Wielka Domowa

Apteczka Psychologiczna
wskazówki dla terapeuty

CBT TOOLBOX
 Wielka Domowa Apteczka Psychologiczna

OGÓLNE ZASADY PRACY Z APTECZKĄ:

• Powtarzanie niektórych zadań na różnych etapach terapii może przynieść wiele korzy-
ści. Jeśli po upływie czasu poprosisz dziecko o wykonanie tego samego zadania, sam
zobaczy, jakie postępy zrobił i czy coś się zmieniło.

• Możesz zmodyfikować niektóre aspekty ćwiczenia, aby lepiej dostosować je do kon-

kretnego etapu terapii.

• Ćwiczenia są bardzo ważne, ale rozmowa o nich potrafi być nawet ważniejsza. Pamiętaj,
by używać nieoceniającego słownictwa i otwartych pytań.

• Pozwól dziecku decydować, kiedy zadanie jest skończone i jak daleko w danym kie-
runku chce iść. Jeśli podoba mu się konkretne ćwiczenie, pozwól mu pracować nad
nim podczas kolejnych sesji, aby zebrać jak najwięcej informacji.

• Możesz wyjść poza szablon i łączyć ćwiczenia osadzone w różnych obszarach pracy
psychologicznej - samodzielnie stworzyć mapę działania dopasowaną do konkretnych
wskazań.

• Możesz pozwolić dziecku „skakać” po rozdziałach i korzystać z cegiełek psychologicz-

nych w skorowidzu. Brak sztywnego planu pozwoli dziecku odkryć w naturalny sposób
nowe kompetencje psychologiczne.

• Zachęć dziecko do założenia swojego własnego „dzienniczka terapeutycznego”, w któ-

rym będzie pracował nad zadaniami z apteczki.

• Nie zniechęcaj się! Nawet po skończeniu zadania, dziecko dalej przetwarza to, czego
się nauczyło.

2
 Wielka Domowa Apteczka Psychologiczna

Kodeks rodziny
DODATKOWE NARZĘDZIE DLA RODZICA

Określcie od jednej do trzech reguł panujących w waszym domu. Upewnij się, że są one
jasno sformułowane, a dziecko rozumie twoje oczekiwania. Za przestrzeganie każdej zasady
wyznaczcie formę docenienia (codzienną lub cotygodniową pochwałę). Przedyskutujcie
konsekwencje nieprzestrzegania zasad.

Konsekwencje nieprzestrze-
Reguła Pochwała
gania reguły

1.

2.

3.

3
 Wielka Domowa Apteczka Psychologiczna

I. TRAUMA

Zasady komunikacji (str. 31)

Podczas rozmowy o listach, zwróć uwagę na podobieństwa i różnice między listą dziecka
a rodzica. Czy opisane zasady są realistyczne? Jeśli nie, pomóż obu stronom je ulepszyć.

Poznajmy się (str. 33)

Komunikacja w rodzinie dotkniętej traumatycznymi doświadczeniami może być trudna,

szczególnie między rodzicem i dzieckiem. To ćwiczenie stworzy okazję, żeby zarówno doce-
nić zalety drugiej osoby, jak i przemyśleć problematyczne punkty relacji. Ankiety mogą
zostać wypełnione indywidualnie lub przez terapeutę na zasadzie wywiadu. Po ich wypeł-
nieniu zwróć uwagę na podobieństwa i różnice między uzupełnionymi ankietami. Podkreśl
znaczenie opisanych w nich zalet, jak i słabych punktów relacji.

Budowanie mostu (str. 35)

Budowanie mostu to zadanie trzyczęściowe. Po ukończeniu każdej części zachęć dziecko

do rozmowy i opisania rysunku. Zapytaj, jakich emocji doświadcza, patrząc na skończony
rysunek. Zanim przejdziesz do kolejnego etapu, możesz również poprosić go o nazwanie każ-
dego elementu rysunku i opisanie całego procesu w dzienniczku terapeutycznym. Po ukoń-
czeniu ostatniej części proponujemy dodać do zadania jeszcze jeden element: zaproponuj
dziecku pomoc w wypełnianiu miejsca pod mostem, w którym opisze życiowe przeszkody
niepozwalające mu przejść na drugą stronę (z przeszłości do przyszłości).

Symetria w relacjach (str. 38)

Przed rozpoczęciem tego zadania zrób dwie kopie ćwiczenia - dla rodzica i dziecka.
Przejrzyjcie wspólnie instrukcje. Po wypełnieniu ćwiczeń poproś o podzielenie się wyni-
kami. Następnie omów wnioski, jakie wyciągnęli z tego zadania. Na koniec zachęć dziecko
i jego rodzica do opisania w dzienniku swoich obserwacji.

Pytania:

• Jakie wnioski można wyciągnąć z obu list?

• Co je różni, a co łączy?
• Co pomogłoby obu stronom poprawić równowagę/balans relacji?
• Jak bardzo realistyczne są przedstawione wymagania?
• Co można zrobić, aby od razu poprawić balans w relacji?

4
 Wielka Domowa Apteczka Psychologiczna

Wyzwalacze i tarcze (str. 42)

Przygotuj więcej kopii strony, by każdym wyzwalaczem zająć się z osobna. Dziecko może mieć
problem ze zidentyfikowaniem wyzwalaczy. Jeśli dostrzeżesz ten problem, porozmawiajcie
na temat wydarzeń, doświadczeń, myśli pojawiających się w głowie tuż przed określoną
emocją lub zachowaniem. Jeśli dziecko ma trudności ze „zbudowaniem tarcz”, razem zba-
dajcie sposoby, które pomogą uniknąć zaostrzenia się problemów bądź powstrzymają nega-
tywną „mowę wewnętrzną” (która też może być wyzwalaczem). Gdy skończycie pracować
nad tym ćwiczeniem, porozmawiajcie o wyzwalaczach i tarczach, które dziecko stworzyło.
Zachęć dziecko, aby w swoim dzienniczku terapeutycznym opisało swoje doświadczenia
i obserwacje.

Użyj poniższych pytań-metafor, by asystować dziecku w analizowaniu swoich

doświadczeń.

• Jakie pozytywne rezultaty może ci przynieść użycie swojej tarczy? Pomyśl o myślach,
emocjach i relacjach z ludźmi.
• Z czego będzie zrobiona twoja tarcza?
• Jakie właściwości ochronne będzie posiadała twoja tarcza?
• Gdzie chciałbyś zabrać i nosić swoją tarczę?
• Jakie to uczucie używać tarczy, aby siebie ochronić?

Plakat mocy (str. 43)

To ćwiczenie składa się z dwóch części. Będzie wymagało wspólnego wysiłku rodzica
i dziecka. W pierwszej części poproś, aby wspólnie stworzyli plakat, który ukazuje pozy-
tywne cechy dziecka (możesz użyć większej kartki). Gdy zadanie zostanie wykonane, poproś
o zaprezentowanie plakatu. Rozpocznij dyskusję od pytania, co postanowili ukazać. Niech
opowiedzą coś więcej o swoich mocnych stronach i pozytywnych cechach. Omów przykłady
zachowań dziecka, które są efektem jego pozytywnych cech.

Pytania:

• W jaki sposób można wykorzystać swoje mocne strony, kiedy stawiasz czoła proble-
mom albo gdy czujesz lęk?
• Kiedy angażujesz się w zachowania wynikające z twoich pozytywnych cech?
• Czy i kiedy te zachowania mogą być korzystne dla innych ludzi?
• Jakie zachowania wynikające z twoich pozytywnych cech mogą złagodzić uczucie
smutku?

5
 Wielka Domowa Apteczka Psychologiczna

Plan chłodzenia emocji (str. 56)

To ćwiczenie pomoże dziecku przypomnieć sobie, jak się wyciszyć i zapanować nad swo-
imi emocjami, gdy w pobliżu uaktywnia się jakiś niechciany wyzwalacz. Poproś dziecko, by
wymyśliło jak najwięcej ulubionych strategii radzenia sobie z wyzwalaczami.

KOSTKA „PRZERWA DLA MÓZGU” (str. 57)

Wytłumacz dziecku, dlaczego „przerwy dla mózgu” są tak ważne. Wytnij grafikę, zegnij ją
i sklej tak, by powstał kwadrat. Poproś dziecko, by rzuciło kostką i wykonało zadanie. W ten
sposób pomożesz mu ponownie się skupić.

II. ADHD

Trzymanie się tematu - wizualizacja (str. 74)

Podczas rozmowy spróbuj wtrącać uwagi „nie na temat” i sprawdzaj, czy dziecko jest w sta-
nie je rozpoznać. Następnie wróć do tematu, aby w ten sposób „modelować” umiejętność
trzymania się tematu. Omów sposoby, jak nie zbaczać z tematu podczas rozmowy z nauczy-
cielem, rodziną lub przyjaciółmi. Rodzic może korzystać z wizualizacji, by ćwiczyć umiejęt-
ności konwersacyjne w domu.

Jak duży jest ten problem? (str. 76)

Zapiszcie przebieg działań dla problemu z każdego poziomu. To zadanie może zostać wyko-
rzystane w trakcie sesji, a także w domu w celu omówienia prawdziwych problemów życio-
wych, gdyby się pojawiły.

Dodatkowe pytania:

• Jak możesz rozwiązać tego typu problemy?

• Kiedy należy poprosić innych o wsparcie?

Regulator uwagi (str. 81)

Wytnij strzałkę i wykorzystaj ją do regulatora, żeby pomóc dziecku „sondować” swoje własne
reakcje. Regulator może zostać wykorzystany w trakcie sesji terapeutycznej, aby przypomi-
nać dzieci o koncentracji.

6
 Wielka Domowa Apteczka Psychologiczna

Drabina zwierzęca (str. 89)

Wykorzystaj krótką przerwę na ruch, aby dziecko mogło rozładować energię, co pomoże
mu lepiej się skupić na kolejnych zadaniach. Poproś dziecko, aby naśladowało sposób poru-
szania się przedstawionych na karcie stworzeń: całą skalę od cichego ruchu do głośniej-
szego, i z powrotem do cichego. Które zwierzątko zachowuje się najciszej? Które najgłośniej?
Z którym najbardziej się utożsamiasz? Przed powrotem do dalszych zadań poproś dziecko
o wykonanie trzech głębokich oddechów.

Całe ciało ma przerwę (str. 90)

Proste dziecięce zabawy pomagają uwolnić fizyczną energię i odzyskać koncentrację. Oto
przykłady prostych zabaw (wytnij symbole z kartki albo zaprojektuj swoje własne).

I. Czerwone światło i zielone światło

Poproś dziecko, żeby przeszło z jednego końca pokoju lub korytarza na drugi koniec. Zielone
światło oznacza „idź”, czerwone oznacza „stój”.

II. Statua

Poproś dziecko, aby stanęło w pozycji statuy. Timerem zmierz, jak długo uda mu się utrzy-
mać pozycję.

III. Rozruszaj się

Puść muzykę, żeby dziecko mogło przez chwilę do niej się poruszać, a po chwili wyłącz ją.
Gdy muzyka umilknie, dziecko powinno zastygnąć w bezruchu.

Talerz zdrowia (str. 91)

Zacznij od omówienia przykładów zdrowego trybu życia i zbilansowanej diety, porównując

ją z niezdrową dietą. Następnie poproś dziecko, by uzupełniło talerz rysunkami lub wycin-
kami z gazet przedstawiającymi zdrową żywność. Możesz zrobić kopię ilustracji i powtórzyć
ćwiczenie, skupiając się na zdrowym stylu życia. Porusz takie aspekty, jak: odpowiednia
długość snu, ćwiczenia fizyczne lub zdrowe relacje międzyludzkie. Po zakończeniu zadania
porozmawiaj z dzieckiem o ważnej roli, jaką odgrywa zdrowy tryb życia i jaki ma wpływ
na nastrój, zachowanie i ogólne samopoczucie. W dyskusji nawiąż do sytuacji, w których
dziecko wybiera między tym, co zdrowe, a tym co niezdrowe i zapytaj, czy jest to dla niego
trudny wybór.

7
 Wielka Domowa Apteczka Psychologiczna

Uzupełniające pytanie:

• Jak odróżnić to, co jest zdrowe od tego, co jest niezdrowe?

Rutyna przed snem (str. 93)

Czy jest coś, co należy dodać do rutyny przygotowywania się do snu, aby wzmocnić więź
dziecka z rodzicem?

III. AUTYZM

Pozwól, że się przedstawię (str. 90)

Nawiązanie nowych relacji może być trudne, szczególnie dla dzieci, które wykazują deficyty
w rozwoju społecznym. Strach przed nieznanym lub zwykłe nierozumienie zachowań spo-
łecznych sprawiają, że rozmowa z dopiero co poznaną osobą może okazać się stresująca. To
ćwiczenie ma na celu pomóc zbudować zaufanie społeczne w nowym środowisku poprzez
wykorzystanie skryptów społecznych. Skrypty społeczne pomagają w rozpoczęciu i podtrzy-
maniu rozmowy. Poproś dziecko, żeby podczas sesji uzupełniło kartę pracy i przećwiczyło
swoje wypowiedzi przed tobą lub rodzicem. Określ, gdzie i przed kim dziecko może prak-
tykować wybrany skrypt. W ramach dodatkowych ćwiczeń możesz zmodyfikować skrypty
w odniesieniu do różnych sytuacji (w szkole, na zajęciach pozaszkolnych, przy znajomych
itd.).

Perseweracja i plan działania (str. 123)

Poniższe ćwiczenie pomoże ci zebrać informacje na temat powtarzających się zachowań

dziecka, a także zidentyfikować motywy i emocje towarzyszące tym zachowaniom. Te infor-
macje będą niezbędne, aby stworzyć plan rozpoznawania perseweracji. Porozmawiaj o sytu-
acjach, których należałoby unikać. Podczas sesji przedstaw dziecku pojęcie zachowania
powtarzalnego, aby ułatwić mu własną obserwację (np. jak takie zachowanie wygląda, jakie
się wydaje). Wykonaj to ćwiczenie podczas sesji, by mieć pewność, że wszystko zrozumie.
Poproś dziecko i rodzica, by przez następny tydzień obserwowali wszystkie powtarzalne
zachowania i uzupełnili kartę pracy, kiedy takie zachowania rozpoznają. Na następnej sesji
zweryfikuj kartę z odpowiedziami, a także później, jeśli zaistnieje potrzeba, by dalej śledzić
poprawę.

8
 Wielka Domowa Apteczka Psychologiczna

IV. ZABURZENIA ZACHOWANIA

CHWILE WZBURZENIA
DODATKOWA KARTA PRACY DLA RODZICA

Codziennie zapisuj czas i natężenie/przebieg wybuchów złości twojego dziecka. Wykorzystaj

skalę od 1 do 10, w której 10 wskazuje najwyższe natężenie. Dodatkowo zapisuj każdą infor-
mację o tym, co działo się przed wybuchem emocji.

Czas Natężenie
Opis Dodatkowe informacje
dnia: w skali

Krzyczał na mnie, bo nie dałam Nie chciał rano wstać z łóżka.

7:30 7
mu na śniadanie tego, co chciał. Był poirytowany.

9
 Wielka Domowa Apteczka Psychologiczna

Przeanalizujcie uzupełnione karty. Przedyskutujcie każdą rozbieżność w szczegółach opi-

sanych z dwóch różnych perspektyw. Zachęć dziecko i opiekuna, by spróbowali znaleźć
jakiekolwiek schematy lub powiązania między wybuchami złości. Sprawdź, czy mają one
związek z nastrojem, okolicznościami, otoczeniem lub porą dnia. Zwróć uwagę, czy istnieją
werbalne albo niewerbalne sygnały, które poprzedzają wybuch. Po zakończeniu dyskusji
przejdź do trzeciej karty (str. 139). W odpowiednie pola wpisz zidentyfikowane czynniki
lub stany emocjonalne, które poprzedzają wybuch. W sąsiadującym polu przy każdym czyn-
niku lub stanie zapisz, w jaki sposób mu zapobiec. Plan zapobiegawczy może obejmować
zarówno zachowanie dziecka, jak i opiekuna. Gdy uzupełnisz tę stronę, zaproponuj dziecku
i opiekunowi, by zabrali ją do domu i przeanalizowali, gdy będzie taka potrzeba. Powtarzaj to
ćwiczenie tak często, jak to będzie konieczne. Śledź zmiany i postępy w zachowaniu i zapisuj
strategie zapobiegawcze, które najlepiej pomagają dziecku uniknąć wybuchów agresji.

OKREŚLANIE UCZUĆ
DODATKOWE NARZĘDZIE DLA TERAPEUTY

Część 1

Poproś dziecko, by wymieniło wszystkie emocje, które zna i zapisało każdą emocję na osob-
nej kartce. Jeśli zajdzie taka potrzeba, pomóż mu w doborze słownictwa. Następnie poproś
go, aby wrzucił kartki do miski i wylosował jedną karteczkę. Niech pokaże emocję zapisaną
na tej karteczce za pomocą wyrazu twarzy lub mowy ciała. Jeśli masz taką możliwość, wyko-
rzystaj lustro, by dziecko widziało swoje odbicie.

Część 2

Przenieś nazwy emocji z pierwszej części ćwiczenia na nowe kartki. Na górze kartki zapisz
stan emocjonalny i poproś dziecko, aby zobrazowało każdy z nich, wykorzystując rysunki
lub obrazki wycięte z gazet. Następnie poproś, by w jednym zdaniu wyjaśnił, dlaczego ktoś
może czuć się w ten sposób.

Część 3

W każdym tygodniu wybierz jedną lub dwie emocje i wykonaj powtórkę. Poproś dziecko,
aby przez tydzień było uważne w codziennych sytuacjach i spróbowało zauważyć osobę,
która może przeżywać właśnie tę konkretną emocje. Zachęć dziecko, by postarało się współ-
towarzyszyć osobie w przeżywaniu tej emocji. Dla przykładu, jeśli zauważysz, że ktoś jest
szczęśliwy, spróbuj znaleźć sposób, by móc cieszyć się tym szczęściem razem z nim. Jeśli
widzisz, że ktoś jest smutny, zaproponuj, że go wysłuchasz lub spróbuj pocieszyć.

10
 Wielka Domowa Apteczka Psychologiczna

Część 4

Na następnej sesji wybierz jedną kartkę z emocją wykorzystaną w trzeciej części ćwiczenia.
Tym razem poproś dziecko, aby po drugiej stronie kartki opisało lub narysowało, jak się
czuło rozpoznając emocje innych ludzi, i jakie to uczucie współodczuwać tę emocję z drugą
osobą. Jak bogaty jest zasób słownictwa dziecka? Czy dziecko potrzebowało pomocy przy
ustalaniu sposobu, w jaki rozpozna i pomoże osobie znajdującej się w danym stanie emocjo-
nalnym? Czy w jakikolwiek sposób zmienił się punkt widzenia dziecka? Czy stał się bardziej
empatyczny w stosunku do innych osób?

V. LĘK

Hierarchia lęków (str. 170)

Opracowanie hierarchii obaw i lęków pomaga określić, jak bardzo lęki wpływają na nasze
życie. Zachęcamy do ustalenie takiej hierarchii wspólnie podczas sesji. Razem popracujcie
nad tym, aby zidentyfikować sytuacje, które wywołują niepokój i ustalcie, jak dziecko się
czuje i jak reaguje na każdym etapie. Na poziomie 1 należy umieścić sytuacje, które wywo-
łują znikome uczucie lęku lub w ogóle go nie wywołują. Na poziomie 5 należy umieścić sytu-
acje wywołują największy lęk. Jeśli dziecko będzie miało trudności z tym zadaniem, zacznij
od podania przykładów sytuacji, które mogą być dla innych ludzi stresujące. Zachowaj
wykres hierarchii lęków i nawiązuj do niego podczas wykonywania innych ćwiczeń. Być może
następnym razem dziecko przy niewielkiej pomocy zacznie samo uzupełniać ilustrację?

Detektyw (str. 173)

Jak często uczucie lęku wiąże się z irracjonalnymi myślami? Poproś dziecko, aby wskazało
jedną myśl budzącą lęk. Zaproponuj, by pobawiło się w detektywa. Niech wyszuka, jak naj-
więcej faktów i wskazówek, które zakwestionuję tę myśl. Popracujcie nad tym, aby lękotwór-
czą myśl zastąpić zdrowszą i bardziej prawdopodobną myślą. Powtarzaj to ćwiczenie tak
często, jak to konieczne, również w przypadku innych myśli budzących lęk. Oceń, jak często
dziecko doświadcza myśli budzących jego lęk. Poproś, by za każdym razem, kiedy pojawi się
taka myśl, jeszcze raz przeanalizowało to ćwiczenie. Śledź wszelkie zmiany w powtarzalności
i intensywności podobnych myśli.

Tworzenie własnej Domowej Apteczki (str. 188)

Nieważne, jak problematyczne są emocje lub myśli dziecka, i tak przyda mu się gotowy
zestaw pomocniczy. Wspomagaj klienta w samodzielnym tworzeniu apteczki. Przedmioty
te powinny pomagać dziecku w podtrzymaniu zdrowego myślenia i regulacji emocjonalnej.

11
 Wielka Domowa Apteczka Psychologiczna

Stop, cofnij, przemyśl (str. 195)

Zacznij rozmowę o tym, jak uczucie lęku wpływa na myśli dziecka. W ramach wstępu podaj
kilka przykładów. W pierwszym prostokącie określcie, w jakim stopniu myśl opiera się
na faktach, w drugim sprawdźcie, czy jest podparta myśleniem realistycznym. Po tym wstę-
pie razem przeanalizujcie ćwiczenia znajdujące się na kolejnej stronie. Zwróć uwagę na to,
czy dziecko potrafi uzupełnić je samodzielnie, czy też potrzebuje twojej pomocy. Po uzupeł-
nieniu ćwiczenia przeanalizuj obserwacje dziecka dotyczące myśli budzących w nim lęk.
Wzmocnij jego zdolność do przejęcia kontroli nad myślami i wytrenuj jego umysł w taki
sposób, aby zmieniał te myśli, opierając je na bardziej realnych założeniach.

Bądź tu i teraz (str. 199)

Omówcie, jak ważna jest umiejętność życia chwilą obecną.

• Co odciąga nas od bieżącej chwili i sprawia, że myślimy o przyszłości lub przeszłości?

• Jakie myśli i odczucia pomagają pozostać w chwili bieżącej? Porównaj je z tymi, które
to utrudniają.
• Jakie sygnały płynące ze swojego ciała teraz odczuwasz?
• Dlaczego trzymanie się bieżącej chwili może być trudne?
• Jakimi ścieżkami podąża twój umysł, gdy starasz się pozostać w chwili bieżącej?

Kosmita o imieniu Niepokój (str. 204)

W poniższym ćwiczeniu pomóż dziecku określić, co może potęgować lub redukować uczu-
cie niepokoju. Zachęć dziecko do używania „mikstury redukcyjnej” w ciągu tygodnia, nawet
po skończeniu tego ćwiczenia.

• Czy dziecko zrozumiało, że niektóre myśli lub zachowania mogą wzmacniać niepokój
i go potęgować?
• Porozmawiaj z dzieckiem o tym, co dzieje się wewnątrz jego ciała, kiedy niepokój jest
na wysokim poziomie, i kiedy jest na niskim.
• Zachęć dziecko, by skorzystało z „mikstury redukcyjnej”, kiedy poczuje narastający
niepokój w ciągu tygodnia.

12
 Wielka Domowa Apteczka Psychologiczna

VI. DEPRESJA

Budowanie własnej tarczy ochronnej (str. 207)

Omówić z dzieckiem sposoby radzenia sobie ze smutkiem i niskim nastrojem. Zbudujcie

tarczę ochronną na podstawie zidentyfikowanych indywidualnych czynników wywołują-
cych depresję dziecka. Rozważ wszystkie czynniki wywołujące depresyjny nastrój dziecka.
Zbadajcie, w jaki sposób powstrzymać nasilanie się negatywnych myśli. Możesz wykorzystać
niektóre z poniższych pytań, by ukierunkować i wzbogacić konwersację podczas wykonywa-
nia ćwiczenia.

• Z czego zrobiona byłaby taka tarcza?

• Jakie miałaby właściwości ochronne?
• W jakich sytuacjach chciałbyś ją nosić lub jej używać?
• Jak wyglądałaby tarcza po użyciu jej?
• Co możesz poczuć po użyciu takiej tarczy?

Zapisz się do listy mailingowej, aby otrzymać więcej bonusów:

[email protected]

13