIffsf] dfWodaf6 lzIff k|fKt ug{ pd]/sf] xb xF'b}g . lzIffsf] ;+/rgf ;/n x'G5 . o; lsl;dsf] lzIffsf] p2]Zo 1fgsf]
clej[l4 ug]{, ;Lk l;sfpg], d"Nox¿sf] ljsf; ug]{, Jofj;flos bIftf a9fpg] lsl;dsf] x'G5 .
/f]gfN8 8f]/ (Ronald Dore), sf cg';f/ k|df0fkq /f]uaf6 d'St /xg] lzIff g} cgf}krfl/s jf hLjg ko{Gt lzIff xf] .
Olnr / km]/f] (Illich and Freire) sf cg';f/, ‘cf}krfl/s lzIffsf] l7s pN6f] cgf}krfl/s lzIff xf] .’
kfpnf] km]/]sf cg';f/, æcgf}krfl/s lzIff Banking approach xf] .Æ
g]kfnsf] ;Gbe{df cgf}krfl/s lzIff
g]kfndf cfwf/ lzIfs s]Gb|sf] :yfkgf;Fu} k|f}9 lzIff sfo{qmd lj=;+= @))$, cgf}krfl/s lzIffsf] ;+:yfut k|f/De
klxnf]k6s k|f}9 ;fIf/tf sfo{qmdnfO{ hf]8 lj=;+= @)!! sf] g]kfndf lzIff gfds k|ltj]bg
cd]l/sfsf] ;xof]udf College of Education sf] cfof]hgfdf k|f}9 lzIff lj=;+= @)!#
Ao'/f]sf] :yfkgf
g]kfndf cfjlws of]hgf;Fu} cgf}krfl/s lzIff sfo{qmd ;~rflnt lj ;=+ @)!#
k|f}9 lzIffnfO{ sfo{d"ns agfpg] k|of; lj=;+= @)@@
k|f}9 lzIffnfO{ sfo{d"ns agfpg'kg]{ s'/fdf hf]8 lbg] k|ltj]bg /fli6«o lzIff k4lt of]hgf– @)@*
lj=;+= @)#% df /fli6«o ;fIf/tf sfo{qmdsf] ljsf; eof] .
lj=;+= @)#& df lzIff dGqfnodf k|f}9 lzIffsf] zfvf :yfkgf eof] .
lj=;+= @)#* df ;]tL lzIff kl/of]hgfn] k|f}9 ;fIf/tfsf cltl/Qm lszf]/ tyf dlxnfx¿nfO{ nlIft u/L r]nLa]6L lzIff sfo{qmd ;~rfngdf
Nofof] .
lj=;+= @)$@ df k|fylds lzIff kl/of]hgfdfkm{t * b]lv !$ jif{ pd]/ ;d"xsf ljBfno guPsfnfO{ lzIff ;bg klxnf] / bf];|f] ;~rfng u/L
;d]l6Psf] lyof] .
lj=;+= @)$% df ;'v]{t lhNnfaf6 lhNnf ;fIf/tf cleofg ;'? eof] .
lj=;+= @)$( df dGqfnodf /x]sf] k|f}9 lzIff zfvfnfO{ cgf}krfl/s lzIff zfvfdf ¿kfGt/0f ul/of] .
@)%% sf] k|ltj]bgn] cfufdL % jif{df &) k|ltzt g]kfnLx¿nfO{ ;fIf/ agfpg'k5{ egL pNn]v ul/of] .
lj=;+= @)%# df cgf}krfl/s lzIff kl/ifb\sf] :yfkgf / cgf}krfl/s lzIffsf] kf7\oqmd ;j{k|yd :jLs[t ePsf] xf] .
lj=;+= @)%^ df cgf}krfl/s lzIff s]Gb|sf] :yfkgf eP;Fu} cgf}krfl/s lzIff ;f] s]Gb|n] ;'? ug{ yfNof] .
cfj @)%^÷)%& af6 cfocfh{g sfo{qmd ;'? ePsf] xf] .
lj=;+= @)^@ df3 @$ ;fd'bflos cWoog s]Gb| ;~rfng Pjd\ Joj:yfkg;DaGwL lgb]{lzsf hf/L ePsf] xf] .
lj=;+= @)^# df3 @% cgf}krfl/s lzIff gLlt hf/L eof] .
lj=;+= @)^% af6 /fli6\o ;fIf/tf cleofg ;'? eof] .
lj=;+= @)^& df lg/If/sf] gfd;lxt tYofª\s ;ª\sng ul/Psf] xf] .
lj=;+= @)^( df %! nfv lg/If/nfO{ ;fIf/ u/fpg] nIo;lxt ;fIf/ g]kfn cleofg ;'? ePsf] xf] .
lj=;+= @)!* sf] k|ltj]bgn] ! j6f k|To]s lhNnfdf u|fd k':tsfno :yfkgf ug{ ;'emfj k|:t't ul/of] .
o'g]:sf]n] ;g\ !*&* df ;fdfGotof k9\g] n]Vg / b}lgs hLjgdf cfOkg]{ ul0ftLo hf]8 36fp ug{ ;Sg] JolQmnfO{ ;fIf/ dfg]sf] 5 .
o'lg;]kmsf cg';f/ ;x/L If]qdf Go"gtd\ @))) / u|fdL0f If]qdf Go"gtd\ !%)) zAb hfGg' g} ;fIf/ /xg' xf] h;n] ;dfhdf k|efjsf/L ¿kdf
hLjgofkg ug{, ljsf; ug{sf nflu cfjZos k9fO, n]vfO / ul0ftLo Ifdtf /fVgsf] nflu ;xof]u k'¥ofpF5 .
cfw'lgs k4ltcg';f/ ;fIf/tfnfO{ ;fdfGo k9fO, n]vfO tyf xl/x;fasf cltl/Qm cfkm\gf] jftfj/0f;Fu x'g] cGt/lqmof ug]{ Ifdtfsf ¿kdf
o'g]:sf]n] kl/eflift u/]sf] 5 .
kfpnf] k|m]/]n] ;fIf/tf lzIffnfO{ zAb k9\g], n]Vg]eGbf klg ;fdflhs ljZj k9\g] a'em\g] Ifdtfsf ¿kdf JofVof u/]sf 5g\ .
cgf}krfl/s k|f}9 ljBfno !#&, v'nf lgdflj #&, dflj *$, ;fd'bflos cWoog s]Gb| @!%! j6f ;~rfngdf /x]sf 5g\ .
;fd'bflos cWoog s]Gb|dfk{mt sIff ;~rfng / Joj:yfkg M o;cGtu{t Pshgf ;fd'bflos cWoog s]Gb|sf] kl/rfnsaf6 Go"gtd lxdfndf
!) hgf, kxf8df !% hgf / t/fO{ tyf pkTosfdf @) hgfsf] ;d"x agfO{ @ r/0fdf lg/Gt/ lzIffsf] sIff ;~rfng ug]{ Joj:yf ul/Psf] 5 . of]
sfo{qmdsf] 9fFrf ;fIf/ 3f]if0ff gePsf lhNnfx¿sf] xsdf nfu" x'g]5 .
cgf}krfl/s lzIff s]Gb|af6 xfn ;~rflnt j}slNks lzIff sfo{qmdx¿
l;=g+= sfo{qmd nlIft ;d"x cjlw sfo{qmdsf] :j¿k
!= /fli6«o ;fIf/tf !%–$% jif{ cf=j= 5f]6f] cjlwdf sfo{d"ns ;fIf/tfdf cfwfl/t
cleofg @)^$÷^% cfwf/e"t ;fIf/tf lzIff tLg cf/ (3 R)
-cfwf/e"t k|f}9 ;Dd ^ dlxgf k|bfg u/L tLj| ultdf lg/If/tf 36fpg]
;fIf/tf lzIff_ -gf]6M 3R- Reading, Writing, Arithmetic)
!%–^) jif{ cf=j=
@)^%÷^^
b]lv # dlxgf
!% jif{dfly cf=j=
@)&%÷&^
b]lv # b]lv
a9Ldf $
dlxgf
;fIf/f]Q/ lzIff
s_ k|f}9 ;fIf/f]Q/ gj;fIf/ jf cfwf/e"t ;fIf/tf xfl;n u/]sf # dlxgf cfwf/e"t ;fIf/tf k"/f u/]sfnfO{ ;fIf/f]Q/
@= lzIff lzIffsf] cj;/ k|bfg ug]{
v_ dlxnf lzIff k|yd !%–$% jif{ pd]/ ;d"xsf qmdZfM lg/If/ / gj;fIf/ ^, ^ dlxgf cfwf/e"t ;fIf/tf tx k"/f u/]sf gj;fIf/
/ bf];|f] k|f}9 dlxnf cf=j= @)^$÷^% ;Dd ;~rflnt dlxnfx¿nfO{ lzIffsf] cj;/ k|bfg ug]{
cfod"ns sfo{qmd !% jif{dflysf k|f}9 dlxnf lg/Gt/ /f]huf/d"ns :yfgLo Joj;fodf ;+nUg u/L
#= pTkfbg a9fpg]
;fd'bflos l;sfO :yfgLo ;d'bfosf afl;Gbfx¿ lg/Gt/ :yfgLo ;d'bfosf l;sfO cfjZostfsf]
s]Gb| kl/k"lt{sf sfo{qmd / cfocfh{g sfo{qmdsf]
;+of]hg u/L :yfgLo:t/df cgf}krfl/s lzIff
$= sfo{qmd ;~rfng, sfof{Gjog tyf
cg'udg;Ddsf sfo{ ug]{ u}/gfkmfd"ns
;d'bfodf cfwfl/t ;+:yf
;Lk ljsf; sfo{qmd gj;fIf/x¿ !@ lbg cfwf/e"t tyf ;fIf/f]Q/ lzIffsf
-k|f}9 dlxnf tyf k'?if_ ;xefuLx¿nfO{ dfudf cfwfl/t eO{
%=
Joj;fopGd'v ;Lkd"ns tflnd k|bfg u/L
:j/f]huf/ l;h{gf ug]{ .
klxnf] ;fd'bflos cWoog s]Gb| a}t8Lsf] >Lsf]6 / sf7df8f}+df ;~rfng ePsf] lyof] . ;fd'bflos cWoog s]Gb| Joj:yfkg ;ldltdf !)
;b:o x'G5g\ . o; s]Gb|nfO{ ;/sf/n] jflif{s ?= ! nfv cg'bfg lbG5 . ;fd'bflos cWoog s]Gb|sf] cg'dlt / :jLs[lt klxnf cgf}krfl/s
lzIff s]Gb|n] lb‚b} cfPsf]df xfn lzIff tyf dfgj ;|f]t ljsf; s]Gb|n] k|bfg ub}{ cfPsf] 5 .
;fIf/tf lzIff
a[xt\ g]kfnL zAbsf]zcg';f/ ;fIf/ eGgfn] cIf/ lrg]sf] jf hfg]sf], lnlk lrg]sf], clnslt n]vk9 ug{ ;Sg] cNklzlIft egL n]lvPsf]
kfOG5 .
cgf}krfl/s lzIff tyf /li6«o ;fIf/tf cleofg sfo{qmd sfof{Gjog lgb]{lzsfsf cg';f/ cfkm\gf] dft[efiff jf /fli6«o efiffdf n]lvPsf
b}lgs hLjg;Fu ;DalGwt 5f]6f / ;fwf/0f jfSox¿ a'em]/ n]vk9 ug{ ;Sg] / a'em]sf s'/f Pscfk;df /fd|/L ;~rf/ ug{ ;Sg] tyf
;fwf/0f x/lx;fa ug{ ;Sg] JolQmnfO{ ;fIf/ JolQm dflgg]5 .
Cambridge Advanced learner's Dictionary sf cg';f/, æk9g / n]Vg ;Sg] Ifdtf g} ;fIf/tf xf]Æ .
UNESCO åf/f k|sflzt ATLPCE-P6LPnkL;LO{_ df ;fIf/tfsf b'O{ lsl;dsf cjwf/0ffx¿ b]lvG5 . h'g o; k|sf/ 5g\M–
i) lzIfssf] lg/Gt/ lgb]{zglagf g} l;sfO ug{sf nflu cfjZos k9fO, n]vfO / ;ª\Vof;DaGwL ;Lk ePsf] JolQmnfO{ ;fIf/ JolQm elgG5 .
ii) k9fO, n]vfO / ;ª\Vof;DaGwL ;Lksf] cltl/Qm sfo{d"ns ¿kdf ;fdflhs, cfly{s / ;f+:s[lts cfjZostfsf] 1fg ePdf To;nfO{
sfo{d"ns ;fIf/tf (Functional Literacy)elgG5 .
;fIf/tf cleofg
;fIf/tf cleofgsf] k|f/De lj=;+= @)$%, ;'v]{taf6
;fIf/tf cleofg ndh'8= / slknj:t'df yk @)$&
;fIf/tf cleofg ;~rfng tfKn]h'8, Onfd, k;f{, lrtjg, :ofªhf, bf8, cf= j= @)%^÷)%&
;'v]{t, c5fd, s~rgk'/
;fIf/tf cleofgsf nflu ufp‚sf x/]s j8fdf ! j6f ;fIf/tf sIff ;~rfng
;fIf/tf cleofgsf nflu gu/kflnsfsf x/]s j8fdf # sf b/n] ;fIf/tf sIff ;~rfng
;fIf/tf cleofgsf nflu !% efiffdf kf7\ok':ts 5flkPsf
;fIf/tf cleofg sfo{qmd !% b]lv ^) jif{nfO{ lg/If/nfO{ # dlxg] sfo{qmd, ^ lbg b}lgs @ 306f /
hDdf !%) w06f
;fIf/tf cleofgsf] bft[lgsfoM ;+o'Qm /fi6«;ª\3, o'lg;]km, o'g]:sf]
;fIf/ g]kfn jif{ @)&^ sf] cjwf/0ffkq :jLs[t @)&% k'; !^
/fli6\o ;fIf/tf cleofg sfo{qmd sfof{Gjog lgb]{lzsf @)^%.)*.)* df :jLs[t ePsf] xf] .
g]kfnn] tof/ u/]sf] ;fIf/tfsf] dfkb08
ljBfno jf dxfljBfnoeGbf aflx/af6 k|bfg ul/g] lzIffnfO{ cgf}krfl/s lzIff elgG5 . cgf}krfl/s lzIff s]Gb|n] ;fIf/ g]kfn cleofgsf]
cjwf/0ffcg';f/ cfwf/e"t ;fIf/tfsf dfkb08 !@ j6f tof/ kf/]sf] 5, h;nfO{ lgDg a'‚bfdf pNn]v ul/Psf] 5 M
/fi6«efiff jf dft[efifsf j0f{÷cIf/sf] k9fO / n]vfO, n]gb]gsf x/lx;fa /vfO,
g]kfnL jf dft[efiffdf n]lvPsf d"No;"rL / lansf] ;/n lrq, kf]:6/, ;fOgaf]8{ / 6«flkms ;ª\s]t
k9fO, k9fO / a'emfO,
cfÇgf] / kl/jf/sf ;b:osf] gfd, pd]/ n]vfO / k9fO, ;fd'bflos sfo{qmddf cfÇgf] ljrf/;lxt
df]afOn / Sofns'n]6/sf cª\s / cIf/ lrg]/ k|of]u ;lqmo ;xeflutf b]vfpg,
ug{, 38L x]/]/ ;do atfpg,
) b]lv ( ;Ddsf cª\s cIf/ n]vfO, leQ]kfqf] x]/L ltlyldlt atfpg,
! b]lv !)) ;Dd u0fgf, a}+s ef}r/ e/fO / r]s lvrfO .
g]kfn ;/sf/ dlGqkl/ifb\af6 :jLs[t ‘;fIf/ g]kfn jif{, @)&^ cjwf/0ffkq’ n] ljleGGf txdf b]xfocg';f/sf ;fIf/tf cleofg;DaGwL ;ldltx¿sf]
Joj:yf u/]]sf] 5 M
-s_ ;fIf/tf cleofg s]Gb|Lo ;dGjo ;ldlt u7gM
!= dGqL, lzIff, lj1fg tyf k|ljlw dGqfno cWoIf
@= ;b:o, /fli6«o of]hgf cfof]u -lzIff x]g]{_ ;b:o
#= ;lrj, ;ª\3Lo dfldnf tyf ;fdfGo k|zf;g dGqfno ;b:o
$= ;lrj, lzIff, lj1fg tyf k|ljlw dGqfno ;b:o
%= ;lrj, cy{ dGqfno ;b:o
^= ;lrj, dlxnf afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno ;b:o
&= ;x;lrj, lzIff, ljBfno lzIff dxfzfvf, lj1fg tyf k|ljlw dGqfno ;b:o
*= dxflgb]{zs, lzIff tyf dfgj ;|f]t ljsf; s]Gb| ;b:o
(= ;fdflhs ljsf; dGqfnosf ;lrjx¿dWo] cWoIfaf6 dgf]gLt Pshgf ;b:o
!)= g]kfn lzIfs dxf;ª\3sf cWoIf ;b:o
!!= lzIff kqsf/ ;d"xsf cWoIfx¿ b'O{hgf ;b:o
!@= pkdxflgb]{zs, lzIff tyf dfgj ;|f]t ljsf; s]Gb| ;b:o ;lrj
-v_ ;fIf/tf cleofg k|b]z ;dGjo ;ldltM
!= dGqL, ;fdflhs ljsf; dGqfno ;+of]hs
@= ;lrj, ;fdflhs ljsf; dGqfno ;b:o
#= lhNNff ;dGjo ;ldltsf k|d'vdWo] ;+of]hsaf6 dgf]gLt Pshgf ;b:o
$= gu/kflnsf k|d'v jf pkk|d'v cyjf ufpFkflnsf cWoIf jf pkfWoIfdWo]af6
sDtLdf Pshgf dlxnf kg]{ u/L ;+of]hsaf6 dgf]gLt b'O{hgf ;b:o
%= lgb]{zs, lzIff ljsf; lgb]{zgfno ;b:o ;lrj
-u_ ;fIf/tf cleofg lhNnf ;dGjo ;ldltM
!= lhNnf ;dGjo ;ldlt k|d'v ;+of]hs
@= k|d'v lhNNff clwsf/L ;b:o
#= lhNNff ;dGjo clwsf/L ;b:o
$= gu/kflnsf k|d'v jf pkk|d'v cyjf ufpFkflnsf cWoIf jf pkfWoIfdWo]af6
sDtLdf Pshgf dlxnf kg]{ u/L ;+of]hsaf6 dgf]gLt b'O{hgf ;b:o
%= g]kfn lzIfs dxf;ª\3sf lhNNff cWoIf ;b:o
^= :yfgLo ;fdflhs ;+:yf tyf u};;dWo] ;+of]hsaf6 dgf]gLt Pshgf ;b:o
&= lzIff ljsf; ;dGjo OsfO k|d'v ;b:o ;lrj
-3_ ;fIf/tf cleofg gu/kflnsf÷ufpFkflnsf ;ldlt M
!= gu/kflnsfsf k|d'v÷ufpFkflnsfsf cWoIf ;+of]hs
@= gu/kflnsfsf pkk|d'v÷ ufpFkflnsfsf pkfWoIf pk;+of]hs
#= gu/kflnsf jf ufpFkflnsfsf] ;fdflhs ljsf; ;ldlt jf lzIff ;ldltsf] ;+of]hs ;b:o
$= k|d'v k|zf;sLo clws[t ;b:o
%= gu/kflnsf÷ufpFkflnsfsf j8fWoIfx¿ dWo]af6 ;+of]hsaf6 dgf]gLt Pshgf ;b:o
^= ljBfnosf k|wfgfWofksx¿ dWo]af6 ;+of]hsn] tf]s]sf Pshgf ;b:o
&= ;fd'bflos l;sfO s]Gb|sf cWoIfx¿ dWo]af6 ;+of]hsaf6 dgf]gLt Pshgf ;b:o
*= :yfgLo ;fdflhs ;+:yf tyf u};;dWo] ;+of]hsaf6 dgf]gLt Pshgf ;b:o
(= lzIff zfvf k|d'v ;b:o ;lrj
k|fljlws ;fIf/tf
;"rgf / ;~rf/sf] k|of]uaf6 ;"rgf lng / lbg ;Sg] Ifdtf x'g'nfO{ k|fljlws ;fIf/tf elgG5 .
g]kfndf sl/a @% k|ltzt l8lh6n ;fIf/tf 5g\ .
;"rgf k|ljlw gLlt, @)&@ n] ;g\ @)@) ;Dd &% k|ltzt g]kfnLnfO{ l8lh6n ;fIf/ agfpg] / () k|ltzt hgtf;dIf a|f]8 AofG8 ;]jfsf]
kx'Fr ;'lglZrt ug]{ /x]sf] lyof] .
ljB'tLo ;/sf/sf] cjwf/0ffcg'¿k *) k|ltzt gful/s nlIft ;]jfx¿ cgnfOgdfkm{t k|bfg ug]{ .
;"rgf tyf k|ljlw gLlt, @)&@ n] ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlwsf] k|of]uaf6 g]kfnnfO{ ;"rgf tyf 1fgdf cfwfl/t ;dfh ¿kfGt/0f ug]{ /x]sf] 5
.
j}slNks sfo{qmdsf] cjwf/0ff
æj}slNks lzIffÆ eGgfn] cf}krfl/s lzIff k|fKt ug{ cj;/ gkfPsf / OR5's ;d"xnfO{ km/s ;+/rgf / ;ª\ul7t 9fFrfdfk{mt Jojl:yt
ul/Psf] z}Ifl0fs sfo{qmd ;Demg'k5{ . o;n] v'nf tyf b"/ lzIffnufotsf ljB'tLo tyf cGo dfWodaf6 lbOg] lzIff;d]tnfO{ hgfpF5 .
ljBfno lzIffn] dfq ;a} s]6fs]6Lx¿nfO{ ;d]6\g g;s]sf] tYonfO{ b[li6ut u/L g]kfndf ;g\ !(*) sf] bzsb]lv g} j}slNks ljBfno
lzIff sfo{qmd ;~rfngdf NofOPsf] kfOG5 . ;]tL c~rndf ;~rflnt u|fdL0f ljsf;sf nflu lzIff kl/of]hgf ;]tLn] ;g\ !(*! b]lv
;]tL c~rn If]qsf lzIffdf kl5 k/]sf ;d'bfosf ljBfnodf egf{ x'g g;s]sf jf egf{ eP/ klg aLr}df ljBfno 5f8]sf ^–!$ jif{ pd]/
;d"xsf aflnsfx¿sf nflu j}slNks ljBfno sfo{qmdsf ¿kdf r]n:a]6L lzIff sfo{qmd ;~rfngdf NofPsf] lyof] .
j}slNks k|fylds lzIff (Flexible Schooling Programme)
j}slNks lzIffcGtu{t lgDg sfo{qmdnfO{ lng ;lsG5 .
afn lzIff
cf=j= @)^!÷^@ b]lv afn lzIff sfo{qmd cgf}krfl/s lzIffcGtu{t afn lzIff sfo{qmd )^!÷^@ ;Dd ;~rflnt ePsf]df cf=j= @)^@÷)^#
b]lv aLr}df ljBfno 5f8\g] afnaflnsfsf nflu afn lzIff sof{qmdsf ¿kdf ;~rfng ePsf] kfOG5 . oL sfo{qmdsf] JofVof o; k|sf/ ul/Psf]
5M
-s_ lzIff ;bg k|yd, afn lzIff k|yd
ljleGg sf/0fn] ljBfnodf egf{ x'g g;s]sf jf xfnnfO{ ljBfnodf sIff ! df egf{ eP/ ;f] sIff k"/f gu/L aLr}df ljBfno 5f8]sf *
jif{b]lv !$ jif{ pd]/ ;d"xsf afnaflnsfx¿sf nflu afn lzIff klxnf] sfo{qmd ;~rfng ul/G5 . of] sfo{qmd Go"gtd b}lgs b'O{ 306fsf
b/n] xKtfdf ^ lbg cyf{t\ !%) lbgdf hDdf $%) 306f ;~rfng u/L ( dlxgfdf ;DkGg x'g] sfo{qmd, ^ dlxgfdf ;DkGg ug]{ sfo{qmd /x]sf]
kfOG5 . sIff # a/fa/, cf j @)$@÷)$# df ;'? cf j )^!÷^@ ;Dd
-v_ lzIff ;bg bf];|f], afn lzIff bf];|f]
afn lzIff k|yd tx k"/f ul/;s]sf afnaflnsfnfO{ afn lzIff bf];|f] txsf] sfo{qmd ;~rfng ul/G5 . of] sfo{qmd Go"gtd b}lgs b'O{
306fsf] b/n] xKtfdf ^ lbg cyf{t\ !%) lbgdf hDdf $%) 306f ;~rfng u/L ( dlxgfdf ;DkGg ul/‚b} cfPsf]df @)^!÷^@ b]lv of] sfo{qmd
^ dlxgfdf ;DkGg ug{ k|oTg ePsf] 5 . sIff % a/fa/, cf j @)$@÷$# af6 ;'? cf=j )^!÷^@ ;Dd
-u_ aLr}df ljBfno 5f8\g] afnaflnsfsf nflu afn lzIff sfo{qmd
ljleGg sf/0fn] cf}krfl/s lzIffsf] k|fylds tx ljz]ifu/L sIff !–# ;Dd egf{ eO{ aLr}df ljBfno 5f8]sf afnaflnsfx¿nfO{
:yfgLo:t/df cg's"n jftfj/0f tof/ u/L k'gM ljBfno k|j]z u/fpg] / pgLx¿nfO{ ljBfnodf g} /lx/xg] jftfj/0fsf] ;'lglZrttfsf] l;h{gf
u/L aLr}df ljBfno g5f8\g] k|j[lQsf] ljsf; u/fO{ ljBfno 5f8\g] b/ 36fpg of] sfo{qmd ;~rfng ul/Psf] 5 .
k|fylds lzIff lj:tf/ sfo{qmd
;a} afnaflnsfx¿nfO{ ;dfg ¿kn] lzIffsf] cj;/ / kx'‚r k'¥ofpg] p2]Zon] j}slNks ljBfno sfo{qmdcGtu{t k|fylds lzIff lj:tf/
sfo{qmd ;~rfngdf /x]sf] kfOG5 . ;fdfGotM 3/ /x]sf] 7fp‚eGbf 6f9f ljBfno eO{ ;/b/ cfwf 306feGGbf a9L ;do;Dd k}bn lx‚8]/ ljBfno
k'Ug'kg]{ kl/l:Yflt /x]sf] :yfgdf of] sfo{qmd ;~rfng ul/G5 . o; sfo{qmddf nfdf] b"/Lsf] hª\un, eL/, kfvf / gbL vf]nf t/]/ hfg'kg]{ :yfgsf ^–
* jif{ pd]/ ;d"xsf afnaflnsfx¿ ;+nUg x'G5g\ / oxf‚ sIff !, @ / # ;Ddsf cfwf/e"t lzIff # jif{;Dd ;xefuLs} cg's"n ;dodf pknAw
u/fOg] Joj:yf o; k|fylds lzIff lj:tf/ sfo{qmddf ul/+b} cfPsf] 5 .
lg/Gt/ lzIff
lzIff lg/Gt/ rln/xg] k|lqmof xf] . lzIff / l;sfO;Fu;‚u} lg/Gt/ ¿kdf rln/xg] k|lqmof xf] . lg/Gt/ lzIffnfO{ sfod /fVgsf nflu
;fd'bflos cWoog s]Gb|sf] Joj:yf u/L l;sfOsf] cj;/x¿ k|bfg ul/Psf] x'G5 . hLjgofkgsf nflu cfjZos kg]{ 1fg / ;Lksf] vf]hL u/L
lg/Gt/ ¿kdf l;sfOdf nflu/xg' g} lg/Gt/ lzIff xf] . lg/Gt/ lzIffsf lsl;dsf 5g\ M
s= cf}krfl/s lzIffdf lg/Gt/tf: ljBfnosf] k"j{k|fylds txb]lv qmdzM cWoog ub}{ pRr lzIff;Ddsf txx¿df cWoog ug]{ k|lqmof
cf}krfl/s lzIffdf lg/Gt/tf xf] . cf}krfl/s lzIffdf k|j]z u/]kl5 cf}krfl/s lzIff aLrdf g} g5f]8L k"/f ug'{ cf}krfl/s lzIffdf lg/Gt/tf
xf] .
v= cgf}krfl/s lzIffdf lg/Gt/tf: cf}krfl/s lzIffsf] cj;/af6 jl~rt ePsfnfO{ cfwf/e"t lzIff k|bfg u/L cf}krfl/s lzIffdf k|j]zsf] af6f]
vf]n]/ lzIffdf lg/Gt/ cWoogk|lt k|]l/t ug]{ lzIff cgf}krfl/s lzIffdf lg/Gt/ lzIff xf] .
u= clgjfo{ lg/Gt/ lzIff
3= :j}lR5s lg/Gt/ lzIff
lg/Gt/ lzIffdf hLjgko{Gt l;sfOcGtu{tsf cf}krfl/s, cgf}krfl/s, clgoldt tLg} k|sf/sf lzIff k5{g\ . gofF 1fg cg'ej / l;sfO k|fKt
ug{sf nflu ul/g] l;sfOsf ;Dk"0f{ k|lqmofx¿ g} lg/Gt/ lzIffcGtu{t k5{g\ .
lzIff lgodfjnL -@)%(_ n] cgf}krfl/s lzIffsf ljleGg sfo{qmdx¿dWo] lg/Gt/ lzIff klg pNn]v u/]sf] 5 . cf=j= @)&@÷)&# af6
cgf}krfl/s lzIff s]Gb| -tTsfnLg_ n] lg/Gt/ lzIff sfo{qmdsf] Kofs]h tof/ u/L sfo{qmd ;~rfngdf NofPsf] 5 .
v'nf tyf b"/ lzIff
v'nf lzIff eGgfn] lzIfs / ljBfyL{aLr cf}krfl/s ¿kdf lgoldt cGt/lqmof gx'g] ljBfyL{x¿ ;lqmo eO{ l;Sg] / cf}krfl/s ;+/rgfdf
;~rflnt x'g] lzIffnfO{ a'emfp‚5 .
g]kfnsf] v'Nff lzIff kl/k]|Iodf
lj=;+= @))& r}q !% ut] sf7df8f}+sf] 8Nn'df /fqL kf7zfnf vf]nL @))* af6 cWoog cWofkg ;'? eP;Fu} v'nf ljBfnosf] cjwf/0ff
cfPsf] dflgG5 . o; ljBfnodf k9\g]n] # jif{sf] cWoogkl5 P;=Pn=;L= lbg kfpg] Joj:yf @)@* df aGb eof] .
lj= ;+= @)!$ df sn]h Pkm Ph's];gsf] k|f}9 lzIff zfvfaf6 o'jfx¿sf nflu k|;fl/t sfo{qmdnfO{ klxnf] b"/ lzIff k4ltsf] ¿kdf lng]
ul/G5 . lj=;+= @)!( af6 of] sfo{qmd xKtfsf] @ k6s k|;f/0f x'g yfNof] .
lj= ;+= @)#% df USAID sf] ;xof]udf /]l8of] lzIff lzIfs tflnd kl/of]hgf :yfkgf eO{ lj=;+= @)#& efb| $ af6 tflnd ;~rfng .
lj= ;+= @)$( sf] /fli6«o lzIff cfof]un] g]kfndf v'nf ljZjljBfnosf] :yfkgfsf nflu ;'emfj .
lj= ;+= @)%) df b"/ lzIff s]Gb|sf] :yfkgf ePkZrft\ sfo{qmdsf] ljsf; / lj:tf/ .
gjf}+ of]hgf @)%$–@)%( df v'nf ljZjljBfnosf] :yfkgf ug]{ gLlt .
lj= ;+= @)^# df3 @% ut]af6 dlGqkl/ifb\af6 kfl/t /fli6«o cgf}krfl/s gLltn] æljleGg pd]/ / af‚sL JolStx¿nfO{ cfjZostfcg';f/ k|fl1s
tyf Jofjxf/ls 1fg, ;Lk / ;"rgf k|bfg u/L cgf}krfl/s lzIff If]qsf] lj:tf/ ug]{Æ pNn]v .
lj= ;+= @)%* df lqe'jg ljZjljBfnon] Psjif]{ aL= Pª sfo{qmdcGtu{t æk"j{afNofj:yf ljsf;Æ ljifodf v'nf lzIff sfo{qmdsf] yfngL .
lj=;+= @)%( df z}lIfs of]hgf tyf Joj:yfkg ljifodf klg v'nf lzIff sfo{qmd ;'? t/ @)^! af6 aGb ePsf] .
lj= ;+= @)%* df k"jf{~rn ljZjljBfnon] "Open Learning Institute" n] pQm sfo{qmdnfO{ kf]v/f, e/tk'/, lj/f6gu/ cflb If]qdf klg
lj:tf/ .
z}lIfs ;q @)^$ b]lv lgDg dfWolds txsf] sIff ^ b]lv * ;Ddsf nflu @ jif]{ sf];{ tof/ u/L v'nf lgDg dfWolds ljBfnosf sIff
;~rfng .
z}lIfs ;q @)^$ b]lv v'nf k4ltdfkm{t dfWolds txsf] ! jif]{ sfo{qmd ;~rfng .
cf=j @)^*÷)^( af6 lq= lj= lj= / z}lIfs hgzlQm ljsf; s]Gb|sf] ;+o'Qm k|of;df b"/ lzIffaf6 Pd= Pª sfo{qmd ;~rfng .
v'nf ljZjljBfno k"jf{wf/ ljsf; ;ldlt @)^( df u7g eof] . pQm ;ldltn] ljZjljBfno P]g hf/L ug{ ;'emfj lbPsf] lyof] .
lj=;+= @)&@ df lqe'jg ljZjljBfnodf v'nf tyf b"/ lzIff s]Gb| :yfkgf u/L ul0ft / c+u|]hL ljifodf Pd=Pª sfo{qmd ;'? .
lj=;+= @)&# c;f/ #) df v'nf ljZjljBfno P]g hf/L eO{ (! cf}+ lbgaf6 nfu" ePsf] lyof] .
lj=;+= @)&$ h]7 #) af6 v'nf ljZjljBfno ;~rfng eof] eg] @)&$ df3 @$ ut] v'nf ljZjljBfno ;efsf] klxnf] a}7s a:of] . ;f]
a}7sn] ^* j6f sfo{qmd ;~rfng ug{ cg'dlt lbof] . Joj:yfkg / sfg'g, ;fdflhszf:q / lj1fg, :jf:Yo tyf k|ljlw ;ª\sfodf l8Knf]df,
df:6;{, Pd=lkmn= / kL=Pr=8L= sfo{qmd ;~rfngdf /x]sf 5g\ . lj=;+= @)&^ sf] z}lIfs ;qaf6 Joj:yfkg / sfg'g ;ª\sfodf kL=Pr=8L=
;'? ePsf] xf] .
er'{cn sIff cf=j= @)&@÷&# sf] ah]6af6 e"sDk k|efljt !! lhNnfsf !)) ljBfnodf ;~rfng eof] . h;sf] ljlwjt\ pb\3f6g @)&#
k'; @$ ut] ePsf] lyof] .
cf=j= @)&#÷&$ df !#) ljBfnodf er'{cn sIff ;'? eof] eg] @)&$÷&% df !^% ljBfnodf er'{cn sIff ;'? ePsf] lyof] .
b"/ lzIff (Distance Education)
lj=;++= @)!$ df o'jfx¿sf nflu sn]h ckm Ph's];gsf] k|f}9 lzIff zfvfaf6 xKtfdf Ps k6s /]l8of] k|;f/0f ul/Psf] sfo{qmdnfO{ g} v'nf
tyf b"/ lzIff k4ltsf] klxnf] k|of; dfGg ;lsG5 .
lj=;+= @)!( b]lv z}lIfs /]l8of] sfo{qmd xKtfdf b'O{ k6s k|;f/0f ug{ yflkof] .
lj=;+= @)#) j}zfv !) ut] b]lv ljBfyL{s]lGb|t kf7\oqmd / kf7\o ;fdu|Ldf cfwfl/t /]l8of] sfo{qmdsf] k|;f/0f ul/Psf] lyof] . To
lj=;+= @)#% df /]l8of] lzIff lzIfs tflnd cfof]hgfsf] :yfkgf ePsf] / o;nfO{ o"=P;=P=cfO{=8L= sf] cfly{s ;xof]udf lzIff dGqfnon]
;+:yfut ¿k lbg] sfo{ u/]sf] lyof] .
lj=;+= @)^& efb| $ af6 b"/ lzIff k|0ffnLsf ¿kdf /]l8of] g]kfnaf6 lzIfsx¿nfO{ tflnd sfo{qmd ;~rfng u¥of] .
lj=;+= @)$) df o; sfo{qmdsf] dWofjlw d"Nofª\sgkl5 k|fylds lzIfsx¿sf] z}lIfs of]Uotf a9fpg'kg]{ / cª\u|]hL ljifosf] 6\o';g
sfo{qmd ;~rfng ug'{kg]{ k|ltj]bg k]; ul/of] .
lj=;+= @)$$ df k|fylds lzIfsx¿sf] of]Uotf P;Pn;L x'g'kg]{ lg0f{o ePkl5 lj=;+= @)$% c;f/ !@ ut]b]lv lj=;+= @)%) ;Dd o;
cfof]hgfn] b"/ lzIff ljlwdfkm{t k|fylds lzIfs tflnd sfo{qmd ;~rfng u¥of] .
/fli6«o lzIff cfof]usf] k|ltj]bg @)$( cg';f/ lzIff dGqfnocGtu{t b"/ lzIff s]Gb|sf] :yfkgf lj=;+= @)%) df eof] / o;n] k|fylds txsf
lzIfsx¿nfO{ /]l8of]dfkm{t ;]jfsfnLg tflnd / z}lIfs ;Gb]z÷r]tgfd"ns sfo{qmdx¿ ;~rfng u/]sf] kfOG5 .
b"/ lzIffsf] ljsf;
b"/ lzIffsf] cgf}krfl/s yfngL Hofb} k'/fgf] xf] . cf}krfl/s ¿kdf b"/ lzIff ;~rfngdf cfPb]lv cfh;Dd cfOk'Ubf o;sf] k|ljlw, k4lt,
tl/sf ty ljlwdf cfd"n kl/jt{g cfO;s]sf] 5 . ;fdfGotof o;sf] ljsf; / lj:tf/nfO{ 6fon/n] lgDglnlvt kf‚r k':tfdf ljefhg u/]sf] 5 M
-s_ klxnf] k':tf M b"/ lzIffsf] ;'?jft kqfrf/dfkm{t ePsfn] o;nfO{ k|yd k':tf elgof] . o;df d'b|0f ;fdu|Lx¿nfO{ v'nf tyf b"/ lzIffsf]
dxŒjk"0f{ lzIf0f l;sfO ;fdu|Lsf ¿kdf k|of]u ul/of] .
-v_ bf];|f] k':tf M bf];|f] k':tfcGtu{t ax';~rf/sf] k|of]usf ;fy} d'b|0f, >Job[Zo ;fdu|L, Sof;]6, lel8of], l8S;, 6]k/]s8{/ tyf sDKo'6/df cfwfl/t
cGo l;sfO ;fdu|Lx¿ k5{g\ .
-u_ t];|f] k':tf M o; k':tfnfO{ 6]nL l;sfOsf ¿kdf lnOG5 . o;df b"/ lzIffsf k|bfos / l;sf?aLr cGt/lqmofsf] cj;/ x'G5 / o;sf nflu
/]l8of], 6]lnlehg k|;f/0f, >Job[Zo ;efsf] k|of]u eof] .
-3_ rf}yf] k':tf M o; o'udf nlrnf] l;sfO k|0ffnL, cGt/lqmofTds dlN6ldl8of, sDKo'6/ tyf OG6/g]6sf] k|of]u ul/g] ePsfn] ck|ToIf
e]63f6;d]t l;sfO x'G5 . To;}n] o;nfO{ sfNklgs sIffsf]7fsf] k':tfsf ¿kdf ;d]t lrlgG5 .
-ª_ kf‚rf}‚ k':tf M o; o'udf af}l4s nlrnf] l;sfO k|0ffnLsf] k|of]uaf6 l;sfO ;|f]t ;fdu|LnfO{ :jrflnt ¿kdf ;~rflnt u/L l;sfO x'G5 . o;/L
Ps k6s agfPsf ;fdu|L k'gM k|of]u ug{ ;lsg] ePsfn] sd vlr{nf] x'G5 . x'g t ljsl;t b]zx¿df klg k"0f{ ¿kdf o;sf] k|of]u x'g ;s]sf]
5}g . of] cgnfOg lzIffsf] kl/is[t ¿k klg xf] .
k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff
ljz]if k|sf/sf] 1fg / ;Lk k|bfg ug]{ jf ljlzi6 vfnsf] 1fg / ;Lk k|bfg ug]{ lzIffnfO{ k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff elgG5 .
k|ljlws lzIffsf] ljsf;qmd
;'Gwf/f d]l8sn :s'nsf] :yfkgf lj=;+= !(%& c;f/ -jL/zdz]/_
/fhsLo cfo'j]{lbs ljBfno lj=;+= !(*% -rGb|zdz]/_
6]lSgsn :s'nsf] :yfkgf lj=;+= !(*& kmfu'g !( -eLdzdz]/_
OlGhlgol/ª zfvfsf] :yfkgf lj=;+= !((*
OlGhlgol/ª zfvfaf6 cf]e/l;o/ k9fO ;'? lj=;+= !(((
cf}krfl/s ¿kdf k|fljlws lzIffsf] ;'?jft lj=;+= !(((
OlGhlgol/ª zfvf OlGhlgol/ª :s'ndf kl/0ft lj=;+= @)!^
lq=lj=sf] OlGhlgol/ª ;+:yfgcGtu{t ;~rfng lj=;+= @)#) -k'Nrf]s OlGhlgol/ª SofDk;_
e]8fj[lQ s]Gb|sf] :yfkgf lj=;+= @)@) -h'4zdz]/_
l;len d]l8sn :s'nsf] :yfkgf lj=;+= !(() -sDkfpG8/ / 8«];/ tof/ ug]{ p2]Zon]_
x]6f}+8f jg k|lzIf0f s]Gb|sf] :yfkgf lj=;+= @))$
/]Gh/, kmf]/]:6/ / kz' lrlsT;s tflnd ;~rfng lj=;+= @))$
k|fljlws lzIffdf rf;f] /fVg] k|wfgdGqL jL/zdz]/
jL/zdz]/n] cfÇgf 5f]/fnufot ^ hgfnfO{ OlGhlgol/ª k9\g hfkfg lj=;+= !($@
k7fPsf
5fqj[lQsf] ;'?jft ug]{ k|wfgdGqL jL/zdz]/
g]kfnsf] klxnf] j}1flgs u]x]Gb|zdz]/
/]~h/ sf]if k9g 5fqj[lQ kfpg] klxnf] g]kfnL jf;'b]j pk|]tL -lj=;+= !(%$_
stfO{ a'gfO{ :s'nsf] :yfkgf lj=;+= !(((
dxfTdf ufGwLn] k|rngdf NofPsf] cfwf/ lzIff;DaGwL tflnd lng !@ lj=;+= @))#
hgfnfO{ k6gf k7fP .
pBf]u kl/ifb\sf] :yfkgf, hgtfnfO{ ;Lk l;sfpg] / s'l6/ pBf]u ;~rfng lj=;+= !((#
h'4zdz]/åf/f gofF ;8s gfr3/sf] :yfkgf lj=;+= !(($
g]kfnL sk8f 3/]n' Ond krf{/s c8\8fsf] :yfkgf lj=;+= !((^
cfwf/ :s'ndf k9fpg] lzIfs tof/ ug{ sf7df8f}+sf] tfxfrndf klxnf] lj=;+= @))$ h]7 !)
lzIfs k|lzIf0f s]Gb| :yfkgf
b]ze/df !$ cf]6f cfwf/ :s'n :yfkgf lj=;+= @))$ df c;f]h !^
b]ze/df !$ cf]6f cfwf/ :s'nsf] pb\3f6g lj=;+= @))$ sflQs & ut] a'waf/ (October !($&)
;a} cfwf/ :s'nx¿ cª\u|]hL :s'ndf kl/0ft @)!@
jg ljefucGtu{t x]6f}+8fsf] jg k|lzIf0f s]Gb|df /]Gh/ tyf km/]:6/x¿sf] lj=;+= @))$
tflnd ;'?
jg k|lzIf0f s]Gb||nfO{ jg lj1fg cWoog ;+:yfdf kl/0ft lj=;+= @)#)
vfFbL ljBfno -u|fdf]wf]s ljBfno_ :yfkgf lj=;+= @))$
h]ndf tflnd s]Gb| -wfuf] sfTg] tflnd_, lqk'/]Zj/ lj=;+= @))$
h'4 hftLo snf;fnf -5fpgLsf] Do'lhod_ :yfkgf lj=;+= @))$
cfwf/ lzIffsf] lg/LIf0f, /]vb]v / k|zf;gsf] sfo{ ug{ lzIff ljefucGtu{t lj=;+= @))#
cfwf/ lzIff uf]Zjf/f gfdsf] c8\8fsf] :yfkgf
lzIff ljefucGtu{t :jf:Yo kmf‚6 v8f ul/of] lj=;+= @))^
k|fljlws Pjd\ Jofj;flos tflndsf nflu a'6jn 6]lSgsn OlG:Ro'6sf] lj=;+= @)!(
:yfkgf
k'tnL;8s /fdzfxkydf ;ª\uLt dxfljBfnosf] :yfkgf lj=;+= @)!@ kmfu'g @@
;+uLt dxfljBfnosf] k|yd lk|lG;kn o1/fh zdf{
g]kfndf gl;{ªsf] k9fO ;'? lj=;+= @)#$
g]kfndf lrlsT;fsf] k9fO ;'? lj=;+= @)#%
g]kfndf s[lifsf] k9fO ;'? lj=;+= @)#%
k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff lgb]{zgfno v8f ul/Psf] lj=;+= @)#%
h'Dnf lhNnfdf s0ff{nL k|fljlws lzIffnosf] :yfkgf lj=;+= @)#& ;fpg %
g]kfn lj1fg tyf k|ljlw k|1f k|lti7fgsf] :yfkgf lj=;+= @)#( d+l;/ @)
k|fljlws cWoog ;+:yfgsf] :yfkgf lj=;+= @)@( >fj0f !
k|fljlws lzIffno gLlt hf/L ;g\ !(&( -lj=;+= @)#%_
k|fljlws lzIffno of]hgf nfu" ;g\ !(*) -lj=;+= @)#&_
/fli6«o k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflnd ;ldlt u7g ;g\ !(*@ - lj=;+= @)#(_
k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflnd kl/ifb\ P]g, @)$% @)$% kmfu'g !@ hf/L
ax'p2]ZoLo ljBfnox¿sf] dfWodaf6 Jofj;flos lzIff lbg] Joj:yf lj=;+= @)!# -s[lif, pBf]u, u[xlj1fgnufotsf ljleGg ljifox¿_
cfwf/ :s'naf6 Jofj;flos lzIff lbg] Joj:yf lj=;+= @))$ b]lv @)!$
ax'p2]ZoLo dfWolds ljBfno ;~rfng lj=;+= @)!% b]lv @)@%
klxnf] ax'p2]ZoLo dfWolds ljBfno g];gn xfO{:s'nnfO{ ax'p2]ZoLo xfO{:s'ndf kl/0ft, kf]v/f
-lj=;+= @)!% k';_
afnfh'sf] d]sflgsn k|lzIf0f s]Gb|sf] :yfkgf lj=;+= @)@)
d]sflgsn k|lzIf0f s]Gb|nfO{ k|fljlws lzIffnodf ¿kfGt/0f lj= ;+= @)#& ;fpg %
Jofj;flos dfWolds ljBfno ;~rfng lj=;+= @)@* b]lv @)#&
lghL:t/af6 k|fljlws lzIffno ;~rfng ug{ cg'dlt lj=;+= @)%)
;fd'bflos ljBfnodf ANEX Programme ;~rfng ePsf] cf=j= @)%(÷^) -!% j6f ;fd'bflos ljBfnodf !) cf}+ of]hgfaf6_
/fli6«o Jofj;flos k|lzIf0f s]Gb|sf] :yfkgf lj=;+= @)@$ h]7 @(
k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff lgb]{zgfnosf] :yfkgf lj=;+= @)#%
cfw'lgs k|fljlws lzIffnosf] ;'?jft lj=;+= @)#&
k|fljlws tyf Jofj;flos dfWolds ljBfnosf] ;~rfng lj=;+= @)&) -sIff ( af6_ (( ljBfnoaf6
ljz]if k|fljlws lzIff sfo{qmd ;'? cf=j= @)^^÷^& -lk5l8Psf ju{sf] kx'Fr lj:tf/ ug{_
ljz]if k|fljlws lzIff sfo{qmdn] ;~rfng u/]sf sfo{qmd :6fkm g;{, cgdL -:jf:Yo_, kz'kfng, h]6LP -s[liftkm{_ / l;len
;acf]e/l;o/ -lgdf{0ftkm{_
k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflnd kl/ifb\ lgodfjnL hf/L lj=;+= @)%! h]7 #)
kl/ifb\sf dxfzfvf / sfo{x¿
kl/ifb\cGtu{tsf dxfzfvf tyf o;sf d'Vo sfo{x¿
!= k|zf;g dxfzfvf
k|zf;g tyf cfly{s Joj:yf;DaGwL b}lgs sfd ug]{ .
kl/ifb\ tyf o;cGtu{tsf lzIffnox¿sf] sd{rf/Lx¿sf] Joj:yf tyf ;'kl/j]If0f ug]{ .
;DklQ Joj:yfkg tyf cGo Joj:yfksLo sfdx¿ ug]{ .
@= k|fljlws dxfzfvf
kl/ifb\cGtu{tsf ;Dk"0f{ k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff Pjd\ tflnd k|bfg ug]{ ;+:yfx¿sf] lg/LIf0f ug]{ .
lzIffno÷;+:yfx¿sf] u'0f:t/ sfod /fVg cg'udg ug]{ .
gofF k|fljlws lzIffno ;DaGwg :jLs[ltsf nflu k"jf{wf/ lg/LIf0f ug]{ .
k|fljlws ;/;Nnfx tyf ;'emfjx¿ pknAw u/fpg] .
tflnd sfo{qmdx¿sf] d"Nof+sg / k/LIff ;~rfng ug{ ;xof]u ug]{ .
k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflndsf] u'0f:t/ clej[l4sf nflu k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff Pjd\ tflnd;DaGwL /fli6«o
tyf cGt/f{li6«o ;+:yfx¿;Fu ;dGjo ug]{ .
#= kf7\oqmd ljsf; tyf ;dsIftf lgwf{/0f dxfzfvf
kf7\oqmd ljsf;sf] ;DaGwdf cGo ;+:Yff jf lgsfox¿nfO{ ;/;Nnfx jf ;xof]u k|bfg ug]{ .
k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflnd k|0ffnLdf k|of]u x'g] ;Dk"0f{ kf7\oqmd >d ahf/sf] dfucg';f/ k'g/fjnf]sg u/L ;+zf]wg ug]{ .
kf7\oqmd tyf z}lIfs ;fdu|L;DaGwL tYofª\snfO{ ;'/lIft /fVg] .
kl/ifb\ tyf k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff Pj+ tflnd k|bfg ug]{ ;+:yfx¿åf/f cfjZostf klxrfg ul/Psf] cfwf/df kf7\oqmdsf] gofF
9fFrf tof/ ug]{ .
kf7\oqmdcg';f/sf] kf7\ok':ts tof/ ug]{ .
k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / tflnd k|bfg ug]{ cGo ;+:yfx¿sf] kf7\oqmdsf] vfsf -¿k/]vf_ tyf dfkb08 tof/ kfg{ k|fljlws
;Nnfxsf] lglDt ;xsfl/tf / ;dGjo a9fpg] .
b]zaflx/ k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflnd xfl;n u/]sf JolQmx¿nfO{ ;dsIftf pknAw u/fpg] .
$= ;"rgf tyf cg';Gwfg dxfzfvf
k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / tflnd k|fKt ul/;s]sf u|]h'P6x¿sf] cg'udg cWoog ug]{ .
gofF k|fljlws lzIffnox¿ :yfkgf ug{sf] nflu ;DefJotf cWoog ug]{ .
tflnd cfjZostf ;e]{If0f cWoog ug]{ .
tYofª\sdf cfwfl/t ;"rgf k|0ffnLsf] ljsf; ug]{ .
;/f]sf/jfnfx¿nfO{ k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / tflnd;DaGwL ;"rgfx¿ pknAw u/fpg] .
k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff / tflnd;DaGwL k/fdz{ ;]jf pknAw ug]{ .
k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff Pj+ tflnd If]qsf] lglDt ;"rgfsf] cfwf/ :yflkt ug{ /f]huf/ ahf/ / k|fljlws lzIffaLr /fd|f]
;dGjo agfpg] .
%= ax'k|fljlws lzIffno -kf]ln6]lSgs_ dxfzfvf
kl/ifb\cGtu{t tyf kl/ifb\af6 ;DaGwg k|fKt u/L ;~rfng ePsf k|jL0ftf k|df0fkq tx ÷l8Knf]df txsf k|fljlws ;+:yfx¿sf] u'0f:t/
sfod ug{ cg'udg / ;'kl/j]If0f ug]{ .
l8Knf]df txsf] gofF sfo{qmdx¿sf] ljsf; ug]{ / xfn ;~rfng eO/x]sf ;+:yfx¿nfO{ lgwf{l/t ul/Psf] dfkb08df k'¥ofpg ;xof]u ug]{
.
kl/ifb\cGtu{tsf lzIffnox¿nfO{ Pp6f gd'gf ax'k|fljlws lzIffno lgdf{0f ug{ ;dGjosf] lglDt g]t[Tj ug]{ .
^= of]hgf tyf gLlt lgdf{0f dxfzfvf
kl/ifb\sf] sfo{qmdsf] of]hgf agfpg] tyf ;du| gLlt th'{df ug]{ .
nfdf] cjlwsf] /0fgLlt tyf tL of]hgfx¿nfO{ s;/L kl/rfng ug]{ eGg] s'/fsf] of]hgf tof/ ug]{ .
kl/ifb\cGtu{tsf lqmofsnfkx¿ tyf sfo{qmdx¿sf] d"Nof+sg / cg'udg ug]{ .
g]kfn ;/sf/nfO{ k|fljlws tyf Jofj;flos tflnd;DaGwL cfjZos ;/;Nnfx pknAw u/fpg] .
&= tflnd ljsf; dxfzfvf
kl/ifb\cGtu{tsf u|fdL0f tflnd s]Gb|x¿sf] d"Nof+sg / cg'udg ug]{ / lghL :t/sf ;+:yfx¿åf/f ;~rflnt u|fdL0f :t/sf tflndx¿sf]
;dGjo ug]{ .
cfjZostf klxrfg u/L To;}sf] cfwf/df dlxnf tyf lk5l8Psf ju{sf] lglDt u|fdL0f tflnd s]Gb|dfkm{t 5f]6f] cjlwsf] tflnd
;~rfng ug{ ;xhstf{sf] e"ldsf lgefpg] .
u|fdL0f tflnd s]Gb|nfO{ cfly{s ;xof]u sfo{qmd ;~rfng ug{ k|f]T;fxg lbg] / ufpF ljsf; ;ldlt -xfn ufpFkflnsf_, lhNnf ljsf;
;ldlt, u}/;/sf/L ;+:yfsf] Jofj;flos tflnd tyf ;fd'bflos ljsf; If]qdf ;+nUg sfdbf/x¿sf] Ifdtf a9fpg] .
b]zel/ g} Jofj;flos tflnd tyf ;fd'bflos ljsf;sf sfo{qmdx¿ qmda4 ¿kdf lj:tf/ ub}{ n}hfg] .
pBf]u jfl0fHo dxf;ª\3cGtu{tsf] Ond k|lzIf0f s]Gb|sf] lg/LIf0f tyf cg'udg ug]{ .
*= :t/ lgwf{/0f tyf ;DaGwg dxfzfvf
tflnd sfo{qmdx¿ ;~rfngsf nflu :yfoL÷c:yfoL ;DaGwg pknAw u/fpg] .
;+:yf gjLs/0f ug]{ .
(= ;fd'bflos ljBfnodf k|fljlws lzIff -6LO{;LP;_ dxfzfvf
kl/ifb\cGtu{tsf 6LO{;LP; ljBfnox¿sf] u'0f:t/ sfod /fVg cg'udg tyf lg/LIf0f ug]{ .
yk 6LO{;LP; sfo{qmd ;~rfngsf] nflu of]hgf agfO{ sfof{Gjog ug]{ .
6LO{;LP; tflnd sfo{qmdx¿sf] d"Nof+sg ug{ / k/LIff ;~rfng ug{ ;xof]u ug]{ .
yk 6LO{;LP; :s'n 5gf]6sf] nflu k|f/lDes sfo{ ug]{ .
6LO{;LP; ljsf; tyf sfo{qmdsf] lj:tf/ ug]{ k/LIff lgoGq0f sfof{no .
k|Zgkq lgdf{0f tyf df]8/];g ug]{ .
k|j]z k/LIff, clGtd k/LIff / k|of]ufTds k/LIff ;~rfng ug]{÷u/fpg] .
k/LIffdf ;kmn ePsf k|lzIffyL{x¿nfO{ k|df0fkq ljt/0f ÷pknAw ug]{ .
jif{el/ g} ljleGg k/LIffx¿ ;~rfng ug]{ .
k|Zgkq a}+ssf] :yfkgf u/L ;'/lIft /fVg] .
kl/ifb\cGtu{t tyf kl/ifb\af6 ;DaGwg k|fKt u/L ;~rfng ul/Psf lghL :t/sf k|fljlws ;+:Yffx¿af6 tflnd k|fKt u/L k|df0fkq
kfPsf JolQmx¿sf] clen]v ;'/lIft /fVg] .
cGo ;ª\3;+:Yffx¿nfO{ kf7\oqmd ljsf;df ;'emfj jf ;/;Nnfx k|bfg ug]{ .
/fli6«o ;Lk k/LIf0f ;ldlt
;Lksf] tx lgwf{/0f, k|df0fLs/0f / ;Lk k/LIf0f k/LIff ;~rfng u/L k|df0fkq ljt/0f ug]{ .
k];fut ;Lksf dfkb08x¿ lgdf{0f ug]{ .
k/Dk/fut ;Lko'Qm hgzlQmsf] :t/ klxrfg ug]{ .
kl/ifb\cGtu{tsf k|b]z sfof{nox¿ / o;sf d'Vo sfo{x¿
qm=;+= k|b]zsf] gfd /x]sf] :yfg
!= k|b]z g+= ! ;'g;/L -k~r?vL, O6x/L_
@= dw]; k|b]z wg'iff -l;4gu/ hgsk'/wfd_
#= jfUdtL k|b]z dsjfgk'/ -dfgj rf]s, x]6f}+8f_
$= u08sL k|b]z sf:sL -dfn]kf6g kf]v/f_
%= n'lDagL k|b]z ¿kGb]xL -gofF ufpF, a'6jn_
^= s0ff{nL k|b]z ;'v]{t -jL/]Gb|gu/_
&= ;'b"/klZrd k|b]z s}nfnL -x;gk'/, wgu9L_
kl/ifb\cGtu{tsf k|fljlws lzIffno÷ sn]hx¿
k|f=lz=tyf Jof=tf=kl/ifb\cGtu{t $ k|sf/af6 k|fljlws lzIffno÷sn]hx¿ ;~rflnt 5g\ M
!_ kl/ifb\sf cfª\lus lzIffno
@_ kl/ifb\n] :yfgLo ;+:yf;Fusf] ;fem]bf/Ldf ;~rflnt sfo{qmd
#_ kl/ifb\sf] ;dGjodf ;fd'bflos ljBfnodf k|fljlws lzIff sfo{qmd
$_ kl/ifb\;Fu l8Knf]df tyf k|df0fkq / k|fljlws P;=Pn=;L= tx ;DaGwg lnO{ lghL:t/df ;~rflnt lzIf0f ;+:yfx¿ .
kl/ifb\cGtu{t ;~rflnt sfo{qmdx¿
kl/ifb\n] b'O{ k|sf/sf sfo{qmd ;~rfng ug]{ ub{5 M
!= k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff
@= Jofj;flos tflnd .
k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflnd ;efsf] u7g b]xfoadf]lhd x'g]5 M
lzIff lj1fg tyf k|ljlwdGqL jf /fHodGqL – cWoIf
;b:o /fli6«o of]hgf cfof]u -hgzlQm x]g]{_ – ;b:o
;b:o nf]s ;]jf cfof]u – ;b:o
;lrj lzIff lj1fg tyf k|ljlw dGqfno –;b:o
;lrj pBf]u jfl0fHo tyf cfk"lt{ dGqfno – ;b:o
;lrj >d /f]huf/ tyf ;fdflhs ;'/Iff dGqfno – ;b:o
;lrj ko{6g tyf gful/s p8\8og dGqfno –;b:o
lzIffWoIf lqe'jg ljZjljBfno – ;b:o
cWoIf g]kfn pBf]u jfl0fHo dxf;ª\3 –;b:o
ljZjljBfnox¿sf k|fljlws l8gx¿dWo]af6 cWoIfn] dgf]gLt u/]sf kfFrhgf – ;b:o
k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflnddf ljz]if of]ubfg k'¥ofPsf JolQmx¿dWo]af6 cWoIfn]
dgf]gLt u/]sf tLg hgf – ;b:o
cf}Bf]lus k|lti7fgx¿sf JolQmx¿dWo] cWoIfaf6 dgf]gLt tLghgf –;b:o
k|ltlglw g]kfn lj1fg tyf k|ljlw k|1f k|lti7fg –;b:o
kl/ifb\sf sd{rf/Lx¿dWo]af6 g]kfn ;/sf/n] tf]s]sf] JolQm –;b:o ;lrj
;efsf dgf]gLt ;b:ox¿sf] kbfjlw rf/ jif{sf] x'g]5 / kbfjlw ;dfKt ePkl5 lghx¿ k'gM dgf]gLt x'g ;Sg]5g\ .
kl/ifb\sf] :yfkgf
k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflndnfO{ ;'Jojl:yt / :t/o'Qm ug{ Pj+ To:tf tflnd lbg] ljleGg lgsfox¿sf aLr ;dGjo sfod ug{
tyf ;Lksf] :t/ lgwf{/0f Pj+ k|df0fLs/0f ug{sf nflu Ps k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflnd kl/ifb\sf] :yfkgf ul/Psf] 5 . k|fljlws lzIff
tyf Jofj;flos tflnd kl/ifb\sf] u7g b]xfoadf]lhd x'g]5 M–
lzIff tyf v]ns'bdGqL jf /fHodGqL – cWoIf
g]kfn ;/sf/af6 dgf]gLt JolQm – pkfWoIf
;b:o, /fli6«o of]hgf cfof]u -hgzlQm x]g]{_ – ;b:o
;lrj, lzIff tyf v]ns'b dGqfno – ;b:o
k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflndsf] If]qdf ljz]if of]ubfg k'¥ofPsf JolQmx¿dWo]af6 cWoIfn] dgf]gLt u/]sf b'O{hgf – ;b:o
k|fljlws lzIff tyf Jofj;flos tflnd;‚u ;DalGwt ljleGg ;ª\3;+:yfaf6 cWoIfn] dgf]gLt u/]sf
b'O{hgf – ;b:o
kl/ifb\sf sd{rf/Lx¿dWo]af6 g]kfn ;/sf/n] tf]s]sf] JolQm – ;b:o ;lrj
;Lk k/LIf0faf6 k|df0fkq lnPsf] JolQmn] pDd]bjf/ x'g kfpg] >]0fL jf tx
-s_ tx ! M g]kfn ;/sf/sf] /fhkq cgª\lst t[tLo >]0fL k|fljlws jf ;f] ;/x jf tx Joj:yf ePsf]df t];|f] tx k|fljlws
-v_ tx @ M g]kfn ;/sf/sf] /fhkq cgª\lst låtLo >]0fL k|fljlws jf ;f] ;/x jf tx Joj:yfkg ePsf]df rf}yf] tx k|fljlws
-u_ tx # M g]kfn ;/sf/sf] /fhkq cgª\lst k|yd >]0fL k|fljlws jf ;f] ;/x jf tx Joj:yfkg ePsf]df kfFrf}+ tx k|fljlws
-3_ tx $ M g]kfn ;/sf/sf] /fhkq cgª\lst t[tLo >]0fL k|fljlws jf ;f] ;/x jf tx Joj:yfkg ePsf]df 5}6f}+ tx
;Lk k/LIf0fdf ;fd]n x'g cfjZos kg]{ of]Uotf
-s_ Olnd]G6«L txsf] nflu M !$)) 306f tflnd k|fKt u/]sf]
-v_ tx ! sf] nflu M ;fwf/0f n]vk9 ug{ ;Sg] tyf ;DalGwt Joj;fosf] 1fg / ;Lk eO{ ;DalGwt k];fdf sDtLdf ! jif{sf] sfo{ cg'ej ePsf]
jf ;DalGwt Joj;fodf tflnd lnO{ ^ dlxgfsf] sfo{ cg'ej ePsf] jf ;DalGwt Joj;fodf sDtLdf ! dlxgfsf] -!^) 306f_ tflnd k|fKt
u/]sf] .
-u_ tx @ sf] nflu M ;fwf/0f n]vk9 ug{ ;Sg] tyf ;DalGwt Joj;fosf] 1fg / ;Lk eO{ ;DalGwt k];fdf sDtLdf # jif{sf] sfo{ cg'ej ePsf]
jf ;DalGwt ljifodf ! jif{sf] -sDtLdf ^)) 306fsf] k|ToIf / *)) 306fsf] sfo{ut_ tflnd lnPsf] jf ;DalGwt ljifod tx ! sf] ;Lk
k/LIf0f pQL0f{ eO{ Ps jif{sf] sfo{ cg'ej k|fKt u/]sf] .
-3_ tx # sf] nflu M ;fwf/0f n]vk9 ug{ ;Sg] tyf ;DalGwt Joj;fodf 1fg / ;Lk eO{ ;DalGwt k];fdf sDtLdf % jif{sf] sfo{ cg'ej ePsf]
jf ;DalGwt ljifod ! jif{sf] tflnd lnO{ ;DalGwt k];fdf @ jif{sf] sfo{ cg'ej k|fKt u/]sf] jf ;DalGwt Joj;fodf tx # sf] ;Lk
k/LIf0f k/LIff pQL0f{ eO{ ! jif{sf] sfo{ cg'ej k|fKt ePsf] .
-ª_ tx $ sf] nflu M ;DalGwt Joj;fodf tx # sf] ;Lk k/LIf0f pQL0f{ eO{ # jif{sf] sfo{ cg'ej k|fKt u/]sf] jf ;DalGwt Joj;fodf /fli6«o
tyf cGt/f{li6«o:t/df Voflt k|fKt u/]sf] .
cf=j= @)&^÷&& / cf=j= @)&&÷)&* df k|fljlws lzIffnox¿sf] ;ª\Vof
qm=;+= ;+:yf cf=j= @)&^÷&& df ;ª\Vof cf=j= @)&&÷&* df ;+Vof
!= cfª\lus lzIffno %( ^!
@= ;fem]bf/L lzIffno @) #*
#= ;fd'bflos ljBfno %#$ %&@
$= lghL :t/df ;~rflnt $@( $@(
%= 5f]6f] cjlw !!#! !!#!