Rozdział 9.

Fale w ośrodkach
sprężystych

2022
Spis treści
Fale mechaniczne
Rozchodzenie się fal w przestrzeni
Prędkość fal i równanie falowe
Przenoszenie energii przez fale
Interferencja fal i fale stojące
Analiza fal złożonych
Dudnienia, modulacja amplitudy
Zjawisko Dopplera
Prędkość grupowa
Prędkość fal w naprężonym sznurze
Podsumowanie wiadomości z fal mechanicznych
Zadania z fal mechanicznych

2
Fale mechaniczne
Ruch falowy jest bardzo rozpowszechniony w przyrodzie. Na co dzień doświadczamy obecności fal dźwiękowych i fal świetlnych.
Powszechnie też wykorzystujemy fale elektromagnetyczne do przekazywania informacji za pomocą radia, telewizji czy
przenośnych telefonów.

Fale dźwiękowe czy też fale jakie obserwujemy na powierzchni wody posiadają jednak inną naturę niż fale elektromagnetyczne.
Światło będące przykładem fali elektromagnetycznej rozchodzi się nie tylko w ośrodkach materialnych, ale również w próżni.
Przykładem jest docierające do nas światło słoneczne. Natomiast do rozchodzenia się fal dźwiękowych niezbędny jest ośrodek
materialny.

W tym module rozpoczniemy poznawanie właściwości fal powstających w ośrodkach sprężystych (takich jak fale dźwiękowe),
które nazywamy falami mechanicznymi .

Fale mechaniczne

Jeżeli wychylimy jakiś fragment ośrodka sprężystego z jego położenia równowagi, to w następstwie będzie on wykonywał
drgania wokół tego położenia. Te drgania, dzięki właściwościom sprężystym ośrodka, są przekazywane na kolejne części ośrodka,
które zaczynają drgać. W ten sposób zaburzenie przechodzi przez cały ośrodek.

DEFINICJA

Definicja 1: Ruch falowy

Ruchem falowym nazywamy rozchodzenie się zaburzenia w ośrodku.

Zwróćmy uwagę, że sam ośrodek nie przesuwa się, a jedynie jego elementy wykonują drgania. Dobrym przykładem są tu fale na
powierzchni wody: przedmioty pływające na powierzchni wody wykonują ruch drgający w rytm fal natomiast same fale rozchodzą
się ruchem jednostajnym.

Fala dobiegając do danego punktu ośrodka wprawia go w ruch drgający, przekazując mu energię, która jest dostarczana przez
źródło drgań. Energia fal to energia kinetyczna i potencjalna cząstek ośrodka. Za pomocą fal można przekazywać energię na duże
odległości przy czym cechą charakterystyczną jest to, że fale przenoszą energię poprzez ośrodek dzięki przesuwaniu się
zaburzenia w ośrodku, a nie dzięki ruchowi postępowemu samego ośrodka. Jak wynika z powyższego, do rozchodzenia się fal
mechanicznych potrzebny jest ośrodek. To właściwości sprężyste ośrodka decydują o prędkości rozchodzenia się fali.

Rodzaje fal

Ze względu na kierunek drgań cząstek ośrodka względem kierunku rozchodzenia się fale dzielimy na fale podłużne i fale
poprzeczne.

Fala jest podłużna gdy kierunek drgań cząstek ośrodka jest równoległy do kierunku rozchodzenia się fali i zarazem kierunku
transportu energii (zob. Rys. 1 i Rys. 2 ). Przykładem są tu fale dźwiękowe w powietrzu czy też drgania naprzemiennie ściskanej i
rozciąganej sprężyny.

Rysunek 1: Fala podłużna w wybranej chwili czasu

Rysunek 2: Fala podłużna, animacja wychylenia cząstek z położenia równowagi.

3
Fala jest poprzeczna gdy kierunek drgań cząstek ośrodka jest prostopadły do kierunku rozchodzenia się fali i zarazem kierunku
transportu energii (zob. Rys. 3 ). Przykładem mogą tu być drgania naprężonego sznura, którego końcem poruszamy cyklicznie w
górę i w dół.

Rysunek 3: Fala poprzeczna

Rysunek 4: Fala poprzeczna, animacja wychylenia cząstek z położenia równowagi.

Możemy również dokonać podziału ze względu na rodzaj zaburzenia. Ważnymi przykładami są impuls falowy i fala harmoniczna.

Impuls falowy powstaje gdy źródłem jest jednorazowe zaburzenie w ośrodku: na przykład gdy wrzucimy kamień do wody lub gdy
jednorazowo odchylimy koniec napiętej liny (zob. Rys. 5 ).

Rysunek 5: Impuls falowy

Fala harmoniczna powstaje gdy źródło wykonuje drgania harmoniczne: na przykład gdy cyklicznie wychylamy koniec napiętej liny
(zob. Rys. 6 ).

Rysunek 6: Fala harmoniczna (poprzeczna)

Wprowadzimy teraz pojęcia czoła fali i promienia fali. Jeżeli w przestrzeni rozchodzi się fala to możemy w każdej chwili utworzyć
powierzchnię łączącą punkty, do których w tej właśnie chwili dotarła ta fala. Przesuwanie się tej powierzchni obrazuje
rozchodzenie się fali. Właśnie taką powierzchnię nazywamy czołem fali (lub powierzchnią falową), a każdą linię prostą,
prostopadłą do czoła fali, wskazującą kierunek ruchu fali nazywamy promieniem fali.

Ze względu na kształt powierzchni falowej możemy wyróżnić fale płaskie i fale kuliste.

W przypadku fal płaskich zaburzenie rozchodzi się w jednym kierunku, a powierzchnie falowe są płaszczyznami prostopadłymi do
kierunku ruchu fali tak jak na Rys. 7.

4
 Rysunek 7: Powierzchnie falowe (płaszczyzny) i promienie fali płaskiej

Dla fal kulistych zaburzenie rozchodzi się ze źródła we wszystkich kierunkach, a powierzchnie falowe są sferami jak Rys. 8.

Rysunek 8: Fala kulista rozchodząca się ze źródła Z; wycinki powłok sferycznych przedstawiają powierzchnie falowe

SYMULACJA

Symulacja 1: Fale na linie

Poruszaj cyklicznie końcem struny, żeby wytworzyć falę. Zmieniaj częstotliwość i amplitudę oscylacji. Obserwuj odbicie.

Wersja polska symulacji do pobrania w formacie Flash

Autor: PhET Interactive Simulations University of Colorado

Licencja: Creative Commons Attribution 3.0 United States

Rozchodzenie się fal w przestrzeni

Rozważmy rozchodzenie się impulsu falowego (fali) wzdłuż długiego naprężonego sznura w kierunku x jak na Rozchodzenie się
fal w przestrzeni-Rys. 1

Rysunek 9: Impuls falowy

Przyjmijmy, że w chwili t = 0 kształt sznura jest opisany funkcją

y = f(x) (1)

gdzie y jest poprzecznym wychyleniem sznura w jego punkcie x.

W czasie t impuls falowy (fala) poruszający się z prędkością v przesuwa się o odcinek równy vt wzdłuż sznura, to jest wzdłuż osi x,
bez zmiany kształtu. Zatem po czasie t równanie opisujące kształt sznura ma postać

y = f(x − vt) (2)

Równanie Rozchodzenie się fal w przestrzeni-( 2 ) opisuje falę biegnącą w kierunku dodatnim osi x (w prawo) o kształcie danym
właśnie przez funkcję f(x, t). Zauważmy, że kształt jest taki sam w chwili t w punkcie x = vt jaki był w chwili t = 0 w punkcie
x = 0 (argument funkcji ma tę samą wartość równą zeru). Zatem równanie opisujące falę biegnącą w kierunku ujemnym osi x (w
lewo) będzie miało postać

y = f(x + vt) 5
 y = f(x + vt) (3)

Zauważmy, że dla danego t mamy równanie f(x)opisujące kształt sznura w danej chwili, a dla danego miejsca sznura x mamy
równanie f(t) opisujące poprzeczne drgania cząstki sznura w punkcie x.

Z równań Rozchodzenie się fal w przestrzeni-( 1 ) i Rozchodzenie się fal w przestrzeni-( 2 ) wynika, że dowolna funkcja zmiennej
(x − vt) lub (x + vt) opisuje falę biegnącą odpowiednio w prawo lub lewo, jednak do opisania rzeczywistej sytuacji musimy
dokładnie określić postać funkcji f . Dlatego teraz zajmiemy się falą o szczególnym kształcie. Rozważać będziemy poprzeczną falę
harmoniczną postaci

2π
y = A sin λ
(x − vt) (4)

która przedstawia przenoszenie się drgań harmonicznych w kierunku x, i która pokazana jest na rys13.4. Stała A (opisująca
maksymalne wychylenie) jest amplitudą fali, a wyrażenie 2π
λ
(x − vt) przedstawia fazę. (Pamiętaj: gdy mówimy o wybranej części
fali to tym samym mówimy o określonej fazie).

Zauważmy, że wartość wychylenia poprzecznego y dana wzorem Rozchodzenie się fal w przestrzeni-( 4 ) jest taka sama w
punktach o współrzędnych x, x + λ, x + 2 λ, x + 3 λ, itd. Oznacza to, że te punkty mają taką samą fazę.

Wielkość λ nazywamy długością fali. Reprezentuje ona odległość między punktami o tej samej fazie na przykład między dwoma
grzbietami (maksimami) tak jak Rozchodzenie się fal w przestrzeni-Rys. 2.

Rysunek 10: Długość fali λ

Czas, w którym fala przebiega odległość równą λ nazywamy okresem T .

T= λ
v
(5)

stąd

y = A sin 2π ( xλ − t
T
) (6)

Widzimy, że w danej chwili t taka sama faza jest w punktach x, x + λ, x + 2λ, itd., oraz, że w danym miejscu x faza powtarza się
w chwilach t, t + T , t + 2T , itd.

Często równanie fali bieżącej Rozchodzenie się fal w przestrzeni-( 6 ) wyraża się poprzez dwie inne wielkości: liczbę falową k i
częstość kołową ω (lub częstotliwość f , które są zdefiniowane jako

2π 2π
k= λ
oraz ω = T
= 2πf (7)

co po podstawieniu do równania Rozchodzenie się fal w przestrzeni-( 6 ) daje

y = A sin(kx − ωt) (8)

Prędkość fali v możemy wyrazić jako

v= λ
T
= λf = ω
k
(9)

Bardziej szczegółowo prędkość rozchodzenia się fal jest omówiona w module Prędkość fal i równanie falowe.
6
 ZADANIE

Zadanie 1: Równanie fali

Treść zadania:

Teraz samodzielnie spróbuj przeanalizować następujące równanie fali poprzecznej

y = 20 sin(πx − 2t) (10)

gdzie x i y są wyrażone w centymetrach, a t w sekundach. Porównaj to równanie z ogólnym równaniem Rozchodzenie się fal
w przestrzeni-( 8 ) dla harmonicznej fali poprzecznej i wyznacz następujące wielkości: długość fali λ, częstość ω, okres T ,
prędkość rozchodzenia się fali (w kierunku x), maksymalną prędkość i maksymalne przyspieszenie cząstek ośrodka w ich
ruchu drgającym (w kierunku y).

Rozwiązanie:

Dane: równanie harmonicznej fali poprzecznej

y = 20 sin(πx − 2t) (11)

x i y są wyrażone w centymetrach, a t w sekundach.

Porównując to równanie z ogólnym równaniem dla harmonicznej fali poprzecznej

y = A sin(kx − ωt) (12)

bezpośrednio możemy określić, że: amplituda A = 20 cm, częstość ω = 2 rad/s, a liczba falowa k = π cm −1 .

Korzystając z tych informacji obliczamy kolejno: długość fali λ = 2π

k
= 2 cm, okres drgań T = 2π
ω
= π s, prędkość
rozchodzenia się fali v = T = 0.318 cm/s.
λ

dy
Prędkość drgań poprzecznych obliczamy z zależności vy = dt = −Aω cos(kx − ωt). Maksymalna wartość prędkości
poprzecznej wynosi vymax = Aω = 40 cm/s .

dvy 2
Przyspieszenie cząstek w ruchu drgającym obliczamy z zależności ay = dt = − Aω sin(kx − ωt).

2
Maksymalna wartość przyspieszenia wynosi aymax = Aω = 80 cm/s 2 .

Prędkość fal i równanie falowe

Jeżeli chcemy zmierzyć prędkość fali v, to śledzimy jak przemieszcza się w czasie wybrana część fali czyli określona faza. Dlatego
prędkość fali określa się jako prędkość fazową. Dla wybranej fazy fali y = f(x − vt) poruszającej się w prawo sprowadza się to
do warunku

x − vt = const. (13)

Różniczkując to równanie względem czasu, otrzymujemy

dx
dt
−v=0 (14)

czyli

dx
dt
=v (15)

Tak wyraża się prędkość fazowa fali.

W przypadku gdy zaburzenie falowe jest złożeniem fal sinusoidalnych o różnych częstotliwościach, to prędkość przenoszenia
energii (prędkość fali modulowanej) może być inna niż prędkości fal składowych. Taką prędkość nazywa się prędkością grupową.

7
 INFORMACJA DODATKOWA

Informacja dodatkowa 1:

Więcej o prędkości grupowej możesz przeczytać w module Prędkość grupowa.

W module Rozchodzenie się fal w przestrzeni pokazaliśmy, że dowolna funkcja f(x − vt) lub f(x + vt) opisuje falę biegnącą
odpowiednio w prawo lub lewo wzdłuż osi x i jako przykład rozważaliśmy poprzeczną falę harmoniczną. Teraz poznamy równanie
ruchu falowego, które stosuje się do wszystkich rodzajów fal: zarówno fal mechanicznych takich jak fale dźwiękowe, fale na
wodzie, fale w strunach, w sprężynach, jak i do fal elektromagnetycznych takich, jak na przykład światło.

Równanie ruchu falowego możemy wyprowadzić wychodząc od ogólnego równania fali y = f(x − vt). W tym celu obliczamy
przyspieszenie poprzecznych drgań punktu ośrodka o współrzędnej x, to znaczy obliczamy drugą pochodną y względem czasu

∂ 2y
∂t2
= f ′′ (x − vt)v2 (16)

gdzie v2 jest pochodną funkcji wewnętrznej. (Uwaga: w równaniach piszemy pochodne cząstkowe, oznaczane symbolem ∂, bo
wychylenie y jest funkcją dwóch
zmiennych y = f(x, t).

Równocześnie

∂ 2y
∂x2
= f ′′ (x − vt) (17)

Łącząc oba powyższe równania, otrzymujemy równanie różniczkowe ruchu falowego

∂ 2y 2
1 ∂ y
∂x2
= v2 ∂t2
(18)

To równanie spełnia każda funkcja f(x − vt) jak również f(x + vt).

Prędkość v rozchodzenia się fali jest niezależna od amplitudy i częstotliwości, natomiast w przypadku fal mechanicznych zależy
od sprężystości ośrodka i jego bezwładności. Na przykład prędkość fali harmonicznej rozchodzącej się wzdłuż naprężonego
sznura (struny) jest dana wyrażeniem
−−
v = √ Fμ (19)

gdzie sprężystość sznura jest określona poprzez napinającą go siłę F (im większa siła tym szybciej wychylone elementy sznura
wracają do położenia równowagi), a jego bezwładność zależy od masy μ przypadającej na jednostkę długości sznura.

Równanie ruchu falowego można wyprowadzić bezpośrednio z zasad dynamiki Newtona, obliczając prędkość fal w naprężonym
sznurze. Z tym wyprowadzeniem możesz się zapoznać w module Prędkość fal w naprężonym sznurze.

Przenoszenie energii przez fale

Fale przenoszą dostarczoną ze źródła energię poprzez ośrodek dzięki przesuwaniu się zaburzenia w ośrodku. Na przykład,
wprawiając koniec struny w drgania poprzeczne (zob. Rys. 11 ) źródło wykonuje pracę, która objawia się w postaci energii
kinetycznej i potencjalnej punktów struny (ośrodka).

8
 Rysunek 11: Koniec struny wprawiony w drgania siłą F

Siła F jaka działa na koniec struny porusza struną w górę i w dół wprawiając jej koniec w drgania w kierunku y.

Do wyznaczenia szybkości przenoszenia energii przez falę posłużymy się wyrażeniem na moc

P = Fy vy (20)

Jak widać na Rys. 11 prędkość poprzeczna jest równa vy = ∂y/∂t, a składowa siły F w kierunku y wynosi Fy = F sin θ.
Podstawiając otrzymujemy

∂y
P =F ∂t
sin θ (21)

Dla małych kątów θ możemy przyjąć sin θ = −∂y/∂x (znak minus wynika z ujemnego nachylenia struny). Stąd

∂y ∂y
P = −F ∂t ∂x
(22)

Obliczamy teraz pochodne równania fali harmonicznej y = A sin(kx − ωt)

∂y
∂t
= −Aω cos(kx − ωt) (23)

oraz

∂y
∂x
= Ak cos(kx − ωt) (24)

i podstawiamy do wyrażenia na moc

P = F A2 kω cos2 (kx − ωt) (25)

Korzystając z zależności Rozchodzenie się fal w przestrzeni-( 7 ) oraz Prędkość fal i równanie falowe-( 7 ) otrzymujemy
ostatecznie

P = 4π 2 A2 f 2 μv cos2 (kx − ωt) (26)

Zauważmy, że moc czyli szybkość przepływu energii oscyluje w czasie. Widzimy ponadto, że szybkość przepływu energii jest
proporcjonalna do kwadratu amplitudy i kwadratu częstotliwości. Ta zależność jest prawdziwa dla wszystkich typów fal.

Interferencja fal i fale stojące

Interferencją fal nazywamy zjawisko nakładania się fal. Rozważmy dwie fale o równych częstotliwościach i amplitudach, ale o
fazach różniących się o φ. Jeżeli te fale rozchodzą się w kierunku x, z jednakowymi prędkościami to możemy je opisać równaniami

y1 = A sin(kx − ωt) (27)

y2 = A sin(kx − ωt + φ) (28)

Podobnie, jak w przypadku drgań, również dla fal obowiązuje zasada superpozycji więc wypadkową falę znajdujemy jako sumę fal
składowych

y = 2A cos(φ/2) sin(kx − ωt + φ/2) 9

 y = 2A cos(φ/2) sin(kx − ωt + φ/2) (29)

To jest ponownie równanie fali sinusoidalnej y = A′ sin(kx − ωt + φ/2) o amplitudzie

A = 2A cos(φ/2) (30)

Widzimy, że wynik nakładania się fal (interferencji) zależy wyłącznie od różnicy faz φ. Dla φ = 0 fale są zgodne w fazie i
wzmacniają się maksymalnie (amplituda A′ osiąga maksimum), a dla φ = 180o fale są przeciwne w fazie i wygaszają się
(amplituda A′ = 0). Oczywiście dla pozostałych wartości φ otrzymujemy pośrednie wyniki nakładania się fal.

Interferencję dwóch fal kolistych przedstawia poniższy film:

https://pre-epodreczniki.open.agh.edu.pl/openagh-video.php?id=34
Interferencja fal kolistych

Fale stojące

Ponownie zajmiemy się interferencją dwu fal o równych częstotliwościach i amplitudach, ale rozchodzących się w przeciwnych
kierunkach na przykład +x i −x. Z taką sytuacją mamy do czynienia na przykład, gdy fala rozchodząca się w danym ośrodku
(ciele) odbija się od granicy ośrodka (ciała) i nakłada się na falę padającą. Fale te można opisać równaniami

y1 = A sin(kx − ωt) (31)

y2 = A sin(kx + ωt) (32)

Falę wypadkową znajdujemy jako sumę tych fal składowych

y = y1 + y2 = 2A sin kx cos ωt (33)

Zauważmy, że jest to równanie ruchu harmonicznego prostego postaci y = A′ cos ωt z amplituda równą

A = 2A sin kx (34)

Widzimy, że cząstki ośrodka drgają ruchem harmonicznym prostym ale w przeciwieństwie do fali bieżącej różne punkty ośrodka
mają różną amplitudę drgań zależną od ich położenia x. Taką falę nazywamy falą stojącą.

Punkty, dla których kx = π/2, 3π/2, 5π/2, itd. czyli znajdujące się w położeniach x = λ/4, 3λ/4, 5λ/4 itd. mają maksymalną
amplitudę. Punkty te nazywamy strzałkami, a punkty dla których kx = π, 2π, 3π itd. tj. takie, że x = λ/2, λ, 3λ/2 itd. mają
zerową amplitudę i nazywane są węzłami. Widać, że odległości między kolejnymi węzłami i strzałkami wynoszą pół długości fali.
Sytuacja ta jest przedstawiona na Interferencja fal i fale stojące-Rys. 1, gdzie zaznaczonych jest kilka możliwych drgań struny
zamocowanej na obu końcach.

10
 Rysunek 12: Fale stojące dla struny zamocowanej na obu końcach; węzły są zaznaczone liniami kropkowanymi, a strzałki przerywanymi

Zwróćmy uwagę na jeszcze jedną istotną różnicę pomiędzy falą bieżącą, a falą stojącą. W fali stojącej energia nie jest przenoszona
wzdłuż sznura bo nie może ona przepłynąć przez węzły (energia kinetyczna i potencjalna węzłów jest równa zeru bo węzły nie
drgają). Energia w fali stojącej jest na stałe zmagazynowana w poszczególnych elementach ośrodka (np. struny).

Powstawanie fali stojącej obrazuje film:

https://pre-epodreczniki.open.agh.edu.pl/openagh-video.php?id=35
Interferencja fal kolistych

SYMULACJA

Symulacja 2: Dźwięk

Pobierz symulację

Obserwuj i posłuchaj różnych aspektów rozchodzenia się dźwięku w powietrzu.

Autor: PhET Interactive Simulations University of Colorado

Licencja: Creative Commons Attribution 3.0 United States

11
 SYMULACJA

Symulacja 3: Interferencja fal

Pobierz symulację

Wywołaj fale w wodzie (spadające krople), fale akustyczne (głośnik) i fal świetlne (laser). Dodaj drugie źródło fal, lub parę
szczelin, żeby obserwować interferencję.

Autor: PhET Interactive Simulations University of Colorado

Licencja: Creative Commons Attribution 3.0 United States

SYMULACJA

Symulacja 4: Składanie ruchów falowych

Pobierz symulację

Program pozwala obserwować wynik nakładania się dwóch poprzecznych fal harmonicznych w zależności od ich stosunku
amplitud oraz różnicy faz. Ponadto można obserwować dudnienia (modulację amplitudy) oraz powstawanie fal stojących.

Autor: Zbigniew Kąkol, Jan Żukrowski

Analiza fal złożonych

Przyjrzyjmy się drganiu poprzecznemu struny. Jeżeli struna zamocowana na obu końcach zostanie najpierw wygięta, a następnie
puszczona, to wzdłuż struny rozchodzą się drgania poprzeczne. Zaburzenia te odbijają się od zamocowanych końców i w wyniku
interferencji powstaje fala stojąca. Zwróćmy uwagę, że drgania struny wytwarzają w otaczającym strunę powietrzu dźwiękowe
fale podłużne (fale akustyczne). Ponieważ jedynym warunkiem, jaki musi być spełniony, jest nieruchomość obu końców struny,
czyli istnienie węzłów fali stojącej na tych końcach, to mogą powstać w tej strunie fale stojące o różnej długości. Pierwsze trzy
rodzaje drgań jakie powstają w strunie o długości L zamocowanej na końcach zostały pokazane na Rys. 13.

Rysunek 13: Fale stojące dla struny zamocowanej na obu końcach; węzły są zaznaczone liniami kropkowanymi, a strzałki przerywanymi

1 3
L= 1 L= 3
12
Widzimy, że dla kolejnych drgań L = 12 λ1 , L = λ2 , L = 32 λ3 . Możemy więc zapisać ogólny związek na długość fali powstającej w
strunie

2L
λn = n
(35)

gdzie n = 1, 2, 3, . . . Korzystając z tego, że prędkość fali v = λ/T = λf oraz z równania Prędkość fal i równanie falowe-( 7 ) na
prędkość fali harmonicznej rozchodzącej się wzdłuż naprężonego sznura (struny) możemy obliczyć częstotliwość fal stojących w
strunie
−−
fn = n
2L
v = n
2L
√ Fμ (36)

Najniższą częstość nazywamy częstością podstawową, a pozostałe wyższymi harmonicznymi czyli alikwotami.

Zazwyczaj w drganiach występują, oprócz drgania podstawowego, również drgania harmoniczne, a dźwięki jakie odbieramy są
wynikiem nakładania się tych drgań. O jakości instrumentu (jego barwie) decyduje właśnie to ile alikwotów jest zawarte w
dźwięku i jakie są ich natężenia. Przykładowo, drganie wypadkowe struny będące złożeniem tonu podstawowego (n = 1) i
wyższych harmonicznych (n = 3, 5, 7) o różnych amplitudach jest pokazane na Rys. 14.

Rysunek 14: Fala wypadkowa będąca złożeniem czterech fal harmonicznych.

Zwróćmy uwagę, że wypadkowe drganie (chociaż okresowe) nie jest harmoniczne (nie daje się opisać funkcją sinus lub cosinus).
Zagadnienie przedstawienia dowolnego drgania okresowego jako sumy drgań harmonicznych ujmuje twierdzenie Fouriera, które
mówi, że

DEFINICJA

Definicja 2:

Dowolne drganie okresowe o okresie T możemy przedstawić jako kombinację liniową (sumę) drgań harmonicznych o
okresach danych wzorem Tn = T /n, gdzie n jest liczbą naturalną.

Dotyczy to dowolnej funkcji okresowej więc można na przykład skonstruować za pomocą fal sinusoidalnych (które są wszędzie
zakrzywione) przebieg piłokształtny, który jest złożony z odcinków prostych.

13
Rysunek 15: Złożenie n = 10 drgań harmonicznych postaci sin(nωt)/n (wykres górny) oraz pięć pierwszych drgań składowych (wykres dolny)

14
 ZADANIE

Zadanie 2: Piszczałka organowa

Treść zadania:

Innym przykładem jest piszczałka organowa zamknięta, w której źródłem dźwięku jest drgające powietrze. Jeżeli na
krawędź otwartego końca piszczałki skierujemy strumień powietrza to można w niej wytworzyć falę stojącą. Na otwartym
końcu piszczałki powstaje strzałka, a na jej końcu zamkniętym węzeł. Spróbuj wykreślić, drganie podstawowe i trzy pierwsze
drgania harmoniczne jakie powstają w piszczałce zamkniętej. Przyjmując, że długość piszczałki wynosi L, oblicz długości tych
fal. Jaki ogólny związek opisuje długości fal stojących w piszczałce zamkniętej?

Rozwiązanie:

Dane: L długość piszczałki.

Na Rys. 16 pokazane są: drganie podstawowe i trzy pierwsze drgania harmoniczne jakie powstają w piszczałce zamkniętej.
Jedynym warunkiem, jaki musi być spełniony, jest istnienie strzałki na otwartym końcu piszczałki i węzła na jej końcu
zamkniętym.

Rysunek 16: Drgania podstawowe i drgania harmoniczne w piszczałce

Na podstawie pokazanych na rysunku czterech drgań możemy napisać ogólny związek na długość fali powstającej w
piszczałce zamkniętej

4L
λn = 2n−1
(37)

gdzie n = 1, 2, 3, .....

15
 SYMULACJA

Symulacja 5: Fourier - składanie fal

Pobierz symulację

Poznaj jak wygenerować fale o różnych kształtach dodając funkcje sinus i cosinus (funkcji harmonicznych). Wygeneruj fale i
zmierz i długość oraz okres. Sprawdź jak zmiana amplitudy składowych harmonicznych zmienia falę.

Autor: PhET Interactive Simulations University of Colorado

Licencja: Creative Commons Attribution 3.0 United States

Dudnienia, modulacja amplitudy

W zjawisku interferencji fal możemy wyróżnić przypadki tzw. interferencji w przestrzeni (superpozycja zaburzeń daje w wyniku
falę o amplitudzie stałej w czasie ale zależnej od położenia cząstki drgającej x jak w przypadku fali stojącej, zob. moduł
Interferencja fal i fale stojące ) oraz interferencji w czasie, którą omówimy w tym module. W tym celu rozpatrzymy, w danym
punkcie przestrzeni x, wynik nakładania się dwóch biegnących w tym samym kierunku fal o jednakowych amplitudach, ale
nieznacznie różnych częstotliwościach. Drgania harmoniczne danej cząstki ośrodka (w zadanym punkcie x) wywołane przez te
fale mają postać

y1 = A sin ω1 t = A sin 2πf1 t (38)

y2 = A sin ω2 t = A sin 2πf2 t (39)

a drganie wypadkowe

y = y1 + y2 = A(sin 2πf1 t + sin 2πf2 t) (40)

Ze wzoru na sumę sinusów otrzymujemy

y = [2A cos(2π
f1 −f2 f +f
2
t)] sin(2π 1 2 2 t) (41)

Równanie to ma postać y = A′ sin(ωt) = A′ sin(2πft).

Drgania wypadkowe można więc uważać za drgania o częstotliwości

f1 +f2
f= 2
(42)

(która jest średnią częstotliwości dwóch fal) i o amplitudzie A′ (wyrażenie w nawiasie kwadratowym w równaniu ( 41 ) ). Zauważ,
że amplituda zmienia się w czasie z częstotliwością

f1 −f2
famp = 2
(43)

Jeżeli częstotliwości f1 i f2 są bliskie siebie, to amplituda zmienia się powoli ( famp jest mała). Mówimy, że mamy do czynienia z
modulacją amplitudy (AM – amplitude modulation).

Naturalną modulację amplitudy dla fal dźwiękowych możemy usłyszeć, gdy dwie struny instrumentu są nastrojone na niewiele
różniące się tony. Gdy obie te struny wydają równocześnie dźwięk (na przykład uderzono dwa sąsiednie klawisze fortepianu) to
usłyszymy tak zwane dudnienia przejawiające się jako zmiana głośności (zob. Rys. 17 ). Zastosowanie modulacji ma na celu
wprowadzenie do procesu potrzebnej informacji, która ma być przesłana za pomocą fal. Modulacja amplitudy jest najstarszym i
najbardziej rozpowszechnionym (obok modulacji częstotliwości FM) sposobem przesyłania informacji za pomocą fal radiowych.

16
 Rysunek 17: Nałożenie się drgań harmonicznych pokazanych na górnym wykresie daje w wyniku drganie o zmiennej w czasie amplitudzie (obwiednia dolnego wykresu)

SYMULACJA

Symulacja 6: Składanie ruchów falowych

Pobierz symulację

Program pozwala obserwować wynik nakładania się dwóch poprzecznych fal harmonicznych w zależności od ich stosunku
amplitud oraz różnicy faz. Ponadto można obserwować dudnienia (modulację amplitudy) oraz powstawanie fal stojących.

Autor: Zbigniew Kąkol, Jan Żukrowski

Zjawisko Dopplera
Zjawisko Dopplera polega na pozornej zmianie częstotliwości fali z powodu ruchu obserwatora lub źródła fali.

W pracy z 1842 r. Christian Doppler zwrócił uwagę, że barwa świecącego ciała (częstotliwość wysyłanego promieniowania) musi
się zmieniać z powodu ruchu względnego obserwatora lub źródła. Zjawisko Dopplera występuje dla wszystkich fal; my
szczegółowo rozważymy je dla fal dźwiękowych. Ograniczymy się do przypadku ruchu źródła i obserwatora wzdłuż łączącej ich
prostej.

Rozpatrzmy sytuację, gdy źródło dźwięku spoczywa, a obserwator porusza się w kierunku źródła z prędkością vo (względem
ośrodka). Jeżeli fale o długości λ rozchodzą się z prędkością v to w czasie t dociera do nieruchomego obserwatora vt/λ fal.
Jeżeli obserwator porusza się w kierunku źródła (wychodzi falom na przeciw), to odbiera jeszcze dodatkowo vo t/λ fal. W
związku z tym częstotliwość f ′ słyszana przez obserwatora
vo t
vt
+ v+vo v+vo (44)
f′= λ
t
λ
= λ
= v
f

Ostatecznie

f ′ = f v+v
v
o (45)

Obserwator rejestruje wyższą częstotliwość niż częstotliwość źródła. Kiedy obserwator oddala się od źródła należy w powyższych
wzorach zmienić znak (na minus) prędkości obserwatora vo . W tym przypadku częstotliwość zmniejsza się.

Analogicznie możemy przestudiować przypadek źródła poruszającego się z prędkością vz względem nieruchomego obserwatora
(i względem ośrodka). Otrzymujemy wtedy zależność

f ′ = f v−v
v
(46)
z

dla przypadku źródła zbliżającego się do obserwatora. Obserwator rejestruje wyższą częstotliwość niż częstotliwość źródła. Gdy
17
źródło oddala się to w powyższym wzorze zmieniamy znak prędkości źródła vz . Ta sytuacja jest przedstawiona na Rys. 18, gdzie
pokazane są powierzchnie falowe dla fal wysłanych ze źródła Z poruszającego się z prędkością vz w stronę obserwatora O
(rysunek a) w porównaniu do powierzchni falowych dla fal wysłanych znieruchomego źródła (rysunek b). Widzimy, że w przypadku
(a) obserwator rejestruje podwyższoną częstotliwość.

Rysunek 18: Fale wysyłane przez źródło Z: (a) poruszające się zprędkością vz w stronę obserwatora O; (b) przez nieruchome źródło

Zwróćmy uwagę, że zmiany częstotliwości zależą od tego czy porusza się źródło czy obserwator. Wzory ( 45 ) i ( 46 ) dają inny
wynik dla jednakowych prędkości obserwatora i źródła.

W sytuacji kiedy porusza się zarówno źródło, jak i obserwator, otrzymujemy zależność będącą połączeniem wcześniejszych
wzorów.

f ′ = f ( v∓vo )
v±v (47)
z

Znaki "górne" w liczniku i mianowniku odpowiadają zbliżaniu się źródła i obserwatora, a znaki "dolne" ich oddalaniu się. Powyższe
wzory są słuszne, gdy prędkości źródła i obserwatora są mniejsze od prędkości dźwięku.

ZADANIE

Zadanie 3: Klakson samochodu

Treść zadania:

Typowym przykładem efektu Dopplera jest zmiana częstotliwości dźwięku klaksonu samochodu przejeżdżającego koło nas.
Słyszymy, że klakson ma wyższy ton, gdy samochód zbliża się do nas, a niższy, gdy się oddala. Załóżmy, że podczas mijania
nas przez samochód rejestrujemy obniżenie częstotliwości klaksonu o 15%. Na podstawie tej informacji sprawdź czy
samochód nie przekroczył dozwolonej, poza obszarem zabudowanym, prędkości 90 km/h. Prędkość dźwięku przyjmij równą
340 m/s.

Rozwiązanie:

Dane: prędkość dźwięku v = 340 m/s, względna zmiana częstotliwości przy mijaniu wynosi 15%.

Podczas zbliżania się samochodu rejestrujemy dźwięk o częstotliwości f1 = f v−v v

, a podczas jego oddalania się o
z
częstotliwości f2 = f v+v , gdzie v jest prędkością dźwięku, a v z prędkością źródła czyli samochodu.
v
z

f1 −f2
Względna zmiana częstotliwości wynosi 15% więc = 0.15.
f1

Podstawiając do tego równania podane zależności na f1 i f2 , a następnie przekształcając je otrzymujemy

2vz
v+vz
= 0.15 (48)

Obliczona z tego równania wartość prędkości źródła dźwięku (samochodu) wynosi v z = 27.57 m/s = 99 km/h

Zjawisko Dopplera dla fal na wodzie ilustruje poniższy film:

18
https://pre-epodreczniki.open.agh.edu.pl/openagh-video.php?id=27
Film ilustrujący zjawisko Dopplera

Zjawisko Dopplera obserwujemy również w przypadku fal elektromagnetycznych, a więc i świetlnych. Opis tego zjawiska dla
światła jest inny niż dla fal dźwiękowych. Dla fal dźwiękowych otrzymaliśmy dwa wyrażenia ( 45 ) i ( 46 ) na zmianę częstotliwości
fali w zależności od tego czy to źródło, czy też obserwator poruszają się względem ośrodka przenoszącego drgania (powietrza).

Zjawisko Dopplera dla dźwięku ilustruje poniższy film:

https://pre-epodreczniki.open.agh.edu.pl/openagh-video.php?id=36
Film ilustrujący zjawisko Dopplera

Do rozchodzenia się światła nie jest potrzebny ośrodek (światło może rozchodzić się w próżni) ponadto, zgodnie ze szczególną
teorią względności Einsteina, prędkość światła nie zależy od układu odniesienia i dlatego częstotliwość fali świetlnej odbieranej
przez obserwatora zależy tylko od prędkości względnej źródła światła i obserwatora. Jeżeli źródło i obserwator poruszają się
wzdłuż łączącej ich prostej to
− −−
f ′ ≈ f √ 1+β
1−β (49)

gdzie β = u/c. W tej zależności u jest prędkością względną źródła względem odbiornika, a c prędkością światła. Dla małych
wartości prędkości względnej |u| ≪ c powyższy wzór przyjmuje postać

f ′ ≈ f (1 ± uc ) (50)

Znak "+" odnosi się do wzajemnego zbliżania się źródła i obserwatora, a znak "-" do ich wzajemnego oddalania się. Zbliżaniu
towarzyszy więc wzrost częstotliwości (dla światła oznacza to przesunięcie w stronę fioletu), a oddalaniu się obniżenie
częstotliwości (dla światła oznacza to przesunięcie w stronę czerwieni).

Zjawisko to ma liczne zastosowania: na przykład w astronomii służy do określenia prędkości odległych świecących ciał
niebieskich. Porównujemy długości fal światła wysyłanego przez pierwiastki tych obiektów z długościami fal światła wysyłanego
przez takie same pierwiastki znajdujące się na Ziemi. To właśnie szczegółowe badania przesunięć ku czerwieni w widmach

19
odległych galaktyk wykazały, że Wszechświat rozszerza się.

SYMULACJA

Symulacja 7: Efekt Dopplera

Pobierz symulację

W programie pokazany jest efekt Dopplera dla fal dźwiękowych, dla przypadku ruchu źródła i obserwatora wzdłuż łączącej
ich linii prostej. Program pozwala prześledzić zmiany częstotliwości odbieranych fal w zależności od prędkości źródła i
odbiornika oraz ich kierunku ruchu.

Autor: Zbigniew Kąkol, Jan Żukrowski

Prędkość grupowa
W module tym wyjaśnimy pojęcie prędkości grupowej, wspomniane w module Prędkość fal i równanie falowe.

Rozważmy, dwie poprzeczne fale sinusoidalne o zbliżonych częstotliwościach i długościach fal (zob. Rys. 19 ) opisane równaniami

y1 = A sin[(ω + dω)t − (k + dk)x] (51)

y2 = A sin[(ω − dω)t − (k − dk)x]

Sumą takich dwóch fal jest fala

y = y1 + y2 = 2A cos[(dω)t − (dk)x] cos(ωt − kx) (52)

Rysunek 19: Dwie fale sinusoidalne y1 i y2 o zbliżonych częstotliwościach i długościach fal; obwiednia ich sumy (linia przerywana) rozchodzi się z prędkością grupową

Na rysunku widzimy, że fala sumaryczna y1 + y2 jest modulowana, a z równania ( 52 ) wynika, że funkcja modulująca ma postać

A(x, t) = 2A cos[(dω)t − (dk)x] (53)

Prędkość paczki fal (prędkość ruchu obwiedni) wyznaczamy analizując jak przemieszcza się w czasie wybrany punkt obwiedni (na
przykład maksimum). Odpowiada to warunkowi

(dω)t − (dk)x = const. (54)

Różniczkując to równanie względem czasu

dω − dk dx
dt
=0 (55)

otrzymujemy wyrażenie na prędkość grupową

gr = dx
= dω 20
 vgr = dx
dt
= dω
dk
(56)

Prędkość grupowa jest na ogół różna od prędkości fal składowych.

Prędkość fal w naprężonym sznurze

Jak wspomniano w module Prędkość fal i równanie falowe, obliczenie prędkości rozchodzenia się fali w naprężonym sznurze
(strunie) pozwala na wyprowadzenie równania falowego.

Spróbujmy wyprowadzić wzór na zależność prędkości v fali od siły F naprężającej sznur i od μ = m/l tj. masy przypadającej na
jednostkę długości sznura. W tym celu rozpatrzmy mały wycinek sznura o długości dx pokazany na Rys. 20.

Rysunek 20: Element sznura o długości dx

Końce wycinka sznura tworzą z osią x małe kąty θ1 i θ2 . Dla małych kątów θ ≈ sin θ ≈ dy/dx.
Wypadkowa pionowa siła tj. siła wychylająca sznur w kierunku y wynosi

Fwyp = F sin θ2 − F sin θ1 = F θ2 − F θ1 (57)

Zgodnie z zasadą dynamiki siła wypadkowa jest równa iloczynowi masy wycinka dm = μdx i jego przyspieszenia. Stąd

∂vy ∂ 2y
Fwyp = F θ2 − F θ1 = (μdx) ∂t
= (μdx) (58)
∂t2

lub

∂θ μ ∂ 2y
∂x
= F ∂t2
(59)

Uwzględniając, że θ = ∂y/∂x otrzymujemy

∂ 2y μ ∂ 2y
∂x2
= F ∂t2
(60)

Jest to równanie falowe dla sznura (struny). Podstawmy teraz do tego równania odpowiednie pochodne równania fali
harmonicznej y = f(x, t) = A sin(kx − ωt)

∂ 2y
= −Aω2 sin(kx − ωt) (61)
∂t2

oraz

∂ 2y
∂x2
= −Ak2 sin(kx − ωt) (62)

W wyniku podstawienia otrzymujemy

μ
k2 = F
ω2 (63)

Stąd możemy już obliczyć prędkość fali

−−
v= ω
k
= √ Fμ (64)

21
W ten sposób pokazaliśmy również, że zaproponowana przez nas funkcja Rozchodzenie się fal w przestrzeni-( 8 ) jest
rozwiązaniem równania falowego ( 60 ) jeżeli spełniona jest zależność ( 63 ). Zwróćmy ponadto uwagę, że fala harmoniczna jest
przenoszona wzdłuż struny prędkością niezależną od amplitudy i częstotliwości. Przepiszmy teraz równanie falowe z
uwzględnieniem zależności ( 64 )

∂ 2y 2
1 ∂ y
∂x2
= v2 ∂t2
(65)

Równanie falowe w tej postaci, stosuje się do wszystkich rodzajów rozchodzących się fal.

Podsumowanie wiadomości z fal mechanicznych

1. Prędkość fali można wyrazić jako v = Tλ = λf = ωk , gdzie k = 2π
λ
oraz ω = 2π
T
.
2. Funkcja y = A sin(kx − ωt) opisująca sinusoidalną falę rozchodzącą się w kierunku x jest przykładem funkcji f(x − vt)
∂ 2y 2
1 ∂ y
będącej rozwiązaniem równania falowego
∂x2
= v2 ∂t2
.
− −
3. Prędkość fali biegnącej w strunie wynosi v = ω
k
= √ μ , gdzie
F
F jest naprężeniem struny, a μ masą na jednostkę długości.
4. Szybkość przenoszenia energii przez fale jest proporcjonalna do kwadratu amplitudy i kwadratu częstotliwości.
5. Interferencja fali biegnącej wzdłuż struny z falą odbitą od końca struny daje falę, której amplituda zależy od położenia x;
A′ = 2A sin kx. Strzałki w położeniach x = λ/4, 3λ/4, 5λ/4, . . . mają maksymalną amplitudę, a węzły w położeniach
x = λ/2, λ, 3λ/2, . . . mają zerową amplitudę.
6. Przy nałożeniu się drgań harmonicznych o niewiele różniących się częstotliwościach powstaje drganie o wolno zmiennej w
czasie amplitudzie zwane dudnieniem.
7. Pozorna zmiana częstotliwości fali wysyłanej przez źródło z powodu względnego ruchu obserwatora lub źródła jest dla fal
dźwiękowych dana zależnością f = f ( v∓vo ), gdzie vo i vz są odpowiednio prędkościami obserwatora i źródła, a v jest
v±v
z

prędkością dźwięku. Znaki "górne" w liczniku i mianowniku odpowiadają zbliżaniu się źródła i obserwatora, a znaki "dolne"
ich oddalaniu się. Równanie opisuje przypadek ruchu źródła i obserwatora wzdłuż łączącej ich prostej i jest słuszne, gdy
prędkości źródła i obserwatora są znacznie mniejsze od prędkości dźwięku.

Zadania z fal mechanicznych

1. Fala akustyczna o częstotliwości 1000 Hz rozchodzi się z prędkością 330 m/s. O ile są oddalone od siebie punkty, które mają
przeciwne fazy? O ile zmienia się faza w danym punkcie przestrzeni w czasie t = 2.5 ⋅ 10−4 s?
2. Napisz równanie fali rozchodzącej się w ujemnym kierunku osi x, której amplituda wynosi 1 mm, częstotliwości 660 Hz, a
prędkość rozchodzenia się 330 m/s.
3. Jaka jest amplituda fali wypadkowej powstałej w wyniku nałożenia się dwóch fal harmonicznych o takiej samej
częstotliwości i amplitudach równych odpowiednio 1 cm i 2 cm jeżeli oscylacje różnią się w fazie o π/2? Fale rozchodzą się w
jednym kierunku.
4. Jakie musi być naprężenie struny o długości 50 cm i masie 50 g, żeby dawała ona ton podstawowy o częstotliwości 1000 Hz?
5. Źródło dźwięku o częstotliwości 500 Hz oddala się od obserwatora w stronę pionowej ściany, z prędkością 5 m/s. Oblicz
częstotliwość dźwięku odbieranego przez obserwatora bezpośrednio ze źródła i dźwięku odbitego od ściany. Czy
obserwator słyszy dudnienia? Prędkość dźwięku w powietrzu wynosi 330 m/s.

Publikacja udostępniona jest na licencji Creative Commons Uznanie Autorstwa - Na tych samych warunkach 4.0.
Pewne prawa zastrzeżone na rzecz autorów i Akademii Górniczo-Hutniczej.
Zezwala się na dowolne wykorzystanie treści publikacji pod warunkiem wskazania autorów i Akademii Górniczo-Hutniczej jako
autorów oraz podania informacji o licencji tak długo, jak tylko na utwory zależne będzie udzielona taka licencja.
Pełny tekst licencji dostępny na stronie https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.pl.

Data generacji dokumentu: 2022-11-10 11:10:13

22